แก่... ก็ดีเหมือนกันนะ

กรมกิจการผ้สู งู อายุ กระทรวงการพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์



แก่...ก็ดีเหมอื นกนั นะ เลขมาตรฐานสากลประจำ� หนงั สือ 978-616-331-056-9 เขยี นเล่าเรอื่ ง ศาสตราจารย์เกยี รติคณุ ดร. ปราโมทย์ ประสาทกุล ศลิ ปกรรมและภาพประกอบ ปราโมทย์ ประสาทกลุ ภาพตน้ ไมใ้ บหญา้ เครอ่ื งใช้ ยานพาหนะ กมลทิพย์ จึงเลิศศริ ิ ภาพเหมอื นผเู้ ล่าเร่อื ง และผสู้ งู อายแุ ห่งชาติ นภิ าภรณ์ ฮวบเจริญ ออกแบบรปู เล่ม กองบรรณาธิการ สุภาณี ปลืม้ เจริญ, ศทุ ธดิ า ชวนวัน, ปัทมา แยม้ เพกา สนบั สนนุ การจดั พิมพโ์ ดย กรมกิจการผสู้ งู อายุ กระทรวงการพัฒนาสงั คมและความมน่ั คงของมนุษย์ www.dop.go.th พิมพค์ รัง้ ท่ี 1 กันยายน 2559 จำ� นวนพิมพ์ 2,500 เล่ม พิมพท์ ่ี บรษิ ทั พรน้ิ เทอรี่ จ�ำกดั 999 อาคารศูนย์การเรียนรู้ ช้นั 2 มหาวิทยาลยั มหดิ ล ถนนพทุ ธมณฑลสาย 4 ตำ� บลศาลายา อำ� เภอพทุ ธมณฑล จังหวดั นครปฐม 73170 โทรศัพท์ 0-2441-0445 โทรสาร 0-2441-0446







คำ�นำ�ผูเ้ ขียน ผมตง้ั ใจจรงิ จนเกบ็ ไปฝนั วา่ จะทำ� หนงั สอื ”สวยๆ ดๆี ” สกั เลม่ หนงึ่ เพอื่ ใหเ้ ปน็ ของขวญั สำ� หรบั สงั คมสงู วยั ไทย คำ� วา่ ”สวยๆ ดๆี ” นี้ ผมหมายถงึ หนงั สอื ทน่ี า่ อา่ นและมปี ระโยชน์ ผมอยากจะรวบรวม ความรู้ ความคดิ และประสบการณข์ องผมเกย่ี วกบั การสงู วยั ของ ประชากรไทยมาน�ำเสนอให้ผู้สนใจและคนท่ีท�ำงานเก่ียวข้องกับ ผู้สูงอายุได้ทราบ ผมวาดหวังว่าหนังสือเล่มนี้จะจุดประกาย ความคิดให้ผู้อ่านเตรียมตัวพร้อมท่ีจะรับมือกับสภาวะสังคม สูงวัยอย่างสมบรู ณ์ท่กี ำ� ลังจะมาถึงในเรว็ วนั ผมขอขอบพระคณุ กรมกจิ การผสู้ งู อายุ กระทรวงการพฒั นาสงั คม และความม่ันคงของมนษุ ย์ ท่สี นบั สนนุ การจดั พิมพ์หนังสือเล่มน้ี ซึ่งท�ำให้ความฝันและความต้ังใจของผมเป็นจริงจนเห็นและจับ ต้องไดใ้ นรปู เล่มของหนงั สอื ชือ่ “แก.่ ..กด็ ีเหมือนกนั นะ” ปราโมทย์ ประสาทกุล

สารบัญ ตอนท่ี ๑ “แก.่ ..กด็ เี หมอื นกนั นะ” 15 21 ๑ กอ่ นท่จี ะแก ่ 31 ๒ ศัพท์แสงสงู วัย 37 ๓ สังคมไทยสงู วยั เรว็ มาก 43 ๔ แกก่ ็ดีนะ 51 ๕ เตรยี มตัวสู่สงั คมสูงวัย 59 ๖ ผูส้ ูงอายุจะอยู่ทีไ่ หนดี 65 ๗ บนยอดของพีระมดิ 73 ๘ โชคดีทไี่ ด้คยุ กับศตวรรษกิ 81 ๙ อยากอยู่ถงึ ร้อยปีอยา่ งยาย... ๑๐ เราจะทำ� อย่างไรกันดี ถา้ มแี ต่คนแก ่ ตอนที่ ๒ เรอ่ื งเก่า มาเลา่ ใหม่ 93 103 ๑๑ เมอื่ คนรุ่นซิกต้ีสย์ ่างเข้าสู่วยั ชรา 113 ๑๒ การมีอายยุ ืนอย่างมีความสขุ 125 ๑๓ เม่ือผู้สูงอายุเตรยี มตัวแก่ ๑๔ อาทติ ยข์ นึ้ อาทติ ยต์ ก

๑๕ ผสู้ งู อายคุ อื ผ้มู อี ายุ 65 ปขี ึน้ ไปจะดกี วา่ ไหม? 135 ๑๖ ถา้ เตรยี มใจพรอ้ ม ความตายกไ็ มน่ ่ากลวั 145 ๑๗ บา้ นเมืองในฝนั เมือ่ ยามแก ่ 155 ๑๘ เผลออกี ประเด๋ยี วเดยี ว 163 เวลาชวี ติ ของเราก็ไม่เหลือแลว้ ๑๙ สงั ขารและสงั คมที่ก�ำหนดความแก ่ 173 ๒๐ คดิ คำ� นึงเมื่อปลายฝน ต้นหนาว ปี 2557 181 ๒๑ ยอ้ นรอยพฤติกรรมความคดิ ของผู้สูงวัย 191 ๒๒ ตายอยา่ งมีคุณภาพ 203 ตอนท่ี ๓ สูงวัยแตไ่ ม่แก่ 215 223 มีโอกาสรบั ใชท้ ่านนกั ปราชญ์ราชบณั ฑติ 231 (ศ.ประเสริฐ ณ นคร) พฤฒพิ ลงั ตัวจริง (คณุ พารณ อศิ รเสนา ณ อยุธยา) เจ้าหญิงแหง่ เวียงพิงค์ (เจา้ ดวงเดอื น ณ เชียงใหม่)



ตอนที่ ๑ “แก.่ ..กด็ เี หมอื นกนั นะ” “...หรอื จะพดู ว่า ผมเป็นผสู้ ูงวยั ทม่ี ปี ระสบการณ์ ยาวนานพอทีจ่ ะนำ� เรอ่ื ง “แก.่ ..ก็ดีเหมือนกันนะ” มาเลา่ สูก่ นั ฟังไดอ้ ยา่ งไมเ่ คอะเขิน 11

ผมเรยี กตวั เองว่าเป็น ”นักประชากรศาสตร์” ท่ีสนใจเฝา้ ติดตาม การเปลย่ี นแปลงของประชากร ผมเปน็ นักประชากรศาสตร์เพราะ ชะตาลิขิต ไม่ไดค้ ิด ไม่ได้ฝัน ไม่ได้วางแผนวา่ จะเป็นนกั อยา่ งนี้ มาต้ังแตเ่ ดก็ เม่ือเรียนอยู่ชั้นมัธยมที่เทพศิรินทร์ เร่ืองประชากรยังไม่เคยมีอยู่ ในหัว เม่ือเข้าเรียนปริญญาตรีท่ีคณะรัฐศาสตร์ ผมเลือกเรียน แผนกปกครอง ดว้ ยคดิ วา่ เมอื่ จบออกไปแลว้ กจ็ ะมโี อกาสเขา้ ทำ� งาน ในกระทรวงมหาดไทย ได้เปน็ ปลัดอ�ำเภอ นายอ�ำเภอ และถา้ บุญ พาวาสนาส่งก็คงได้เป็นถึงผู้ว่าราชการจังหวัด หรือ ”พ่อเมือง” เลยทีเดียว พระพรหมลิขิตให้ผมได้รับทุนไปเรียนต่อที่ประเทศสหรัฐอเมริกา ในระดับปริญญาโทและเอก เพ่ือกลับมาท�ำงานที่สถาบันวิจัย ประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล ตอนนั้น ผมก็ยังไม่ ชัดเจนว่างานที่ต้องกลับมาท�ำเป็นอย่างไร แต่ก็เริ่มคุ้นชินกับ คำ� วา่ ”ประชากร” ทตี่ ดิ อยใู่ นชอื่ สถาบนั ชวี ติ ของผมจงึ ตอ้ งเปลย่ี น ทิศทาง จากท่ีเคยคิดจะท�ำงานกับราษฎร หรือกับประชาชน (ถ้าได้เป็นข้าราชการในกระทรวงมหาดไทย) มาเป็นนักวิชาการ ท่ีศึกษาเรื่องเกี่ยวกับประชากร สนใจค้นคว้าหาหลักฐานข้อมูล วา่ ประชากรของประเทศไทยเปลี่ยนแปลงไปอยา่ งไร เกดิ อย่างไร 12

ตายอยา่ งไร เคลื่อนยา้ ยทอ่ี ยู่กันอยา่ งไร ทุกวนั น้ี ประชากรไทย มีจ�ำนวนเท่าไร ผู้หญงิ เท่าไร ชายเท่าไร เป็นเด็กเท่าไร แรงงาน เทา่ ไร ผู้สูงวยั คนแกค่ นชรามจี ำ� นวนเทา่ ไร และสนใจมากท่สี ดุ ว่าต่อไปในอนาคต ประชากรของประเทศไทยจะมีรูปลักษณ์ เปน็ อย่างไร ผมเร่ิมท�ำงานเป็นนกั ประชากรศาสตร์หลงั จากจบการศกึ ษา และ มารายงานตัวเข้าท�ำงานท่ีสถาบันวิจัยประชากรและสังคมต้ังแต่ วันที่ 19 ตุลาคม 2519 ถ้านับเวลาก็เท่ากับว่าผมสนใจเรื่อง เกี่ยวกับประชากรมานานนบั 40 ปแี ล้ว ไดเ้ หน็ การเปล่ยี นแปลง ประชากรของประเทศไทย ต้ังแต่ประเทศไทยมีประชากรราว 42 ล้านคนมาเปน็ 65 ลา้ นคน ตงั้ แต่มเี ด็กเกิดปีละนับล้านคน มาเปน็ เกดิ เพยี งปีละเจ็ดแสนกวา่ คน ตงั้ แตค่ นไทยเปน็ เกษตรกร อาศัยอยู่ในชนบทเป็นส่วนใหญ่มาเป็นคนไทยมากกว่าครึ่งเข้ามา อาศัยอยู่ในเมือง ต้ังแต่มีคนต่างด้าวให้เราเห็นไม่มากนักมาเป็น ภาพแรงงานจากประเทศเพอื่ นบา้ นเขา้ มาทำ� งานในประเทศของเรา นบั ลา้ นๆ คนจนเต็มบ้านเตม็ เมืองไปหมด และการเปล่ียนแปลง ประชากรอย่างส�ำคัญในช่วงเวลา 40 ปีของชีวิตการท�ำงาน ของผม คือผมเห็นต้ังแต่ประเทศไทยยังเป็นสังคมเยาว์วัยท่ีมี เด็กมากมาเปน็ สังคมสูงวยั ทีม่ คี นแก่มาก 13

การเปลยี่ นแปลงโครงสรา้ งอายใุ นทศิ ทางทป่ี ระชากรกำ� ลงั มอี ายสุ งู ขึ้นเร่ือยๆ นี้จะมีผลกระทบอย่างใหญ่หลวงต่อชีวิตความเป็นอยู่ ของคนไทยในอนาคต เป็นผลกระทบทั้งตอ่ บคุ คล ต่อครอบครวั ตอ่ ชุมชน และต่อประเทศชาตโิ ดยรวม 40 ปที ีท่ �ำงานเรื่องประชากรมา ผมคดิ วา่ ตวั เองมีความรเู้ ก่ียวกับ การเปลยี่ นแปลงประชากรของประเทศไทยพอสมควรหรอื จะพดู วา่ ผมเปน็ ผู้สงู วัยท่ีมีประสบการณ์ยาวนานพอทจ่ี ะน�ำเรือ่ ง “แก.่ ..กด็ ี เหมือนกนั นะ” มาเล่าสูก่ นั ฟังไดอ้ ยา่ งไมเ่ คอะเขนิ 14

๑ ก่อนทีจ่ ะแก่

ประเด็นประชากร ของประเทศไทยทกุ วนั น้ี #เกิดนอ้ ย #แก่เร็ว #แออดั #แปลกหน้า 16

หลายคร้ัง ท่ีผมได้รับเกียรติให้ไปพูดเรื่องประชากร โดยผู้จัด ก�ำหนดหวั ขอ้ ใหผ้ มพดู ก่อนที่จะเขา้ เร่อื ง ผมมักจะเริ่มดว้ ยการ สรุปประเด็นสถานการณ์ประชากรของประเทศไทยท่ีน่าสนใจ 4 ประเด็น คือเกิดนอ้ ย แกเ่ ร็ว แออัด และแปลกหน้า @ เกิดน้อย ผมเรมิ่ ประเดน็ แรกเรอ่ื งทวี่ า่ ทกุ วนั นมี้ เี ดก็ เกดิ นอ้ ยเกนิ ไปหรอื เปลา่ เม่ือ 20-30 ปกี ่อน ประเทศไทยมีเด็กเกิดปีละมากกว่าลา้ นคน เด๋ยี วน้ี เดก็ เกดิ ปีละเจ็ดแสนกวา่ คน และดูเหมือนจำ� นวนเกิดจะ ลดน้อยลงไปอีก เม่ือปีท่ีแล้ว มีเด็กเกิดท่ีมาจดทะเบียนเพียง 7 แสน 3 หมืน่ รายเท่าน้ัน การที่เดก็ เกิดน้อยลงๆในวนั นจี้ ะทำ� ให้ จ�ำนวนแรงงานลดน้อยในวันหน้า วันน้ี...มีคนในวัยแรงงานอายุ 15 ถึง 60 ปีอย่ปู ระมาณ 42 ล้านคน อีก 25 ปีข้างหนา้ คนใน วัยแรงงงานน้ีจะลดลงเหลือเพียง 35 ล้านคน เด็กเกิดน้อยลง เพราะคนรุ่นใหม่อยู่เป็นโสดกันมากข้ึน แต่งงานกันน้อยลง คนทแี่ ตง่ งานแลว้ กไ็ มอ่ ยากมลี กู มาก มลี กู กนั แคค่ นสองคน ถา้ คน ไทยมลี กู กันนอ้ ยลงอย่างนี้ อกี ไมน่ านจำ� นวนเกิดแตล่ ะปกี ็จะนอ้ ย กวา่ จำ� นวนตาย ประชากรไทยกจ็ ะมอี ตั ราเพม่ิ ตดิ ลบ คอื ประชากร จะลดจำ� นวนลง ก็เปน็ ประเดน็ ทเ่ี ราพดู กันว่ารฐั จะตอ้ งมนี โยบาย ส่งเสริมให้คนมีลูกมากข้ึนจะดีไหม หรือจะมีแนวคิดว่าจ�ำนวน 17

ไมส่ �ำคญั เทา่ คุณภาพ เรามาเน้นคณุ ภาพของการเกดิ ทุกรายกนั ดี กวา่ หรือจะมีนโยบายเน้นทงั้ คุณภาพและปริมาณ @ แก่เรว็ ความจริงคนท่ัวไปก็เร่ิมรับรู้กันแล้วว่าสังคมไทยมีคนแก่มากขึ้น สื่อมวลชนแขนงต่างๆมีข่าวและเรื่องราวเก่ียวกับผู้สูงอายุอยู่เป็น ประจำ� ถา้ นับวา่ คนอายุ 60 ปีขึ้นไปเปน็ ผู้สงู อายุ ปีนปี้ ระเทศไทย ก็มีผู้สูงอายุอยู่มากถึงเกือบ 11 ล้านคน อีก 5 ปีข้างหน้า คนไทยหนึ่งในห้าคนจะเป็นผู้สูงอายุ ประเทศเราจะมีผู้สูงอายุ มากกว่าเด็ก (อายุต่�ำกว่า 15 ปี) สิ่งท่ีพวกเราอาจนึกไม่ถึง คอื สงั คมไทยแก่เร็วมาก เรว็ จนเราอาจจะต้งั ตัวไมท่ นั การสงู วยั ของประชากรมีผลกระทบตอ่ ตัวบคุ คล ครอบครวั ชุมชน และ รฐั แตล่ ะคน แต่ละครอบครวั จะต้องเตรียมเงินออมไวใ้ ชจ้ ่ายเพอ่ื ยงั ชพี ยามชรา ตอ้ งเตรยี มเงนิ ไว้เป็นค่ารกั ษาพยาบาล รัฐจะตอ้ ง มีภาระค่าใช้จ่ายเพ่ิมข้ึนอย่างมหาศาลเพื่อเป็นสวัสดิการส�ำหรับ ผสู้ งู อายุ ซง่ึ หมายถงึ รฐั ตอ้ งหารายไดใ้ หเ้ พม่ิ มากขน้ึ การสงู วยั ของ ประชากรไทยจึงเป็นประเด็นร้อนฉ่าท่ีทุกคนในสังคมจะ ชะลา่ ใจไม่ได้ 18

@ แออัด แต่ก่อน เราพูดกันว่าประเทศไทยเป็นประเทศเกษตรกรรม คนไทยสว่ นใหญ่อาศยั อยู่ในชนบท ในรอบ 20-30 ปีทีผ่ า่ นมานี้ คนไทยหล่ังไหลย้ายถิ่นกันเขา้ มาอยู่ในเขตเมอื งมากขน้ึ ประมาณ ว่าประชากรที่อยู่ในเขตเมืองหรือเขตเทศบาลทุกประเภท ท้ังท่ี จดทะเบียนและแฝงอยู่โดยไม่จดทะเบียนมีมากกว่าครึ่งหนึ่งของ ประชากรท้ังหมด กรุงเทพมหานครและจังหวัดปริมณฑลมี ประชากรรวมกันแลว้ น่าจะมากกวา่ 10 ลา้ นคน เทศบาลนคร เทศบาลเมือง เทศบาลต�ำบลอ่ืนๆก็มีคนเข้ามาอยู่อาศัยมากขึ้น ผมใชค้ ำ� ว่า ”แออัด” เพอื่ แสดงให้เห็นภาพวา่ ทกุ วนั นปี้ ระชากรใน ประเทศไทยเข้ามาอยกู่ นั อย่างแออัดในเขตเมือง สังคมเมืองแตก ตา่ งจากสังคมชนบท ปญั หาในเขตเมอื งมคี วามทา้ ทายเช่น เร่อื ง ส่ิงแวดล้อม การก�ำจัดขยะและน้�ำเสีย ปัญหาการจราจร อาชญากรรม รวมไปถงึ เรือ่ งทอี่ ยอู่ าศัยของคนเมอื ง @ แปลกหน้า ผมใชค้ �ำวา่ ”แปลกหนา้ ” และบางทีก็ใชค้ ำ� ว่า “ต่างภาษา” เพ่ือ หมายถึงคนต่างชาติต่างภาษาที่เข้ามาอยู่ในเมืองไทย ทุกวันน้ี เฉพาะแรงงานข้ามชาติจากประเทศเพื่อนบ้านที่เข้ามาอยู่ใน 19

ประเทศไทยกม็ ไี มต่ ำ่� กวา่ 3 ลา้ นคนแลว้ สว่ นใหญม่ าจากเมยี นมา รองลงมาคือจากกัมพูชา และลาว แรงงานข้ามชาติเหล่าน้ีมา ท�ำงานในโรงงานอุตสาหกรรมประเภทตา่ งๆ เชน่ อตุ สาหกรรม ประมง อุตสาหกรรมการกอ่ สรา้ ง งานบริการ และแมก้ ระทั่งเขา้ มารบั จา้ งเปน็ คนรบั ใชต้ ามบา้ น ทกุ วนั นี้ แรงงานขา้ มชาตกิ ระจาย อยู่ท่ัวทุกพื้นทใี่ นประเทศไทย ในบางพ้ืนที่ เราจะเหน็ คนตา่ งชาติ รวมตวั กนั อยเู่ ปน็ จำ� นวนมาก เชน่ ทม่ี หาชยั ทมี่ ชี าวเมยี นมาอยกู่ นั จนเหมือนเป็นเมืองพม่า ป้ายโฆษณาตามร้านค้าในเมืองน้ี ก็เป็นภาษาพม่า ประเด็นเกี่ยวกับแรงงานข้ามชาติมีมากมาย ท้ังเร่ืองที่แรงงานเหล่าน้ีมีไม่น้อยท่ีไม่ได้จดทะเบียนให้ถูกต้อง ตามกฎหมาย การค้ามนุษย์ การอยู่ร่วมกันในสังคมเดียวกัน กบั ไทยหรอื ประเดน็ วา่ คนตา่ งชาตเิ หลา่ นเี้ ขา้ มาชว่ ยเปน็ แรงทำ� งาน ประเภทท่ีเราขาดแคลนแรงงานจริงหรือไม่ และต่อไปถ้าเขาจะ กลบั ไปประเทศเกิดของเขา แลว้ เราจะท�ำอย่างไร เม่ือผมเกร่ินน�ำว่าประเทศไทยมีประเด็นประชากรท่ีน่าสนใจ 4 ประเด็นน้ีแล้ว ผมก็จะเข้าเร่ืองท่ีจะพูดในคราวนั้น อย่าง คราวนี้ ผมจะเขา้ เรอ่ื งผสู้ งู อายทุ ผ่ี มตง้ั หวั ขอ้ ไวล้ อยๆ ดว้ ยวลที ผ่ี ม ชอบรำ� พึงกับตังเองว่า..บางที ”แก.่ ..กด็ ีเหมอื นกนั นะ” 20

๒ ศัพทแ์ สงสงู วยั

ในบรรยากาศสบายๆ ไมเ่ คร่งเครยี ด บางครั้งเราใช้คำ� วา่ ”ผูส้ งู วัย” แทนค�ำวา่ ”ผสู้ งู อายุ” โดยใช้อักษรยอ่ “ส.ว. สูงวัย” เพอ่ื ล้ออักษรยอ่ ท่ีเรารู้จกั กนั ดี คือ ”ส.ว. สมาชิกวฒุ สิ ภา” ผู้มีเกยี รติ ผมสังเกตเหน็ ว่าท่าน ส.ว. ในรัฐสภาสว่ นมาก ก็เปน็ ส.ว.สงู วัยด้วย 22

เม่ือประเทศไทยกลายเป็นสังคมสูงวัย คนแก่มีจ�ำนวนมากขึ้นท้ัง ในบ้านของพวกเราแต่ละคน ในชุมชนท่ีเราอยู่ และตามพ้ืนที่ สาธารณะทวั่ ไป เวลาเราจะเอย่ ถงึ คนแกห่ รอื คนทมี่ อี ายมุ ากๆ โดย เฉพาะเม่อื พดู หรือเขยี นถงึ อยา่ งเป็นงานเปน็ การ เราก็ต้องมีศัพท์ ทเ่ี กีย่ วขอ้ งกบั ผู้สงู อายุ วนั นี้...ผมอยากจะคุยเรอ่ื งศพั ทท์ ี่เก่ยี วกับ ผู้สงู อายุท่นี า่ สนใจบางค�ำ ผู้สูงอายุ เรามาเรมิ่ ตน้ ด้วยคำ� ศพั ท์พน้ื ฐานก่อน “อายุ” กบั “วยั ” ดเู หมอื น สองคำ� นจี้ ะมคี วามหมายคลา้ ยกนั ผมลองไปเปดิ พจนานกุ รม ฉบบั ราชบัณฑติ ยสถาน พ.ศ. 2554 ดู “อายุ น. เวลาที่ดำ� รงชวี ิตอย,ู่ เวลาช่วั ชวี ิต, ชว่ งเวลานบั ตงั้ แต่ เกดิ หรือมีมาจนถงึ เวลาทีก่ ล่าวถึง, ระยะเวลาที่ก�ำหนดไว.้ ..” (หน้า 1408) สว่ นคำ� วา่ “วัย” หมายถงึ “เขตอาย,ุ ระยะของอาย,ุ เชน่ วัย เด็ก วัยหนมุ่ สาว, วัยชรา” ในความหมายของวยั ยงั มคี วาม หมายของวยั ต่างๆในชวี ิตของคน ซ่งึ วยั สุดทา้ ยได้แกว่ ยั ชรา “วัยชรา น. วยั ทต่ี ่อจากวัยกลางคน อายเุ กนิ ๖๐ ป.ี ” (หนา้ 1107) 23

ค�ำว่า “อายุ” กบั ”วัย” มคี วามหมายคล้ายกันมากจนใชแ้ ทนกัน ได้ สองค�ำนี้จะต่างกันเล็กน้อยตรงท่ีค�ำว่า”วัย”มีความหมายถึง ช่วงเวลา หรอื ชว่ งอายุ ในขณะที่ค�ำวา่ ”อาย”ุ หมายถงึ ระยะเวลา ทกี่ ำ� หนดแนน่ อนลงไป ตัวอย่างเช่น “เรณูอายุ 10 ขวบ เธอยงั อย่ใู นวัยเด็ก” “อาจารย์ ปราโมทย์อายุ 68 ปี นับว่าเขา้ สู่วัยชราเตม็ ตวั แลว้ ” เมื่อประเทศไทยมีงานเก่ียวข้องกับคนที่มีอายุมาก หรือคนแก่ หรือคนในวัยชรา ก็ได้มีการบัญญัติศัพท์ค�ำว่า”ผู้สูงอายุ”ขึ้นมา ใช้ คำ� น้เี ปน็ ภาษาไทยท่เี ขา้ ใจง่าย ใครฟงั กร็ ู้ว่าหมายถึงผู้ทมี่ อี ายุ ในช่วงวัยชรา ผมขอชื่นชมบุคคลหรือคณะบุคคลท่ีสร้างศัพท์ ค�ำน้ี ผมเช่ือว่าคุณหมอบรรลุ ศิริพานิช จะต้องมีส่วนร่วมใน การบัญญัติศพั ท”์ ผสู้ งู อาย”ุ ขึน้ มาใชใ้ นประเทศไทย ต้องนับว่าประเทศไทยก้าวหน้ามากในเร่ืองการใช้ศัพท์เกี่ยวกับ ผสู้ งู อายุ เราใชค้ ำ� วา่ ”ผสู้ งู อาย”ุ มานานแลว้ คณุ หมอบรรลุ ศริ พิ านชิ ผู้บุกเบิกงานผู้สูงอายุในประเทศไทยใช้ค�ำน้ีมาต้ังแต่เม่ือท่านไป รว่ มประชมุ ”สมชั ชาผสู้ งู อายโุ ลก” ทกี่ รงุ เวยี นนา ประเทศออสเตรยี ในปี 2525 เราไมใ่ ชค้ ำ� วา่ “คนแก”่ “คนชรา” “ผเู้ ฒา่ ” “ผอู้ าวโุ ส” “ชราชน” หรือค�ำอ่ืนๆ “ผู้สูงอายุ” เป็นค�ำกลางๆ ไม่บวก ไม่ลบ ส่ือความหมายถึงคนที่มีอายุมากโดยไม่ส่อให้เห็น 24

ความเส่อื มของสงั ขารว่าแก่ เฒ่า ชรา ให้แสลงใจใคร ในบรรยากาศสบายๆ ไม่เคร่งเครียด บางครั้งเราใช้ค�ำว่า ”ผูส้ งู วัย” แทนค�ำวา่ ”ผู้สูงอายุ” โดยใชอ้ กั ษรย่อ “ส.ว. สูงวยั ” เพ่ือล้ออกั ษรย่อท่ีเรารู้จักกนั ดีคือ”ส.ว. สมาชกิ วุฒิสภา”ผมู้ เี กียรติ ผมสงั เกตเหน็ วา่ ทา่ น ส.ว. ในรฐั สภาสว่ นมากกเ็ ปน็ ส.ว.สงู วยั ดว้ ย สงั คมสูงอายุ สงั คมสงู วยั ทุกวันนี้ เราจะได้ยินค�ำว่า”สังคมสูงวัย” หรือ “สังคมสูงอายุ” บ่อยคร้ังข้ึน สองค�ำน้ีมีความหมายเหมือนกันและใช้แทนกันได้ ผมอยากจะบอกว่าถ้าพูดกันแบบเจาะลึกลงไปแล้ว ค�ำว่าสังคม สูงวัย (หรือสังคมสูงอายุ) ถ้าพูดกันในเชิงวิชาการแล้วจะมี 2 ความหมาย สังคมสูงวัยในความหมายแรก หมายถึงสังคมท่ีก�ำลังมีอายุ สูงข้นึ (aging society) ในปัจจุบนั ประเทศก�ำลังพฒั นาเกือบทุก ประเทศ ประชากรก�ำลงั มีอายุสูงขน้ึ เพราะอัตราเกดิ ลดตำ่� ลงใน ขณะท่ีคนมีชีวติ ยืนยาวข้ึน สงั คมสงู วยั หรอื สงั คมสงู อายใุ นอกี ความหมายหนงึ่ หมายถงึ สงั คม ที่เข้าสู่ภาวะสูงอายุหรือสูงวัยแล้ว (aged society) องค์การ 25

สหประชาชาตไิ ดต้ ง้ั เกณฑไ์ วว้ า่ ถา้ สงั คมใดมสี ดั สว่ นประชากรอายุ 60 ปขี ึน้ ไปสูงถงึ รอ้ ยละ 10 ของประชากรทัง้ หมด หรอื สัดสว่ น ประชากรอายุ 65 ปขี ึ้นไปสงู ถึงร้อยละ 7 ของประชากรท้งั หมด จะเรียกสังคมนน้ั ไดว้ า่ เปน็ “สังคมสงู วัย” ประเทศไทยไดก้ ลาย เป็นสงั คมสงู วยั มาต้ังแต่ปี 2548 แลว้ สังคมสูงวัยในความหมายอย่างหลังน้ีมีระดับของความสูงวัย ถ้า สดั สว่ นประชากรอายุ 60 ปขี นึ้ ไปสงู ขนึ้ ไปอกี จนถงึ รอ้ ยละ 20 หรอื ประชากรอายุ 65 ปีขนึ้ ไปมีสัดส่วนถงึ ร้อยละ 14 กเ็ รยี กสังคมน้นั ไดว้ า่ เปน็ “สงั คมสงู วยั อยา่ งสมบรู ณ”์ (complete aged society) ทกุ วันนี้ ประชากรไทยกำ� ลงั มีอายสุ ูงขน้ึ เรอื่ ยๆ คาดประมาณวา่ ประเทศไทยจะกลายเป็นสงั คมสูงวัยอย่างสมบรู ณ์ในราวปี 2564 หรอื อกี เพียง 4-5 ปขี ้างหน้านี้ หลงั จากทเ่ี ปน็ สงั คมสงู วยั อยา่ งสมบรู ณแ์ ลว้ ถา้ คนยงั มลี กู กนั นอ้ ยลง และคนมีอายุยืนยาวข้ึน ประชากรก็จะยังมีอายุสูงขึ้นต่อไปอีก เม่ือประชากรอายุ 65 ปขี ึน้ ไปมสี ัดส่วนสูงขน้ึ ถึงรอ้ ยละ 20 ของ ประชากรทง้ั หมด (ประชากรอายุ 60 ปขี นึ้ ไปมปี ระมาณร้อยละ 27) สังคมน้ันก็จะเรียกได้ว่าเป็น “สังคมสูงวัยระดับสุดยอด” (super aged society) ดร. ม่ิงสรรพ์ ขาวสอาด เป็นผูเ้ สนอแนะ ใหใ้ ชค้ �ำน้ี เม่ือไดฟ้ ังผมน�ำเสนอข้อมูลวา่ อีกประมาณ 15 ปขี า้ ง หน้า หรอื ราวปี 2574 หนง่ึ ในสีข่ องคนไทยจะเปน็ ผมู้ อี ายุ 60 ปี 26

ขึ้นไป หรอื หนึ่งในห้าจะมีอายุ 65 ปีข้นึ ไป ภาษาอังกฤษใช้คำ� วา่ super aged society ผมยงั ไม่รวู้ า่ ภาษาไทยจะเรียกว่าอย่างไร ดร. ม่ิงสรรพฯ์ จงึ แนะนำ� ใหเ้ รยี กวา่ สงั คมสงู วยั ระดบั สุดยอด นับ เป็นคำ� แนะนำ� ที่สดุ ยอดจริงๆ ปัจจุบัน ญ่ีปุ่นเป็นประเทศเดียวในโลกท่ีเป็นสังคมสูงวัยระดับ สดุ ยอด ในปี 2558 ญ่ปี นุ่ มปี ระขากรอายุ 65 ปขี ึ้นไปมากถึง ร้อยละ 24 ของประชากรทงั้ หมด 127 ลา้ นคน ผูส้ งู อายวุ ัยต้น วัยกลาง และวัยปลาย ผมขอพูดถงึ ศัพทเ์ ก่ยี วกบั ผูส้ งู อายอุ ีกสัก 4-5 คำ� ผมพูดเสมอว่า เวลาพดู ถึงผูส้ ูงอายุ เราไมค่ วรที่จะไปเหมารวมว่า คนอายุ 60 ปี หรอื 65 ปขี นึ้ ไปทงั้ หมดเปน็ ผสู้ งู อายเุ หมอื นกนั การ เหมารวมเชน่ นน้ั เปน็ การมองผสู้ งู อายทุ ห่ี ยาบเกนิ ไป ซง่ึ จะทำ� ใหเ้ รา มองภาพผสู้ ูงอายไุ ด้ไมช่ ัดเจน อายจุ ะเป็นตวั แปรสำ� คญั ทจ่ี ะทำ� ให้ ผสู้ ูงอายมุ ีสถานะทางสุขภาพ ประสบการณ์ และพฤติกรรมต่าง กันดว้ ย เราจงึ ควรมองผ้สู งู อายโุ ดยแบ่งเป็นกลมุ่ อายุตา่ งๆ อยา่ ง นอ้ ยที่สุดกแ็ บ่งออกเปน็ 3 กลมุ่ ใหญ่ ดังนี้ 27

• ผู้สูงอายวุ ยั ตน้ (young old) อายุ 60-69 ปี (หรือตอ่ ไปอาจขยับขึ้นเป็น 65-74 ปกี ็ได)้ • ผ้สู งู อายุวยั กลาง (old old) อายุ 70-79 ปี (หรอื ตอ่ ไปอาจขยบั ขนึ้ เปน็ 75-84 ปกี ็ได)้ • ผูส้ งู อายวุ ัยปลาย (oldest old) อายุ 80 ปขี นึ้ ไป (หรอื ต่อไปอาจขยบั ขนึ้ เป็น 85 ปขี ้ึนไปกไ็ ด)้ ศตวรรษกิ ชน คนร้อยปี ในกลุม่ ผู้สูงอายุวยั ปลาย มผี ู้สงู อายเุ กินรอ้ ยปีอีกกลุม่ หนึง่ ทีเ่ ป็นที่ สนใจของคนทั่วไป โดยเฉพาะสอ่ื มวลชน ภาษาองั กฤษเรียกคน ท่มี ีอายตุ งั้ แต่ 100 ปขี ้ึนไปว่า “centenarian” (cent = 100) ภาษาไทย เราจะใช้ค�ำว่า “คนร้อยปี” หรือ “ศตวรรษิกชน” (ศตวรรษ = 100 ปี) ผมตั้งใจบัญญัติศัพท์ค�ำว่า “ศตวรรษิกชน” ข้ึนมาเพ่ือเป็นการ ให้เกียรติและเสริมศักดิ์ศรีของคนที่มีอายุยืนยาวเป็นพิเศษถึงร้อย ปี ใชภ้ าษาสันสกฤตให้ฟงั ดขู ลงั ยิ่งขึ้น ศตวรรษกิ มาจากคำ� ว่า “ศตวรรษ” แล้วเตมิ ปจั จัย “อกิ ะ” เข้าไปเพื่อให้หมายถงึ ”คน” เตมิ ค�ำว่า “ชน” เข้าไปให้เสยี งฟังร่นื หูขน้ึ การเติมปัจจัย “อิกะ” เข้าไปในค�ำนามเพ่ือท�ำให้ค�ำนั้นมีความ 28

หมายถงึ คนไม่ใช่เป็นเร่ืองแปลก ผมขอยกตัวอย่าง พุทธศาสนกิ (คนท่ีนับถือศาสนาพุทธ หรือชาวพุทธ) อรัญญิก (ชาวป่า) สาครกิ (ชาวนำ�้ ) โพธารามิก (ชาวโพธาราม) เวลาเรียกคนท่มี อี ายุ 100 ปขี น้ึ ไป โดยใช้ท้งั สองค�ำประกบควบคู่ กนั ไปว่า “ศตวรรษกิ ชน คนรอ้ ยป”ี ก็ฟังเพราะดนี ะครบั อายคุ าดเฉลีย่ ศัพท์อีกค�ำหนึ่งท่ีพูดถึงกันบ่อยโดยเฉพาะในงานท่ีเก่ียวกับผู้สูง อายุ คือค�ำว่า “อายคุ าดเฉล่ีย” (life expectancy) ทำ� ไมอายุ ตอ้ ง ”คาด” ท�ำไมต้อง ”เฉล่ยี ” ทำ� ไมไม่ใชค้ ำ� วา่ ”อายเุ ฉลย่ี ” โดยไมต่ ้องมคี าด ผมว่าเป็นธรรมดาครับที่คนได้ยนิ ค�ำนแี้ ลว้ ตอ้ ง สงสยั ว่าทำ� ไมต้องคาด “อายุคาดเฉลี่ย” เป็นศัพท์ทางวิชาการนิดหน่อยครับ ค�ำนี้มี ความหมายว่าคนกลุ่มหนึ่งจะมีชีวิตอยู่เฉลี่ยแล้วกี่ปีนับตั้งแต่เกิด มาจนกระทัง่ ตาย เชน่ คน 3 คน คนหนึ่งคาดวา่ จะตายตั้งแต่ อายุ 10 ปี คนหนึ่งคาดว่าจะตายเม่ืออายุ 50 ปี และอกี คนหน่ึง คาดวา่ จะตายเมอื่ อายุ 70 ปี สามคนน้จี งึ คาดว่าจะมีอายุทม่ี ชี วี ติ อยตู่ ั้งแตเ่ กิดจนตายเท่ากับ 10 + 50 + 70 =130 เฉล่ียด้วย การหารดว้ ย 3 ไดเ้ ทา่ กับ 63.3 ปี คนกลุ่มนี้ยังไม่ไดต้ ายจริง 29

แต่ ”คาด” ว่าจะตายเม่ืออายุเท่าน้ันเท่าน้ีตามสถิติอัตรา ตายรายอายทุ มี่ ีอยู่ เราจงึ เรียกวา่ อายุ ”คาด” เฉลี่ย เราจะได้ ”อายคุ าดเฉลย่ี ” นจี้ าก ”ตารางชพี ” ทส่ี รา้ งโดยคำ� นวณจากอตั รา ตายรายอายขุ องประชากร เราไม่เรียก ”อายุเฉลี่ย” ซึ่งหมายถึงเอาอายุของทุกคนท่ียังมี ชวี ิตมาเฉล่ยี กนั เช่นในกลุ่มคน 3 คน คนหนงึ่ มีอายุ 65 ปี คนหนง่ึ มีอายุ 70 ปี และอกี คนหนึ่งมีอายุ 80 ปี อายเุ ฉล่ยี ของสามคนน้กี เ็ ทา่ กับ 65 + 70 + 80 = 215 แลว้ หารดว้ ย 3 ไดเ้ ท่ากับ 71.7 ปี เม่ือวนั อาทติ ย์ 31 กรกฎาคม 2559 นักกฬี าวอลเลยบ์ อลหญิง รนุ่ อายุไมเ่ กิน 19 ปี ทมี ชาติไทยแข่งชนะทีมชาติเวยี ดนามไดเ้ ป็น อนั ดับ 3 ของเอเซีย ทีมชาติชุดนมี้ อี ายเุ ฉล่ยี 17 ปี เม่ือ 50 ปีก่อนคนไทยมีอายุคาดเฉล่ียเพียง 55 ปีเท่าน้ัน ปี 2559 น้ี อายคุ าดเฉล่ยี ของคนไทยเพิ่มสงู ขน้ึ เป็น 75 ปี โดย ผชู้ ายมอี ายคุ าดเฉลย่ี 72 ปี ผหู้ ญงิ มอี ายคุ าดเฉลยี่ 79 ปี อกี 25 ปี ข้างหน้า คาดว่าคนไทยจะมีอายคุ าดเฉล่ียสูงถึง 80 ปี คนญ่ีปุ่นมีอายุยืนท่ีสุดในโลก ปัจจุบันน้ี อายุคาดเฉล่ียของ ชาวญ่ีปุ่นสูงถึง 84 ปี ผู้ชายญี่ปุ่นมีอายุคาดเฉล่ียประมาณ 80 ปี และผหู้ ญิงญป่ี ุ่นอายุยนื ยาวเฉลย่ี ถงึ ประมาณ 86 ปี 30

๓ สงั คมไทยสงู วัยเรว็ มาก

เราเตรียมการพร้อมแลว้ หรอื ยงั ทเ่ี ราจะเปน็ สงั คมสูงวัยอยา่ งสมบรู ณ์ และเปน็ สงั คมสูงวัยระดับสุดยอด ในอนาคตอันใกลน้ ี้ 32

ทุกวันนี้ ใครๆ ก็รู้ว่าคนไทยแก่ข้ึน(หรือแก่ลง)มาก ไปท่ีไหน ก็เห็นแต่คนแก่ ผมเข้าไปในหมู่บ้านหน่ึงในจังหวัดกาญจนบุรี เม่อื เดือนก่อน ตอ้ งบอกว่า..เงียบมาก เห็นผ้สู ูงอายนุ ง่ั อย่ตู ามแคร่ ใต้เรือนหลายคน ย้อนนึกถึงสมัยยังหนุ่มเมื่อสามสิบกว่าปีก่อน เคยเป็นหวั หนา้ ทมี นำ� นักวจิ ยั ออกไปสมั ภาษณ์ผหู้ ญงิ วัยเจรญิ พนั ธ์ุ ทแี่ ตง่ งานแลว้ ตามหมบู่ า้ นตวั อยา่ งในจงั หวดั สพุ รรณบรุ ี ในหมบู่ า้ น สว่ นใหญ่ จะเหน็ เดก็ ๆวงิ่ เลน่ กันอยู่ ได้ยินเสยี งเดก็ ทารกรอ้ งแวๆ้ ทีบ่ ้านโนน้ บา้ งบา้ นน้บี ้าง เด๋ียวนี้หมูบ่ า้ นตา่ งๆ ทั้งเงียบและเหงา เงยี บเพราะไมม่ เี สยี งทารกรอ้ ง เหงาเพราะไมม่ เี ดก็ เลก็ ๆ มาวงิ่ เลน่ มขี ่าวใหไ้ ดย้ ินอยบู่ ่อยๆ วา่ โรงเรียนระดับประถมศึกษาในหมบู่ ้าน หลายแห่งต้องปิดไปเพราะไม่มีนักเรียน หรือมีนักเรียนทุกช้ัน รวมกันเพยี งไมก่ ่คี น และที่เหน็ กันอย่ชู ัดๆในระดบั ชนช้นั ปกครอง ของประเทศ ในสภาต่างๆ กม็ ีแตผ่ ู้อาวุโสอายสุ ูงๆ ทง้ั นัน้ ทุกวันน้ี เราจะได้ฟังจากวิทยุ ได้ดูจากโทรทัศน์ ได้อ่านจาก หนังสือพิมพ์ ข่าวเกี่ยวกับสังคมสูงวัยไทย จนคนทั่วไปรับรู้แล้ว วา่ ประเทศไทยเป็นสังคมสงู วัยไปแล้ว คนท่ัวไปอาจไม่สนใจนักว่าเขาใช้เกณฑ์อะไรมาวัดกันว่าประเทศ ไหนเป็นสังคมสูงวัยแล้วหรือยังไม่เป็น ท�ำไมเราจึงบอกได้ว่า ประเทศไทยเปน็ สังคมสงู วัยแล้วตั้งแต่ปี 2548 ผมจึงขอใหข้ ้อมลู ตรงนี้ว่า ในปีนั้น ประเทศไทยมีประชากรอายุ 60 ปีขึ้นไป 33

คิดเป็นสัดส่วนถึงร้อยละ 10 ของประชากรทั้งหมด “ร้อยละ ของประชากรสูงอายุ” ใช้เป็นตัวช้ีวัดระดับการสูงวัยของสังคม ถ้าประชากรอายุ 60 ปีขึ้นไปคิดเป็นสัดส่วนต่�ำกว่าร้อยละ 10 ก็เรียกว่ายังเป็น ”สังคมเยาว์วัย” (young society) อย่าง ประเทศไทยเมื่อ 50 ปีก่อนมีผู้สูงอายุน้อยมาก ประชากรอายุ 60 ปีข้ึนไปมีไม่ถึงร้อยละ 5 ของประชากรท้ังหมด ก็เรียกได้ ว่าตอนนั้นประเทศไทยยังเป็นสังคมเยาว์วัย ต่อมาเมื่อเด็กเกิด นอ้ ยลงและคนมชี วี ติ ยนื ยาวขนึ้ สดั สว่ นของประชากรสงู อายกุ เ็ พมิ่ สูงข้นึ จนถงึ เกณฑ์ทเ่ี รยี กได้วา่ เป็นสังคมสงู วยั ในปี 2548 ในปี 2558 ในประชาคมอาเซียนมีสงิ คโปร์ ประเทศไทย และ เวยี ดนามเทา่ นน้ั ทเ่ี ปน็ สงั คมสงู วยั แลว้ สงิ คโปรม์ สี ดั สว่ นประชากร สงู อายทุ ่อี ายุ 60 ปีข้นึ ไปสงู เป็นอันดับหนง่ึ คือร้อยละ 18 ไทยเปน็ อันดบั สองมปี ระชากรสูงอายรุ อ้ ยละ 16 เวยี ดนามเพง่ิ กลายเปน็ สงั คมสงู วัยเม่ือปี 2558 นเ้ี อง โดยมีสัดสว่ นประชากรสูงอายเุ พม่ิ ขึ้นถึงเกณฑ์ร้อยละ 10 ในปีนี้ ประเดน็ สำ� คญั ทผ่ี มอยากจะเนน้ ยำ้� คอื การที่ ”สงั คมไทยกำ� ลงั มอี ายุ สงู ข้นึ อยา่ งเร็วมาก” เรว็ อยา่ งที่เราอาจจะนึกไมถ่ งึ การคาดประมาณประชากร พ.ศ. 2553-2583 ของสภาพัฒนา เศรษฐกจิ และสงั คมแหง่ ชาติ แสดงวา่ อกี 5 ปขี า้ งหนา้ ในปี 2564 34

เราจะกลายเปน็ ”สงั คมสงู วยั อยา่ งสมบรู ณ”์ เมอ่ื สดั สว่ นประชากร อายุ 60 ปีข้นึ ไปสูงขึน้ ถึงร้อยละ 20 ของประชากรทั้งหมด ผมขอย�้ำว่า อีกเพียง 5 ปีเท่าน้ันท่ีเราจะเป็นสังคมสูงวัยอย่าง สมบูรณ์ เรียกว่าเผลออีกแพล้บเดียว ทุกวันน้ี เวลาติดปีกบิน ปๆี หนงึ่ ผ่านไปเรว็ มาก แล้วอีกเพยี ง 10 ปีหลังจากน้นั เราก็ จะกลายเป็น ”สังคมสูงวัยระดับสุดยอด” ในปี 2574 คาด ประมาณวา่ สดั สว่ นประชากรอายุ 65 ปขี นึ้ ไปจะสงู ขนึ้ ถงึ รอ้ ยละ 20 เทา่ กบั ว่าในตอนนน้ั คนไทย 1 ใน 5 คนจะเป็นผู้สูงอายทุ ่มี ีอายุ 65 ปขี ้ึนไป หรือถา้ จะนับผู้มีอายุ 60 ปีขน้ึ ไป กจ็ ะมปี ระมาณ ร้อยละ 27 ของประชากรท้ังหมด ปี ประชากรอายุ 60 ปีข้นึ ไป ประชากรอายุ 65 ปีข้ึนไป % % จำ� นวน (ลา้ น) จำ� นวน (ลา้ น) ประชากรท้งั หมด ประชากรทัง้ หมด 2559 10.8 16.5 7.2 11.0 2564 13.1 19.8 8.9 13.5 2574 18.0 27.2 13.1 19.8 2583 20.5 32.1 16.0 25.0 ค�ำนวณจากการคาดประมาณประชากร พ.ศ. 2553-2583, สศช. 35

เมื่อประชากรไทยสูงวัยข้ึนอย่างรวดเร็วอย่างนี้ จึงเกิดค�ำถาม ว่า “เราเตรียมการพร้อมแล้วหรือยังท่ีเราจะเป็นสังคมสูงวัย อย่างสมบูรณ์ และเป็นสังคมสูงวัยระดับสุดยอดในอนาคตอัน ใกลน้ ี”้ 36

๔ แกก่ ด็ นี ะ

ส่งิ ทา้ ทายของเราวันน้ีคือจะท�ำอยา่ งไร จึงจะไมเ่ กดิ ภาพทีเ่ ราไม่อยากเหน็ และท�ำอยา่ งไรจึงจะเกดิ ภาพท่ี เราอยากให้ผูส้ งู อายุเปน็ ในวนั หน้า 38

งานส�ำคัญของนักประชากรศาสตร์คือศึกษาแนวโน้มของการเกิด การตาย และการย้ายถิ่น เพื่อคาดการณ์ล่วงหนา้ หรือท�ำนายว่า ในอนาคต เมอื่ นนั้ เมอื่ นี้ ประชากรจะมรี ปู รา่ งหนา้ ตาเปน็ อยา่ งไร อยา่ งประเทศไทย ถา้ มีเด็กเกดิ น้อยลง และอายุคาดเฉล่ียของคน ไทยยืนยาวขนึ้ ตามแนวโนม้ ในรอบ 40-50 ปีทผี่ า่ นมา ถ้าไม่นบั รวมแรงงานยา้ ยถน่ิ ขา้ มชาตจิ ากประเทศเพอ่ื นบา้ น ประชากรของ ประเทศไทยจะเพมิ่ ขนึ้ จนไปถงึ จดุ สงู สดุ ทป่ี ระมาณ 67 ลา้ นคนใน อีกราว 10 ปีข้างหนา้ จากนน้ั ประชากรไทยจะกลบั มจี ำ� นวนลด ลงจนเหลือประมาณ 64 ลา้ นคนในอีก 25 ปขี ้างหนา้ แต่ทส่ี �ำคัญ คือโครงสร้างอายุและเพศของประชากรจะเปลี่ยนไปมาก เราจะ กลายเป็น ”สงั คมสูงวยั ระดบั สดุ ยอด” เมอื่ ประชากรอายุ 65 ปี ขึ้นไปมีจำ� นวนมากถึง 16 ลา้ นคน หรอื คดิ เปน็ ร้อยละ 25 ของ ประชากรทงั้ ประเทศ ตัง้ แต่นีเ้ ปน็ ตน้ ไป ประชากรไทยจะเพมิ่ ชา้ ลง ทกุ วนั น้ี มเี ด็กเกิด ในเมืองไทยประมาณปีละ 7 แสนคนต่อปี ในขณะที่มีคนตาย ปีละ 4 แสนกว่าคน ไม่นับรวมแรงงานขา้ มชาติ ประชากรไทย เพม่ิ ปลี ะ 3 แสนกวา่ คนตอ่ ปี คดิ เปน็ อตั ราเพมิ่ ประชากรประมาณ ร้อยละ 0.5 ต่อปี 39

ในอนาคต จ�ำนวนเกิดในแต่ละปีจะลดน้อยลงไปอีกจนเหลือเกิด ปีละ 6 แสนกว่าคนในอีก 25 ปีข้างหน้า ในขณะท่ีจ�ำนวนคน ตายในแต่ละปีจะเพม่ิ ขึน้ จนมจี �ำนวนพอๆ กบั จำ� นวนเดก็ เกดิ คือ ตายปลี ะ 6 แสนกวา่ คน ท่คี นไทยจะตายเพ่มิ มากขนึ้ ในอนาคต ไมใ่ ชเ่ พราะจะมโี รคระบาด หรอื มกี ารสรู้ บกนั ภายในประเทศ หรอื เกดิ มสี งครามระหวา่ งประเทศแตอ่ ยา่ งใด หากแตค่ นตายทม่ี ากขน้ึ จะเนื่องมาจากประชากรไทยมีอายุมากข้ึน คนเม่ืออายุมากขึ้น จนหมดอายขุ ยั กต็ อ้ งตายไปเปน็ ธรรมดา ประชากรมอี ายสุ งู ขน้ึ กจ็ ะ มีคนตายในวัยชรามากขึ้น เมื่อจ�ำนวนเกิดพอๆกับจ�ำนวนตาย ประชากรก็จะไม่เพ่ิม ถ้าประชากรจะเพ่ิมก็จะต้องมีการย้ายถ่ิน เข้ามาจากตา่ งประเทศ ในขณะทป่ี ระชากรรวมของประเทศไทยกำ� ลงั เพมิ่ ชา้ ลงๆ ประชากร สูงอายุกลับก�ำลังเพ่ิมขึ้นด้วยอัตราที่เร็วมาก ในปี 2558 นี้ ประชากรอายุ 65 ปขี นึ้ ไปมจี ำ� นวนประมาณ 7 ลา้ นคน และกำ� ลงั เพิ่มข้นึ ประมาณรอ้ ยละ 5 ตอ่ ปี อีก 25 ปีขา้ งหน้าประชากรสงู อายุ 65 ปีขนึ้ ไปกลมุ่ นีจ้ ะมีมากถงึ หนึ่งในสขี่ องประชากรท้งั หมด พดู จรงิ ๆ วา่ เราพอจะมองเหน็ ภาพประชากรในอนาคตไดค้ อ่ นขา้ ง ชัดเจน จะมีผสู้ งู อายุเปน็ จำ� นวนมาก มีเด็กนัอย จำ� นวนผู้สูงอายุ (อายุ 65 ปีขึ้นไป) จะมีมากกว่าเดก็ (อายุตำ่� กวา่ 15 ปี) แลว้ เราจะคาดหวังใหผ้ ู้สงู อายเุ หลา่ นเี้ ปน็ อยา่ งไรในอนาคต 40

เราคงอยากเหน็ ผสู้ งู อายทุ กุ คนในประเทศยงั คงมรี ายไดเ้ พยี งพอตอ่ การยงั ชีพ รายไดน้ ้นั อาจมาจากการท่ยี ังคงมงี านทำ� อยู่ เงนิ ออม เม่ือครัง้ ยงั ท�ำงานมรี ายได้ เงนิ บำ� เหน็จบ�ำนาญสำ� หรบั ขา้ ราชการ หรอื พนกั งานรฐั วสิ าหกจิ บำ� นาญชราภาพจากกองทนุ ประกนั สงั คม บ�ำนาญจากกองทนุ เงินออมแหง่ ชาติ เบ้ยี ยงี ชีพผูส้ งู อายุ หรอื เงิน ช่วยเหลือจากบตุ รหลาน เราคงไมอ่ ยากเหน็ ผสู้ งู อายมุ ชี วี ติ อยอู่ ยา่ งเงยี บเหงาเดยี วดายไรค้ น ดูแลยามเจ็บปว่ ย เราคงไมอ่ ยากเห็นผูส้ ูงอายุทีถ่ ูกทอดทง้ิ เราคง อยากเหน็ ผสู้ งู อายทุ กุ คนมคี นคอยดแู ลเมอ่ื อยใู่ นสภาพทช่ี ว่ ยตวั เอง ไม่ได้ เราคงอยากเหน็ ผูส้ งู อายุอยใู่ นครอบครวั ทีอ่ บอนุ่ อยู่ในบา้ น ท่ีออกแบบให้สะดวกส�ำหรับคนสูงวัย อยู่ในส่ิงแวดล้อมทั้งใน บริเวณท่ีอยู่อาศัยและพื้นที่สาธารณะที่เอ้ือต่อการใช้ชีวิตของ คนชรา เราคงไมอ่ ยากเหน็ ผสู้ งู อายทุ ต่ี อ้ งนอนเปน็ ผกั อยใู่ นเตยี ง คงไมม่ ใี คร อยากเหน็ ผสู้ งู อายทุ อ่ี ยใู่ นสภาวะทพุ พลภาพชว่ ยตวั เองไมไ่ ด้ เราคง อยากเหน็ ผสู้ งู อายทุ กุ คนมสี ขุ ภาพดที งั้ กายและใจ เราคงอยากเหน็ ผสู้ ูงอายทุ กุ คนท่ีเจ็บปว่ ยได้รับการรักษาพยาบาล ส่ิงท้าทายของเราวันน้ีคือจะท�ำอย่างไรจึงจะไม่เกิดภาพที่เรา ไมอ่ ยากเห็น และท�ำอย่างไรจงึ จะเกดิ ภาพทเี่ ราอยากให้ผสู้ ูงอายุ เปน็ ในวันหน้า 41



๕ เตรยี มตวั สู่สังคมสงู วยั

มเี รอื่ งทจ่ี ะต้องเตรียมความพร้อมท่ปี ระเทศไทย จะเป็นสังคมสงู วยั อย่างสมบรู ณม์ ากมาย กรมกจิ การผูส้ ูงอายุ กระทรวงการพฒั นาสงั คม และความม่ันคงของมนษุ ย์ คงตอ้ งมงี าน หนักหนอ่ ยละคราวน้ี 44

ทกุ ปี ศาสตราจารย์ ดร.วสิ ฐิ จะวะสติ เชญิ ผมบรรยายใหน้ กั ศกึ ษา นานาชาติของสถาบันโภชนาการฟังในช่ือเรื่องท่ีแปลเป็นไทยว่า “สังคมสูงวัยของประเทศไทย: การเตรียมตัวและความพร้อม” ทุกครง้ั ผมก็จะพดู เร่ืองกระบวนการสงู วัยของประชากร โดยเรม่ิ ทหี่ วั ข้อ “การเปลีย่ นผา่ นทางประชากรของประเทศไทย” ทเ่ี ป็น ผลมาจากภาวะการตาย และภาวะเจริญพนั ธุท์ ลี่ ดลง “การฉาย ภาพประชากร” ท่แี สดงใหน้ กั ศึกษาเห็นถงึ ขนาดประชากรทีก่ �ำลงั คงตวั และการสูงวัยของประชากรในอนาคต และตามดว้ ยหวั ขอ้ “ความตอ้ งการบรกิ ารดา้ นสขุ ภาพทเี่ พม่ิ ขนึ้ เนอ่ื งจากการสงู วยั ของ ประชากร” ในเร่ืองการเตรียมตัวและความพร้อมของการเป็นสังคมสูงวัย ถ้าให้ผมพูดจากใจจริง ก็คงยากท่ีจะบอกว่า ”เราพร้อมเสมอ” หรือ ”เราพร้อมแลว้ ” แตก่ ารเป็นสงั คมสงู วัยของประเทศไทยมา เร็วและแรงเหลือเกิน และการสูงวัยก็เป็นปรากฏการณ์ที่เราหลีก เลี่ยงไม่ได้ ดังน้นั จึงเปน็ เรื่องท่ี “ถึงไมพ่ ร้อม ก็ตอ้ งพร้อม” คณุ โฆษติ ปน้ั เปย่ี มรษั ฎ์ กลา่ วยำ้� ในทป่ี ระชมุ คณะอนกุ รรมการขบั เคลื่อนนโยบายและแผนประชากรของส�ำนักงานคณะกรรมการ พัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติว่า “ประเทศไทยเราแก่ กอ่ นรวย” ในขณะท่ีประเทศพัฒนาแล้ว “รวยกอ่ นแก”่ ประชากร ของประเทศตะวนั ตกสงู วยั ขน้ึ อยา่ งชา้ ๆ พรอ้ มๆ ไปกบั การพฒั นา 45

เศรษฐกจิ สงั คมในประเทศของเขา การเกดิ คอ่ ยๆ ลดลง อายขุ อง คนค่อยๆยืนยาวขึ้น เขาจงึ ค่อยๆปรับระบบตา่ งๆ เกี่ยวกบั การ ประกันสงั คม การจ่ายบำ� นาญชราภาพ การประกันสขุ ภาพ รวม ทง้ั การให้สวสั ดกิ ารต่างๆ เพอ่ื ใหส้ งั คมของเขาและผสู้ ูงอายมุ ชี วี ติ อยู่ไดใ้ นสภาพทีด่ ีพอสมควร ส�ำหรับประเทศไทย ประชากรของเราสูงวัยอย่างเร็วมากๆ นับ จากเมอ่ื เขา้ สสู่ งั คมสงู วยั แลว้ จะกลายเปน็ สงั คมสงู วยั อยา่ งสมบรู ณ์ เราจะใชเ้ วลาเพียงไมถ่ งึ 20 ปี ในขณะทป่ี ระเทศตะวันตกใชเ้ วลา เปล่ียนผา่ นชว่ งน้ีนานถึงเกือบ 100 ปี เมือ่ ความแกข่ องประชากร ไทยมาเร็วจนเกือบไม่ทันตั้งตัวอย่างนี้ ก็ยากอยู่เหมือนกันที่ จะบอกวา่ เราพรอ้ มแล้วทีจ่ ะเผชญิ กับสภาพสังคมสูงวัย ประเทศไทยควรเตรยี มตวั อยา่ งไรเพอื่ ใหพ้ รอ้ มทจ่ี ะเปน็ สงั คมสงู วยั อย่างสมบูรณ์ในอีกไม่กี่ปีข้างหน้าน้ี ผมก็ต้องขอย้อนกลับไป ทบทวนภาพสังคมสูงวัยทีเ่ ราอยากเห็นและไมอ่ ยากเห็น แนน่ อน ว่าเราอยากเห็นผู้สูงวัยทุกคนมีรายได้เพียงพอต่อการยังชีพ เราอยากเห็นผู้สูงอายุทุกคนอยู่ในสิ่งแวดล้อมที่ดี อยากเห็น ผู้สูงอายุทุกคนมีสุขภาพดีท้ังกายและใจ หรือถ้าเจ็บป่วยก็เข้าถึง บริการรักษาพยาบาลได้อย่างทั่วถึง หรือในท่ีสุด เมื่อช่วยเหลือ ตัวเองไม่ได้ ก็มีคนหรือระบบทจ่ี ะคอยช่วยดูแล 46

ดูเหมือนเราจะต้องเตรียมความพร้อมตั้งแต่ระดับตัวบุคคล ครอบครวั ชุมชนและสังคม ตลอดขึน้ ไปถงึ ระดับประเทศ การเตรยี มตวั ของบคุ คลและครอบครวั เราคงตอ้ งใหข้ า่ วสารความ รู้ให้คนทุกเพศทุกวัยตระหนักว่าประเทศไทยก�ำลังจะกลายเป็น สงั คมสงู วยั อยา่ งสมบรู ณใ์ นเวลาอกี ไมน่ าน คนไทยจะมอี ายยุ นื ยาว ขน้ึ โอกาสทค่ี นหนมุ่ สาวในวนั นจ้ี ะเปน็ ผสู้ งู อายใุ นวนั หนา้ จะมมี าก ขน้ึ ดงั นั้น ทกุ คนต้องเตรยี มตวั ในเรอื่ งการเงิน จะท�ำอย่างไรให้ คนรจู้ กั ออมตง้ั แตอ่ ายยุ งั นอ้ ยเพอ่ื ไวใ้ ชจ้ า่ ยยามชรา นอกเหนอื จาก เงนิ บำ� นาญทจี่ ะไดห้ ากเปน็ ขา้ ราชการหรอื พนกั งานรฐั วสิ าหกจิ เงนิ บ�ำนาญชราภาพหากท�ำงานเอกชนและเป็นสมาชิกกองทนุ ประกนั สังคม เงนิ ออมในกองทนุ เงินออมแหง่ ชาตถิ ้าเปน็ สมาชกิ ผมอยากเรยี กการเตรยี มตัวด้านสุขภาพว่าเป็น ”การออม” อยา่ ง หนงึ่ ดว้ ย เราตอ้ งมกี ารสง่ เสรมิ ใหค้ นออมดา้ นสขุ ภาพตงั้ แตย่ งั เปน็ หนมุ่ เปน็ สาว การออมสขุ ภาพคอื การรกั ษาสขุ ภาพใหแ้ ขง็ แรงดว้ ย การกินอยู่อย่างถูกสุขลักษณะ เพ่ือจะได้เป็นผู้สูงวัยที่มีสุขภาพดี ทุกคนควรมเี วลาในชวี ิตทไ่ี มต่ ้องพง่ึ คนอนื่ ใหน้ านที่สุด แตล่ ะคนควรเตรียมตัวเรือ่ งทอี่ ยู่อาศัยยามชราด้วย จะสรา้ งบ้าน เรือนท่ีอยู่อาศัย ก็ต้องคิดถึงยามชรา ประตูทางเข้าทางออก 47

พื้นบา้ น ท่ีกนิ ท่ีนอน หอ้ งน�้ำห้องส้วม ต้องออกแบบสรา้ งไวเ้ ผือ่ เมอ่ื สังขารเสอื่ มโทรมลงดว้ ย ทกุ คนควรทำ� ดีกบั คนรอบขา้ งไว้ เมอ่ื แก่ตวั ลง เราอาจตอ้ งมีคน คอยดูแล ทำ� ดกี บั เขาไว้ เพ่ือจะมคี นเตม็ ใจดูแลเรายามทเ่ี ราช่วย เหลือตวั เองไมไ่ ด้ การเตรยี มสงั คมใหพ้ รอ้ มทจี่ ะเปน็ สงั คมสงู วยั อยา่ งสมบรู ณเ์ ปน็ เรอื่ ง ส�ำคัญ เราต้องท�ำให้สังคมตระหนักถึงการสูงวัยของประชากร ยอมรบั ความจรงิ เรอื่ งสงั คมสงู วยั ทำ� ใหค้ นตา่ งรนุ่ วยั มคี วามเขา้ ใจ ตอ่ กนั ขจดั ”วยาคต”ิ ระหวา่ งคนตา่ งวยั ตอ้ งหาทางสง่ เสรมิ คณุ คา่ ของผู้สงู อายุ สง่ เสรมิ ใหช้ ุมชนมีสว่ นช่วยในการดูแลผูส้ ูงอายุ ในระดับประเทศ รัฐจะต้องหาทางเพิ่มรายได้ให้เพียงพอต่อ รายจ่ายส�ำหรับสวัสดิการผู้สูงอายุท่ีต้องเพิ่มสูงขึ้นอย่างแน่นอน รายจ่ายของรัฐท่ีจะเพ่ิมข้ึนในสังคมสูงวัยมีตั้งแต่เงินบ�ำนาญ ขา้ ราชการ เงนิ สมทบในกองทนุ ประกนั สังคมเพื่อจา่ ยเปน็ บำ� นาญ ชราภาพ กองทนุ เงนิ ออมแหง่ ชาติ เบยี้ ยงั ชีพส�ำหรับผู้สงู อายุท่ีจะ มีจ�ำนวนมากขึ้นและจะมีชีวิตอยู่ยาวนานขึ้น รวมทั้งค่ารักษา พยาบาลสำ� หรับผู้สงู อายทุ ีจ่ ะตอ้ งเพิม่ สงู ขึ้นอย่างมาก 48

ในสังคมสูงวัย จะต้องมีการปรับโครงสร้างพ้ืนฐาน สิ่งแวดล้อม สิง่ ก่อสรา้ ง ระบบการขนสง่ สาธารณะ ใหเ้ อือ้ ตอ่ การใช้ชีวติ ของ ผสู้ ูงอายุ การเตรยี มตวั เหลา่ นตี้ อ้ งอาศยั การเผยแพรข่ า่ วสารความรเู้ รอ่ื งการ สงู วัยของประชากรให้กับคนทุกเพศทุกวยั ไดท้ ราบ ดงั น้ัน สอ่ื สาร มวลชนจงึ จะมบี ทบาทมากในกระบวนการนี้ มเี รอื่ งทจี่ ะตอ้ งเตรยี มความพรอ้ มทป่ี ระเทศไทยจะเปน็ สงั คมสงู วยั อยา่ งสมบูรณม์ ากมาย กรมกิจการผู้สงู อายุ กระทรวงการพฒั นา สังคมและความมั่นคงของมนุษย์ คงต้องมีงานหนักหน่อยละ คราวน้ี 49