30 ปี ประกันสังคม

นอกจากนี้ แรงงานขา้ มชาตจิ ำ� นวนมากยงั เผชญิ กบั ทา่ ทกี ารใหบ้ รกิ าร ที่ไมเ่ ปน็ มติ รของเจ้าหน้าทีร่ ัฐและคนไทยบางคน การใชด้ ลุ พนิ จิ แนวปฏบิ ตั ทิ ย่ี ุ่ง ยาก-ไมแ่ นน่ อน ตอ่ การใหบ้ รกิ ารของเจา้ หนา้ ทบ่ี างคน ฝา่ ยปกครองบางพนื้ ทไี่ ม่ กล้าลงนามรับรองความมีอยู่มีตัวตนของแรงงานข้ามชาติหรือบุตรของแรงงาน ขา้ มชาติ เพอ่ื ใหแ้ รงงานขา้ มชาตนิ ำ� ไปเปน็ หลกั ฐานขอรบั สทิ ธปิ ระโยชนค์ า่ คลอด บตุ รหรอื สงเคราะห์บตุ ร โดยอ้างเหตผุ ลความมั่นคงหรอื ผูใ้ หญส่ ง่ั มา ขณะท่ีคณะกรรมการประกันสังคมและท่ีปรึกษา (ชุดที่ 13 หรือ ชุดแต่งตัง้ โดย ม. 44) มีมติออกร่างระเบยี บรฐั มนตรีว่าดว้ ยเกณฑก์ ารเลือกต้งั กรรมการประกนั สงั คมฝา่ ยนายจา้ งและฝา่ ยผปู้ ระกนั ตน (เมอื่ วนั ที่ 14 กรกฎาคม 2563) โดยจ�ำกัดให้ผู้ประกันตนสัญชาติไทยเท่านั้นมีสิทธิเลือกตั้งกรรมการ ประกันสงั คม ทั้งทผ่ี ้ปู ระกนั ตนแรงงานข้ามชาติไมม่ สี ญั ชาตไิ ทย (มปี ระมาณ 1.2 ลา้ นคน กอ่ นเกดิ โควดิ -19 แพรร่ ะบาด) จา่ ยเงนิ สมทบเทา่ แรงงานไทย (และ เขา้ ถึงสทิ ธิประโยชน์ยากลำ� บากกวา่ แรงงานไทยมาตลอด) ความจ�ำเปน็ ของการปฏิรปู โครงสร้าง ระบบบริหารงานประกันสงั คม จากการได้ติดตามศึกษารายงานวิจัย และเข้าร่วมเวทีสัมมนาท่ีเครือ ข่ายประกันสังคมคนท�ำงาน (คปค.) คณะกรรมการสมานฉันท์แรงงานไทย (คสรท.) และกลมุ่ องคก์ รพฒั นาเอกชนหลายแหง่ จดั ขน้ึ หลายครง้ั สามารถสรปุ ปญั หาระบบการบริหารจดั การของส�ำนักงานประกันสังคม ไดด้ งั นี้ 1. กองทุนประกันสังคมเป็นกองทุนขนาดใหญ่มากที่มีเงินสมทบ เพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ และมีเงินมาจากหลายฝ่าย ทั้งลูกจ้าง นายจ้าง และรัฐบาล บางส่วน ไม่ใช่เงินงบประมาณแผ่นดินที่มาจากภาษีอากรเท่านั้น จึงไม่ควร บรหิ ารแบบราชการ สถานะภาพหนว่ ยงานควรเปน็ รปู แบบอน่ื เชน่ องคก์ รอสิ ระ องคก์ รมหาชน เพอื่ ใหไ้ ดผ้ บู้ รหิ ารสงู สดุ เปน็ มอื อาชพี บรหิ ารงานเตม็ เวลา และได้ คณะกรรมการที่มคี ุณภาพเช่ือถอื ได้ 201

2. ความไม่เป็นอิสระคล่องตัว หลายข้ันตอนของ สปส. ที่เป็น หน่วยงานราชการ ท�ำให้ต้องเผชิญข้อจ�ำกัดหลายอย่าง เช่น การบริหารงาน บุคคลทมี่ ีหลายประเภทอัตราค่าตอบแทน การใชจ้ า่ ยงบประมาณต่าง ๆ ฯลฯ 3. ความโปรง่ ใสในการท�ำงานและความกา้ วหนา้ ของตำ� แหนง่ หนา้ ท่ี ในองค์กรราชการ มีอุปสรรคจากการส่ังการแทรกแซงโดยข้าราชการระดับสูง และนักการเมอื งทงั้ ทม่ี าจากการเลอื กตั้งและแตง่ ต้ัง 4. ความท้าทายในบริบทเข้าสู่สังคมผู้สูงอายุ ซึ่งจะมีภาระการ จ่ายเงินบ�ำนาญและค่ารักษาพยาบาลเพ่ิมขึ้นอย่างต่อเน่ืองในอนาคต ขณะ ท่ีประชากรวัยแรงงานจะเข้าสู่ระบบประกันสังคมลดลง ภาวะเศรษฐกิจโลก ทช่ี ะลอการเตบิ โต และอตั ราดอกเบย้ี ต�่ำ การแสวงหาผลตอบแทนจากการลงทนุ ของเงินประกนั สงั คมจ�ำนวนมากภายใตก้ ติการะบบราชการ จะเกดิ ความลา่ ช้า สูญเสยี โอกาสเพราะไมเ่ ทา่ ทนั ตอ่ การเปลี่ยนแปลงของตลาดทุน 5. ไม่อาจพัฒนาความคุ้มครองทางสังคมในอนาคตได้รวดเร็ว และ ย่ังยืนภายใต้การท�ำงานของเครือข่ายรัฐราชการรวมศูนย์ท่ีไร้เอกภาพไร้ บูรณาการ  202

คนงากนับแกพาลรปตรฟะอกรันม์ สสงั ง่ คอมาหาร วรดุลย์ ตุลารักษ์ • เกริน่ นำ� “เม่อื โรงงานคอื ทอ้ งถนน”27 การสลายพ้ืนที่ทางกายภาพของสถานท่ีในการซ้ือขายสินค้าและ บรกิ ารใหม้ คี วามสำ� คญั นอ้ ยลงโดยเทคโนโลยกี ารสอ่ื สาร ในกรณขี องแพลตฟอรม์ จัดส่งอาหารถึงที่พัก ได้เข้ามาพร้อม ๆ กับการสลายความเป็นสถาบันของ สถานประกอบการ ที่สังคมสร้างกันข้ึนมาจนเกิดมาตรฐานแรงงาน ให้อาจจะ ยอ้ นกลบั ไปในยุคก่อนทีจ่ ะเกดิ มาตรฐานแรงงาน การจ้างงานผ่านแพลตฟอร์มจัดส่งอาหารถึงที่พัก เป็นจุดสูงสุดของ แรงงานยืดหยุน่ ผปู้ ระกอบการแพลตฟอร์มได้รือ้ ถอนสง่ิ ท่สี งั คมและขบวนการ แรงงานไดต้ อ่ สเู้ รยี กรอ้ ง และสงั่ สมผลส�ำเรจ็ กนั มายาวนานจนเกดิ เปน็ มาตรฐาน ทวั่ โลกดา้ นแรงงานนบั ตง้ั แตก่ วา่ 150 ปกี อ่ น ในประเดน็ พน้ื ฐานส�ำคญั เมอื่ ผคู้ น กลุม่ แรกไดเ้ ดินเขา้ สู่โรงงาน บ้างก็มาจากภาคเกษตร บ้างกเ็ ป็นแรงงานรบั จา้ ง ในที่ดิน พวกเขาเข้ามาทำ� งานโดยไม่ได้รับการคุ้มครองด้านแรงงานใด ๆ เมื่อมี กฎหมายโรงงานฉบบั แรก หรอื The first Factory Act ค.ศ. 1844 และปรบั ปรงุ เรอ่ื ยมาจนมาถงึ กฎหมายโรงงาน ปี 1867 ของอังกฤษ ซ่ึงเริ่มจำ� กัดชัว่ โมงการ ท�ำงานของคนงานไมเ่ กิน 10 ชวั่ โมงต่อวนั ไปจนถึงการตอ่ สู้เรียกร้องและเกดิ 27 ขอ้ มลู การสมั ภาษณค์ นขบั รถจกั รยานยนตส์ ง่ อาหารและการวเิ คราะหบ์ างสว่ นปรบั ปรงุ จากงานวจิ ยั รปู แบบ งานใหมข่ องคนขมี่ อเตอรไ์ ซคส์ ง่ อาหารทก่ี ำ� กบั โดยแพลตฟอรม์ โดยเกรยี งศกั ดิ์ ธรี ะโกวทิ ขจร และวรดลุ ย์ ตลุ ารกั ษ์ มูลนธิ ิฟรดี ริด เอแบรท และสถาบันแรงงานและเศรษฐกิจทีเ่ ป็นธรรม, 2563 203

มาตรฐานแรงงานข้ึน นบั ตง้ั แต่การจำ� กัดช่วั โมงการท�ำงาน การจดั สวสั ดิการท่ี จำ� เปน็ ตา่ ง ๆ เชน่ มอื้ อาหาร สถานทรี่ บั ประทานอาหารกลางวนั ความปลอดภยั ในการท�ำงาน ฯลฯ และบนพื้นฐานทีส่ ดุ ก็คือการสถาปนาความสมั พันธ์ระหวา่ ง นายจ้างและลกู จา้ ง ซง่ึ ตามมาด้วยการคุ้มครองแรงงาน การประกนั สงั คม และ อนุสญั ญาด้านแรงงานทใ่ี ชเ้ ปน็ มาตรฐานกนั ท่วั โลก • รปู แบบใหมข่ องธุรกจิ แพลตฟอรม์ ได้กอ่ ให้เกดิ 1) การสลายพ้ืนที่ทางกายภาพของสถานท่ี ให้ผู้บริโภคเข้าถึงสินค้า และบริการได้จากทุกแห่งในโลก โดยการน�ำร้านค้าหรือผู้ประกอบการเข้ามา อยู่ในระบบแพลตฟอร์ม ผู้บริโภคจึงเป็นผู้ที่มีบทบาทสูงในการประเมินผลการ ทำ� งานของแรงงาน 2) การสลายพ้ืนที่ทางกายภาพของแรงงาน ซึ่งแต่เดิมคือสถาน ประกอบการ ให้แรงงานเข้ามาเช่ือมต่อได้จากทุกที่ ท�ำให้มีก�ำลังแรงงาน กระจายตัวเพื่อตอบสนองต่อค�ำสั่งซ้ือของลูกค้าได้ทุกพื้นท่ี และมีความพร้อม ทกุ เวลาในการท�ำหนา้ ทบ่ี รกิ ารขนสง่ สนิ คา้ และบรกิ าร สามารถทดแทนแรงงาน ที่ขาดไปได้เสมอ คนท�ำงานส่งอาหารกลายมาเป็นแรงงานของภาคบริการท่ีไร้ สถานประกอบการ 3) การสลายความสัมพันธ์แบบนายจ้างลูกจ้าง โดยนิยามว่าคนงาน เป็นหนุ้ ส่วนหรอื พารท์ เนอร์ ทง้ั 3 ขอ้ นี้ ประกอบเขา้ ดว้ ยกนั จึงท�ำใหแ้ รงงานแพลตฟอร์มขาดหาย ไปซ่ึงการคุ้มครองด้านแรงงาน ประกอบกับการแข่งขันทางธุรกิจท่ีรุนแรงของ แพลตฟอร์ม จึงน�ำมาสู่ส่ิงแวดล้อมการท�ำงานที่ท�ำให้เกิดงานท่ีไม่แน่นอนและ มั่นคง แรงงานไม่ได้รับความคุ้มครองในแบบที่เคยมีอยู่เดิม และขาดการการ ประกันสังคม ซึ่งเป็นประเด็นหลักในรายงานฉบับน้ี โดยในหัวข้อแรกผู้เขียน จะกล่าวถึงความเป็นมาของแนวคิดท่ีเป็นรากฐานของธุรกิจแพลตฟอร์มหรือ เศรษฐกิจแพลตฟอรม์ โดยสังเขป 204

• สรปุ ความเป็นมาแนวคดิ รากฐานของเศรษฐกจิ แพลตฟอรม์ ชว่ งกลางทศวรรษที่ 1990 แนวคดิ เรอื่ ง “การท�ำลายอยา่ งสรา้ งสรรค”์ หรือ Creative Destruction ของ Joseph Schumpeter นักเศรษฐศาสตรใ์ น ศตวรรษที่ 20 เปน็ คำ� ทถี่ กู นำ� กลบั มาอา้ งถงึ ในงานวชิ าการดา้ นเศรษฐศาสตรแ์ ละ ด้านธรุ กิจเป็นจ�ำนวนมากอกี ครั้ง 28 ซ่งึ เปน็ ภาพสะท้อนถงึ ธรุ กิจทีเ่ กิดขึ้นมาใหม่ เขา้ มาแทนทธ่ี รุ กจิ รปู แบบดง้ั เดมิ การท�ำลายอย่างสร้างสรรค์ถูกน�ำมาใช้ในการกล่าวถึง กลไกของ นวตั กรรมของสนิ คา้ และกระบวนการทเี่ กดิ ขน้ึ มาแทนทสี่ นิ คา้ และกระบวนการ ทล่ี ้าสมยั Joseph Schumpeter มองว่าเป็น “ข้อเท็จจรงิ ทสี่ �ำคญั ของระบบ ทุนนิยม” การท�ำลายอย่างสร้างสรรค์นี้ เป็นกระบวนการใหม่ที่เปล่ียนแปลง โครงสรา้ งของกระบวนการแบบเดมิ และยงั มคี วามสำ� คญั ในมมุ มองของเศรษฐกจิ มหภาค มีผลต่อความผันผวนทางเศรษฐกิจ มผี ลตอ่ การปรบั ตวั ของโครงสร้าง ทางเศรษฐกจิ และนำ� มาซงึ่ การเตบิ โตทางเศรษฐกจิ ในระยะยาว และเชอื่ วา่ นำ� มา ซงึ่ การปรบั ปรงุ คณุ ภาพชวี ติ ของคนในสงั คม ในทางตรงกนั ขา้ ม การทำ� ลายอยา่ ง สร้างสรรคน์ ้ีกลบั มีผลดา้ นลบต่อแรงงาน 29 หนงั สอื Innovator Dilemma ในปี 1997 ของ Christensen กลา่ วถงึ ความยั่งยืนของบริษัทในสหรัฐฯ ว่ามีวงจรชีวิตส้ัน จากการถูกรบกวนและถูก กระทบวิถีการดำ� เนินธรุ กิจในแบบที่เปน็ อย่หู รอื Disruption โดยเทคโนโลยีท่ี เปล่ียนแปลงไปพร้อมกับรูปแบบธุรกิจใหม่ท่ีน�ำเทคโนโลยีการสื่อสารสมัยใหม่ 28 Creative Destruction ในหนังสอื Capitalism, Socialism and Democracy ในปี 1947 ของ Joseph Schumpeter ถูกน�ำกลับมาอ้างถึงมากกว่า General Theory ของ Keynes นักเศรษฐศาสตร์คนสาคัญ จากในงานศึกษาวิจัย Thriving at Amazon : How Schumpeter Lives in Books Today โดย Arthur M. Diamond, Econ Journal Watch, Volume 4, Number 3, November 2007 29 สรปุ ขอ้ ความคดิ มาเรอื่ ง creative destruction มาจากบทความ Thriving at Amazon : How Schumpeter Lives in Books Today โดย Arthur M. Diamond, Econ Journal Watch, Volume 4, Number 3, November 2007 และ Schumpeter’s Creative Destruction: A Review of the Evidence, Arthur M. Diamond, Journal of Private Enterprise, 2006 205

มาใชซ้ ่งึ เรียกว่าอินเทอรเ์ น็ต และการถูกกระทบหรือ Disruption ไม่ได้เกดิ ขึ้น เป็นครั้งคราว แตเ่ กิดข้ึนตลอดเวลาของการด�ำเนินธุรกจิ  30 หนงั สือ Only the Paranoid Survive เขยี นโดย Andrew Grove จากประสบการณผ์ บู้ รหิ ารบรษิ ทั Intel Corporation กลา่ วถงึ การเปลยี่ นแปลง สภาพแวดล้อมด้านเทคโนโลยี ท�ำให้บริษัทที่ไม่ปรับตัวไม่สามารถอยู่รอดได้ เมอื่ ถงึ จดุ ความเปลยี่ นแปลงของสงิ่ แวดลอ้ มของธรุ กจิ ใหมแ่ พรก่ ระจายไปทเ่ี รยี กวา่ Strategic infection point และการเตรียมตัวของพนักงานของบริษัท และ ปรับตัวต่อผลกระทบ ในการเปลี่ยนแปลงของเทคโนโลยีและการปรับตัวของ บริษัทน้ัน “ในท่ีแห่งใดก็ตาม เรื่องราวไม่ได้เป็นในทางบวกนัก มันเป็นเวลาท่ี ยากลำ� บาก เราสญู เสยี เงนิ ไปมาก เราจำ� เปน็ ตอ้ งเลกิ จา้ งพนกั งานหลายพนั คน” 31 การท�ำลายอย่างสร้างสรรค์ของ Joseph Schumpeter สะทอ้ นจาก ส่ิงท่ีเกิดข้ึนต้ังแต่ช่วงกลางทศวรรษที่ 1990 เมื่อเกิดสิ่งแวดล้อมใหม่ในการ แขง่ ขนั ทางธรุ กจิ การเปลยี่ นแปลงดา้ นเทคโนโลยกี ารสอ่ื สารทรี่ วดเรว็ โครงสรา้ ง พน้ื ฐานในการสอื่ สารทเ่ี ปลย่ี นแปลงไปอยา่ งกา้ วกระโดดโดยไมต่ อ้ งองิ กบั สถาน ท่ี เราเข้าถึงอนิ เตอร์เนต็ ในแบบดง้ั เดมิ อินเตอรเ์ นต็ ทำ� ใหผ้ คู้ นเชอ่ื มต่อกนั ผา่ น เครอ่ื งคอมพวิ เตอร์ ธุรกิจแบบเดิมทีม่ ีหนา้ ร้านของตัวเองทเ่ี รียกว่า Brick and Mortar จงึ ถูกกบฏในยคุ นั้น ตัวอยา่ งทีเ่ ห็นภาพ คอื ธุรกิจร้านหนังสอื รายใหญ่ ในสหรัฐฯ เชน่ Barnes and Noble ถูกกระทบโดยธรุ กจิ ขายหนังสอื ออนไลน์ ที่ไม่จ�ำเป็นต้องมีหน้าร้านอีกต่อไป เช่น half.com ในปลายทศวรรษ 1990 ธุรกิจเช่าวิดีโอรายใหญ่เช่น Block Buster ก็ถูกกระทบโดยธุรกิจให้บริการ สอ่ื ภาพยนตรแ์ ละบนั เทงิ ออนไลน์ โดยไมต่ อ้ งมหี นา้ รา้ นอยา่ ง Netflix จน Block Buster ต้องประสบภาวะขาดทุนอย่างหนักในระยะเวลาต่อมา จนไม่สามารถ ดำ� เนินกจิ การแบบเดิมไดอ้ กี ต่อไป เปน็ ต้น 30 Big Bang Disruption โดย Larry Downes and Paul Nunes ในนติ ยสาร Havard Business Review, 2013 31 Only the Paranoid Survive: How to Exploit the crisis points that challenge every company Andrew S. Grove, 1999 หนา้ 94 206

ธรุ กจิ ทเี่ กดิ ขน้ึ ในชว่ งนนั้ เรยี กวา่ เปน็ ยคุ ดอทคอม และเกดิ E-commerce ข้นึ ในการแลกเปลี่ยนสนิ คา้ ต่าง ๆ เชน่ ebay.com และ half.com ตัวกลาง ในการเช่ือมผู้ต้องการหางานท�ำกับผู้ท่ีต้องการแรงงาน เช่น monster.com ตัวกลางในการส่งอาหาร เช่น waiter.com ซ่ึงเป็นเว็บไซต์แรกในการจัดส่ง อาหารในปี 1994 ในกรงุ นวิ ยอร์ก เมอื่ ธรุ กจิ นำ� อนิ เทอรเ์ นต็ มาใชม้ ากขน้ึ และผคู้ นกเ็ ขา้ ถงึ อนิ เทอรเ์ นต็ ได้ งา่ ยขน้ึ จงึ เกดิ ธรุ กรรมทางเศรษฐกจิ ทถ่ี กู อำ� นวยความสะดวกโดยการเชอื่ มตอ่ กนั ของผผู้ ลติ ผขู้ าย และผซู้ อ้ื ทเี่ ปน็ เครอื ขา่ ย กอ่ เปน็ รปู แบบทเี่ รยี กกนั วา่ เศรษฐกจิ เครือข่าย หรอื Network Economy ซ่งึ กค็ อื เศรษฐกจิ ที่เกิดจากการเชอ่ื มตอ่ ถงึ กันดว้ ยอินเทอรเ์ น็ต ซง่ึ เปน็ รากฐานของเศรษฐกิจแพลตฟอรม์ ในยุคปัจจุบัน ก่อนท่ีจะมีการนิยามเศรษฐกิจแพลตฟอร์มที่เรียกกันอยู่ในปัจจุบัน มกั จะใชค้ ำ� วา่ เศรษฐกจิ แบบใหมห่ รอื New Economy ตั้งแตท่ ศวรรษที่ 1990 และทศวรรษท่ี 2000 เศรษฐกจิ แบบใหมท่ นี่ ำ� เทคโนโลยกี ารสอื่ สารมาใชม้ ากขนึ้ มีดา้ นบวกคือทำ� ให้ต้นทนุ ในการท�ำธุรกรรมลดลง (Transaction Cost) ก�ำแพง การเขา้ สกู่ ารแข่งขันของธุรกิจ (Barrier to Entry) ลดลง เกดิ บรษิ ัทขนาดกลาง และขนาดเลก็ มากขน้ึ มกี ารจา้ งงานในธรุ กจิ แบบใหมม่ ากขน้ึ ในดา้ นของผบู้ รโิ ภค ผู้ซ้ือเขา้ ถงึ ผขู้ ายไดโ้ ดยตรงโดยไม่ผ่านตัวกลาง ผู้บรโิ ภคมีทางเลือกมากข้ึนกว่า เดิม ผู้บริโภคสามารถซ้ือสินค้ามีราคาที่ถูกลงเพราะต้นทุนคงที่ลดลง และผู้ บรโิ ภคเปน็ ศนู ยก์ ลางของธรุ กจิ สมยั ใหมม่ ากยงิ่ กวา่ เดมิ จากการเขา้ ถงึ สนิ คา้ และ บริการได้ง่ายข้นึ แตใ่ นอกี ดา้ นหนงึ่ ความไมแ่ นน่ อนและไมม่ นั่ คงในงานหรอื Precarious Work ก็เติบโตมากย่ิงขึ้น พร้อมกับขยายวงกว้างไปในทุกอุตสาหกรรมทั่วโลก ตงั้ แต่ในยคุ ก่อนธรุ กจิ แพลตฟอร์ม และเมือ่ ธุรกจิ แพลตฟอรม์ เขา้ มามีบทบาทก็ ท�ำใหค้ วามยดื หยนุ่ ในการจ้างงานถงึ จดุ สูงสุด 207

จากพน้ื ฐานและการปฏบิ ตั ทิ างธรุ กจิ ในระบบเศรษฐกจิ แบบใหม่ ทย่ี งั คง มขี อ้ จำ� กดั ในเรอ่ื งพนื้ ทที่ างกายภาพของผใู้ ชอ้ นิ เทอรเ์ นต็ ซง่ึ เปน็ หวั ใจสำ� คญั ของ การพัฒนารปู แบบธรุ กิจแพลตฟอร์มในยุคต่อมา กลา่ วคือ โดยแรกเร่มิ ประเภท ของการใชอ้ ินเทอรเ์ น็ตส่วนใหญ่เป็นการส่อื สารระหวา่ งกนั ผา่ นอีเมล รวมไปถงึ การคน้ หาข้อมูลตา่ ง ๆ โดยมขี ้อจำ� กัดคือสถานท่หี รอื ต�ำแหน่งทต่ี งั้ ทางกายภาพ ของผใู้ ชอ้ นิ เทอรเ์ นต็ กลา่ วคอื สถานทซี่ ง่ึ คอื บา้ นและ/หรอื สถานทท่ี ำ� งาน ผใู้ ชจ้ ะ สามารถเชอ่ื มตอ่ กบั อนิ เทอรเ์ นต็ ไดจ้ ะตอ้ งอยกู่ บั สถานทท่ี างกายภาพทม่ี อี ปุ กรณ์ สอ่ื สารหรอื เครอื่ งคอมพวิ เตอร์ ซงึ่ มขี อ้ จ�ำกดั ในการเชอื่ มตอ่ อนิ เทอรเ์ นต็ โดยใช้ โทรศพั ทใ์ นระบบสายเชอ่ื มตอ่ กบั โมเดม็ และคอมพวิ เตอรใ์ นสถานทท่ี �ำงานและ ท่ีพักอาศัย อีกท้ังค่าใช้จ่ายของผู้ใช้บริการอินเทอร์เน็ตยังอยู่ในอัตราสูงโดยคิด เปน็ รายชั่วโมง ธรุ กจิ ตวั กลางจบั คผู่ ซู้ อื้ และผขู้ ายทก่ี ลา่ วไปแลว้ ขา้ งตน้ monster.com ตวั กลางจบั คแู่ รงงานและนายจา้ งในตลาดแรงงานของสหรฐั ฯ หรอื waiter.com เว็บไซต์แรกในการจัดส่งอาหารถึงท่ีพักให้แก่ผู้สั่งซ้ือ แต่ท้ังสองแพลตฟอร์มยัง ไม่ประสบความส�ำเร็จในยุคน้ัน เนื่องมาจากข้อจ�ำกัดซึ่งก็คือคือสถานที่/ที่ต้ัง ทางกายภาพของผู้ใช้อินเทอร์เน็ตที่แตกต่างจากปัจจุบันท่ีใช้อินเตอร์เน็ตบน โทรศพั ทม์ อื ถอื หรือท่เี รยี กวา่ โทรศัพท์เคล่อื นที่ได้อย่างสะดวก เมอ่ื มีคนใชง้ าน บนอนิ เทอรเ์ น็ตวนั ละ 7 - 8 ชัว่ โมงโดยผา่ นโทรศพั ท์มอื ถอื เปน็ หลกั จึงมีโมเดล ธรุ กิจใหม ่ ๆ เกิดขน้ึ มาพรอ้ มกบั วิถชี วี ติ แบบใหม่ทซี่ อ้ื สินคา้ และบริการ โดยไม่ จ�ำเป็นต้องยึดกับสถานท่ีทางกายภาพซ่ึงเรียกว่าเป็น Digital Lifestyle ของ ผบู้ ริโภค เมอ่ื สมารท์ โฟนเขา้ มาอยใู่ นวถิ ชี วี ติ ของผคู้ น ความเปลย่ี นแปลงส�ำคญั ก็คือ เม่ือผู้บริโภคไม่ว่าจะอยู่ในสถานที่ใดก็สามารถเข้าถึงสินค้าและบริการได้ โดยไม่จ�ำเป็นต้องเดินทางไปยังสถานที่วางขายสินค้า สะท้อนจากตัวเลขการ ใช้สมาร์ทโฟนที่เพ่ิมขึ้นอย่างก้าวกระโดด ในช่วงเวลา 10 ปีท่ีผ่านมา จ�ำนวน 208

โทรศัพท์มือถือท่วั โลกเพิ่มขนึ้ 15 เท่า จากราว 100 ลา้ นเครือ่ ง ในปี 2007 มา เปน็ 1,500 ลา้ นเครอื่ ง ในปี 2016 ครึง่ หนงึ่ ของจำ� นวนการเขา้ เว็บไซตเ์ ขา้ ถงึ จากโทรศพั ทม์ อื ถอื แบบสมารท์ โฟน การใชแ้ อปพลเิ คชนั หรอื แพลตฟอรม์ เขา้ ถงึ จากโทรศัพท์มือถือแทบท้ังหมด และการเข้าถึงการใช้บริการด้านต่าง ๆ รวม แอปพลเิ คชันอยู่ในโทรศพั ทม์ อื ถอื เมอื่ การเชอื่ มตอ่ เครือข่ายการสอื่ สารเปลย่ี นแปลงไป โดยไมผ่ กู ติดอยู่ กับคอมพิวเตอร์เพียงอย่างเดียวแล้ว เครือข่ายการเชื่อมต่อกันกับโทรศัพท์มือ ถือจึงกำ� จัดข้อจำ� กัดเร่ืองสถานที่ให้หมดไป การใช้อินเตอร์เน็ตแบบเดิมเปล่ียน ไปเปน็ บนโทรศพั ทม์ อื ถอื ทม่ี าพรอ้ มกบั แอปพลเิ คชนั ในการใชง้ าน จงึ เกดิ ธรุ กจิ รปู แบบใหมข่ ้ึนท่เี รยี กกนั ว่าธุรกิจแพลตฟอรม์ แนวคดิ ของแพลตฟอร์ม คือ การสรา้ งพนื้ ทก่ี ลางใหค้ นเขา้ มาเชอื่ มตอ่ (Plug in) จ�ำนวนมากท่สี ุด เปิดกวา้ งมากที่สุด และเช่ือมต่อได้งา่ ยจากทกุ สถาน ที่ได้สะดวกมากทีส่ ดุ เท่าท่ีเทคโนโลยีจะเออื้ อ�ำนวย แพลตฟอรม์ เขา้ มารองรบั ความเปลย่ี นแปลงของวถิ ชี วี ติ แบบใหมข่ อง ผบู้ รโิ ภค ซงึ่ เปน็ ปจั จยั พน้ื ฐานทท่ี �ำใหธ้ รุ กจิ แพลตฟอรม์ เตบิ โตอยา่ งรวดเรว็ และ ประสบความส�ำเรจ็ มากกวา่ ยคุ เรม่ิ ตน้ ทยี่ งั มขี อ้ จ�ำกดั ในเรอ่ื งสถานทแ่ี ละวถิ ชี วี ติ ของผู้บริโภค การแลกเปลี่ยนสินค้าและบริการผ่านระบบแพลตฟอร์มเกิดข้ึน ในสินค้าและบรกิ ารหลายประเภท เช่น บรกิ ารขนส่ง การจัดหางาน การขาย สินค้า และก�ำลังขยายขอบเขตของประเภทสินค้าและบริการ ขยายส่วนแบ่ง ในตลาดสินค้าและบริการสาขาน้ัน ๆ และมีการจ้างงานในธุรกิจที่เกี่ยวข้องกับ แพลตฟอรม์ มากขนึ้ ซง่ึ เปน็ งานรปู แบบใหมแ่ ละมกี ระบวนการทำ� งานทแ่ี ตกตา่ ง จากเดิม ธุรกิจแพลตฟอร์มจึงเข้ามาเป็นตัวกลางในการจับคู่ระหว่างผู้ผลิตกับ ผู้บริโภค เพื่อให้เกิดการแลกเปล่ียนสินค้าและบริการ การแลกเปล่ียนสินค้า และบริการในลักษณะดังกล่าว กำ� ลังเติบโตและมีแนวโน้มที่จะเติบโตสูงขึ้นใน ประเทศทว่ั โลกรวมถงึ ประเทศไทย และคาดหวงั วา่ จะเปน็ ปจั จยั ในการขบั เคลอื่ น 209

เศรษฐกิจและธุรกิจในสาขาต่าง ๆ โดยรายงานฉบับน้ีจะกล่าวถึงแพลตฟอร์ม ส่งอาหารถงึ ท่พี กั ซง่ึ เตบิ โตมากในประเทศไทย Digital Lifestyle หรือวิถีชีวิตดิจิตัล คือ ความเปล่ียนแปลงของ พฤติกรรมและการใช้ชีวิตของผู้บริโภคในยุคปัจจุบันที่เป็นตัวขับเคลื่อนส�ำคัญ ของการบรโิ ภคในรปู แบบใหม่ ซงึ่ Andrea Migone (2006) วจิ ารณบ์ รโิ ภคนยิ ม ยุคใหม่ว่า เป็นลัทธิบริโภคนิยมแนวความสุข (Hedonistic Consumerism) ซ่ึงเกิดความเหล่ือมล้�ำมากข้ึนในคนกลุ่มต่าง ๆ ในประเทศท่ัวโลกในระบบ ทุนนิยมร่วมสมัย 32 เช่นเดียวกันกับประเทศไทยท่ีมีรายงานส�ำรวจการบริโภค ของครัวเรือนท่ัวประเทศ ซึ่งรายงาน 33 ระบุว่ามีความกระจุกตัวในเขตเมือง และมีความแตกต่างกันหลายเท่าระหว่างผู้บริโภคในเขตเมืองกับชนบท ดังน้ัน แพลตฟอร์มส่งอาหารจึงเข้ามารองรับผู้บริโภคที่มีรายได้ปานกลางถึงรายได้สูง เปน็ กลุ่มลูกค้าหลกั ในด้านของธุรกิจ นวัตกรรมท่ีส่งผลกระทบต่อส่ิงที่มีอยู่ก่อน (Disruptive Innovation) ถูกใช้ในการอธิบายถึงความส�ำเร็จของธุรกิจยุค ใหม่รวมถึงธุรกิจแพลตฟอร์ม ซ่ึงผู้น�ำธุรกิจขนาดเล็กไปจนถึงองค์กรธุรกิจ ขนาดใหญ่น�ำมาใช้เป็นแนวทางการด�ำเนินธุรกิจ โดยเน้นนวัตกรรมผลักดัน ให้บริษัทเติบโต และเน้นท่ีลูกค้าในตลาดใหม่ท่ียังไม่เกิดขึ้น อาจจะเป็นตลาด ที่บริษัทท่ีครองตลาดอยู่ไม่ให้ความส�ำคัญในการน�ำเสนอสินค้าท่ีดีเพียงพอ ซ่งึ ในกรณีของตลาดใหม่บริษทั ที่เป็นผู้น�ำนวตั กรรม (Disrupter) จะสรา้ งสรรค์ ตลาดที่ไม่เคยมีอยู่โดยเปล่ยี นคนทไี่ ม่ใชล่ กู คา้ มาเป็นลูกคา้  34 32  Hedonistic Consumerism: Patterns of Consumption in Contemporary Capitalism, Andrea Migone, Simon Fraser University, Vancouver, February, 2006 33 รายงานการสารวจภาวะเศรษฐกจิ และสังคมของครัวเรอื น พ.ศ. 2560 โดยสานักงานสถิตแิ ห่งชาติ 2561 34 https://hbr.org/2015/12/what-is-disruptive-innovation 210

ระบบนเิ วศน์ทางธรุ กิจ Business Ecosystem ธุรกิจแพลตฟอร์มให้ ความส�ำคัญกับระบบนิเวศน์ทางธุรกิจ ซึ่งหมายถึงเครือข่ายขององค์กรต่าง ๆ เกย่ี วขอ้ งในกระบวนการการผลติ ซอ้ื ขาย การสง่ สนิ คา้ และบรกิ ารใหแ้ กผ่ บู้ รโิ ภค ผ่านการแข่งขันและผ่านความร่วมมือ แนวคิดคือแต่ละส่วนในระบบนิเวศน์มี ผลกระทบซึ่งกันและกัน สร้างและพัฒนาความสัมพันธ์เพ่ือให้ธุรกิจของตน มคี วามยดื หยนุ่ และปรบั ตวั เพอ่ื อยรู่ อดไดด้ งั เชน่ ในระบบนเิ วศนท์ างธรรมชาต ิ35 ความทา้ ทายของธรุ กจิ แพลตฟอรม์ คอื การสรา้ งระบบนเิ วศนท์ างธรุ กจิ ของตัวเอง ด้วยการดึงส่วนประกอบต่าง ๆ เข้ามาอยู่ในระบบนิเวศน์ทางธุรกิจ ของตนเอง นับต้ังแต่ผู้บริโภค ผู้ผลิตหรือร้านค้า และแรงงาน ให้เข้ามาอยู่ใน ระบบแพลตฟอรม์ จากการเปน็ ตวั กลางระหวา่ งอปุ สงคแ์ ละอปุ ทาน จงึ ตอ้ งปรบั รูปแบบการน�ำเสนอบริการท่ีสอดรับกับพฤติกรรมของผู้บริโภคท่ีเปล่ียนแปลง ไป และ/หรือใช้แพลตฟอร์มในการเปล่ียนพฤติกรรมผู้บริโภค แม้ในช่วงแรก จะตอ้ งอุดหนนุ ทั้งด้านอุปสงคแ์ ละอปุ ทานโดยยอมใหเ้ กิดการขาดทนุ ทางธุรกิจ เพ่ือให้คนเข้ามาในระบบมากขึ้น ในช่วงแรก ตลาดท่ีจะมีการแข่งขันกันสูง ผู้เล่นจ�ำนวนมากเข้ามาในตลาด แต่เมื่อระบบนิเวศน์ของธุรกิจมีขนาดใหญ่พอ กจ็ ะขบั คู่แข่งออกจากตลาดไป จนตลาดจะเหลอื คูแ่ ขง่ นอ้ ยรายหรือเหลือเพยี ง รายเดียว ธุรกิจรปู แบบใหม่เป็นตัวกลางแบบแพลตฟอร์มจะด�ำรงอยใู่ นอนาคต แม้ว่าบริษัทแพลตฟอร์มอาจจะขาดทุนเลิกกิจการไป แต่จะมีรายใหม่เกิดขึ้น มาแทนทีใ่ นตลาด เนอ่ื งจากพฤติกรรมผูบ้ รโิ ภคเปลี่ยนไป โมเดลทางธุรกิจเป็นรูปแบบที่แตกต่างจากธุรกิจแบบเดิม ซ่ึงยอม อุดหนุนให้มีคนเข้ามาในระบบเครือข่ายให้มากท่ีสุดแล้วหารายได้ภายหลัง ซึ่ง เป็นลักษณะหน่ึงของธุรกิจแพลตฟอร์ม โดยการเช่ือมฝั่งผู้ซื้อกับผู้ขายเข้าด้วย 35 https://www.investopedia.com/terms/b/business-ecosystem.asp 211

กันผ่านแอปพลิเคชัน บริษัทจะลงทุนเพ่ือสร้างสิ่งแวดล้อมหรือ Ecosystem ให้เกิดการเปลี่ยนพฤติกรรมผู้บริโภคท่ีอยู่ในระบบแพลตฟอร์มของตนเอง ในกรณีนี้คือการสั่งซ้ืออาหารผ่านแอปพลิเคชัน ธุรกิจแพลตฟอร์มจะใช้เงิน ลงทนุ สูงแตม่ ักจะยังไมไ่ ด้รับผลตอบแทนมากในช่วงแรก จงึ ตอ้ งมเี งินทุนท่ีมาก พอ ตัวอย่างจากรายงานทางการเงินของบริษัทหลัก ๆ ที่ทุกบริษัทขาดทุนต่อ เนอ่ื งมา 4 - 5 ปี จนถงึ ปัจจุบนั จากการขาดทนุ สะสมบริษทั จึงต้องมีเงินลงทุน ระยะยาวทพ่ี รอ้ มจะลงทนุ เพอ่ื สรา้ งใหเ้ กดิ ความตอ้ งการใชบ้ รกิ ารหรอื ลกู คา้ ให้ มากที่สุด และดึงผู้ให้บริการคือคนขับรถส่งอาหารเข้ามาในระบบแพลตฟอร์ม ยกตัวอย่างเช่น หากมีผู้แข่งขันในธุรกิจ 10 ราย ในระยะเวลาหน่ึงก็จะมีผู้ ออกจากตลาดไปจนเหลอื เพยี ง 1 - 2 ราย จนมผี ู้ทสี่ ามารถครองตลาดหรอื เป็น ผู้ชนะในการแข่งขันเพียงไม่ก่ีราย ตัวอย่างบริษัทที่ออกจากตลาดการแข่งขัน ของแพลตฟอรม์ สง่ อาหารในประเทศไทยในช่วง 3 - 4 ปีทผ่ี า่ นมา เชน่ บรษิ ัท Now Delivery และบริษัท Honest Bee เป็นต้น ภายใต้การแข่งขันท่ี เปดิ โอกาสใหบ้ รษิ ทั ขนาดเลก็ รายใหมเ่ ขา้ สตู่ ลาดการแขง่ ขนั ไดง้ า่ ย แตว่ งจรชวี ติ ของธุรกิจที่เข้ามาใหม่จะออกจากตลาดไปในช่วงส้ัน ๆ เม่ือปิดตัวลงก็ท้ิง คนทำ� งานสง่ อาหารไวเ้ บอ้ื งหลงั โดยไมม่ กี ารชดเชย ไมม่ กี ารคมุ้ ครองทางประกนั สงั คม เปรยี บเทยี บกบั คนงานในโรงงานอตุ สาหกรรมหรอื ลกู จา้ งในระบบประกนั สังคม คุณลักษณะเด่นของธุรกิจแพลตฟอร์มที่กล่าวถึงข้างต้น ในด้านบวก เป็นปัจจัยท่ีผลักดันให้ธุรกิจประเภทดังกล่าวเติบโตสูง การเติบโตของธุรกิจ แพลตฟอรม์ ทำ� ให้ผู้บรโิ ภคมตี ัวเลอื กมากขึน้ จากเดิมที่ต้องเดนิ ทางไปในสถาน ที่ขายสินค้าและบริการน้ัน ๆ ผู้ผลิตและ/หรือร้านค้าขนาดเล็กก็มีโอกาสทาง ธรุ กจิ มากข้ึนเมอ่ื ผู้บรโิ ภคสามารถเข้าถงึ ไดง้ ่าย 212

ในสถานการณ์โควิด-19 แพลตฟอร์มส่งอาหารเข้ามามบี ทบาทส�ำคญั ในการอำ� นวยความสะดวกใหแ้ กผ่ บู้ รโิ ภคและรา้ นคา้ เมอื่ รฐั บาลมนี โยบายจ�ำกดั การเดินทางและหา้ มใช้บริการน่งั รับประทานอาหารในรา้ น แพลตฟอร์มจงึ เขา้ มาตอบสนองต่อวิถีชีวิตปกติแบบใหม่ ที่นิยมเรียกกันว่าความปกติแบบใหม่ ของผู้คน จึงถือว่า เป็นการน�ำเทคโนโลยีเข้ามาใช้แก้ปัญหาเม่ือเกิดวิกฤติ ท้ังในฝั่งผู้บริโภคและฝั่งร้านค้า และยังท�ำให้กิจกรรมทางเศรษฐกิจด้าน อุตสาหกรรมอาหารด�ำเนินต่อไปได้ผ่านการส่ังซ้ือ- เสนอขายผ่านแพลตฟอร์ม โดยมกี ลไกขบั เคลอ่ื นทสี่ �ำคญั ทส่ี ดุ คอื คนงานแพลตฟอรม์ สง่ อาหาร จากรายงาน ประมาณการการส่งอาหารทั้งปี 2563 มีจ�ำนวนครั้งมากถึง 66 - 68 ล้านคร้ัง ซง่ึ เปน็ การขยายตวั ในอตั ราสงู ถงึ รอ้ ยละ78.0 - 84.0เทยี บกบั ปี2562และครงึ่ แรก ของปี 2563 เติบโตสูงถึงร้อยละ 150 เทียบกับปีก่อน 36 โดยก่อนหน้าน้ี มีรายงานว่า ในปี 2560 อุตสาหกรรมจัดส่งอาหารถึงที่พักโดยรวมมีมูลค่า ราว 26,000 ลา้ นบาท 37 และมีการคาดการณก์ ารเติบโตของอุตสาหกรรมน้ีว่า จะมมี ลู คา่ ราว 33,000 - 35,000 ลา้ นบาท ในปี 2562 เตบิ โตราวรอ้ ยละ 14 จาก ปกี อ่ นหน้า อตั ราการขยายตวั เฉลย่ี ราวร้อยละ 10 จากปี 2557 - 2561 พิจารณาส่วนแบ่งทางเศรษฐกิจของธุรกิจแพลตฟอร์มส่งอาหาร ถงึ ทพี่ กั มกี ารคำ� นวณวา่ จะกระจายไปในกลมุ่ ตา่ ง ๆ โดยคาดการณว์ า่ ในปี 2562 กลุม่ ผขู้ ับขี่จักรยานยนต์ส่งอาหารมสี ว่ นแบ่งรายได้ประมาณ 3.9 พันล้านบาท และสว่ นแบง่ ของแอปพลเิ คชนั สงั่ อาหารมมี ลู คา่ รวมประมาณ 3.4 พนั ลา้ นบาท 38  36 รายงานจากหนังสือพิมพ์ประชาติธุรกิจ 9 สิงหาคม 2563 เรียบเรียงจากรายงานของศูนย์วิจัยกสิกรไทย “Food Delivery หลังโควดิ 19 จะขยายตัวบนการแข่งขนั ที่ยง่ิ รุนแรง” 37 100% Home Delivery/Takeaway in Thailand ยโู รมอนิเตอร์ อินเตอร์เนชนั่ แนล 38 ศูนยว์ จิ ัยกสกิ รไทย, 2562 213

อย่างไรก็ตาม ต้นทุนแรงงานของแพลตฟอร์ม ได้ถูกแบ่งจ่ายโดยค่า ธรรมเนียมที่เก็บจากผู้บริโภคและร้านค้าท่ีเข้าสู่ระบบ รวมทั้งหักเงินบางส่วน จากคนขบั เหลอื เพยี งตน้ ทนุ เงนิ ลงทนุ ของธรุ กจิ แพลตฟอรม์ และทนุ ด�ำเนนิ การ ในการรักษาปรับปรุงแพลตฟอร์ม และต้นทุนการตลาด ซ่ึงเป็นเงินลงทุนที่สูง หากพิจารณาจากธุรกรรมทางเศรษฐกิจในกระบวนการส่งอาหารครบรอบจาก ผู้ผลิตจนถึงมือผู้บริโภค ต้นทุนแรงงานที่คนงานได้รับคิดเป็นราวร้อยละ 5 - 7 ของมูลค่าธุรกรรมในแต่ละรอบ 39 สิ่งท่ีขาดหายไปจากวงจรของธุรกรรมทาง เศรษฐกจิ คอื ตน้ ทุนในประกนั สังคมของแรงงาน เชน่ คา่ ชดเชยจากการเลิกจา้ ง การลาป่วยโดยได้รับค่าจ้าง ค่าชดเชยจากอุบัติเหตุจากการท�ำงาน ซ่ึงการ คุ้มครองเหล่าน้ี ในโรงงานอุตสาหกรรมล้วนมาจากการต่อสู้เรียกร้องของ ขบวนการแรงงานในประเทศต่าง ๆ จนกลายมาเป็นมาตรฐานแรงงาน ใน ประเทศไทยก็เช่นเดียวกัน กฎหมายประกันสังคมซึ่งมาจากการเรียกร้องของ คนงานในโรงงานขนาดเล็กท่ีไม่มีสวัสดิการและการประกันสังคมจนส�ำเร็จ ในปี 2533 และครบรอบ 30 ปี เม่อื ปี 2563 • แพลตฟอร์มสง่ อาหารในดา้ นของแรงงาน ในส่วนนี้ผู้เขียนใช้กรอบแนวคิดด้านแรงงาน เข้ามาวิเคราะห์ธุรกิจ แพลตฟอรม์ สง่ อาหาร โดยเนน้ ถงึ แนวความคดิ เรอื่ งงานทไี่ มม่ นั่ คง (Precarious Work) และผลของมัน มาใชอ้ ธิบายงานแพลตฟอร์มส่งอาหารในประเทศไทย ย้อนกลับไปในอดีตของการจ้างแรงงานในยุคอุตสาหกรรมช่วง ทศวรรษท่ี 1980 ค�ำว่า แรงงานยดื หยนุ่ (Flexible Labor Supply) ถกู นำ� มาใช้อธิบายปรากฏการณ์ของการจ้างท่ีต้องการลดต้นทุนการผลิต ด้วยการ 39 คำ� นวณโดยผู้วจิ ยั 214

จ้างงานช่ัวคราวในแบบต่าง ๆ (งานแพลตฟอร์มถือเป็นจุดสูงสุดของการจ้าง งานแบบยืดหย่นุ น)ี้ การปรบั รูปแบบการจ้างงานก่อใหเ้ กดิ งานทไ่ี ม่แนน่ อนเพิม่ รูปแบบและจ�ำนวนผู้ท่ีอยู่ในงานท่ีไม่แน่นอนมากยิ่งข้ึน ตัวอย่างของรายงาน ขององค์กรแรงงานนานาชาติส�ำรวจพบว่า แรงงานที่อยู่ในงานท่ีไม่ม่ันคง คือ คนงานเหมาชว่ ง เหมาคา่ แรง ในอตุ สาหกรรมเคมภี ัณฑ์ พลังงานและเหมืองแร่ ทว่ั โลกเพม่ิ สงู ขนึ้ มาก อยทู่ ร่ี าวรอ้ ยละ 20 - 50 ของกำ� ลงั แรงงานในอตุ สาหกรรม น้ี ซึ่งได้รบั คา่ จา้ งและสวัสดกิ ารตำ่� กว่าคนงานประจ�ำ 40 งานที่ไม่แน่นอนมีค�ำส�ำคัญอย่างไร? มีการให้ความนิยามว่า งานที่ ไม่แน่นอน (Precarious Work) หมายถึง งานท่ีคนท�ำงานไม่มีความแน่ใจ ในงานที่ตนท�ำอยู่ว่าจะถูกยกเลิกเม่ือใด (Uncertainty) งานที่ไม่มีเสถียรภาพ (Instability) และงานท่ีขาดความม่ันคง (Insecurity) โดยความเส่ียงในการ ท�ำงานและการประกันสังคม ถูกผลักให้ตกเป็นภาระของคนงานมากกว่า นายจ้างและ/หรือรัฐบาล 41 คนงานในงานทไ่ี ม่มน่ั คงกม็ กั จะมชี ัว่ โมงการทำ� งาน ยาวนานและไม่มีความแน่นอน ค่าจา้ งตำ�่ ค่าแรงไมแ่ นน่ อน ไมข่ น้ึ คา่ จ้างประจำ� ปี หรือไมม่ ีโบนัส สิทธปิ ระโยชนต์ ่�ำกวา่ คนงานประจำ� สว่ นใหญ่ไม่มีสิทธลิ าปว่ ย สิทธิประโยชน์ทางประกันสังคม ไม่มีบ�ำนาญ ไม่มีประกันสุขภาพ ลาคลอด สทิ ธคิ า่ จา้ งในวนั หยดุ สขุ ภาพและความปลอดภยั มคี วามเสย่ี งสงู ไมม่ กี ารอบรม ทักษะการท�ำงาน ไม่สามารถเข้าถึงเงินกู้ ไม่มีความชัดเจนว่านายจ้างรายใด เป็นผู้รับผิดชอบ หรือแม้กระท่ังใครเป็นนายจ้างท่ีแท้จริง กล่าวได้ว่า นิยาม “ความสัมพันธ์ของงานหรืองานจ้างงาน” ขาดหายไปไม่ครบถ้วน ส่ิงเหล่าน้ี 40 ICEM Mini Guide to Dealing with Contract and Agency Labour, ICEM, 2011 41 Precarious Work and Flexibilization in South and Southeast Asiaม Kevin Hewison, Arne L. Kalleberg, American Behavioral Scientist, 2012 215

จึงเป็นแนวโน้มใหม่ท่ีมีความจ�ำเป็นต้องเติมเต็มช่องว่างการคุ้มครองแรงงาน ที่เข้ามาเป็นจำ� นวนมากในลักษณะงานรูปแบบใหม่ท่ียงั ขาดการประกันสงั คม การเติบโตของงานที่ไม่ม่ันคงแน่นอนในสองทศวรรษท่ีผ่านมา เพ่ือ ท�ำความเข้าใจงานแพลตฟอร์ม จะเห็นได้ว่าเป็นยุคเฟื่องฟูของการจ้างงาน ยืดหยุ่นในสถานประกอบการและนอกสถานประกอบการ เกิดความพยายาม ในการสร้างรูปแบบงานต่าง ๆ เป็นจ�ำนวนมาก โดยมีผู้รวบรวมลักษณะของ การจ้างงานท่ีไม่มั่นคงโดยรวมคำ� ศัพท์ในต่างประเทศอย่างหลากหลายรูปแบบ เรียกได้ว่าเป็นยุคแห่งการเติบโตของงานที่ไม่แน่นอน และที่ส�ำคัญ งานท่ีไม่แน่นอนเหล่านี้ถูกยอมรับมากข้ึนเร่ือย ๆ ว่า เป็นการจ้างงานทเี่ ปน็ ปกติ แตกตา่ งจากในอดีตที่รูปแบบการจา้ งงานแบบปกติ คอื การจ้างงานประจำ� เชน่ ในสหรฐั ฯ ประวัตศิ าสตรข์ องงาน Ann Kelleberg ชใี้ ห้เหน็ ว่า ในชว่ งศตวรรษที่ 1940 - 1970 เป็นเรื่องปกติที่จะเหน็ คนทท่ี ำ� งาน ประจ�ำเพยี งงานเดียวตลอดอาชพี ของเขาเปน็ เวลา 30 ปี ของ “มนษุ ยอ์ งค์กร” แนวความคดิ เรอ่ื งการยอมรบั และยนิ ยอมของคนงาน ดว้ ยกระบวนการ แรงงาน (Labor Process) ที่เกิดข้ึนใหม่ท่ีท�ำให้คนงานถูกแบ่งแยก และ แข่งขันกันผลิต โดยท่ีคนงานไม่ได้รับประโยชน์แต่ถูกทำ� ให้ยอมรับว่าเป็นปกติ ส�ำนกึ (Common Sense) ปรากฏอยู่ในหนงั สอื Manufacturing Consent 42 หรือ “ความยินยอมในอุตสาหกรรมการผลิต” ของหนังสือด้านแรงงานท่ีถูก กล่าวถึงกันอย่างกว้างขวางในทศวรรษที่ 1980 ซ่ึงเน้นประเด็นส�ำคัญท่ี สามารถนำ� มาเทยี บเคยี งกบั งานแพลตฟอร์มในปัจจุบันได้ คือ จา่ ยคา่ ตอบแทน 42 Precarious Work, Insecure Workers: Employment Relations in Transition Arne L. Kalleberg, University of North Carolina at Chapel Hill 2008 และอา่ นเพ่มิ เตมิ ที่ https://arnekalleberg.web. unc.edu/precarious-work/ 216

แบบรายช้ิน (Piece Rate) ท�ำให้คนงานเร่งรีบภายใต้เวลาท�ำงานท่ีถูก จ�ำกัดชั่วโมงการท�ำงาน และในหนังสือ Capital เล่มหนึ่งของ Karl Marx 43 ก็ได้กล่าวถึงประวัติศาสตร์การน�ำระบบการจ่ายรายชิ้นมาใช้ในโรงงานคร้ังแรก เม่ือมีกฎหมายออกมาจ�ำกัดช่ัวโมงการท�ำงานจากให้ไม่เกิน 10 ช่ัวโมงต่อวัน Buravoy กลา่ วถึงกระบวนการแรงงาน (Labor Process) โดยอ้างหนังสอื เรอ่ื ง ทุนของ Karl Marx 44 ในประเด็นมูลค่าส่วนเกินท่ีนายทุนใช้วิธีการยืดชั่วโมง การท�ำงานของคนงานออกไป แต่เมื่อมีการจ�ำกัดชั่วโมงการท�ำงานเกิดข้ึน นายทุนจึงริเร่ิมน�ำระบบค่าแรงรายช้ิน หรือ Piece Wage เข้ามาใช้ เพ่ือให้ คนงานเร่งท�ำงาน หลังจากท่ีมีกฎหมายโรงงานฉบับแรกในอังกฤษข้ึนมาจ�ำกัด จ�ำนวนชั่วโมงการทำ� งานอันยาวนานของคนงานในยุคก่อนหน้าท่ีจะมีกฎหมาย โรงงาน 45 ซึ่งชั่วโมงการท�ำงานอันยาวนานเป็นปัญหาส�ำคัญที่สุดในยุคนั้น การจ�ำกัดชว่ั โมงการทำ� งานเปน็ ผลจากการต่อสู้เรียกร้องของขบวนการแรงงาน ที่วางรากฐานของมาตรฐานแรงงาน และสิทธิแรงงงานในอตุ สาหกรรมเร่อื ยมา จนถงึ ปจั จบุ นั อย่างไรก็ตาม ตั้งแต่ปี 1980 เป็นต้นมา รูปแบบการจ้างงานท่ีไม่ แน่นอนพัฒนาตัวขึ้นมาอย่างชัดเจนจากปัจจัยต่าง ๆ เช่น โลกาภิวัตน์ การ เคล่ือนย้ายของแรงงานจากประเทศหน่ึงไปยังอีกประเทศหนึ่ง จนมีรูปแบบที่ หลากหลาย ดงั ทมี่ กี ารรวบรวมคำ� ศัพทท์ ีใ่ ชเ้ รียกรปู แบบของงานที่แสดงใหเ้ หน็ ภาพของยคุ เฟอ่ื งฟขู องงานทต่ี รงขา้ มกบั งานประจ�ำ (ดลู อ้ มกรอบ) ซงึ่ คนงานได้ รบั การคมุ้ ครอง และมีการประกนั สงั คมที่รว่ มจา่ ยโดยลกู จา้ ง นายจา้ ง และรฐั 43 Manufacturing Consent, MichealBuravoyThe University of Chicago Press, 1982 44 Karl Marx, Capiatal Volume one, First Vintage Book Edition , August 1977 45 Buravoy, 1982 หนา้ 26 217

ค�ำศพั ท์ของงานทไ่ี ม่มัน่ คงหลากหลายรปู แบบ รวบรวมโดยองค์กรแรงงานสากลในปี 2010 ได้แก่ Contract Labour = คนงานเหมาชว่ ง Agency Labour = คนงานเหมาค่าแรง Atypical Work = งานที่ผิดจากปกติ Flexible Work = งานยืดหยุ่น Casual Work or Contingent Work = งานแบบเปน็ ครงั้ คราว) Outsourcing = งานเหมาชว่ ง Direct Hire = งานจา้ งตรง Temporary Labour Contracts = งานสญั ญาจ้างชัว่ คราว Dispatched Workers = คนงานทถ่ี กู ส่งไปทำ� งานข้างนอก Irregular or Non - Regular Workers = คนงานทท่ี ำ� งานแบบปกติ กบั คนงานทที่ ำ� งานแบบไมป่ กติ Individual Contracts = สัญญาจ้างรายบคุ คล Labour Brokers = นายหน้าแรงงาน Specialist Consultancy = ท่ปี รึกษาเฉพาะด้าน และยังมีคำ� อนื่  ๆ อกี เช่น Yellow dog Dependent Contractors = บรษิ ัทเหมาชว่ ง Individual Consultancy = ท่ีปรกึ ษาแบบบคุ คล Seasonal Workers = คนงานตามฤดูกาล Zero Hours Contracts = สัญญาจ้างแบบไม่กำ� หนดชั่วโมง Industrial Trainees = ฝึกงานในอตุ สาหกรรม Probationers = คนท�ำงานทดลองงาน 218

Off Site or On - Nite Contracting Personal Labour Contracts (Usually Bogus Self - Employment) = สญั ญาจา้ งแรงงานส่วนของตนเอง (สว่ นมากเปน็ การจา้ งตวั เองแบบปลอม ๆ) On Call/Daily Hire = จ้างรายวันหรือเมอื่ เรยี กมา Day Labourers = แรงงานรายวนั Home Workers = คนรับงานไปท�ำทีบ่ า้ น Personnel Leasing, Loan Workers = คนงานเงินกู้ Service Contract Workers = คนงานเหมาชว่ งในการทำ� งานบริการ) In - House Subcontracting = การจ้างเหมาช่วงในสถานประกอบการ เดยี วกนั กับจา้ งประจ�ำ Employment at Will = การจา้ งงานตามความเต็มใจ เปน็ ต้น จากความเฟื่องฟูของรูปแบบการจ้างงงานที่ไม่แน่นอนรูปแบบต่าง ๆ ทีไ่ ม่หยุดนิ่ง ตัง้ แต่ 10 ปีทผ่ี า่ นมา จนมาถงึ งานอิสระและงานแพลตฟอรม์ กอ่ น หนา้ น้ี มงี านศกึ ษาผลกระทบในมติ ทิ างสงั คมตอ่ คนท�ำงานอสิ ระวา่ “การจา้ งงาน ท่ไี ม่มคี วามแน่นอน คาดการณไ์ ม่ได้ และเส่ียง ในมุมมองของคนงาน ผลท่ีเกิด ขึน้ ก็คือความเครียด ในหลายรูปแบบ และยำ้� เตือนทุก ๆ วันถงึ ความไมแ่ น่นอน มนั สง่ ผลตอ่ สขุ ภาพ ความสมั พนั ธข์ องคนในชมุ ชน การเมอื ง ครอบครวั ตวั เลอื ก ในการศกึ ษาเปน็ ตน้ ” 46 หลงั สงครามโลกครง้ั ทส่ี องจนถงึ ทศวรรษท่ี1970งานคอ่ น ขา้ งมนั่ คงโดยเปรยี บเทยี บกบั ชว่ งอนื่  ๆ มคี วามความเปลยี่ นแปลงและเคลอ่ื นไหว สองดา้ น กลา่ วคอื ความมน่ั คงส�ำหรบั คนงาน และความยดื หยนุ่ ส�ำหรบั นายจา้ ง จากกระบวนการพัฒนาอุตสาหกรรมหลงั สงครามโลกคร้งั ทสี่ อง 46 เอกสารประกอบการสมั มนา Sawyer Seminar ในปี 2010 ซึ่งผูเ้ ขยี นไดเ้ ขา้ รว่ มประชุมและนาเสนองานวิจยั งานท่ีไมม่ ั่นคงของประเทศไทย 219

โดยภาพรวม โลกาภิวตั น์ และการเปลีย่ นแปลงอ่นื  ๆ นำ� มาซ่ึงความ ไม่มั่นคงของงานในทศวรรษที่ 1970 และนับจากน้ันมา มันได้ลดอ�ำนาจการ ต่อรองของสหภาพแรงงาน ผ่อนกฎระเบียบ เปลี่ยนกระบวนการสร้าง อุตสาหกรรมแบบเดมิ เปิดเสรใี หเ้ กิดการอพยพแรงงาน และเปดิ โอกาสให้เกิด การน�ำพางานในโรงงานออกไปขา้ งนอกให้ผู้อ่นื ทำ� เปน็ ตน้  47 องค์กรแรงงานสากลในอุตสาหกรรมต่าง ๆ ซึ่งมีสหภาพแรงงาน เป็นองค์กรสมาชิกและมีคนงานเป็นสมาชิกทั่วโลก เห็นถึงปัญหานี้ และได้มี ความพยายามตอบสนองต่อความเปลี่ยนแปลงในการจ้างงานท่ีเกิดขึ้น โดยมี แนวทางหลกั  ๆ ดงั นี้ • รณรงค์ให้สหภาพแรงงานแต่ละประเทศ เรียกร้องให้นายจ้างรับ คนงานที่อยู่ในงานท่ีไม่แน่นอน เช่น คนงานเหมาช่วง เหมาค่าแรง เปล่ียน สถานภาพการจา้ งงานเปน็ พนกั งานประจำ� • ให้สหภาพแรงงานรับแรงงานเหมาช่วง เหมาค่าแรง เป็นสมาชิก สหภาพแรงงาน และใหไ้ ดร้ บั คา่ จา้ ง และสวสั ดกิ ารเชน่ เดยี วกบั พนกั งานประจ�ำ ภายใต้ข้อตกลงสภาพการจา้ งเดียวกนั • แกไ้ ขกฎหมายทเี่ กย่ี วขอ้ งใหค้ นงานชวั่ คราวรปู แบบตา่ ง ๆ ไดร้ บั การ ประกนั สังคมท่ีจำ� เป็นตามมาตรฐานของแตล่ ะประเทศ 48 หนังสือ The Precariat ของ Guy Standing ท่ีได้รับการพูดถึง กันมากจากผู้สนใจด้านแรงงาน กล่าวถึงคนงานที่ไม่ม่ันคงว่า เป็นชนชั้นใหม่ 47 เอกสารประกอบการสัมมนา Sawyer Semminar, University of North Carolina, ปี 2010 48 สรุปโดยผู้เขียนจากการศึกษาวิจัยและการจัดประชุมกลุ่มกับสหภาพแรงงานในประเทศไทย ในโครงการ International Standard and Social Dialogue for MNCs ในชว่ งปี 2009 - 2010 โดยสหพนั ธ์แรงงาน นานาชาติ ICEM และโครงการ Contact and Labour Agency ขององคก์ รเดยี วกนั ทม่ี งุ่ สนบั สนนุ สหภาพแรงงาน ในประเทศต่าง ๆ ให้ตระหนกั ถึงปญั หาการจ้างงานทีไ่ ม่มั่นคงในอุตสาหกรรมตา่ ง ๆ 220

ท่ีอนั ตรายต่อการไมไ่ ดร้ ับความคมุ้ ครองด้านแรงงาน และเมื่อปี 2018 ผู้เขยี น คนดังกล่าว ก็ได้เขียนบทความลงหนังสือพิมพ์ออนไลน์ในช่ือว่า A Revolt Is Coming for Cloud Labor โดยอธิบายปรากฏการณแ์ รงงานแพลตฟอรม์ วา่ “ในภาพรวมนั้น แรงงานกลุ่มน้ีเป็นแรงงานกลุ่มใหม่ที่เพ่ิมจ�ำนวนข้ึนทั่วโลก ถกู นยิ ามวา่ เปน็ แรงงานทไ่ี มม่ คี วามมนั่ คง (precariat) รายไดข้ น้ึ กบั คา่ แรงทเี่ ปน็ ตวั เงนิ (Money Wage) เปน็ สว่ นใหญ่ และขาดสวสั ดกิ ารตา่ ง ๆ เมอื่ เปรยี บเทยี บ กบั คนงานประจำ� ” 49 ประเทศไทยในช่วงทศวรรษท่ี 1980 หรือในช่วงปี 2532 ก่อนจะ มีกฎหมายประกันสังคม ประเด็นการจ้างงานแบบเหมาช่วง เหมาค่าแรง เร่ิมปรากฏตัว และก่อให้เกิดประเด็นค�ำถามว่า เป็นรูปแบบการจ้างงานท่ี เป็นธรรมหรือไม่? ภายใต้ค่าแรงขั้นต่�ำที่ไม่เพียงพอต่อการด�ำรงชีพในยุคน้ัน การจ้างงานไม่มั่นคงถูกแทรกตัวเข้ามาท�ำให้นอกจากคนงานจะไม่ได้ค่าแรง และสวสั ดิการท่ีเพียงพอแล้ว ยังถูกจา้ งงานชว่ั คราว ในปี 2532 เม่ือมปี ระกาศ การขึ้นค่าจ้างขน้ั ต�ำ่ อตั รา 78 บาท ในพ้นื ทีก่ รงุ เทพฯ และปริมณฑล 50 โดยมี การรายงานปัญหาว่า คนงานทีถ่ ูกจา้ งงานแบบชวั่ คราวไมก่ ล้าที่จะเรียกรอ้ งให้ นายจา้ งจา่ ยคา่ แรงขน้ั ต่�ำตามกฎหมาย เพราะเกรงวา่ จะถกู เลกิ สญั ญา เนอ่ื งจาก เป็นการจ้างงานแบบชั่วคราว 51 ซึ่งเป็นงานท่ีไม่ม่ันคงรูปแบบแรกในยุคเริ่มต้น ที่ขยายตัวออกไป 49 https://www.huffpost.com/entry/cloud-labor-revolt_b_8392452 50 ตามที่กระทรวงมหาดไทยประกาศเร่ืองการกาหนดค่าจ้างข้ันต่า ฉบับท่ี 17 โดยกาหนดให้อัตราค่าจ้าง ขนั้ ตา่ ในทอ้ งทสี่ มทุ รปราการ กรงุ เทพมหานคร สมทุ รสาคร นนทบรุ ี ปทมุ ธานี และนครปฐม เปน็ เงนิ วนั ละ 76 บาท ตง้ั แตว่ นั ที่ 1 มกราคม 2532 เป็นตน้ ไป และวนั ละ 78 บาท ตัง้ แต่วันที่ 1 เมษายน 2532 51 แรงงานปรทิ ศั น์เดอื นมีนาคม 2532 221

ในปี 2532 มีการส�ำรวจสถิติการจ้างงานที่เป็นสัญญาจ้างระยะส้ัน เป็นครั้งแรกโดย มูลนิธิ อารมณ์พงศ์พงัน ที่เรียกว่าการจ้างงานช่ัวคราวใน โรงงานจำ� นวน 111 โรงงานท่ีมีสหภาพแรงงาน พบว่า มจี �ำนวนคนงานชว่ั คราว 17,134 คน จากคนงานท้ังหมด 74,016 คน คิดเป็นร้อยละ 23.5 ของคน งานทั้งหมดท่ีท�ำการส�ำรวจ 52 โดยประเด็นการจ้างงานช่ัวคราวเป็นประเด็น ที่ขบวนการแรงงานให้ความส�ำคัญในขณะน้ัน 53 และมีการเรียกร้องให้เกิด การจ้างงานท่ีดีขึ้นโดยข้อเรียกร้องหลัก คือ ยกเลิกการจ้างงานแบบดังกล่าว ซ่ึงขบวนการแรงงานมองว่าเป็นการหลบเลี่ยงภาระรับผิดชอบของนายจ้างท่ีมี ตอ่ แรงงานซงึ่ ถกู ยอมรบั เปน็ มาตรฐานมากอ่ นหนา้ น้ี จนนำ� มาสกู่ ารแกไ้ ขกฎหมาย คมุ้ ครองแรงงานมาตรา 11/1 ให้แรงงานเหมาชว่ ง เหมาคา่ แรง ไดร้ บั สวัสดิการ เท่าเทียมกับคนงานประจ�ำ และกฎหมายประกันสังคมให้แรงงานเหมาช่วง เหมาค่าแรง แรงงานข้ามชาติ สามารถเข้าอยู่ในกองทุนประกันสังคมได้ ใน เรื่องน้ี ความยืดหยุ่นด้านการจ้างงานจึงเป็นเรื่องของระยะเวลาในการจ้างงาน แต่ความรับผิดชอบตามมาตรฐานกฎหมายในฐานะนายจ้างจึงถูกน�ำมาใช้ กับแรงงานกลุ่มดังกล่าวนี้ด้วย ซ่ึงแตกต่างจากรูปแบบใหม่ท่ีเรียกว่าคนงาน แพลตฟอร์ม ที่ท�ำให้ความสัมพันธ์แบบนายจ้างกับลูกจ้างกลายไปเป็นความ สัมพันธ์แบบอื่นที่มาตรฐานแรงงานและการประกันสังคมถูกท�ำให้ขาดหายไป อย่างไรก็ตาม การประกันสังคมแก่แรงงานกลุ่มใหม่ เช่น แรงงานเหมาช่วง เหมาคา่ แรง และแรงงานข้ามชาติ ในช่วงทผ่ี ่านมา ถอื เปน็ กา้ วหน่ึงของตัวอยา่ ง การคุม้ ครองแรงงานรปู แบบใหม่ ท่ีกฎหมายประกันสงั คมถูกนำ� มาบงั คบั ใช้กบั แรงงานทถี่ กู จา้ งงานทกุ รปู แบบ ซง่ึ ควรจะเปน็ ไปในลกั ษณะเดยี วกนั กบั แรงงาน แพลตฟอร์มทต่ี อ้ งการการประกนั สงั คมในปจั จบุ ัน 52 แรงงานปริทศั น์ ปีท่ี 3 ฉบบั ที่ 1 มกราคม 2532 หน้า 17 53 แรงงานปรทิ ัศน์ ปีท่ี 3 ฉบับท่ี 2 กุมภาพันธ์ 2532 หน้า 1 - 12 222

• ความยืดหย่นุ ด้านแรงงานของแพลตฟอร์ม ความยดื หยนุ่ ดา้ นแรงงานของแพลตฟอรม์ ประกอบดว้ ยองคป์ ระกอบ หลัก 4 ดา้ น 1. ความยืดหยุ่นในการจ้างแรงงานได้เป็นจ�ำนวนมากและแทนที่ แรงงานทขี่ าดไปได้เสมอ อุปทานแรงงาน (labor supply) แพลตฟอรม์ อุปสงคส์ าหรบั สินคา้ และบรกิ าร ความต้องการคนขับจานวนมาก รับความต้องการ (Demand for Goods and ท่ีพร้อมเข้าสู่แพลตฟอร์ม Services) • กาลังในภาคเศรษฐกจิ ของผูบ้ ริโภค ความต้องการของผบู้ รโิ ภค ส�ำหรบั ไม่เป็นทางการ มาประมวลผล อาหารทเ่ี ติบโตสงู ขน้ึ จากวถิ ีชีวติ • แรงงานที่ถกู เลิกจา้ ง แล้วกระจายงานออกไป รูปแบบใหม่ กลุ่มหลกั ๆ ได้แก่ จากโควดิ 19 ใหแ้ กค่ นขับในระบบ • ผ้บู รโิ ภคกรงุ เทพฯและปรมิ ณฑล • แรงงานในระบบประกันสังคม ของตนทอ่ี ยู่ • ผบู้ ริโภคในหัวเมืองในตา่ งจงั หวัด ท่ที างานสง่ อาหารหลงั เลิกงาน ในจุดต่างๆ แรงงานทเ่ี กษยี ณอายุ ในช่วง 5 ปที ี่ผ่านมา แพลตฟอรม์ เริม่ เข้ามามบี ทบาทในการดงึ กำ� ลงั แรงงานเข้ามาทำ� งาน จากการสัมภาษณ์แบบกลุ่มคนผูข้ ับรถส่งอาหาร 54 พบวา่ แรงงานเขา้ มาทำ� งานแพลตฟอรม์ มภี มู หิ ลงั การท�ำงานทหี่ ลากหลาย ทงั้ พนกั งาน ประจ�ำที่ออกจากงานมาท�ำงานขับรถส่งอาหาร คนขับจักรยานยนต์รับจ้าง ผู้ท�ำงานรับจ้างอิสระ ผู้ที่ถูกเลิกจ้างหรือลดชั่วโมงการท�ำงานอันเนื่องมาจาก ผลกระทบของโควิด-19 เช่น ผู้จัดการร้านอาหารก่ึงผับ พนักงานปั้มนำ�้ มัน พนักงานขับรถให้บริการนักท่องเที่ยวของบริษัทน�ำเท่ียว ผู้ประกอบการราย ย่อยท่ีประสบปัญหาเศรษฐกิจตกต่�ำ เป็นต้น แพลตฟอร์มได้เข้ามารองรับกับ 54 สัมภาษณแ์ บบกลุ่มคนขบั รถส่งอาหารของแพลตฟอรม์ หลัก 13 กนั ยายน 2563 และ 9 ตลุ าคม 2563 223

ผู้ที่ถูกผลกระทบจากโควิด-19 เหล่าน้ันจำ� นวนมาก ดังท่ีผู้บริหารแพลตฟอร์ม แห่งหน่ึงให้สัมภาษณ์ว่า รูปแบบที่ยืดหยุ่นสูงของแพลตฟอร์มสามารถรองรับ ผู้ที่ต้องการงานท�ำ และผู้ท่ีขาดรายได้จากวิกฤติเป็นจ�ำนวนมาก งานวิจัยต่าง ประเทศชวี้ า่ แพลตฟอรม์ เปน็ การรวมอปุ ทานแรงงานสว่ นเกนิ เขา้ ดว้ ยกนั (Pool of Labor Supply) เชน่ ผูท้ ก่ี �ำลังเรียนอย ู่ ฯลฯ โดยไมม่ เี ง่อื นไขในการรบั เขา้ มา ท�ำงานมากนัก จากการสัมภาษณ์ผู้ขับรถส่งอาหารพบว่า การสมัครงานมีการ ตรวจสอบประวตั ผิ สู้ มคั ร และผสู้ มคั รเกอื บทกุ คนสามารถเขา้ ไปท�ำงานไดย้ กเวน้ ขาดคณุ สมบัติ เช่น มปี ระวตั อิ าชญากรรม เปน็ ตน้ ในประเทศไทย จ�ำนวนแรงงานในภาคเศรษฐกิจที่ไม่เป็นทางการ มีจ�ำนวนมากกว่าแรงงานในภาคเศรษฐกิจท่ีเป็นทางการ ซึ่งถูกนิยามว่าเป็น แรงงานนอกระบบ 55 จึงเป็นก�ำลังแรงงานหลักท่ีเข้าสู่ระบบแพลตฟอร์ม เช่น คนขับรถจักรยานยนต์รับจ้าง แรงงานรับจ้างทั่วไปท่ีมีรายได้ไม่แน่นอนและ ไม่อยู่ในระบบประกันสังคม เป็นต้น ประกอบกับแรงงานในภาคเศรษฐกิจ ท่ีเป็นทางการ ซึ่งแม้จะอยู่ในระบบประกันสังคมแต่ก็มักจะเป็นลูกจ้างท่ีไม่ใช่ ลูกจ้างประจำ� เช่น ลูกจา้ งรายวัน ลกู จา้ งชัว่ คราว ลกู จา้ งโครงการ ลูกจา้ งตาม สัญญาจ้างระยะส้ัน และลูกจ้างท่ีฐานเงินเดือนตำ�่ เป็นต้น รวมถึงผู้ที่เกษียณ อายุ และผู้ที่สัญญาจ้างหมดลง ทั้งน้ีผู้เขียนได้รวบรวมข้อมูลภูมิหลังมาจาก การสมั ภาษณ์คนขบั รถสง่ อาหารจ�ำนวนมากกวา่ 30 คน 56 55 ค�ำว่า “แรงงานนอกระบบ” ถูกสร้างขึ้นมาใหม่จากค�ำว่า แรงงานในภาคเศรษฐกิจที่ไม่เป็นทางการ หรือ Informal Sector คำ� เรียกว่า “นอกระบบ” หรือ Out of The System เปน็ คำ� เรียกที่ผู้เขียนเห็นวา่ มีนยั ยะ ที่ท�ำให้แรงงานกลุ่มดังกล่าวห่างออกไปจากแนวคิดที่ว่า แรงงานทุกคนคือแรงงาน หรือก�ำลังแรงงานทุกคน อยู่ในระบบการท�ำงาน เพียงมีรูปแบบท่ีแตกต่างกันเท่าน้ัน ดูใน Thailand and Precarious Work : An Assessment, Kevin Hewison, Woradul Tularak, American Behavioral Scientist 2013 56 จากโครงการวิจัยนี้และข้อมูลจากการสัมภาษณ์ของผู้วิจัย ในโครงการวิจัยรูปแบบงานใหม่ของคนขี่ มอเตอร์ไซค์ส่งอาหารท่ีก�ำกับโดยแพลตฟอร์ม โดย เกรียงศักดิ์ ธีระโกวิทขจร และวรดุลย์ ตุลารักษ์ มูลนิธิ ฟรดี รดิ เอแบรท และสถาบนั แรงงานและเศรษฐกจิ ที่เป็นธรรม, 2563 224

เม่ือก�ำลังแรงงานแทบทุกคนสามารถเข้ามาสู่การรับงานส่งอาหาร ถึงท่ีพักได้ ก�ำลังแรงงานคนส่งอาหารจึงเพิ่มมากขึ้นดังปรากฏให้เห็นตาม ท้องถนนในเมืองใหญ่ และการกระจายตัวไปตามหัวเมืองในจังหวัดต่าง ๆ โดยเฉพาะตั้งแต่ปี 2563 เป็นต้นมา มีการรวบรวมข้อมูลโดยสำ� นักข่าว The Standard ว่า มีพนักงานขับรถส่งอาหารในปัจจุบันมากกว่า 200,000 คน 57 ซ่ึงนับว่าเป็นการเพิ่มจ�ำนวนข้ึนของแรงงานในอุตสาหกรรมน้ีอย่างรวดเร็ว และหลายเทา่ ตวั โดยกอ่ นหนา้ น้ีเมอื่ 3 ปีกอ่ น ในปี 2560 มกี ารรายงานตวั เลข จ�ำนวนคนขับมอเตอร์ไซค์ส่งอาหารของแพลตฟอร์มแห่งหนึ่ง โดยผู้บริหาร ให้สัมภาษณว์ า่ บรษิ ทั มจี �ำนวนคนขบั มากกวา่ 17,000 คน 58 จะเห็นได้ว่า แพลตฟอร์มออกแบบมาเพ่ือลดข้อจ�ำกัดของบริษัท ในการแทนท่ี (Substitute) ก�ำลังแรงงานเมื่อขาดแคลนจากเหตุใดก็ตาม เปรยี บเทยี บกบั การจา้ งงานในสถานประกอบการแบบดงั้ เดมิ ทนี่ ำ� ระบบเหมาชว่ ง เหมาคา่ แรง มาใชอ้ ยา่ งกวา้ งขวาง เพอ่ื เขา้ มาแทนทคี่ นงานประจำ� เมอ่ื เกดิ ปญั หา โดยเฉพาะ เม่ือเกิดการย่ืนข้อเรียกร้องของสหภาพแรงงาน การขยายตัวของ รูปแบบการจ้างงานท่ีตรงข้ามกับการจ้างงานประจ�ำ จากมุมของการรวมกลุ่ม แรงงานถูกมองว่าเป็นอุปสรรคในการรวมกลุ่มแรงงาน การเจรจาต่อรอง การ จัดตั้งองค์กรคนงานตามกฎหมาย ตลอดจนการเรียกร้องต่าง ๆ เม่ือคนงาน ไม่ได้รับการปฏิบัติที่เป็นธรรม โดยระบบแพลตฟอร์มมีความยืดหยุ่นในการ บริหารจัดการอุปทานแรงงานสูงกว่าระบบการจ้างงานงานชั่วคราวในรูปแบบ ตา่ ง ๆ ทส่ี ถานประกอบการหรอื โรงงานนำ� มาใช้ เพอ่ื ความยดื หยนุ่ ในการบรหิ าร ตน้ ทนุ แรงงาน 57 ผา่ สังเวยี นศึก ‘ฟดู้ เดลิเวอรีไทย’ เมอ่ื โจทย์ใหญใ่ นจานอร่อยคอื ตอ้ ง ‘ทาเงนิ ’ ด้วย โดย ปณชัย อารเี พิ่มพร 01.10.2020 https://thestandard.co/thai-food-delivery-business/ 58 Forbes Thailand http://forbesthailand.com/news-detail.php?did=1455 225

ธรุ กิจแพลตฟอรม์ เลอื กจุดเนน้ ทีค่ วามยืดหยนุ่ ในการจา้ งแรงงาน ใน รูปแบบการผลติ ใหพ้ อดีกับค�ำส่ังซือ้ หรอื ในอุตสาหกรรมรถยนตท์ เ่ี รียกวา่ just in time เพอ่ื ความไดเ้ ปรยี บในการแข่งขัน แตกต่างจากการลดต้นทนุ แรงงาน โดยการตรึงค่าจ้างหรือลดค่าจ้างซึ่งเป็นวิธีการหลักของธุรกิจในยุคก่อนท่ีการ จา้ งงานแบบยืดหยนุ่ จะเติบโตจนกลายมาเป็นความปกตขิ องการจา้ งแรงงาน แพลตฟอร์มส่งอาหารเปิดช่องทางให้แรงงานเข้ามาเช่ือมต่อกับ แพลตฟอร์ม ด้วยระบบการเปิดรับสมัครงานที่ไม่จ�ำกัดจ�ำนวน มีกระบวนการ รับคนงานเข้าทำ� งานให้ง่ายทส่ี ดุ สะดวกทส่ี ดุ ลดข้นั ตอนหลายข้ันตอนท่ยี ุ่งยาก ในระบบการทำ� งานแบบเดมิ แตกตา่ งจากสถานประกอบการทว่ั ไป แพลตฟอรม์ แทบจะไม่มขี อ้ จ�ำกดั ในการรองรับคนขับรถส่งอาหารท่ีเข้ามาในระบบ ไมว่ า่ จะ จ�ำนวนมากเพียงใด วิธกี ารคือ การท่แี พลตฟอร์มสง่ อาหารไดแ้ บง่ ซอยงานออก เป็นชิ้น ๆ กระจายงานให้แรงงานท�ำงานตามโควตาท่ีค�ำนวณในแต่ละวันโดย แอปพลิเคชันโดยอัตโนมัติ มีการกระจายงานไปแต่ละบุคคล มีการกระจาย งานโดยจ�ำแนกแรงงานเป็นกลุ่มตามการจัดเกรด ท่ีบริษัทก�ำหนดเงื่อนไข จากการประเมินการท�ำงานของแต่ละคน ในบางแพลตฟอร์มให้แรงงาน แขง่ กนั กดรบั งาน ท�ำใหก้ �ำลงั แรงงานส�ำรองมมี ากเกนิ เพยี งพอตอ่ ความตอ้ งการ ของแพลตฟอรม์ แมว้ า่ จะอยใู่ นชว่ งทม่ี คี วามตอ้ งการในฝง่ั ลกู คา้ เปน็ จ�ำนวนมาก เท่าไรก็ตาม แพลตฟอร์มจึงสามารถจับคู่จ�ำนวนงานที่เข้ามาในระบบทั้งหมด ในแต่ละวัน กับจ�ำนวนแรงงานท่ีได้รับมอบหมายงานได้พอดีกับจ�ำนวนงาน การน�ำแรงงานเขา้ สู่ระบบแพลตฟอรม์ ทีอ่ อกแบบใหม้ คี วามยดื หยนุ่ เพือ่ ใหเ้ กดิ แรงงานส�ำรองเป็นจ�ำนวนมาก ท่ีพร้อมเข้ามารองรับจ�ำนวนงานของบริษัทที่ เพิม่ ขึ้นหรอื ลดลงได้อยู่เสมอ “ถ้าเราตาย เขาก็หาคนแทนได้ทันที” ค�ำพูดของคนงานคนหน่ึง ระหว่างการสัมภาษณ์แบบกลุ่มในเร่ืองความเส่ียงจากการท�ำงาน อุบัติเหตุ บนทอ้ งถนนที่เป็นความกังวลของคนงาน ซ่ึงสะท้อนถึงก�ำลังแรงงานทีส่ ามารถ เขา้ มาทดแทนกันไดต้ ลอดเวลาจากที่กลา่ วข้างตน้ ไปแลว้ 226

2. การสรา้ งรปู แบบใหแ้ รงงานเปน็ หนุ้ สว่ น (Partner หรอื Independent Contractor) การสร้างรูปแบบการเป็นหุ้นส่วนเกิดข้ึนในประเทศต่าง ๆ ท่ัวโลก และในประเทศไทย แพลตฟอร์มส่งอาหารเรียกแรงงานว่าเป็นพาร์ตเนอร์หรือ หุ้นส่วน ไรเดอร์หรือผู้ขับข่ีจักรยานยนต์ ฯลฯ ให้อยู่ในรูปแบบของการเป็น ผู้รับงานอิสระ (Independent Contractor) ที่มิใช่ลูกจ้างหรือพนักงาน ของบริษัท การสร้างรูปแบบการเป็นหุ้นส่วนเป็นหัวใจส�ำคัญของธุรกิจ แพลตฟอร์ม ทีต่ ้องการใหเ้ กดิ ความยืดหยนุ่ ในการจา้ งแรงงานสูงสดุ แตใ่ นขณะ เดยี วกนั กต็ ้องพึ่งพาแรงงานฝ่งั ของคนขบั ท่ตี อ้ งเขา้ มาในระบบใหเ้ พียงพอ และ การควบคุมต้นทุนด้านแรงงาน เช่น ความยืดหยุ่นของจ�ำนวนพนักงานและ ค่าตอบแทนโดยรวม ให้สัมพันธ์กับรายได้เรียกเก็บจากฝั่งผู้บริโภคและร้านค้า ผา่ นระบบการทำ� งานและระบบการจา่ ยคา่ ตอบแทน ทอ่ี อกแบบใหย้ ดื หยนุ่ และ เปล่ียนแปลงอยู่ตลอด ในเบ้ืองต้น จึงนิยามแรงงานท่ีเข้ามาอยู่ในแพลตฟอร์ม ใหอ้ ยใู่ นรปู แบบอนื่ นอกเหนอื ไปลกู จา้ ง แตใ่ นขณะเดยี วกนั กต็ อ้ งสรา้ งแรงจงู ใจ ให้แรงงานเขา้ มาในระบบมากขึ้น เชน่ การอดุ หนนุ คา่ ตอบแทนกับฝ่ังคนขบั รถ จกั รยานยนตใ์ นชว่ งแรกกอ่ นทจี่ ะมกี ารเก็บคา่ ธรรมเนยี มจากฝั่งร้านอาหาร การสร้างรูปแบบแรงงานเป็นเหมือนหุ้นส่วน เป็นลักษณะร่วมกัน ของแพลตฟอร์มทั่วโลก ซ่ึงถูกต้ังค�ำถามในประเด็นที่เกี่ยวข้องกับการคุ้มครอง แรงงานขนั้ พนื้ ฐาน ตามกฎหมายคมุ้ ครองแรงงานของแตล่ ะประเทศซง่ึ ขาดหาย ไป เชน่ การคมุ้ ครองคา่ จา้ งขนั้ ตำ�่ การคมุ้ ครองชว่ั โมงการทำ� งาน สทิ ธใิ นการลา สวสั ดิการด้านสุขภาพ คา่ ชดเชยในการเลกิ จา้ ง และการประกันสงั คม 3. การสัง่ งาน การควบคมุ และการประเมนิ การท�ำงาน ระบบแพลตฟอรม์ ไดค้ วบคมุ การทำ� งานของแรงงานโดยใชแ้ อปพลเิ คชนั ท่ีมีความสามารถในการค�ำนวณ และวิเคราะห์พฤติกรรมของลูกค้าในระบบ จ�ำนวนมากได้พร้อมกันโดยอัตโนมัติ จากการน�ำเข้าข้อมูลพฤติกรรมการสั่ง 227

อาหารของลูกค้า กลุ่มของลูกค้า ต�ำแหน่งการส่ังอาหารลูกค้า ตลอดจนร้าน อาหาร แล้วนำ� มาจับคู่เข้ากับพฤติกรรมของแรงงาน และตำ� แหน่งท่ีตั้งของคน ขับขี่ท่ีอยู่ในระบบทั้งหมดในเวลาขณะน้ัน ด้วยแอปพลิเคชันท่ีมีโมเดลในการ ค�ำนวณบนฐานข้อมูลทีบ่ ริษทั จดั เก็บจากฝ่ังผบู้ รโิ ภค ฝง่ั ร้านอาหาร และฝัง่ คน ขบั บรษิ ทั แพลตฟอรม์ สามารถควบคมุ พฤตกิ รรมคนขบั ใหท้ �ำงานตอบสนองตอ่ ความตอ้ งการของลกู คา้ ตามโมเดลทางธรุ กจิ ของบรษิ ทั โดยใชแ้ อปพลเิ คชนั เปน็ คนมอบหมายงาน เชน่ คำ� นวณตำ� แหนง่ ของแรงงาน รา้ นอาหาร และผสู้ งั่ อาหาร ทเี่ หมาะสม แลว้ มอบหมายงานออกไปกบั แรงงานทอ่ี ยใู่ นโลเคชนั่ ทเี่ หมาะสม อกี รูปแบบหนง่ึ คอื กระจายงานออกไปให้แรงงานในระบบท้ังหมด โดยให้แรงงาน แตล่ ะคนเลอื กวา่ จะรบั งานใด หรอื กลา่ วอกี นยั หนงึ่ คอื การใหค้ นงานแขง่ ขนั กนั ตอบรบั งานในระยะเวลาทร่ี วดเรว็ โดยประเมนิ ความสามารถของตนเองจากการ ค�ำนวณระยะทางและระยะเวลาทใี่ ช้ การมอบหมายงานของแพลตฟอร์มเป็นจุดเด่นที่แตกต่างจากการ มอบหมายงานของสถานประกอบการแบบเดิม ซ่ึงมอบหมายงานผ่านหัวหน้า งาน ยกตัวอย่างเช่น เมื่อมีออร์เดอร์เข้ามายังบริษัท บริษัทต้องเช็คกับหัวหน้า งานแต่ละคนว่ามีพนักงานคนใดและในส่วนใดบ้างท่ียังว่างอยู่ในขณะนั้นและ สามารถท�ำงานตามออร์เดอร์ที่เข้ามาได้ แต่ในระบบแพลตฟอร์มใช้แอปพลิเค ชันท�ำหน้าที่มอบหมายงานแต่ละช้ินออกไปตรงตามแรงงานกลุ่มที่ค�ำนวณแล้ว วา่ เหมาะสมตามตำ� แหนง่ แหง่ ที่ที่คนงานคนนั้นอยู่ แอปพลเิ คชนั ซงึ่ เกบ็ ขอ้ มลู ธรุ กรรมตา่ ง ๆ (transaction) อยา่ งละเอยี ด น�ำมาคำ� นวณกระบวนการทำ� งานของแรงงานโดยอตั โนมตั ิ นบั ตั้งแต่ การมอบ หมายงาน ขนั้ ตอนในการท�ำงานตามค�ำสงั่ ทป่ี รากฏบนแอปพลเิ คชนั ระยะเวลา ในการทำ� งานให้ส�ำเร็จ การประเมินผลการท�ำงานในแต่ละชิ้นงานโดยความพงึ พอใจของลูกค้า การบันทึกจ�ำนวนการท�ำงานทั้งหมดของแรงงานแต่ละคน แสดงโดยให้เหน็ ในบัญชขี องแรงงานประเมินการท�ำงานของตนเองและกระตนุ้ 228

พฒั นาการทำ� งาน การจดั เกรดพนกั งานโดยแบง่ ออกเปน็ กลมุ่ ในเกรดตา่ ง ๆ เพอื่ มอบหมายงาน รวมไปถงึ การลงโทษโดยการปดิ แอปพลเิ คชนั ของคนขบั เปน็ ตน้ ระบบนี้จึงเข้ามาแทนท่ีต�ำแหน่งหัวหน้างานในระบบแบบเดิม และต�ำแหน่งผู้ บงั คบั บญั ชาระดบั ทสี่ งู ขน้ึ อกี ดว้ ย ยกตวั อยา่ งการท�ำงานในโรงงานอตุ สาหกรรม เปรียบเทยี บกัน โดยท่วั ไป หวั หนา้ งานจะดแู ลคนงานในสายการผลิตเป็นกล่มุ เชน่ กลมุ่ ละ 10 คน กลมุ่ ละ 20 คน กลมุ่ ละ 30 คน ขึน้ อย่กู บั ก�ำลงั การผลิตใน ขณะนนั้ ซงึ่ เปน็ การตดั ตน้ ทนุ การจา้ งแรงงานออกไป ในขณะเดยี วกนั กส็ ามารถ ควบคุมการท�ำงานของแรงงงานในทุกขั้นตอนอย่างละเอียดบนฐานของข้อมูล รวมทง้ั ประเมินการทำ� งานโดยผูบ้ ริโภค การควบคมุ การทำ� งานของแพลตฟอรม์ โดยใชแ้ อปพลเิ คชนั ผนวกเขา้ กบั ระบบการใหจ้ า่ ยคา่ ตอบแทนรายชน้ิ จงึ เปน็ การควบคมุ แรงงานอยา่ งเขม้ ขน้ เพื่อให้เกิดประสิทธิภาพสูงสุดแก่บริษัท แต่ทำ� ให้คนงานอยู่ในภาวะกดดันและ เรง่ รีบอยู่ตลอดเวลา 4. การจ่ายคา่ ตอบแทนรายช้นิ และการจา่ ยโบนสั ตามจำ� นวนรอบ ทที่ �ำได้ การให้ค่าตอบแทนเป็นอัตรารายชิ้น (piece rate) หรือค่าเที่ยว ในการส่งอาหารต่อออร์เดอร์ เป็นประเภทของค่าตอบแทนหลักท่ีมีอยู่ในทุก แพลตฟอรม์ ในบางรายกม็ กี ารจา่ ยคา่ ตอบแทนเปน็ โบนสั หากทำ� จำ� นวนรอบการ สง่ อาหารไดส้ ูง ซงึ่ เรยี กวา่ อินเซนทฟี (incentive) หรอื แรงจงู ใจ เช่น โบนสั 50 บาท 80 บาท 100 บาท ในการท�ำแตม้ ได้ 190 -270 แตม้ ในการท�ำงานแตล่ ะวนั จากที่กล่าวถึงลกั ษณะหลกั ของระบบแพลตฟอรม์ ไปแล้วข้างตน้ เม่ือ คนงานผ่านเข้าไปสกู่ ระบวนการแรงงานของระบบแพลตฟอรม์ ผลทเี่ กดิ ขึน้ มี ประเด็นทมี่ ีนัยยะสำ� คญั ต่อแรงงาน ดังหัวข้อตอ่ ไปนี้ 229

• ผลกระทบต่อแรงงานจากระบบแพลตฟอร์ม แรงงาน กระบวนการ ผลกระทบ แรงงาน ตอ่ แรงงาน และการตอบ แพลตฟอร์ม สนองตอ่ ระบบ เม่ือแรงงานเข้าสู่ระบบการจ้างานแบบแพลตฟอร์ม ผลท่ีเกิดข้ึนซ่ึง สะทอ้ นจากคนขบั รถสง่ อาหารจากการสมั ภาษณแ์ บบกลมุ่ โดยมปี ระเดน็ ปญั หา หลัก ดงั นี้ • ความไม่แนน่ อนของงาน ความไม่แน่นอน (Uncertainty) ในระดับอุตสาหกรรม การแข่งขัน ทางธุรกิจแพลตฟอร์มและธรรมชาติของธุรกิจ Startup ที่จะเหลือผู้ชนะ ในตลาดเพียงรายเดียว คนงานจะได้รับผลกระทบเมื่อบริษัทปิดตัวลง เม่ือ ท�ำงานในระยะเวลาหน่ึง เช่น 5 ปี จะท�ำให้เกิดความไม่แน่นอนต่อคนงาน ที่เลือกท�ำงานแพลตฟอร์มเป็นแหล่งเป็นรายได้หลัก รวมทั้งคนงานที่ออกจาก งานประจำ� เพราะแรงจงู ใจด้านรายได้ท่ีสงู กว่างานเดมิ รวมไปถึงการคาดการณ์ รายได้ในแต่ละเดือนหักลบรายจ่ายสำ� หรับการยังชีพของตนเองและครอบครัว ตัวอยา่ งท่ีชัดเจน คอื การปดิ ตัวลงของแพลตฟอร์ม 2 แห่ง ในประเทศไทยใน ช่วงเพียงไม่กี่ปีหลังจากเริ่มต้น ซ่ึงไม่มีข้อมูลของคนงานที่เคยท�ำงานใน แพลตฟอร์มท่ีปิดตัวลงไปว่า บริษัทมีการช่วยเหลือและมีการคุ้มครองทาง กฎหมายหรือไม่ อย่างไร เช่น การจ่ายค่าชดเชย เงินช่วยเหลือ ท่ีส�ำคัญคือ หากเกิดปญั หาการปดิ ตวั ของแพลตฟอร์มขึน้ อีกในอนาคต 230

ความไม่แน่นอนในระดับการจ้างงานบุคคล แพลตฟอร์มบางแห่ง ใช้วิธีการลงโทษคนขับโดยการปิดแอปพลิเคชันของคนขับ ซึ่งคือการพักงาน ในระยะเวลาหนึง่ ท่มี ตี งั้ แตก่ ารปิดแอปพลเิ คชนั 2 ชั่วโมง 1 วัน 3 วนั 5 วัน หรือหนึ่งสัปดาห์ จากการสัมภาษณ์คนขับข่ีที่เคยถูกลงโทษ คนขับไม่ทราบ เหตุผลที่ชัดเจนของการถูกลงโทษ และระยะเวลาในการถูกลงโทษ ท�ำให้มี ความกงั วลวา่ หากตนเลอื กทำ� งานแพลตฟอรม์ เปน็ อาชพี หลกั แลว้ การถกู ลงโทษ โดยการปดิ แอปพลเิ คชนั เปน็ ระยะเวลานาน โดยไมม่ หี ลกั ประกนั วา่ จะไดท้ �ำงาน อีกเม่ือไร ถือเป็นการเลิกจ้างไปโดยปริยาย การสร้างระบบการลงโทษ เช่น การพกั งาน โดยการปดิ แอปพลเิ คชนั ของคนขบั ท�ำใหเ้ กดิ ภาวะความไมแ่ นน่ อน ในการทำ� งานสงู ขึ้น • รายไดม้ ีแนวโน้มท่ีลดลงและช่ัวโมงการทำ� งานทยี่ าวนานข้นึ ในช่วงการแพร่ระบาดของโควิด-19 รอบแรก จากการสัมภาษณ์ แบบกลมุ่ คนงานแพลตฟอรม์ สง่ อาหารรายหลกั รายหนง่ึ รายไดข้ องคนขบั ลดลง จากเมอื่ กอ่ นเกอื บคร่งึ ตั้งแตเ่ ดอื นมกราคม 2563 เป็นต้นมา เน่ืองจากคา่ เทีย่ ว ถูกปรับลดลง ท้ังค่ารอบขั้นพ้ืนฐานคือระยะทาง 5 กิโลเมตร ปรับลดลงจาก 50 บาทต่อเที่ยว เหลือ 40 บาทต่อเที่ยว และค่าระยะทางท่ีเพิ่มขึ้นจาก 5 กโิ ลเมตร อตั รากโิ ลเมตรละ 10 บาท ปรบั ลดลงเหลอื กโิ ลเมตรละ 5 บาท รวมทง้ั แรงจูงใจหรือโบนัสท่ีจะได้รับเม่ือท�ำจ�ำนวนรอบถึงจ�ำนวนที่บริษัทก�ำหนดไว้ ตอ่ สัปดาห์ เช่น 160 รอบตอ่ สัปดาห์ ได้โบนัสเป็นจำ� นวนแต้มท่ีกำ� หนดไว้ ซงึ่ ไดเ้ ปน็ เงนิ แตม้ ละ 50 สตางค์ หรอื ปรบั เปน็ จ�ำนวนรอบไดม้ ากขน้ึ เชน่ 180 รอบ ต่อสัปดาห์ได้แต้มเท่าเดิมในอัตราเท่าเดิม หรือปรับลดอัตราของแต่ละแต้ม จากแต้มละ 70 สตางค์ เป็นแตม้ ละ 50 สตางค์ ในปจั จบุ นั เหลือแต้มละ 30 สตางค์ เปน็ ตน้ ผใู้ หส้ มั ภาษณใ์ หเ้ หตผุ ลวา่ เหตทุ ร่ี ายไดล้ ดลงอาจเปน็ เพราะมคี น ขบั รถสง่ อาหารเขา้ มาในระบบมากขนึ้ ในหลายรปู แบบ เชน่ ผมู้ อี าชพี ขบั รถยนต์ ขนส่งผโู้ ดยสารท่ีไม่มีผโู้ ดยสาร คนตกงานในชว่ งโควิด-19 231

การใหค้ า่ ตอบแทนเปน็ รายชิน้ เป็นพน้ื ฐานท่ีกระตนุ้ ให้คนขับท�ำงาน ให้ได้จ�ำนวนรอบท่ีมากที่สุด เนื่องจากค่ารอบอยู่ในอัตราต่�ำ จึงมีผลให้คนงาน ต้องขยายชั่วโมงการท�ำงานของตนออกไปเพ่ือให้ได้รายได้ตามเป้าหมาย และมีแนวโน้มชั่วโมงการทำ� งานที่ยาวนานขึ้น ทั้งนี้หากผนวกระบบการให้แรง จูงใจท่ีเป็นตัวเงินจากโบนัสที่คิดตามจ�ำนวนรอบ ก็จะมีผลต่อจ�ำนวนช่ัวโมง ในการท�ำงานดว้ ย จากการสัมภาษณ์แบบกลุ่ม ผู้ให้สัมภาษณ์ให้ข้อมูลว่า เพื่อรักษา รายได้ให้คงเดิมขณะที่ค่าตอบแทนต่อรอบในการส่งอาหารลดลง ชั่วโมงการ ทำ� งานจงึ ต้องยาวนานขน้ึ ในการท�ำงาน 8 ถงึ 10 ช่ัวโมงต่อวัน รายไดจ้ ากเดมิ มากกว่า 1,000 บาท ลดลงเหลือ 600 - 700 บาท ในกรณีทจี่ ะรกั ษารายไดใ้ ห้ เทา่ เดิม ตอ้ งทำ� งานมากกว่าเดมิ เชน่ ออกมารับงานต้งั แต่ 7 โมงเช้า เลกิ งาน 3 ทุ่ม หรือบางคนทำ� งานตง้ั แต่ 7 โมงเช้าถงึ เท่ียงคืน หรือราว 14 - 15 ชวั่ โมง ตอ่ วนั “บางคนน่เี ขาท�ำต้งั แต่เชา้ เลย ประมาณ 7 โมงเช้า ไปถึงเที่ยงคืนเลย แลว้ กไ็ ปพกั อกี วันหนงึ่ เลย ได้ประมาณ 40 ตวั 35 ตวั ได้วนั ละ 1,400 - 1,600 บาท แตก่ ต็ ้องพักอกี วันหน่งึ เลย” “บางคนท�ำงานตัง้ แต่เช้า ลากยาวถงึ 4 ทุ่ม 5 ทุ่มก็มี ทำ� งาน 14 - 15 ชั่วโมงต่อวนั แตโ่ ดยเฉล่ียคดิ วา่ ประมาณ 10 ชว่ั โมงต่อวัน” ผู้ให้สัมภาษณ์คนหนึ่งบอกว่า เมื่อก่อนท�ำงานได้วันละ 1,000 บาท แตป่ จั จบุ นั สขุ ภาพไมด่ ตี อ้ งลดการทำ� งานลงใหค้ งรายไดไ้ วท้ ปี่ ระมาณ 400 - 500 บาท จากปญั หาสุขภาพ เขาบอกวา่ “แตต่ อนนผ้ี มไมไ่ หวไงครบั สขุ ภาพผมน่ี เบาหวานขน้ึ ตา มนั วงิ่ ไมไ่ หว แลว้ อย่างเมือ่ วานนี้ ผมจะยกเลิกงานน่ี ยกเลิกไม่ได้ เพราะยกเลิกแลว้ กลัวไม่มี งานเข้ามา กต็ ัดสนิ ใจไปไกล ไดเ้ งนิ แตง่ านมนั กย็ ากขึ้น” 232

เม่ือถามว่า มีรายไดห้ รอื ค่าจ้างสูงกว่าคา่ แรงขั้นตำ่� หรอื ไม่ ผู้ให้สัมภาษณ์ซ่ึงเป็นผู้หญิงท่ีเข้ามาสู่อาชีพการขับรถส่งอาหาร จาก แพลตฟอรม์ หลักรายหนึง่ ตอบวา่ สูงกว่าคา่ แรงขนั้ ต่ำ� แตเ่ วลาท�ำงานแตกต่าง กันออกไป ชวั่ โมงทำ� งานของเธอมากกวา่ 8 ชว่ั โมงตอ่ วนั จึงจะมรี ายได้วนั ละ 600 - 700 บาท ส่วนผใู้ ห้สัมภาษณ์ท่ีมาจากอีกแพลตฟอรม์ หนงึ่ บอกวา่ ในการ ท�ำงานประมาณ 8 ช่ัวโมงตอ่ วนั รายได้ใกล้เคียงกับรายได้ขัน้ ต�่ำ ข้นึ อย่กู ับงาน ในแตล่ ะวนั บางวนั มากกไ็ ดค้ า่ ตอบแทนมากกวา่ 300 บาท แตบ่ างวนั กน็ อ้ ยกวา่ 300 บาท รวมแล้วรายได้เดือนละประมาณ 10,000 กว่าบาท ทั้งนี้ รายไดท้ ่กี ลา่ วถึงยังไมไ่ ด้หกั ค่าใช้จา่ ย ค่าอุปกรณต์ ่าง ๆ ทคี่ นขบั ตอ้ งจา่ ยเองไมว่ า่ จะเปน็ เสอ้ื คนขบั กระเปา๋ ใสอ่ าหารรวมแลว้ ประมาณ1,000บาท และค่าใช้จ่ายเก่ียวกับยานพาหนะที่ใช้ในการท�ำงาน เช่น ค่าน้�ำมันวันละ ประมาณ 80 - 100 บาท ค่าเปล่ียนน้�ำมันเครื่อง ค่าซ่อมบ�ำรุง และค่ารถ จักรยานยนตท์ ีส่ ว่ นใหญ่ผ่อนเป็นงวด • ความเรง่ รบี ในการท�ำงานจากระบบการจ่ายคา่ ตอบแทน คา่ จา้ งรายชนิ้ หรอื จำ� นวนรอบ จ�ำนวนรอบเป็นท่ีมาของรายได้หลัก และข้ึนอยู่กับระยะเวลาท่ี ประกอบดว้ ยระยะเวลาในการขบั ขซ่ี ง่ึ ขนึ้ อยกู่ บั สภาพการจราจร ความช�ำนาญ เสน้ ทาง และระยะเวลาในการรออาหาร หากเลือกรับงานทีร่ ะยะทางไกลขน้ึ ไป ค่าจ้างต่อรอบก็จะแปรผันตามระยะทาง เม่ือรายได้หลักของคนขับส่วนใหญ่ คือค่าจ้างจากจ�ำนวนรอบ ยกตัวอย่างเช่น แพลตฟอร์มแห่งหน่ึง ให้ค่ารอบ ในระยะทาง 5 กโิ ลเมตร คา่ รอบเรม่ิ ท่ี 40 บาท เปน็ ขนั้ ต่ำ� บวกกับแรงจงู ใจซึ่ง สะสมเป็นแต้ม เมื่อจ�ำนวนรอบถึงระดับท่ีแพลตฟอร์มก�ำหนดเช่น 300 รอบ 400 รอบต่อสปั ดาห์ บรษิ ัทกจ็ ะใหร้ างวัลเปน็ โบนัสพิเศษ นอกจากทีเ่ ปน็ ตวั เงนิ ทีน่ ำ� มาแลกแล้ว ก็จะมกี ารท�ำประกันชีวติ ทคี่ รอบคลมุ กว่าคนขบั ท่ัวไป และจัด 233

เปน็ เกรดของคนขบั ดว้ ยกนั เพอื่ ใหส้ ทิ ธพิ เิ ศษตา่ ง ๆ เชน่ เรยี กวา่ “แชมป”์ เรยี กวา่ “เอก๊ ซ”์ เปน็ ตน้ ในบางแพลตฟอร์มจัดเกรดพนักงานเป็นระดับต่าง ๆ ซ่ึงมีค่ารอบ แตกตา่ งกันในแต่ละระดบั เชน่ ระดับ 1 ไดค้ ่ารอบเรม่ิ ต้น 47 บาท ซ่งึ จะต้อง เป็นคนท�ำผลงานได้มาก ไม่เคยปฏิเสธงาน ในช่ัวโมงท�ำงาน 7 - 8 ชั่วโมง อาจจะตอ้ งทำ� งานตอ่ เนอื่ งโดยไมห่ ยดุ พกั ระดบั รอง ๆ ลงมาคา่ รอบอยทู่ ่ี 43 บาท 39 บาท 36 บาท เป็นต้น และการท�ำงานแบ่งออกเป็นกะให้คนขับได้เลือก ตารางการทำ� งานในแตล่ ะสปั ดาห์ ผเู้ รมิ่ เขา้ มาเปน็ คนขบั หนา้ ใหมจ่ ะตอ้ งทำ� งาน เลื่อนระดับจากต�่ำสุดให้สูงขน้ึ ตามจ�ำนวนรอบ การทำ� งานของคนงานในระบบแพลตฟอรม์ ทกุ แหง่ จงึ เปน็ การท�ำงาน ทีต่ ้องแขง่ กับเวลาในเงอื่ นไขท่ีแตกตา่ งกนั ในแตล่ ะวัน โดยการท�ำงานส่งอาหาร ในแต่ละรอบเป็นงานที่ต้องท�ำตามค�ำสั่งของแอปพลิเคชัน โดยมีรายละเอียด ก�ำหนดไว้ เปน็ งานที่รวดเร็วและใช้ความคดิ วเิ คราะหส์ ถานการณ์ในการท�ำงาน โดยระบบค่าจ้างที่ขึ้นอยู่กับจ�ำนวนรอบที่คนขับรถจักรยานยนต์แต่ละคนท�ำได้ ในแตล่ ะวัน โดยเฉลีย่ ผู้ท่ที �ำงานเต็มเวลามากกวา่ 8 ชัว่ โมงต่อวนั จะสง่ อาหาร ได้ประมาณ 10 - 15 รอบต่อวัน ในเง่ือนไขที่คนขับรับงานในระยะทางไม่เกิน 5 - 6 กโิ ลเมตรต่อรอบ ปญั หาทางปฏบิ ตั ทิ ม่ี กั เกดิ ขนึ้ บอ่ ย ๆ ในการทำ� งานทแี่ ขง่ กบั เวลา เชน่ การรอคอยอาหารปรุงเสร็จจากร้านท่ีรับงาน บางครั้งใช้เวลานานถึง 30 - 40 นาที บางครั้งอาจถึง 1 ช่ัวโมง ถ้าเป็นร้านอาหารที่คนสั่งอาหารกันมาก ก็จะ ท�ำให้ช่ัวโมงการท�ำงานอาจยาวนานข้ึนไปอีก เพื่อรักษารายได้ที่คาดหวังไว้ ในแต่ละวันและเป็นเหตุหนึ่งที่ทำ� ให้เกิดความเร่งรีบในการทำ� ให้ได้จ�ำนวนรอบ มากทส่ี ดุ ในการท�ำงานแต่ละวัน ระบบการจา่ ยค่าตอบแทนเป็นจ�ำนวนรอบ เป็นแรงกระต้นุ ให้คนงาน ทำ� จำ� นวนรอบใหม้ ากทส่ี ดุ หรอื ท�ำงานใหร้ วดเรว็ มากทส่ี ดุ การเกดิ ขนึ้ ของระบบ 234

การจ่ายรายช้ินในโรงงานเป็นเคร่ืองมือให้คนงานเร่งท�ำงานให้เร็วข้ึน และท�ำ ชนิ้ งานไดม้ ากขน้ึ ยกตวั อยา่ งเปรยี บเทยี บยอ้ นกลบั ไปในอดตี มกี ารจ�ำกดั ชว่ั โมง การท�ำงานโดยกฎหมายฉบับแรก คือ กฎหมายโรงงาน หรือ The Factory Act of 1850 มผี ลบงั คบั ใชป้ ี 1867 ก�ำหนดชว่ั โมงการทำ� งานเฉล่ีย 10 ชั่วโมง ตอ่ วนั  59 แต่ระบบแพลตฟอร์มนอกจากจะทำ� ให้แรงงานทำ� งานอย่างเร่งรีบแล้ว ยงั ทำ� ใหม้ ชี ว่ั โมงการทำ� งานทยี่ าวนานมากขน้ึ อกี ดว้ ย ระบบการจา่ ยคา่ ตอบแทน เปน็ จ�ำนวนรอบ ยงั มผี ลท�ำให้คนงานเกดิ ปัญหาความเครยี ด ความเร่งรีบ และ ความผิดพลาดในการท�ำงาน พร้อมกับความเส่ียงท่ีจะเกิดอุบัติเหตุจากการ ท�ำงาน ซึ่งเป็นปัญหาส�ำคัญของแรงงานแพลตฟอร์มส่งอาหารในประเทศไทย และประเด็นสุขภาพและความปลอดภัยในการท�ำงานเป็นประเด็นส�ำคัญของ ขบวนการแรงงาน • มือ้ อาหาร จากการสมั ภาษณแ์ บบกลมุ่ พบวา่ คนงานสง่ อาหารสว่ นใหญไ่ มไ่ ดม้ มี อ้ื อาหารตรงเวลาแบบปกติ หรอื “กนิ ไมเ่ ปน็ เวลา” จากเงอ่ื นไขของการทำ� งานที่ ตอ้ งเรง่ รบี และเมอื่ วางแผนวา่ จะไปรบั ประทานอาหารทตี่ นชอบในมอ้ื ใดมอื้ หนง่ึ หลายครั้งก็มีค�ำสั่งซ้ือปรากฏข้ึนมาในโทรศัพท์ ท�ำให้ต้องเลือกรับงานเพราะ ต้องการรายไดแ้ ละไมต่ ้องการยกเลกิ งาน ม้ืออาหารของคนขับเป็นภาพสะท้อนระบบการท�ำงานแพลตฟอร์ม ส่งอาหารท่ีกระตุ้นให้แรงงานต้องท�ำงานต่อเน่ืองอยู่ตลอด ภายใต้ความกดดัน ที่รายได้มาจากค่าจ้างรายชิ้น เวลาม้ืออาหารในแต่ละวันจึงยากที่คนขับจะจัด ระบบมื้ออาหารของตน ในขณะท่ีก�ำลังอ�ำนวยความสะดวกม้ืออาหารให้แก่ ผ้บู รโิ ภค 59 Karl Marx, Capiatal Volume one, First Vintage Book Edition , August 1977, New Left Review หนา้ 349 235

มื้ออาหารเป็นประเด็นส�ำคัญ กล่าวคือ ในการใช้ก�ำลังแรงงาน ม้ือ อาหารเป็นปัจจัยรักษาสภาพก�ำลังแรงงานให้ท�ำงานในแต่ละวัน และท�ำ ซ�้ำกระบวนการเดิมในวันต่อไป 60 และมื้ออาหารยังเป็นประเด็นพ้ืนฐานใน ประวตั ศิ าสตรแ์ รงงานตง้ั แตใ่ นอดตี เชน่ เดยี วกบั ชวั่ โมงการท�ำงาน จนถงึ ปจั จบุ นั ในระบบอตุ สาหกรรม โรงงานและสถานประกอบการส่วนใหญจ่ ะจดั ม้ืออาหาร ใหก้ บั คนงานเปน็ เวลาและเปน็ ระบบ และมกั จะเปน็ ขอ้ เรยี กรอ้ งของแรงงานของ สหภาพแรงงานแทบทุกแหง่ ในประเทศไทย 61 • การลงโทษ คนท�ำงานขับรถส่งอาหารสะท้อนว่า บริษัทให้ความส�ำคัญกับลูกค้า มาก เรียกว่าลูกค้าเป็นใหญ่ แต่ไม่ได้ให้ความส�ำคัญกับคนขับ คนขับเป็น เรื่องรอง ถา้ ลกู ค้าแจง้ ความพงึ พอใจตำ่� คนขบั กจ็ ะถูกระงบั การเข้าถึงค�ำส่ังงาน ด้วยแอปพลิเคชัน ซ่ึงคนขับเรียกว่า การปิดแอป หรือ การแบน คนขับรถส่ง อาหารหญงิ รายหน่งึ บอกว่า “ลูกค้าฟอ้ งอะไรปุ๊บน่ี บริษัทแบนอยา่ งเดียวเลย จะถกู จะผดิ แบนอยา่ งเดยี ว กรณบี างคนเกดิ อบุ ตั เิ หตุ แลว้ สง่ อาหารไปไมถ่ งึ ลกู คา้ กถ็ ูกแบน 7 วันกม็ ี บางคนรถลม้ กเ็ ลยไมแ่ จ้งบริษทั ถ้าแจ้งบริษทั จะแบนเลย เขามีไลนก์ รปุ๊ กัน ก็ใหเ้ พือ่ นไปส่งแทน” • สุขภาพและความปลอดภัยในการท�ำงาน จากการรับรู้ของผู้ให้สัมภาษณ์ พวกเขาบอกว่าอุบัติเหตุเกิดขึ้นบ่อย แทบทุกวัน และการเสียชีวิตก็เกิดข้ึนบ่อย จากการรับรู้ข้อมูลของพวกเขา เมอ่ื ใหว้ เิ คราะหถ์ งึ สาเหตขุ องอบุ ตั เิ หตุ ผใู้ หส้ มั ภาษณว์ เิ คราะหจ์ ากประสบการณ์ ของตนเองว่า หลัก ๆ น่าจะมาความเร่งรีบให้ได้จ�ำนวนรอบมากที่สุด และ แรงจูงใจทเี่ ปน็ โบนสั 60 xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 61 xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 236

ปัจจัยอื่นที่ท�ำให้เกิดอุบัติเหตุ ผู้ให้สัมภาษณ์บอกว่า “ก็อาจจะเป็น เรอ่ื งของปญั หาตัวเราเองดว้ ย ต้องการจะไดเ้ งนิ เยอะ แล้วเรายงุ่ รับอาหารดว้ ย เราไปรับอาหารมากต็ ้องเรง่ เพอื่ ให้ลกู คา้ ได้กนิ โดยท่ไี มต่ อ้ งมาคอมเมนตเ์ รา คอื เรากก็ ลวั โดนคอมเมนต์ ถา้ คอมเมนตป์ บุ๊ เรากจ็ ะมปี ญั หาเรอ่ื งโดนปดิ ระบบอกี ” ปัญหาท่ีคนขับรถส่งอาหารประสบอีกประการหนึ่งคือ ร้านค้าท�ำ อาหารไม่ทันเวลาจากคำ� สง่ั ซอ้ื ท่เี ข้ามามาก เช่น มีคนขับมารอเป็นจำ� นวนมาก ทำ� ใหเ้ มอ่ื ได้อาหารมาแล้วตอ้ งเรง่ รีบสง่ ให้ถึงลูกคา้ การประเมินโดยลูกค้าเป็นเรื่องส�ำคัญ ท่ีคนขับรถส่งอาหารเห็นว่า เป็นสาเหตุหนึ่งของการเร่งรีบที่ท�ำเวลา หากลูกค้ารออาหารนานก็จะประเมิน การทำ� งานใหต้ ำ่� และพวกเขาอาจจะถกู ลงโทษดว้ ยการปดิ แอปพลเิ คชนั ชว่ั คราว จากการถูกลูกค้าประเมินความพึงพอใจในการทำ� งานในระดับต�่ำสุด โดยบาง ครง้ั กไ็ มร่ วู้ า่ การลงโทษโดยการถกู ลดงานลงไปเกดิ จากสาเหตใุ ดในเมอื่ สง่ อาหาร ไดเ้ ร็วตามปกติ และบางครง้ั ก็ไมร่ ู้วา่ ลกู คา้ รายใดไม่พึงพอใจ และไมพ่ งึ พอใจใน เร่ืองใด แต่ผลคือการถกู ลดงานหรอื ปิดแอปพลิเคชนั ชัว่ คราว ผู้ให้สัมภาษณ์แบบกลุ่มของแพลตฟอร์มอีกรายหน่ึง ให้ความเห็น ในเรื่องอุบัติเหตุว่า ความเร่งรีบท่ีต้องท�ำจ�ำนวนรอบ และสภาพท้องถนนท่ี ไมเ่ ออ้ื อำ� นวยประกอบกนั เชน่ ฝนตก ถนนล่ืน “รถตดิ ถนนล่นื ขบั รถอยู่ดี ๆ อาจจะมีรถอ่ืนมาชน” นอกจากนี้ ผู้ให้สัมภาษณ์ทุกรายได้ให้ความสำ� คัญกับปัญหาสุขภาพ ที่เกิดขึ้นจากการทำ� งานท้ังในระยะสั้นและระยะยาว เช่น ทำ� งานในช่วงฝนตก ซึ่งเป็นช่วงท่ีลูกค้าสั่งอาหารมาก การท�ำงานกลางแจ้งในความร้อนสูงตลอด ทงั้ วนั อาจจะเจบ็ ปว่ ยไดง้ า่ ย และในระยะยาวหากยดึ เปน็ อาชพี กอ็ าจจะเจบ็ ปว่ ย ดว้ ยโรคทเ่ี กดิ จากมลพษิ บนทอ้ งถนน การประกนั สขุ ภาพและสวสั ดกิ ารคา่ รกั ษา พยาบาล จึงเปน็ เรื่องทีค่ นขับรถสง่ อาหารให้ความสำ� คญั เปน็ อนั ดับต้น ๆ 237

• ความขดั แย้ง ความขัดแยง้ การท�ำงาน ความขัดแย้งเปรียบเทียบกับระบบรายชิ้นในโรงงาน เคร่ืองจักร ระบบรายชน้ิ ในโรงงาน (Piecework Machine Shop) นำ� มาซงึ่ ความขัดแยง้ ในระบบบังคับบัญชาระหว่างผู้จัดการและคนงาน และการแข่งขันระหว่าง คนงาน และความขัดแย้งในระบบโรงงาน ระบบรายชิ้นเปลี่ยนมาสู่การ ทำ� ใหเ้ กดิ ความเครยี ดตอ่ ผลการปฏบิ ตั งิ านและความพยายามของปจั เจกบคุ คล รวมถงึ การเลื่อนช้นั (Mobility) และการถกู กำ� กับควบคมุ พฤติกรรม 62 แตกตา่ ง จากระบบแพลตฟอร์มท่ีไมม่ ีผจู้ ดั การที่มีตัวตนเปน็ คนสั่งงาน ในระบบแพลตฟอรม์ สามารถหลกี เลยี่ งประเดน็ ความขดั แยง้ ระหวา่ ง หวั หนา้ งานกบั คนงานได้ โดยการสงั่ งานผา่ นแอปพลเิ คชนั ความขดั แยง้ แบบเดมิ ในโรงงานท่ีเป็นปัญหาระหว่างหัวหน้างานท่ีเป็นคนกับคนงาน จึงแทบจะถูก ขจดั ออกไปจนหมด เปล่ยี นรปู แบบกลายมาความอดึ อดั ใจ (Frustration) ของ คนขบั ตอ่ การมอบหมายงาน และการลงโทษโดยแอปพลิเคชันทค่ี นขับไมเ่ ขา้ ใจ เหตุผล และไม่มีการชี้แจงสาเหตุในการลงโทษคนขับโดยการปิดหรือบล็อก แอปพลิเคชนั “บางวันส่งอาหารให้ลูกค้า 4 คน แล้วถูกลงโทษ เราก็ไม่รู้ว่าลูกค้า คนไหนที่ไม่พอใจ แล้วก็ไม่รู้เหตุผลว่าเพราะอาหารเย็นชืด หรือเพราะพูด ไม่เพราะ หรือว่าส่งอาหารช้า” ผู้ให้สัมภาษณ์แสดงความไม่เข้าใจเหตุผล ทีถ่ ูกลงโทษ “บางวนั เรากส็ ่งอาหารเร็วแลว้ แตก่ ถ็ กู ลดงานลงไป 2 งาน ไม่รวู้ ่า เป็นเพราะอะไร และบริษัทก็ไม่มีการช้ีแจงให้เข้าใจ และเม่ือเราเกิดปัญหา จงึ ไมร่ วู้ ่าจะท�ำอย่างไร” นอกจากจะเป็นปัญหาการขาดกลไกการร้องทุกข์ (Grievances Mechanism) ทมี่ ปี ระสิทธิภาพ สำ� หรับแรงงานแพลตฟอรม์ แล้ว ยังเป็นปัญหา 62 Buravoy (1979) หนา้ 67 238

ข้อมูลท่ีไม่เท่ากันระหว่างคนงานกับแพลตฟอร์ม กล่าวคือ ปัญหาการมีข้อมูล ที่ไม่เท่ากันระหว่างคนงานกับแพลตฟอร์ม และการไม่ชี้แจงข้อมูลในการ ลงโทษคนขบั นอกจากคนขบั จะไมส่ ามารถเขา้ ใจเหตผุ ลเพอื่ ปรบั ปรงุ การทำ� งาน ของตนแล้ว ยังน�ำมาสู่ปัญหาการขาดอ�ำนาจต่อรองสภาพการจ้างงานท่ีดีขึ้น มาตรฐานแรงงานสากลวางรากฐาน และเน้นย้ำ� ถงึ การเปดิ เผยข้อมูลของบริษทั (Information Disclosure) นับตงั้ แต่ กำ� ไรของบริษทั เงนิ เดือนผูบ้ ริหาร และ เหตผุ ลตา่ ง ๆ ของบริษทั ในการตัดสนิ ใจท่ีส่งผลกระทบตอ่ คนงาน และข้อมลู ทจี่ ำ� เปน็ ซง่ึ นำ� มาสกู่ ารปรกึ ษาหารอื รว่ มกนั (Social Dialogue) ระหวา่ งคนงาน ตัวแทนคนงานกบั บรษิ ัท เพอื่ 1) น�ำมาสู่การเจรจาแบ่งปันผลประโยชน์ท่ีเป็นธรรมมากขึ้นบนฐาน ของข้อมูล 2) การแก้ปัญหาท่ีเกิดข้ึนร่วมกันอย่างมีประสิทธิภาพและลดผล กระทบ 3) ลด ยุติ และปอ้ งกันปญั หาความขดั แย้งระหว่างบรษิ ทั กับคนงาน ทจ่ี ะสง่ ผลกระทบกบั ทัง้ 2 ฝา่ ย และสงั คมโดยรวม ตวั อยา่ งจากกรณคี วามขดั แยง้ ระหวา่ งบรษิ ทั แพลตฟอรม์ สง่ อาหารกบั คนงานทข่ี ยายตวั ออกไปกวา้ งขวาง ในบรบิ ทของประเทศในเอเชยี ทสี่ ามารถน�ำ มาพจิ ารณาแนวโนม้ ในประเทศไทย เชน่ ในปี 2018 เกดิ การประทว้ งของคนงาน แพลตฟอรม์ สง่ อาหารในประเทศจนี ซง่ึ กระจายตวั ไปในหลายจงั หวดั เนอ่ื งจาก แพลตฟอร์มรายใหญ่ลดค่าตอบแทนลง โดยไม่มีการปรึกษาหารือกับแรงงาน รวมถึงการประท้วงของคนงานแพลตฟอร์มในประเทศไทยหลายครั้ง จึงท�ำให้ การจ้างงานในอุตสาหกรรมนี้ ก�ำลังจะห่างออกจากสันติภาพในอุตสาหกรรม (industrial peace) ทเี่ ปน็ เปา้ หมายของการพฒั นาอตุ สาหกรรมทเ่ี ปน็ ไปพรอ้ ม กับการจ้างงานท่ีดีของทุกประเทศในโลก สอดคล้องกับเป้าหมายการพัฒนาท่ี ยง่ั ยนื ของสหประชาชาตใิ นขอ้ ที่ 8 การพฒั นาเศรษฐกจิ และงานทดี่ ี (Economic Development and Decent Work) 239

ความขดั แยง้ บนท้องถนน ในการท�ำงานที่ไม่มีสถานประกอบการที่แน่นอน แพลตฟอร์มสลาย พื้นท่ีทางกายภาพซ่ึงก็คือสถานประกอบการ ความขัดแย้งของคนงานจึงออก นอกสถานประกอบการมาสู่พ้ืนที่กว้างบนท้องถนน ซึ่งมีแรงงานขนส่งจับจอง การทำ� อาชพี ขนสง่ อยู่ตามจุดตา่ ง ๆ โดยเฉพาะจกั รยานยนตร์ บั จ้าง ซงึ่ คนงาน แพลตฟอร์มต้องบริหารจัดการความขัดแย้งและความเสี่ยงน้ีด้วยตนเอง ความ ขัดแย้งในรูปแบบเดียวกันน้ีก็เกิดข้ึนกับคนงานแพลตฟอร์มขนส่ง โดยเฉพาะ การขนสง่ คนในประเทศอินโดนเี ซียเช่นเดียวกับประเทศไทย การแข่งขันทางธุรกิจในประเภทของงานขนส่ง ถูกถ่ายโอนมายังคน งานซ่ึงท�ำงานขนส่งประเภทเดียวกัน คนงานแพลตฟอร์มจึงรวมตัวกันโดย ธรรมชาติเพื่อแก้ปัญหาเฉพาะหน้า ท่ีสำ� คัญที่สุดก็คือการเผชิญหน้ากับกลุ่มผู้ ประกอบอาชีพขบั รถจักรยานยนตร์ บั จา้ ง ซึง่ มักจะเกดิ ความรนุ แรงข้ึนบอ่ ยคร้ัง และน�ำมาสู่การรวมกลุ่มเจรจากับแพลตฟอร์มในประเด็นที่กลุ่มคนขับให้ความ สำ� คญั เช่น การถกู ปรบั ลดคา่ ตอบแทน ดังปรากฏเปน็ ข่าวหลายคร้งั • การประทว้ งอันเป็นผลทเี่ กดิ ข้นึ จากการเขา้ สรู่ ะบบ แพลตฟอร์ม จะเห็นได้ว่า ระบบแพลตฟอร์มออกแบบมาเพ่ือลดข้อจ�ำกัดของ บริษัทในการแทนที่ (Substitute) แรงงาน เปรียบเทียบกับการจ้างงานใน สถานประกอบการแบบดั้งเดิม ท่ีน�ำระบบการจ้างงานเหมาช่วง เหมาค่าแรง มาใช้อย่างกว้างขวาง การขยายตัวของรูปแบบการจ้างงานท่ีตรงข้ามกับการ จ้างงานประจ�ำ หรือเรียกว่า งานท่ีไม่มีความแน่นอน (Precarious Work) เข้ามาแทนที่งานประจ�ำ จึงเป็นอุปสรรคต่อการรวมกลุ่มคนงาน การจัดตั้ง องค์กรคนงานตามกฎหมาย การเจรจาต่อรองแบบกลุ่ม และการนัดหยุดงาน 240

ในอตุ สาหกรรม (Industrial Action)63 โดยระบบแพลตฟอรม์ มีความยดื หย่นุ ในการบรหิ ารจดั การอปุ ทานแรงงาน (Labor Supply) สงู กวา่ ระบบการจา้ งงาน งานชว่ั คราวในรูปแบบต่าง ๆ ในสถานประกอบการหรือโรงงาน ในตลาดแรงงานแพลตฟอร์มส่งอาหาร การรวมกลุ่มของคนขับเป็น ปฏิกิริยา (Response) ต่อระบบการท�ำงาน (Work Organization) และ กระบวนการแรงงาน (Labor Process) ของแพลตฟอร์ม จากปมปัญหาที่ สร้างขึ้นมาจากระบบแพลตฟอร์มในภาพใหญ่ การรวมกลุ่มตามธรรมชาติของ คนงานบนท้องถนน เป็นการรวมกลุ่มเพื่อช่วยเหลือกัน (Mutual Aids) และ ขยายเป็นการรวมกลุ่มเพื่อรวบรวม และเสนอความต้องการของคนขับในเรื่อง ค่าจ้างและสวัสดกิ าร ปัญหาทเี่ กดิ ข้ึนกบั คนงานสง่ อาหารในหลายประเทศ คอื การเพ่ิมจ�ำนวนของคนขับจักรยานยนต์ขนส่งแพลตฟอร์ม ท�ำให้รายได้ของ คนขบั ลดลง และการปรบั ลดสว่ นแบง่ ของคา่ ตอบแทนแรงงานโดยบรษิ ทั คนงาน แพลตฟอร์มจึงรวมกลุ่มกันและเรียกร้องในรูปแบบของการสไตร์ค ท่ีไม่ได้เป็น ทางการแบบสหภาพแรงงานในอตุ สาหกรรมทเ่ี กย่ี วขอ้ งกบั คา่ จา้ งและสวสั ดกิ าร ต้ังแต่ปี 2019 เป็นต้นมา ในประเทศไทยมีการประท้วงของคนงาน ขับรถจักรยานยนตส์ ่งอาหารของแพลตฟอรม์ หลกั  ๆ ในประเทศไทยหลายครง้ั ในเดอื นพฤศจกิ ายน 2019 มกี ารประทว้ งในหลายจงั หวดั เชน่ ขอนแกน่ อดุ รธานี นครราชสีมา จากการท่ีบริษัทลดค่าตอบแทนหรือค่ารอบในการส่งอาหาร ในปี 2020 มีการประท้วงหลายครั้ง เช่น ที่จังหวัดปทุมธานี และกรุงเทพฯ ในประเด็นหลักคือ การถูกปรับลดค่าตอบแทน และประเด็นรายได้ท่ีลดลง และลา่ สดุ เมือ่ ปลายเดือนมนี าคม 2020 มกี ารประท้วงของคนงานแพลตฟอร์ม หลักท่ีถูกปรับลดค่าส่งอาหาร ปรากฏการณ์ดังกล่าว เกิดขึ้นในหลายประเทศ 63 งานวจิ ยั และบทความทเี่ กย่ี วกบั precarious work ในประเทศไทยและตา่ งประเทศ เชน่ โครงการ Precarious Work ขององคก์ รแรงงานสากล Industrial, Contract and Agency Labour ของ ICEM เปน็ ต้น 241

โดยเฉพาะในเอเชีย เช่น ในประเทศจีนในปี 2019 มีการประท้วงของคนขับ รถจกั รยานยนตส์ ง่ อาหาร 45 คร้ัง 64 การประท้วงในประเทศอินโดนเี ซยี ตั้งแต่ ปี 2016 เป็นต้นมา 65 การประท้วงของคนขับรถส่งอาหารในประเทศอินเดีย เปน็ เวลา 3 วัน จากทีถ่ กู ตดั ค่ารอบในการสง่ อาหารลงครึง่ หนง่ึ  66 เปน็ ตน้ ปรากฏการณ์ดังกล่าวเกิดขึ้นท่ัวโลก โดยมีการรวบรวมสถิติการ ประท้วงของคนงานขับรถส่งอาหารใน 36 ประเทศ ในช่วงปี 2017 - 2019 พบว่า มีการประท้วงของคนงานขับรถส่งอาหารมากถึง 527 ครั้ง ส่วนใหญ่ เกดิ ข้ึนในประเทศยุโรปและเอเชีย 67 ในส่วนท้ายสุดของรายงานฉบับนี้ ผู้เขียนเห็นว่า ประเด็นท่ีเป็น ปญั หาจากการท�ำงานสง่ อาหารทเ่ี ปน็ ประเดน็ ทมี่ คี วามรนุ แรง และมผี ลกระทบ ตอ่ ชวี ติ ของแรงงานสง่ อาหารมากทสี่ ดุ และยงั สง่ ผลกระทบตอ่ สงั คม คอื ประเดน็ อบุ ตั เิ หตบุ นทอ้ งถนนทเ่ี กย่ี วขอ้ งกบั แรงงานแพลตฟอรม์ ผเู้ ขยี นจงึ ขอกลา่ วลงไป ในรายละเอียด และแยกเป็นหัวขอ้ ท่จี ะกล่าวถึงโดยเฉพาะ • อุบตั เิ หตบุ นทอ้ งถนนที่เกิดกบั แรงงานแพลตฟอรม์ หนังสอื พิมพ์นิวยอร์คไทม์ฉบับภาษาไทย 19 สงิ หาคม 2562 ไดเ้ ขยี น รายงานในเรื่องอุบัติเหตุบนท้องถนนในประเทศไทย ในชื่อว่า “ถนนในเมือง ไทยเป็นถนนท่ีอันตราย โดยเฉพาะอย่างยิ่งถ้าคุณเป็นคนจน” โดยพุ่งเป้าไปท่ี ปัญหาความเหล่อื มลำ้� ทางเศรษฐกจิ ในประเทศไทย ว่าเปน็ ปัญหาหลกั ของการ 64 China Bulletin Strikes Map https://maps.clb.org.hk/?i18n_language=en_US&map =1&startDate=2020-09&endDate=2021-03&eventId=&keyword=&addressId=&parentAddressId =&address=&industry=&parentIndustry=&industryName= 65 https://www.techinasia.com/gojek-lowers-prices-spur-demand-drivers-protest 66 https://www.thehindu.com/news/cities/Vijayawada/consider-our-services-under-labour-laws- demand-food-delivery-boys/article29037058.ece 67 https://www.equaltimes.org/around-the-world-platform-food#.YF7w-NL7TZ4 242

เสยี ชวี ติ บนถนนของประเทศไทย อบุ ตั เิ หตบุ นทอ้ งถนนจนเกดิ การเสยี ชวี ติ เกดิ ขนึ้ กับผู้ขับรถจักรยานยนต์เป็นส่วนใหญ่ และมักจะเป็นคนยากคนจนที่มี ความจ�ำเปน็ ในการใช้พาหนะประเภทนีใ้ นการดำ� เนินชวี ติ เชน่ ในการเดนิ ทาง ไปท�ำงาน โดยประชากรอีกส่วนหน่ึงท่ีมีฐานะดีเลือกใช้รถยนต์รุ่นใหม่ท่ีมี สมรรถนะสงู ปรากฏให้เห็นกันมากบนท้องถนน อุบัติเหตุจ�ำนวนมากท่ีสะท้อนถึงความเหลื่อมล้�ำ คือ ภาพของ รถจักรยานยนต์ถูกรถยนต์ชนจนเสียชีวิต และหลายกรณีเป็นการเสียชีวิตของ คนหลายคนในครอบครวั ทซี่ ้อนท้ายจกั รยานยนตก์ นั มา บางกรณีผู้ขบั ขร่ี ถยนต์ ท่ีกอ่ เหตไุ มไ่ ดร้ บั โทษตามกฎหมายอย่างเป็นธรรม รายงานเขยี นตอนหนงึ่ วา่ “ประเทศไทยเปน็ ประเทศทมี่ คี วามเหลอ่ื มลำ�้ ทางสังคมสูงที่สุดประเทศหนึ่งในโลก แม้แต่บนท้องถนนก็ยังมีการแบ่งชนชั้น อย่างชัดเจน โดยที่คนยากจนมักตกเป็นเหยื่อของอุบัติเหตุมากกว่าผู้ที่มีฐานะ ร�่ำรวยหรือมีเส้นสาย” และกล่าวย้�ำว่า “ช่องว่างของรายได้ที่ต่างกันมากของ ประชากรในประเทศ ซงึ่ เปน็ ปญั หาสำ� คญั ทไ่ี มเ่ พยี งแตท่ ำ� ใหถ้ นนเปน็ ทท่ี อี่ นั ตราย เท่านั้น แต่ยังแบ่งแยกประเทศออกเป็นสองฝั่งอย่างหลีกเล่ียงไม่ได้เลย คือ ฝ่ังคนมีเงิน และฝงั่ คนจน” ประเดน็ ความเหลอื่ มล�้ำทรี่ ายงานของนวิ ยอรค์ ไทม์ น�ำมาเชอ่ื มโยงกบั การเสยี ชวี ติ บนทอ้ งถนนของผขู้ บั ขจ่ี กั รยานยนตใ์ นประเทศไทย จนเปน็ อนั ดบั ตน้ ของโลก แสดงให้เห็นภาพกว้าง โดยแบ่งประชากรออกเป็นสองกลุ่ม กลุ่มที่มี รายไดต้ ำ�่ กวา่ ใชจ้ กั รยานยนตเ์ ปน็ พาหนะทมี่ คี วามจ�ำเปน็ ในชวี ติ ประจ�ำวนั และ มีความเส่ียงในการเสียชีวิตจากอุบัติเหตุบนท้องถนนมากกว่า นอกจากกลุ่ม รายได้แล้ว หากพิจารณาแคบลงไปท่ีอาชีพ กลุ่มคนที่มีความเสี่ยงในการ ประสบอุบัติเหตุบนท้องถนนกลุ่มหน่ึงที่เกิดข้ึนมาใหม่ก็คือ คนงานขับรถ ส่งอาหารแพลตฟอร์ม ซง่ึ ผู้เขียนน�ำเสนอในหวั ข้อนี้ 243

• เมือ่ โรงงานคือทอ้ งถนน เม่ือท้องถนนกลายมาเป็นสถานที่ท�ำงานของคนขับรถจักรยานยนต์ ส่งอาหาร สถานที่ท�ำงานแห่งน้ีจึงเป็นสถานที่ท�ำงานท่ีอันตรายท่ีสุดแห่งหนึ่ง ในโลก จากรายงานประจำ� ปี 2558 ขององคก์ ารอนามยั โลก (WHO) รายงาน อุบัติเหตุบนท้องถนนว่า ประเทศไทยมีอัตราการเสียชีวิตจากอุบัติเหตุบน ท้องถนนต่อจ�ำนวนประชากรสูงที่สุดเป็นอันดับสองของโลก แต่หากนับ เฉพาะจักรยานยนต์แล้ว ประเทศไทยมีอุบัติเหตุการเสียชีวิตต่อประชากรเป็น อันดบั หนึง่ ของโลก 68 ในปี 2559 ประเทศไทยมอี ัตราการเสยี ชีวติ ดว้ ยอบุ ตั เิ หตุ ทางท้องถนนสูงสุดในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ในอัตรา 32.7 คนต่อ ประชากร 1 แสนคน 69 และประเภทของยานพาหนะ ผใู้ ชจ้ ักรยานยนต์มอี ัตรา สูงกว่ายานพาหนะประเภทอ่ืนอยู่ที่ 24.3 คนต่อประชากร 1 แสนคน ในปี 2561 มีผู้เสียชีวิตจากอุบัติเหตุบนถนนรวมท้ังสิ้น 20,169 ราย ร้อยละ 71 เป็นผู้ใช้จักรยานยนต์ หากพิจารณากลุ่มแรงงานตามประเภทกิจการ รายงาน สถานการณอ์ บุ ตั เิ หตทุ างถนนของแรงงานไทยในสถานประกอบกจิ การ ปี 2559 อุบตั เิ หตุทางทอ้ งถนนทำ� ใหแ้ รงงานเสยี ชีวิตสูงสุด เม่ือปี 2555 ระบุวา่ กิจการ กลุ่มการค้าที่มีจ�ำนวนการเกิดอุบัติเหตุสูงท่ีสุด โดยธุรกิจในกลุ่มการค้า มีการ ใช้จักรยานยนต์ในการท�ำงานส่งของจ�ำนวนมาก และเกิดอุบัติเหตุในสัดส่วน สูงกวา่ ยานพาหนะประเภทอืน่ การกระจกุ ตวั ของความเปน็ เมอื งในประเทศตา่ ง ๆ การจราจรทคี่ บั คง่ั ความหนาแน่นของยานพาหนะบนท้องถนน ท�ำให้การเข้าถึงการการอุปโภค บรโิ ภคมตี น้ ทนุ ดา้ นคา่ ใช้จ่ายและด้านเวลาสูง ในด้านหนึง่ เปน็ โอกาสของธรุ กิจ 68 https://www.nytimes.com/th/2019/08/20/world/asia/thailand-road-deaths.html 69 รายงานของ World Health Organization (WHO) 244

ส่งอาหารในประเทศทั่วโลก โดยการใช้แพลตฟอร์มเข้ามาเป็นตัวกลางเพิ่ม ความสะดวกในอีกด้านหนึ่ง เป็นสภาพแวดล้อมของการท�ำงานท่ีมีความเส่ียง ต่อการเกิดอุบัติเหตุสูง โดยเฉพาะการใช้รถจักรยานยนต์ในการส่งอาหาร เช่น ในชว่ งฝนตก รถหนาแนน่ ชว่ั โมงเรง่ รบี เวลากลางคนื หรอื ในชว่ งฤดฝู น ประกอบ กับช่วงเวลาท่ีผู้บริโภคไม่ออกจากบ้าน และส่ังอาหารกันเป็นจ�ำนวนมาก เป็น สภาพแวดล้อมในการทำ� งานทม่ี คี วามเส่ียงตอ่ การเกิดอุบัติเหตสุ ูง สภาพแวดลอ้ มในการท�ำงานบนทอ้ งถนนทไี่ มเ่ ออื้ อ�ำนวย ประกอบเขา้ กบั ระบบการทำ� งานของแพลตฟอรม์ ทมี่ ผี ลใหค้ นงานสง่ อาหารของแพลตฟอรม์ ต้องเร่งรีบ จึงสร้างความเส่ียงในการเกิดอุบัติบนท้องถนนได้มากย่ิงข้ึน ระบบ การทำ� งานที่ทำ� ใหค้ นงานส่งอาหารของแพลตฟอรม์ ต้องเรง่ รบี ท่สี �ำคัญท่สี ดุ คือ ระบบการจ่ายคา่ ตอบแทน ระบบค่าตอบแทนรายช้ิน (Piece Rate System) หรือค่ารอบท่ี ท�ำให้คนงานส่งอาหารท�ำงานให้ได้จ�ำนวนรอบมากท่ีสุด องค์กรผู้เช่ียวชาญ ดา้ นความปลอดภยั บนทอ้ งถนน 70 ชว้ี า่ คนขบั จกั รยานยนตส์ ง่ อาหารมคี วามเสย่ี ง ในการเกิดอบุ ตั ิเหตเุ พราะต้องท�ำงานแข่งกบั เวลา โดยปัจจยั หนึง่ คอื เป็นอาชีพ ที่ได้ค่าตอบแทนตามเที่ยวที่ส่ง จ�ำนวนเท่ียวส่งของมากย่ิงมีรายได้มาก จึงใช้ ความเร็วสงู เพ่อื ท่ีจะใหไ้ ดจ้ ำ� นวนรอบมากท่ีสดุ คล้ายกับคนขบั รถตู้สาธารณะ ระบบค่าตอบแทนรายชิ้น (Piece Rate System) สัมพันธ์กับการ ก�ำหนดระยะเวลาการส่งอาหารให้ถึงมือผู้บริโภคตามระยะทาง องค์กรผู้ เชยี่ วชาญดา้ นความปลอดภยั บนทอ้ งถนนอธบิ ายวา่ สนิ คา้ บางชนดิ มกี ารโฆษณา วา่ สง่ ไดร้ วดเรว็ ภายในเวลาทก่ี �ำหนด หากเกดิ ปญั หาจราจรตดิ ขดั หรอื ปญั หาผรู้ บั จงึ กดดนั ผขู้ บั ขใ่ี หต้ อ้ งใชก้ ารขบั ขที่ เ่ี ปน็ อนั ตราย ในแพลตฟอรม์ หนงึ่ ก�ำหนดเวลา 70 เวบ็ ไซต์แนวหน้า (2562, พฤษภาคม 8). แพทยห์ ว่ งอาชพี 'มา้ เรว็ สองล้อ' เสีย่ งเจบ็ ตายบนทอ้ งถนน จ้หี า แนวทางปอ้ งกนั อุบัติเหตุ. Retrieved from https://www.naewna.com/local/412407 245

ไม่เกนิ 45 นาที หลงั จากผ้บู ริโภคกดแอปพลเิ คชนั สั่งอาหาร บางแพลตฟอรม์ โฆษณาวา่ สง่ ถงึ รวดเรว็ ในกรณที ก่ี ารสง่ อาหารถงึ ชา้ เกนิ กวา่ ระยะเวลาทกี่ �ำหนด ผู้บริโภคสามารถยกเลิกการส่ังอาหารได้ ท�ำให้ค่ารอบซ่ึงเป็นรายได้ในการ ส่งอาหารของคนงานก็จะสูญเปล่า แม้บริษัทจะรับผิดชอบอาหารที่ส่ังไปแล้ว ก็ตามในการสง่ อาหารลา่ ชา้ ผ้บู ริโภคกอ็ าจประเมนิ ความพึงพอใจต่�ำสุด ซึง่ คน งานขับรถส่งอาหาร อาจถูกลงโทษด้วยการจ่ายงานน้อยลง หรือหากเกิดข้ึน หลายคร้งั อาจจะถกู ปิดแอปพลเิ คชันชัว่ คราวหรือการพักงาน ระบบคา่ ตอบแทนรายชิ้น (Piece Rate System) สมั พันธ์กบั ชวั่ โมง การท�ำงานท่ียาวนาน หากคนงานต้องการได้จ�ำนวนรอบมากก็จะต้องท�ำงาน ในชั่วโมงการท�ำงานท่ียาวนานในแต่ละวัน จากการท�ำงานท่ีเหนื่อยล้าจึงมี ความเส่ียงในการเกิดอุบัติเหตุสูงเช่นระหว่างเดินทางกลับบ้าน ข้อมูลสถิติ การเกิดอุบัติเหตุบนท้องถนนของแรงงานที่ท�ำให้เกิดการสูญเสียชีวิตในกิจการ ประเภทตา่ ง ๆ ระบวุ า่ (คนขบั รถจกั รยานยนตส์ ่งของ) “ซึ่งตอ้ งท�ำงานแขง่ กบั เวลาจึงท�ำให้เกิดอุบัติเหตุจากการใช้ความเร็วและความเหนื่อยล้าได้ 71 จะเห็น ได้ว่า ความเหนื่อยล้าจากชั่วโมงการท�ำงานที่ยาวนาน ยังสัมพันธ์กับการเกิด อุบตั ิเหตุนอกเวลางานอกี ดว้ ย นอกจากน้ี ระบบการท�ำงานผ่านแอปพลิเคชันโดยใช้โทรศัพท์มือถือ การท�ำงานบนโทรศัพท์มือถือบนท้องถนนตามข้ันตอน ตั้งแต่มีค�ำสั่งอาหาร ขึ้นมาปรากฏบนจอโทรศัพท์ การหาต�ำแหน่งร้านค้า และการหาต�ำแหน่ง ของลูกค้า รวมถึงการสื่อสารกับผู้รับในขณะเดินทาง เป็นข้อกังวลของ หน่วยงานและองค์กรต่าง ๆ ในประเด็นอุบัติเหตุ ซึ่งมีค�ำอธิบายว่า “ความ ไมช่ ำ� นาญในพน้ื ทส่ี ง่ สนิ คา้ ปญั หานเี้ กดิ ขน้ึ ไดแ้ มก้ ระทง่ั พนกั งานทมี่ ปี ระสบการณ์ และต้นสังกัดก�ำหนดพ้ืนท่ีรับงานไว้ชัดเจน เพราะในบางครั้งการไปส่งของ ให้ถูกท่ีก็ต้องอาศัยการดูสถานที่ ซ่ึงมีรายละเอียดปลีกย่อยเฉพาะตัวท่ีลูกค้า 71 จากรายงานสถานการณ์อบุ ตั เิ หตทุ างถนนของแรงงานไทยในสถานประกอบกิจการ พ.ศ. 2559 11 ธันวาคม 2561 “ขอ้ มูลสถติ กิ ารเกดิ อุบตั ิเหตุบนทอ้ งถนนของแรงงานไทยที่ท�ำใหเ้ กดิ การสูญเสียชีวิตสูงสุด ตง้ั แต่ปี 2554 - 2558 246

บอกมาวา่ เปน็ ท่รี ับของ ตรงน้พี นกั งานหลายคนจะใช้วิธมี ือขา้ งหนึ่งใช้โทรศัพท์ มือถือคุยกับลูกค้าบ้าง หรือกดดูแผนท่ีบ้าง ในขณะท่ีมืออีกข้างบิดคันเร่งให้ รถแลน่ ไปด้วยซ่ึงอาจเกิดอุบตั เิ หตุได”้  72 จากปัจจยั ที่กล่าวถึงข้างตน้ ทัง้ หมด ความเสีย่ งอนั ตรายจากอบุ ตั ิเหตุ บนท้องถนนของคนท�ำงานขับรถส่งอาหาร สะท้อนมาจากคำ� บอกเล่าของคน ขบั รถส่งอาหารคนหน่งึ ได้อย่างครบถว้ น “รถชน ซ่ีโครงหักสองซ่ี ซี่โครงด้านซ้าย ใส่หมวกกันน็อก ถุงมือกัน กระแทก ตอนบ่ายสอง ถูพื้นไปจนถึงด่านต�ำรวจ ก�ำลังไปรับออร์เดอร์อีกท่ี ไปสง่ อกี ที่ หาทางเลย่ี งไปกาดคำ� เทย่ี ง ตดิ ไฟแดง รถวง่ิ มาชนขา้ งหลงั เสยี งดงั มาก ใส่หมวกกนั นอ็ ก ซี่โครงร้าว 2 ซ่ี พกั ฟื้นที่บ้าน เกอื บ 3 เดือน ขยบั ไม่ได้ ไอ จาม ลุกข้นึ เองไม่ได้ เกดิ อุบัตเิ หตุ 3 ปี มาแล้ว “วันหนึ่งท�ำงานประมาณ 10 ช่ัวโมง ว่ิงทุกวัน ได้ทุกวันรวมกับทิป ที่ลูกค้าให้ เวลาท�ำงานไม่จ�ำกัดอยู่ที่เราวิ่งกี่รอบ ไม่ได้ Fix พนักงานอยากได้ เงินเยอะก็ตอ้ งวงิ่ ทางลัด พอเขา้ งาน ออรเ์ ดอร์เขา้ เรยี กตามคนมาก่อนมาหลัง มอี อรเ์ ดอรม์ าตลอด ไหน ๆ กอ็ อกมาแลว้ กร็ ับออรเ์ ดอร์ตลอดไมห่ ยดุ “บ้านอยลู่ ำ� พูน วง่ิ ไปกลับทุกวนั ล�ำพูน - เชียงใหม่ เลิก 2 ทมุ่ 3 ทมุ่ บางที Late เลยเวลาท�ำงาน อันตรายครับ เพราะว่าเขาส่งออร์เดอร์ให้เพ่ิม ออร์เดอร์ส่งตลอดเวลา เหตุการณ์มันท�ำให้เราว่ิงตลอด ย่ิงเราได้รับของไว สง่ ไว ให้วนั หนงึ่ หลาย ๆ รอบให้ไดต้ ังคเ์ ยอะ เปน็ ความเส่ยี ง ความอยาก ทำ� ให้ พนักงานต้องเร่งรีบ ได้ยินว่าเคยมีคนเสียชีวิต ได้รับบาดเจ็บ ตอนผมบาดเจ็บ คา่ รักษาพยาบาล ค่กู รณีจ่าย พอรถชนกเ็ ลกิ ท�ำงานนี้ รา่ งกายไมไ่ หว” ในส่วนสุดท้ายของหัวข้ออุบัติเหตุและความปลอดภัย ผู้เขียนขอนำ� ตัวอย่างจากต่างประเทศในการรณรงค์เรื่องอุบัติเหตุบนท้องถนนของคนขับ รถจักรยานยนต์ส่งอาหาร ท่ีเห็นว่าสามารถน�ำมาปรับใช้กับการรณรงค์เพ่ือลด อบุ ัตเิ หตบุ นท้องถนนในประเทศไทยได้ 72 เว็บไซตแ์ นวหน้า (2562, พฤษภาคม 8). แพทยห์ ว่ งอาชีพ 'ม้าเรว็ สองลอ้ ' เส่ียงเจ็บ ตายบนท้องถนน จ้หี า แนวทางปอ้ งกันอบุ ตั เิ หตุ. Retrieved from https://www.naewna.com/local/412407 247

• การรณรงค์เรอ่ื งอบุ ตั เิ หตแุ ละความปลอดภัยบนท้องถนน ของคนงานส่งอาหารในเกาหลใี ต้ เกือบ 10 ปีก่อน ท่ีแพลตฟอร์มจะเข้ามามีบทบาทส�ำคัญในธุรกิจ สง่ อาหารถงึ ทพี่ กั ในเกาหลใี ต้ คนทำ� งานขบั รถจกั รยานยนตส์ ง่ อาหารในเกาหลใี ต้ มีการท�ำงานที่เร่งรีบ สภาพการจ้างงานที่ไม่มีมาตรฐาน อยู่ในความเสี่ยงท่ีจะ ประสบอบุ ตั เิ หตไุ ดส้ งู และขาดการประกนั สงั คม ซงึ่ เทยี บเคยี งไดก้ บั สถานการณ์ ของคนงานแพลตฟอรม์ ส่งอาหารในปจั จุบนั ในปี 2011 หนังสอื พมิ พ์ The Korea Times รายงานขา่ วพาดหวั ว่า “Half of Deliverymen Involved in Work Related Accident” หรือ ประมาณครึ่งหน่ึงของคนขับรถจักรยานยนต์ส่งพิซซ่าและอาหารประเภท อื่น พบว่าประสบอุบัติเหตุที่เก่ียวเนื่องจากการท�ำงาน จากผลการส�ำรวจ คนขับรถส่งอาหารจำ� นวน 665 คนโดยองค์กรเครือขา่ ยสทิ ธิมนุษยชนและสทิ ธิ แรงงานเยาวชน (YLHRN) พบวา่ รอ้ ยละ 30 ของผู้เคยประสบอุบัตเิ หตุไม่ได้ รับการรักษาพยาบาล รอ้ ยละ 66 บอกวา่ ไม่ไดร้ บั การอบรม และไมไ่ ด้รบั การ แนะนำ� ขนั้ ตอนการทำ� งานทเี่ กย่ี วกบั เรอื่ งความปลอดภยั และรอ้ ยละ 74 บอกวา่ ไมไ่ ด้ใสห่ มวกกนั น็อก องค์กรประชาสังคมเรียกร้องให้รัฐบาลมีมาตรการท่ีจะคุ้มครองคน ขบั รถสง่ อาหาร โดยกลา่ ววา่ คนขบั รถสง่ อาหารสว่ นใหญเ่ ปน็ คนงานวยั รนุ่ ท�ำงาน เปน็ งานไม่เตม็ เวลา อย่ภู ายใตส้ ภาพการท�ำงานทย่ี ำ�่ แยเ่ ม่อื เกดิ อุบตั เิ หตุ คนขับ รถส่งอาหารไม่ได้รับค่าชดเชยที่เหมาะสม หรือการรักษาพยาบาล เนื่องจาก ถกู ละเลยในเรอ่ื งอบุ ตั ิเหตุทเี่ กีย่ วเนอื่ งจากการทำ� งาน ก่อนหน้าน้ี นกั กิจกรรมไดเ้ รยี กร้องใหย้ กเลกิ ระบบรับประกันการจดั ส่งพิซซา่ ภายใน 30 นาที หลังจากทล่ี กู คา้ ส่ังพซิ ซ่า เพราะน�ำไปสู่การทำ� ใหค้ น สง่ อาหารตกอยใู่ นความเสยี่ งในการเกดิ อบุ ตั ิเหตุ ตอ่ มาเครอื บรษิ ทั พซิ ซา่ สว่ นใหญ่ ยกเลกิ ระบบการรบั ประกนั สง่ พซิ ซา่ ภายในเวลา 30 นาที แต่องค์กรสิทธิมนุษยชนบอกว่า ยังไม่เพียงพอในการ ปกปอ้ งสทิ ธขิ นั้ พนื้ ฐานของคนขบั รถสง่ อาหาร ประเดน็ ทเี่ นน้ คอื การทบี่ รษิ ทั จะ 248

มนี โยบาย 30 นาที หรอื ไม่ ไม่ใชป่ ระเด็น แต่คือความพยายามของบรษิ ทั ท่ีจะ คุ้มครองสิทธิมนุษยชนข้ันพ้ืนฐานของคนขับรถส่งอาหาร และช่วยพวกเขาให้ ท�ำงานในสิ่งแวดล้อมท่ีปลอดภยั ต่างหาก คนขบั รถจกั รยานยนตส์ ง่ อาหารทอ่ี ายุยงั น้อย มกั ขับรถประมาทและ ด้วยความเร็วในการบริการ ผลท่ีเกิดขึ้นคืออุบัติเหตุ 1,380 ครั้ง ในปี 2009 จากท่ีเคยเกิด 1,192 ครั้ง ในปี 2008 และ 990 ครั้งในปี 2007 จากการ เก็บสถิติขององค์กรความปลอดภัยในการท�ำงานและสุขภาพแห่งเกาหลีใต้ (Korea Occupational Safety and Health Agency) กอ่ นหนา้ นมี้ กี ารรว่ มมอื กนั ของหลายองคก์ รในภาคประชาสงั คม เพอื่ ทจ่ี ะท�ำใหค้ นงานสง่ อาหารมคี วามปลอดภยั ในการท�ำงานมากขน้ึ อบุ ตั เิ หตแุ ละ การเสยี ชีวติ ท่ีเกดิ ขน้ึ จากการท�ำงานส่งอาหารอย่างเรง่ รบี หลายองคก์ รจึงเร่ิม จากการรณรงค์ร่วมกัน โดยมองว่าความเร่งรีบในการท�ำงานคือปัญหาใหญ่ เรื่องแรกท่ีต้องให้บริษัทยกเลิกก็คือ นโยบายหรือข้อก�ำหนดส่งอาหารให้เร็ว ทนั เวลา เชน่ ภายใน 30 นาที ในบางสถานการณ์ เช่น หมิ ะตกหนัก การกำ� หนด ใหส้ ง่ อาหารภายในเวลาทก่ี ำ� หนด มตี น้ ทนุ ความเสยี่ งตอ่ อบุ ตั เิ หตทุ คี่ นงานขบั รถ ส่งอาหารอายุน้อยเหล่านนั้ ต้องแลกมา งานวจิ ยั เรอ่ื งบทบาทขององคก์ รเคลอ่ื นไหวทางสงั คม ในการทำ� ใหเ้ กดิ ความปลอดภัยของคนงานในเกาหลีใต้ กรณีศึกษาการยกเลิกโปรแกรมการรัป ระกันส่งถึงภายใน 30 นาที ในการบริการส่งพิซซ่า 73 น�ำเสนอการเคล่ือนไหว ทางสังคมขององค์กรทางสังคมหลายองค์กรและปัจเจกบุคคล (ผู้บริโภคและ ประชาชนท่ัวไป) ในฐานะพลังทางสังคมที่สามารถทำ� ให้เกิดทางเลือกของการ แกไ้ ขปญั หาได้ ผา่ นกรณศี กึ ษาการเคลอ่ื นไหวทางสงั คมในการยกเลกิ “โครงการ รบั ประกัน 30 นาทสี ง่ ถงึ ในอุตสาหกรรมอาหารพซิ ซ่า” ในเกาหลใี ต้ 73 Roles of Social Movement Organizations for Securing Workers’ Safety in Korea: A Case Study of Abolition of the 30 Minute Delivery Guarantee Program in Pizza Delivery Service, Ji-Eun Park1 and Myoung-Hee KimInternational Journal of Health Services 2016, Vol. 46(3) 483 500 249

“คนงานจัดส่งในอุตสาหกรรมบริการในเกาหลีใต้ ต้องเผชิญกับ สภาพการท�ำงานท่ีย�่ำแย่ พวกเขามักจะถูกจ้างงานไม่มั่นคง (Precarious) และมักไม่มีการรวมกลุ่มเป็นสหภาพแรงงาน ในสถานการณ์ดังกล่าว จึงไม่ใช่ เรื่องง่ายท่ีสิทธิของคนงานไม่ได้รับการปกป้องด้วยตัวคนงานเอง” จากการ วเิ คราะหก์ รณยี กเลกิ โครงการรบั ประกนั การสง่ ภายในเวลา 30 นาที ในเกาหลใี ต้ แสดงให้เห็นทางแก้ปัญหาท่ีเป็นทางเลือกที่สามารถเปลี่ยนแปลงผ่านการร่วม กันขององค์กรเคล่ือนไหวทางสังคม พวกเขาสร้างแรงสนับสนุนจากสาธารณะ ผ่านตัวเช่ือมระหว่างสิทธิของคนงานกับความรับผิดชอบของผู้บริโภคผ่าน โซเชียลมีเดีย การรณรงค์เคล่ือนไหวอาจสามารถส�ำเร็จ ถ้าองค์กรเคล่ือนไหว ทางสังคมต้ังกรอบประเด็นอย่างเหมาะสม และเชื่อมประเด็นต่าง ๆ กับผู้เล่น หลาย ๆ ผู้เล่น การรณรงค์เคลอ่ื นไหวสามารถเปลีย่ นนโยบายของบรษิ ทั เอกชน โดยไม่ต้องมีการเข้ามาด�ำเนินมาตรการโดยรัฐ การร่วมกันโดยมีแรงผลักดัน (Motivation) ที่เข้มแข็ง ร่วมเป้าหมายเดียวกันท่ีชัดเจน และผู้เช่ียวชาญ มบี ทบาทหลกั ในการเคลือ่ นไหว” งานวจิ ยั อา้ งองิ ขอ้ มลู จาก Korea Occupational Safety and Health Agency ท่ีมีการเก็บข้อมูลคนงานจัดส่งอาหารท่ีประสบอุบัติเหตุ พบว่าใน ชว่ ง 10 ปี ระหว่างปี 2005 ถงึ 2009 จำ� นวนประมาณ 5,000 คน เป็นกรณี ของการบาดเจ็บจากมอเตอร์ไซค์ที่เกิดขน้ึ ในอุตสาหกรรมอาหาร และมจี ำ� นวน เพ่มิ ข้นึ อย่างต่อเนือ่ ง คนขับรถมอเตอร์ไซค์สง่ อาหารส่วนใหญ่อายนุ อ้ ย ท�ำงาน พาร์ตไทม์ในช่วงเวลาสั้น ๆ และโดยมากไม่อยู่ในระบบประกันสังคม รวมถึง การไม่ได้รับเงินชดเชย การรวมกลุ่มเป็นสหภาพแรงงานหาได้ยาก และจาก ต�ำแหน่งหน้าที่การงานที่มีความเปราะบางนี้เอง มันจึงยากส�ำหรับพวกเขา ทจี่ ะมเี สยี งเรยี กรอ้ งทางการเมอื ง ในบรบิ ทดงั กลา่ ว ซง่ึ เปน็ การยากทจ่ี ะคาดหวงั บทบาทแบบเดิมของสหภาพแรงงาน ในการให้การปกป้องสุขภาพและความ ปลอดภัยของคนงานให้มั่นคง ในบทความนี้ ถกเถียงการเคล่ือนไหวทางสังคม ขององค์กรทางสังคมหลายองค์กรและปัจเจกบุคคล (ผู้บริโภคและประชาชน ทว่ั ไป) ในฐานะพลงั ทางสงั คม สามารถท�ำใหเ้ กดิ ทางเลอื กของการแกไ้ ขปญั หา 250