sosyal6-anadol

Ülkemizde tarım, iklim ve yeryüzü şekillerinin uygun olduğu kıyı kesimlerde daha yoğun yapılmak- tadır. Bu nedenle Çukurova, Bafra ve Çarşamba Ovaları nüfusun fazla olduğu yerler arasındadır. İç ke- simlerde yer alan Bursa ve Konya ovaları ile Gaziantep-Şanlıurfa platosu da tarım faaliyetleri sebebiyle fazla nüfusludur. Erzurum-Kars platosunda, toprak verimli olmasına rağmen iklim ve yeryüzü şekilleri yerleşime uygun değildir. Bu nedenle burada nüfus azdır. Ülkemizde nüfusun fazla olduğu yerlerin çev- resinde özellikle kümes ve büyükbaş besi hayvancılığı yapılmaktadır. İstanbul, İzmir, Ankara, Bursa vb. şehirler buna örnektir. Bu yerlerde kümes ve büyükbaş besi hayvancılığı sayesinde insanların bir kısmı iş imkânlarına kavuşarak geçimlerini sağlarlar. 3.29 3.30 Ordu ve Giresun çevresinde fındık (Görsel Adana ve çevresinde pamuk, zeytin, tu- 3.29) üretimi yaygındır. runçgiller (Görsel 3.30) ve mısır üretimi yapılır. 3.31 3.32 İzmir ve çevresinde tütün (Görsel 3.31) ve Ülkemizin doğusunda büyükbaş hayvan- üzüm üretimi yapılır. cılık (Görsel 3.32) yaygındır. Düşünelim Tartışalım Kitabınızın 102. sayfasında yer alan haritayı inceleyiniz (Harita 3.22). Ülkemizde yapılan tarım ve hayvancılık faaliyetlerini harita üzerinde göstererek bunların nüfusun dağılışı üzerindeki etkisini tartışınız. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 101

EGE DENİZİ H.3.22 BULGARİSTAN102 KARADENİZ GÜRCİSTAN YUNANİSTAN MARMARA DENİZİ ERMENİSTAN İRAN TAHILLAR ENDÜSTRİYEL SEBZELER IRAK HAYVANLAR BİTKİLER MEYVELER AKDENİZ KUZEY KIBRIS SURİYE BAKLAGİLLER YAĞLI TÜRK CUMHURİYETİ TOHUMLAR GÜNEY KIBRIS LÜBNAN RUM YÖNETİMİ Türkiye Tarım ve Hayvancılık Haritası

Turizm faaliyetlerinin geliştiği yerlerde iş olanaklarının fazla olması buraları cazip hâle getirir ve bu yerlerin nüfusunu artırır. Örneğin deniz turizminin geliştiği Antalya, Muğla, İzmir, Aydın, Mersin gibi ille- rimizin nüfusu yaz aylarında daha fazla olmaktadır. Özellikle yaz aylarında ülkemizin çeşitli yerlerinden insanlar yaz turizminin geliştiği yerlere giderek çalışmaktadır. Aynı şekilde kış turizmi merkezlerinden Uludağ, Palandöken ve Kartalkaya’da da kış aylarında nüfus artmaktadır. Ülkemiz tarihî eser, tarihî mekân ve doğal güzellik bakımından da oldukça zengindir. Bu yerleri görmek amacıyla ülkemize çok sayıda turist gelmektedir. Böylece bu yerlerin çevresinde iş olanakları ve nüfus artmaktadır. 3.33 3.34 İstanbul ve çevresinde kültür turizmi önem- Ülkemizde Akdeniz ve Ege kıyılarında de- li bir ekonomik faaliyettir (Görsel 3.33). niz turizmi yaygındır (Görsel 3.34). 3.35 3.36 Bursa, Bolu ve Erzurum’da yapılan kış tu- Balıkesir ve çevresinde yaygın olan kap- rizmi, bu illerdeki önemli ekonomik faaliyetler- lıca turizmi önemli ekonomik faaliyetlerden dendir (Görsel 3.35). biridir (Görsel 3.36). Düşünelim Tartışalım Kitabınızın 104. sayfasında yer alan haritayı inceleyiniz (Harita 3.23). Ülkemizde yapılan turizm faaliyetlerini harita üzerinde göstererek bunların nüfusun dağılışı üze- rindeki etkisini tartışınız. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 103

EGE DENİZİ H.3.23 104 BULGARİSTAN KARADENİZ Kastamonu Kalesi GÜRCİSTAN Selimiye Safranbolu Sinop Kalesi Camii Evleri YUNANİSTAN Ayasofya Kız Kulesi Tirebolu Kalesi Çanakkale MARMARA DENİZİ Yalıboyu Ünye Kalesi Sümela ERMENİSTAN Şehitler Evleri Maşat Höyük Manastırı Abidesi Alacahöyük Bolu, Gölcük Taş Mescit Müzesi Çoruh Rafting Ani Harabeleri Kerkenes Harabeleri Karaca Dede Uçhisar Kalesi Mağarası Korkut Heykeli Truva Atı Antandros Anıtkabir Akkoyunlu Antik Kenti Karakoyunlu Kurşunlu Camii Gök Medrese Dönemi İshak Paşa ve Külliyesi Mezar Taşları Sarayı Hacı İzmir Çinili Camii Afyonkarahisar Şeref Akdamar Saat Kulesi Kalesi Camii Anıt Müzesi Sardes Peri Döner Kümbet Arslantepe Hasankeyf İRAN Antik Kenti Bacaları Taş Medrese Höyüğü Efes Celcus Pamukkale Mevlana Kütüphanesi Müzesi Aphrodisias Semazenler Nemrut Halil-ür Deyrulzafaran Dağı Rahman Manastırı Camii Didim, Yivli Minare Adana, Büyük Zeugma Harran Medusa Başı Camii Saat Kulesi Mozaik Müzesi Evleri Heykeli Dalyan Kaya Silifke, St. Pierre Mezarları Kızkalesi Anıt Müzesi Alanya, Dadaloğlu Kızılkule Aspendos Fethiye Ölüdeniz IRAK KUZEY KIBRIS SURİYE TÜRK CUMHURİYETİ AKDENİZ GÜNEY KIBRIS RUM YÖNETİMİ LÜBNAN Türkiye Turizm Haritası

Ülkemizde sanayinin geliştiği şehirler nüfusun fazla olduğu yerlerdir. Örneğin otomotiv, gıda, deri ve kimya sanayisinin geliştiği İstanbul; otomotiv ve mobilya sanayisinin geliştiği Bursa; petrol sanayisinin geliştiği Kocaeli, Batman ve Kırıkkale; mobilya sanayisinin geliştiği Kayseri bu şehirlerdendir. İş olanak- larının fazla olmasından dolayı bu şehirler dışarıdan göç almakta ve buraların nüfusu daha da artmak- tadır. Sanayinin yeterince gelişmediği Hakkari, Tunceli, Ardahan, Şırnak, Bayburt gibi şehirlerimizde ise nüfus azdır. Ülkemizde genellikle bu şehirlerden sanayinin geliştiği şehirlere doğru göç hareketi yaşanmaktadır. Ayrıca madenlerin bulunduğu ve çıkarılıp işlendiği yerlerde de iş olanakları daha fazla- dır. Zonguldak’ta taş kömürünün, Batman’da petrolün, Soma’da (Manisa) linyit kömürünün, Divriği’de (Sivas) demirin çıkarılması bu şehirlerdeki nüfusun artmasında etkili olmuştur. 3.37 3.38 İstanbul, Malatya ve Ankara’da tekstil Konya, Sakarya ve Aydın’da gıda sanayi- sanayisi önemli ekonomik faaliyetlerdendir si önemli ekonomik faaliyetlerdendir (Görsel (Görsel 3.37). 3.38). 3.39 3.40 Bir ekonomik faaliyet olarak Sivas ve Ma- Kahramanmaraş, Kütahya ve Manisa’da latya çevresinde demir madeni çıkarılmakta- linyit çıkarılması önemli ekonomik faaliyetler- dır (Görsel 3.39). dendir (Görsel 3.40). Düşünelim Tartışalım Kitabınızın 106. sayfasında yer alan haritayı inceleyiniz (Harita 3.24). Ülkemizde yapılan sanayi ve madencilik faaliyetlerini harita üzerinde göstererek bunların nüfu- sun dağılışı üzerindeki etkisini tartışınız. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 105

EGE DENİZİ H.3.24 106 BULGARİSTAN KARADENİZ GÜRCİSTAN YUNANİSTAN MARMARA DENİZİ ERMENİSTAN İRAN IRAK AKDENİZ KUZEY KIBRIS SURİYE TÜRK CUMHURİYETİ GÜNEY KIBRIS RUM YÖNETİMİ LÜBNAN Türkiye Sanayi ve Maden Haritası

Ülkemiz yer üstü su kaynakları bakımından zengindir. Su kaynakları tarım alanlarının sulanması, insanların içme suyu ihtiyacının giderilmesi, enerji üretimi vb. amaçlarla kullanılır. Bu sebeple ülkemizde su kaynaklarının bulunduğu alanların çevresinde nüfus fazlalaşır. Denizler turizm, balıkçılık ve ulaşım gibi amaçlarla kullanıldığından ülkemizin kıyı kesimlerinde nüfus fazladır. 3.41 3.42 Ülkemizin batısında bulunan Gediz (Gör- Ülkemizin kuzeydoğusunda bulunan Ço- sel 3.41), Büyük Menderes ve Küçük Mende- ruh Nehri’nde (Görsel 3.42) rafting sporu ya- res Nehirleri tarım alanlarının sulanmasında pılmaktadır. kullanılır. 3.43 3.44 Ülkemizin güneydoğusunda bulunan Ata- Ülkemizin doğusunda bulunan Van Gölü türk Barajı (Görsel 3.43) tarım alanlarının su- (Görsel 3.44) hem turizm hem de ulaşım açı- lanmasında ve enerji üretiminde kullanılır. sından büyük bir öneme sahiptir. Düşünelim Tartışalım Kitabınızın 108. sayfasında yer alan haritayı inceleyiniz (Harita 3.25). Ülkemizde bulunan akarsu, göl ve barajları harita üzerinde göstererek bunların hangi amaçlarla kullanıldığını tahmin etmeye çalışınız. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 107

108 H.3.25 Türkiye Akarsular ve Göller Haritası

Sıra Sizde Aşağıda verilen soruların cevaplarını yanlarındaki kutucuklara yazınız. Soruları ce- vaplarken kitabınızda verilen haritalardan yararlanabilirsiniz. Ülkemizde yeryüzü şekillerinin dağlık ve engebeli olmasından dolayı nüfu- sun seyrek olduğu iller hangileridir? Ülkemizde iklim şartlarının uygun olmasından dolayı nüfusun fazla olduğu iller hangileridir? Ulaşım faaliyetlerinin nüfusun dağılışı üzerindeki etkileri nelerdir? Ülkemizde tarım faaliyetlerinin yoğun olarak yapıldığı iller hangileridir? Ülkemizde hayvancılık faaliyetlerinin yoğun olarak yapıldığı iller hangileri- dir? Ülkemizdeki sanayi faaliyetleri nüfu- sun dağılışı üzerinde nasıl bir etkiye sahiptir? Ülkemizde madenlerin çıkarıldığı ve bundan dolayı nüfusun fazla olduğu iller hangileridir? Ülkemizde turizm faaliyetlerinden dolayı nüfusun fazla olduğu iller han- gileridir? Ülkemizde su kaynaklarının yetersiz olmasından dolayı nüfusun seyrek olduğu iller hangileridir? 109

DÜNYA’DA İKLİM VE YAŞAM Hazırlık Çalışması İklim, insanların yaşamını nasıl etkilemektedir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Ülkemizde olduğu gibi dünyanın farklı yerlerinde de çeşitli iklimler etkili olmaktadır. Akdeniz iklimi, kutup iklimi, muson iklimi ve ekvatoral ikliminin görüldüğü yerleri aşağıda verilen harita üzerinde ince- leyiniz (Harita 3.26). H.3.26 60° 60° 30° 30° Yengeç Dönencesi 0° 0° Ekvator 30° Oğlak Dönencesi 30° 60° 60° Ölçek: 1:80 000 000 0 500 1000 1500 2000 km Akdeniz iklimi Kutup iklimi Muson iklimi Ekvatoral iklim Diğer iklimler Dünyada Görülen İklimler Haritası Yeryüzünde birbirinden farklı doğal ortamlar vardır. Doğal ortamların insan yaşamı üzerinde etkisi oldukça fazladır. İklim, insanların yaşantısını ve ekonomik faaliyetlerini belirleyen önemli bir unsurdur. İklimin etkilediği faktörler aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz Bitki örtüsü Hayvan türleri Nüfus ve yerleşme İklimin Etkilediği Yetiştirilen tarım ürünleri Sanayi ve turizm Faktörler Giyilen kıyafetler Beslenme alışkanlıkları Ulaşım Konut tipi Isınma şekli 110

Şimdi insan yaşantılarından yola çıkarak dünyada görülen iklimlerin özelliklerinin neler olduğunu inceleyelim. Akdeniz İklimi Merhaba arkadaşlar! Benim adım Adelina (Görsel 3.45). İs- panya’da yaşıyorum. Ülkemde Akdeniz iklimi görülmektedir. Ya- şadığım yerde yazlar sıcak ve kurak geçer. Güneş ışınlarından yıl boyunca yararlanırız. Yaşadığım bölge ılıman olduğu için daha çok ince kıyafetler giyeriz. Yaşadığım çevrede kar yağışı ve don olayı nadir görülür. Ülkemde iklimin ılıman olması tarım, sanayi ve tu- rizm gibi ekonomik faaliyetlerin yapılmasını kolaylaştırmaktadır. Ülkemin denize ve okyanusa kıyısı olan yerlerinde deniz turizmi 3.45 geliştiğinden turizmde dünyanın önde gelen ülkelerinden biriyiz. Düşünelim Tartışalım Adelina’nın yaşadığı doğal ortamda görülen Akdeniz ikliminin özellikleri hakkında çıkarımlarda bulununuz. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Akdeniz iklimi Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerde, Avustralya’nın güneybatısında, Şili’nin orta kesimle- rinde, Kuzey Amerika kıtasındaki Kaliforniya çevresinde ve Güney Afrika Cumhuriyeti’nde Kap bölge- sinde görülür. Akdeniz ikliminde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlı geçer. Yıllık sıcaklık ortalaması 18°C civarındadır. Yaz aylarında sıcaklıklar ortalama 28-30°C, kış aylarında ise ortalama 10°C kadardır. Yıllık sıcaklık farkı azdır. Yağışlar bölgeye en çok kış aylarında düşer. Yıllık ortalama düşen yağış miktarı 600-1000 mm arasında değişmektedir (Görsel 3.46). Akdeniz ikliminin bitki örtüsü, kısa boylu çalılık- lardan oluşan makidir (Görsel 3.47). Zeytin, turunç- giller, incir, üzüm gibi birçok tarım ürünü bu iklimin görüldüğü yerlerde yetiştirilmektedir. Bu bölgede güneşli gün sayısı yıl boyunca fazla olduğu için sera- cılık faaliyetleri yaygındır. 3.46 3.47 Roma (İtalya) şehrinin sıcaklık ve yağış grafiği Defne, özellikle Akdeniz ikliminde görülen bir ağaç türüdür. 111

Kutup İklimi Merhaba arkadaşlar! Benim adım Nukilik (Görsel 3.48). Kuzey Kutbu’na yakın bir yerde yaşıyorum. Bizler Eskimo olarak da bilini- 3.48 riz (Görsel 3.49). Yaşadığım yerde kutup iklimi görülmektedir. Ya- şadığım yerde toprak, kar ve buzlarla kaplı olduğu için tarım yapa- mayız. Bu nedenle temel geçim kaynağımız avcılık ve balıkçılıktır. Bizim bulunduğumuz yerlerde iklim şartları insan yaşamına çok uy- gun olmadığı için nüfus azdır. Ulaşım aracı olarak köpeklerin çek- tiği kar kızaklarını kullanırız. Soğuk iklim koşullarından korunmak için kardan, iglo adını verdiğimiz yapılar inşa ederiz (Görsel 3.51). Çevremizde az sayıda hayvan türü bulunmaktadır. Kutup ayıları ve kutup tilkileri buralarda yaşayan en bilinen hayvan türleridir. Düşünelim Tartışalım Nukilik’in yaşadığı doğal ortamda görülen kutup ikliminin özellikleri hakkında çı- karımlarda bulununuz. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Kutup iklimi dünyanın sürekli olarak kar ve buz- 3.49 larla kaplı olan kutup bölgelerinde görülür. Bu iklim Eskimolar, soğuktan korunmak için kalın Kuzey Kutbu çevresinde, Antarktika’da ve Grönland Adası’nın iç kısımlarında etkilidir. Yıl boyunca hava sı- kıyafetler giyerler. caklığı 0°C’nin altındadır. Sıcaklık düşük olduğu için buharlaşma yok denecek kadar azdır. Kutup ikliminde 3.51 genellikle kar yağışı görülür. Yıllık ortalama yağış mik- Eskimoların yaşadığı yerlerde iglo adı tarı 200 mm civarındadır (Görsel 3.50). Bu iklim tipinin görüldüğü yerlerde zemin buzlarla kaplı olduğu için verilen yapılar vardır. tarım yapılamaz ve bitki örtüsü yoktur. mm Yağış Sıcaklık °C 5 200 0 160 –5 120 –15 80 40 –25 –35 –45 0 –55 OŞMNMH T A E E K A 3.50 Antarktika kıtasının sıcaklık ve yağış grafiği 112

Muson İklimi Merhaba arkadaşlar! Benim adım Dong Jian (Don Ciyan) (Gör- sel 3.52). Çin’de yaşıyorum. Ülkemde muson iklimi görülmektedir. 3.52 Yaşadığım yer ve çevresinde hava sıcaklığı yıl boyunca yüksek ol- duğundan ince kıyafetler tercih ederiz. Yaşadığım yere özellikle yaz aylarında fazla miktarda yağış düşer. Bu nedenle ülkemde yaşanan sel haberleriyle televizyon veya Genel Ağ’a konu oluruz. Yaşadığım yer dünyanın en fazla nüfusa sahip ülkesidir. Tarım, halkın geçim kaynaklarından biridir. Ailem pirinç ve çay tarımıyla uğraşmaktadır (Görsel 3.54). Pirinç, bol su isteyen bir bitki olduğu için ülkemizde rahatlıkla yetişir. Bu nedenle pirinç temel besin kaynaklarımızdan biridir. Düşünelim Tartışalım Dong Jian’ın yaşadığı doğal ortamda görülen muson ikliminin özellikleri hakkında çıkarımlarda bulununuz. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Muson ikliminde yazlar çok yağışlı, kışlar ise kuraktır. Hava sıcaklığı yıl boyunca genellikle 15-20°C olur. Yıllık sıcaklık farkı 10°C civarındadır (Görsel 3.53). Bu iklimin etkili olduğu yerlerde muson rüzgâr- ları da etkilidir. Muson rüzgârlarına bağlı olarak yazlar yağışlı, kışlar ise kurak geçer. Yağışların büyük kısmı yaz aylarında düştüğünden sık sık sel felaketleri meydana gelir. Dünya’nın en çok yağış alan yerleri, muson ikliminin görüldüğü alanlardır. Güneydoğu Asya olarak bilinen bu bölgede Çin, Hindistan, Japonya, Pakistan, Tayvan ve Bangladeş gibi ülkeler bulunur. Bu iklimin görüldüğü yerlerde yıllık ortalama yağış miktarı 1000-1500 mm civarındadır ve bitki örtüsü geniş yapraklı muson ormanlarıdır. Bu ormanların tipik ağacı ise teak (tik) ağacıdır. 3.53 3.54 Bombay (Hindistan) şehrinin sıcaklık ve yağış grafiği Muson iklimi prinç tarımı için uygundur. 113

Ekvatoral İklim Merhaba arkadaşlar! Benim adım John (Con) (Görsel 3.55). Brezil- ya’da yaşıyorum. Ülkemde ekvatoral iklim görülür. Benim yaşadığım 3.55 çevrede insanlar ince kıyafetler giymeyi tercih ederler. Isınma konu- sunda sorun yaşamayız. Yaşadığım yer ve çevresi yıl boyunca düzenli ve bol yağış alır. Hava sıcaklığının fazla ve yağışın bol olmasından dolayı buralarda gür ormanlar bulunur. Ormanlar yıl boyunca yeşil ka- lır. Çok sık ve uzun olan bu ormanlar, dünyada canlı çeşitliliğin en fazla olduğu doğal yaşam alanı olarak kabul edilir. Bu ormanlarda çok sayıda bitki ve hayvan türü yaşamaktadır. Bizler ormancılık yaparak geçimimizi sağlarız. Kırsal alanlarda yaşayanlar ağaçların dal ve yap- raklarından yaptıkları kulübelerde yaşamlarını sürdürürler. Düşünelim Tartışalım John’un yaşadığı doğal ortamda görülen ekvatoral ikliminin özellikleri hakkında çıkarımlarda bulununuz. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Ekvatoral iklim, Ekvator üzerinde veya Ekvator’a yakın olan ülkelerde görülmektedir. Güneş ışın- ları bu iklimin görüldüğü yerlere yıl boyunca dik veya dike yakın açı ile gelir. Bu nedenle sıcaklıklar yıl boyunca genellikle 20°C’nin üzerindedir (Görsel 3.56). Güneş ışınlarının düşme açısı yıl içince fazla değişmediğinden yıllık ve günlük sıcaklık farkları en az olan iklimdir. Her mevsim düzenli olarak yağış alır. Yıllık yağış miktarı ortalama 2000 mm’nin üzerindedir. Bitki örtüsü yıl boyunca yeşil kalabilen, uzun boylu ağaçların oluşturduğu sık ormanlardır. Ekvatoral iklimin görüldüğü yerlerde, ormancılık halkın önemli geçim kaynaklarından biridir. Tropikal ürünler, kahve (Görsel 3.57) ve kakao buralarda yetiştirilen önemli tarım ürünleridir. İklimin bunaltıcı etkisinden dolayı insanlar genellikle 1000-2000 metre yüksek- likte olan yerlerde yaşarlar. 3.56 3.57 Kuala Lumpur (Malezya) şehrinin sıcaklık Kahve ağacı ekvatoral iklimin tipik bir bitkisidir. ve yağış grafiği Sıra Sizde Öğrendiklerinizden yararlanarak Akdeniz iklimi, kutup iklimi, muson iklimi ve ekvato- ral iklimin özelliklerini tablo hâlinde defterinize yazarak sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 114

ŞİFREYİ BULALIM Aşağıdaki bulmacada kutucuk içerisindeki kavramlar (aşağıdan yukarı, yukarıdan aşağı, sağdan sola, soldan sağa yazılarak) gizlenmiştir. Bu kavramları bularak üzerini çizdiğinizde ge- riye kalan harflerden bir şifre oluşacaktır. Bu şifreyi bulunuz. BAKI BEŞERÎ BOZKIR COĞRAFİ KONUM EKVATOR ESKİMO GEOİT İGLO KITA KOORDİNAT KUTUP MAKİ MERİDYEN MUSON MUTLAK NÜFUS OKYANUS PARALEL TÜİK YÜKSELTİ DOMU T L A K Ğ A L M YÇSUNAYKOBE E ÜVBOZK I ROE L R K RGEO İ T RMŞ E İ SOK İ EKTB İ E LD E TUKY I ÜAKRAY LATA İ T İ KS İ RE T V UMG A K I E E A N İ KPDLNÜFUSPU Y E A RONOS UML I COĞR A F İ KONUM L I T AN İ DROOKK ŞİFRE: __ __ __ __ __ / __ __ __ __ __ __ __ / __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ Bulduğunuz şifre ile ilgili düşüncelerinizi defterinize yazarak sınıfta arkadaşlarınızla payla- şınız. 115

A. Aşağıdaki soruları, karışık şekilde verilen harfleri bir araya getirerek cevaplayınız. 1. Dünya’nın Ekvator’dan şişkin, kutuplardan basık olan kendine özgü şekline ne denir? O İ GTE 2. Dünya’yı tam ortadan ikiye ayırdığı varsayılan hayalî çizgiye ne denir? K EOV RA T 3. Bir kutup noktasından başlayarak Ekvator’u dik olarak kesip diğer kutup noktasına doğru uzan- dığı varsayılan hayalî çizgilere ne denir? E İ MYDRNE 4. Dünya üzerinde bulunan herhangi bir yerin paralel ve meridyenlere göre belirtilmesine ne denir? K U U K L N O T A MM 5. Yeryüzündeki derin ve geniş çukurları dolduran büyük su kütlelerine ne denir? YOA SUNK 6. Ekvator’dan başlayıp kuzey ve güney kutup noktalarına doğru Ekvator’a yatay şekilde uzandığı varsayılan hayalî çizgilere ne denir? L LRAAPE 7. Kendine bağlı adalarla beraber çevresi sularla kaplı büyük kara parçalarına ne denir? I ATK 116

B. Aşağıdaki dallanmış ağaç etkinliğinde okuduğunuz ifade doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yönünde ilerleyiniz. Buna göre aşağıdaki soruların cevaplarını defterinize yazınız. 1. Etkinliği hatasız tamamlayan öğrenci kaçıncı çıkışa ulaşır? 2. Hangi kutucuklardaki ifadeler doğrudur? 3. Hangi kutucuklardaki ifadeler yanlıştır? Yanlış olan ifadelerin doğrularını defterinize yazınız. 1 Antarktika Kıtası, Ekvator’un kuzeyinde yer almaktadır. DY 2 3 Asya kıtası, en geniş alana Ekvator ve başlangıç merid- ve en fazla nüfusa sahip olan yeni Afrika kıtasının üzerinden kıtadır. geçmektedir. DY DY 4 5 6 7 Dünya yüzeyinde Okyanusya Kıtası Dünya üzerinde Avrupa kıtası, Ek- kıtaların kapladığı yüz ölçümü bakı- yedi tane kıta vator’un güneyin- alan, okyanusların mından en küçük de yer almaktadır. kapladığı alandan vardır. kıtadır. daha fazladır. DY DY DY DY 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış 117

C. Aşağıdaki ifadeler doğru ise ifadelerin başına “D”, yanlış ise “Y” yazınız. Yanlış olduğu- nu düşündüğünüz ifadelerin doğrularını defterinize yazınız. 1. (..…) Ülkemizin kuzeyi ile güneyi arasında 111 km’lik uzaklık bulunur. 2. (..…) Asya ve Avrupa kıtalarının birleştiği bir yerde bulunması, ülkemizin jeopolitik önemini artırmaktadır. 3. (..…) Yeryüzünde sıcaklık yerden yukarı doğru gidildikçe artar. 4. (..…) Ülkemizin ortalama yükseltisi fazladır ve ülkemiz engebeli bir yapıya sahiptir. 5. (..…) Ülkemizde nüfus her yere eşit şekilde dağılmıştır. 6. (..…) Yer altı kaynaklarının bulunduğu yerlerde genellikle nüfus fazladır. 7. (..…) Eskimolar, avcılık ve balıkçılıkla geçimlerini sağlarlar. 8. (..…) Ekvatoral iklimin görüldüğü yerlerde insanlar genellikle kalın kıyafetler giyerler. Ç. Aşağıdaki cümlelerde verilen boşlukları, kutucuklarda verilen ifadelerden uygun olanla- rıyla tamamlayınız. İfadelere uygun ekler getirebilirsiniz. ılıman göreceli bozkır bakı nüfus yeryüzü şekilleri yükselti muson ekvatoral 1. ………………. konum bir yerin okyanus, deniz, komşu ülkeler, yer altı ve yer üstü kaynaklarına bakılarak belirtilir. 2. Ülkemiz, mutlak konumundan dolayı ……………….. iklim kuşağında yer alır. 3. Ülkemizde dağların kuzey yamaçlarının güney yamaçlarına göre soğuk olması ……...……….. durumundan kaynaklanmaktadır. 4. Karasal iklimin bitki örtüsü …………….. dır. 5. ……………………. sınırları belli bir alan içinde yaşayan insan sayısıdır. 6. Ülkemizin doğusunda nüfusun az olmasının sebebi …….........……………. dağlık ve engebeli olmasıdır. 7. Tropikal ürünlerden olan kahve ve kakao ……………….. iklim bölgesinde yetiştirilir. 8. ………………. ikliminin görüldüğü yerlerde yazın yağışlar fazladır. 118

D. Aşağıdaki kavram haritasındaki numaralandırılmış kutucukları, verilen kavramlardan uygun olanıyla tamamlayınız. Karadeniz iklimi Akdeniz iklimi Karasal iklim Ulaşım Giyilen kıyafetler Ekvatoral iklim Rüzgârlar Bakı Akdeniz 1. 2. iklimi Konut 3. tipi ülkemizdeki 4. tipleridir. Bitki etkilediği İKLİM etkileyen Yükselti örtüsü faktörlerdir. faktörlerdir. 5. 6. Ekvatora uzaklık Dünya’daki tipleridir. 7. 8. Muson Kutup iklimi iklimi 119

E. Aşağıda paralellerin ve meridyenlerin özellikleri karışık olarak verilmiştir. Bu özelliklerin başındaki numaraları paralel veya meridyen kutularından uygun olana yazınız. 1. Aralarında 111 km’lik uzaklık vardır. 7. En büyüğü Ekvator’dur. 2. Başlangıç noktası Greenwich’tir. 8. Boyları birbirine eşittir. 3. Doğu-batı yönünde uzanırlar. 9. Toplam 180 tanedir. 4. Toplam 360 tanedir. 10. Aralarında 4 dakikalık zaman farkı vardır. 5. Boyları birbirine eşit değildir. 11. Kutuplarda birleşirler. 6. Kuzey-güney yönünde uzanırlar. 12. Ekvator’dan kutuplara gidildikçe dereceleri büyür. Paralellerin Özellikleri Meridyenlerin Özellikleri F. Aşağıda Türkiye’nin coğrafi konumuyla ilgili bazı bilgiler verilmiştir. Bunların mutlak ko- num ile mi yoksa göreceli konum ile mi ilgili olduğununu noktalı yerlere yazınız. 1. 2. Ülkemiz; Ekvator’un kuzeyinde, baş- Ülkemize kuzeyden esen rüzgârlar langıç meridyeninin ise doğusunda yer sıcaklığı düşürürken, güneyden esen alır. rüzgârlar sıcaklığı yükseltir. ................................................................... ................................................................... 3. 4. Ülkemiz Çanakkale ve İstanbul bo- Türkiye üç tarafı denizlerle çevrili bir ğazlarına sahiptir. yarımadadır. ................................................................... ................................................................... 5. 6. Ülkemiz ılıman kuşakta yer alır. Ülkemiz zengin yer altı ve yer üstü kaynaklarına sahiptir. ................................................................... ................................................................... 7. 8. Ülkemiz, Asya ve Avrupa kıtalarının Ülkemizin en kuzeyi ile en güneyi kesiştiği yerde bulunur. arasında 666 km’lik uzaklık vardır. ................................................................... ................................................................... 9. 10. Ülkemiz Orta Doğu petrollerine ya- Ülkemizde dağların güney yamaçla- kın önemli bir yerde bulunur. rı kuzey yamaçlarına göre daha sıcaktır. ................................................................... ................................................................... 120

G. Aşağıdaki Dünya haritası üzerinde numaralandırılan kıtalar rakamlarla, okyanuslar harf- le gösterilmiştir. Bunların isimlerini noktalı yerlere yazınız. H.3.27 Kıtalar Okyanuslar 1. ............................................ 5. ............................................ 2. ............................................ 6. ............................................ A. .......................................... 3. ............................................ 7. ............................................ B. .......................................... 4. ............................................ C. .......................................... Ğ. Aşağıda ülkemizin farklı yerlerinde görülen bazı iklim özellikleri verilmiştir. Buna göre uygun eşleştirmeleri yapınız. 1. Ülkemizde güneyden kuzeye gidildikçe sıcaklıklar genel ola- Denizellik-karasallık rak azalır. Örneğin, Adana’daki sıcaklığın Trabzon’dan daha Bakı yüksek olması gibi. Ekvatora uzaklık 2. Aynı paralel üzerinde yer alan Ankara, Erzurum’a göre daha sıcaktır. 3. Deniz kıyısında olan Rize kış mevsiminde iç kesimlerdeki Ço- rum’a göre daha sıcaktır. 4. Ülkemizde dağların kuzey yamaçları güney yamaçlarına göre Dağların uzanış yönü daha soğuktur. 5. Ülkemizde kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklığı düşürürken, Rüzgârlar güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı yükseltir. 6. Ülkemizde batıdan, deniz üzerinden gelen nemli ve ılıman Yükselti hava iç kesimlere sokulabilir. 121

H. Aşağıda verilen çoktan seçmeli soruları cevaplayınız. 1. Bir yerin mutlak konumunu belirlemek 5. Aşağıdakilerden hangisi ülkemizin temel için aşağıdakilerden hangilerini kullanırız? beşerî coğrafya özellikleri arasında yer al- A) Yükselti ve meridyenleri maz? B) Meridyen ve paralelleri A) Nüfusu en fazla olan ilimiz İstanbul’dur. C) Paraleller ve dağların denize uzanış yö- B) Ülkemizin kıyı kesimlerinde nüfus, iç ke- nünü simlere göre daha fazladır. D) Meridyenler ve denizelliği C) Nüfusun büyük çoğunluğu kentsel alan- larda yaşar. 2. Yeryüzü şekilleri dağlık ve engebeli olduğu D) Nüfus, ülkenin her yerine eşit şekilde da- için bu şehirde iklim şartları uygun değildir. ğılmıştır. Bu yüzden ulaşım gelişmemiştir. Nüfus ise azdır. 6. Emine, Kuzey Amerika kıtasında bulunmak- tadır. Gemiyle dünyanın en büyük okyanusu- Bilgileri verilen ilimiz aşağıdakilerden nu geçerek nüfusun en fazla olduğu kıtaya hangisi olabilir? ulaşmak istemektedir. Buna göre Emine’nin sırasıyla aşağıda ve- A) Adana B) Ardahan rilen hangi okyanus ve kıtadan geçmesi gerekmektedir? C) Bursa D) Gaziantep A) Büyük Okyanus - Asya kıtası B) Atlas Okyanusu - Asya kıtası 3. Aşağıda verilenlerden hangisi İstanbul, C) Hint Okyanusu - Avrupa kıtası Ankara, İzmir, Adana gibi illerimizin nüfus- D) Büyük Okyanus - Avrupa kıtası larının fazla olmasında diğerlerinden daha fazla etkilidir? 7. Toprağın verimli olduğu yerlerde tarım, bir ekonomik faaliyet olarak yapılmaktadır. Bu A) Sanayinin gelişmiş olması yerlerin çevresinde ise nüfus genellikle fazla- dır. B) Tarım faaliyetlerinin yapılması Buna göre aşağıdakilerden hangisi nüfu- C) Su kaynaklarının bulunması sun seyrek olduğu yerlere örnektir? A) Çukurova ve çevresi D) Turizmin gelişmiş olması B) Erzurum Platosu ve çevresi C) Bafra Ovası ve çevresi 4. � Yıl boyunca sıcaklık yüksek, yağış fazladır. D) Çarşamba Ovası ve çevresi � Bitki örtüsü gür ormanlardır. � İnsanlar ince kıyafetler giyer ve ısınmada problem yaşamazlar. Özellikleri verilen iklim türü aşağıdakiler- den hangisidir? A) Akdeniz iklimi B) Ekvatoral iklim C) Kutup iklimi D) Muson iklimi 122

8. Aşağıda verilenlerden hangisi nüfus sa- 11. Ülkemizin sadece mutlak konumunu bi- yımlarının amaçlarından birisi değildir? len bir öğrenci aşağıda verilen bilgilerden A) Ülkenin nüfus artış hızını tespit etmek hangisine ulaşamaz? B) Ülke kaynaklarının nüfusa göre kullanı- mını belirlemek A) Ülkemiz, başlangıç meridyeninin doğu- C) İşsiz olan insan sayısını belirlemek sundadır. D) İnsanların temel ihtiyaçlarını tespit etmek B) Ülkemiz, Ekvator’un kuzeyindedir. 9. Aşağıda verilenlerden hangisine kutup ik- limi bölgesinde rastlamak mümkün değil- C) Ülkemizin kuzeyi ile güneyi arasında 6 dir? paralel fark vardır. A) İglo evlerine B) Kutup ayısına D) Ülkemiz, zengin yer altı ve yer üstü kay- C) Kahve ağacı haklarına sahiptir. D) Kalın kıyafetler giyen insanlara 12. � Muson ikliminin görüldüğü yerler yaz mev- 10. Türkiye’nin mutlak konumu aşağıdakiler- siminde bol yağış alır. Bu durum pirinç tarı- den hangisinde doğru verilmiştir? mın yapılmasını kolaylaştırdığı gibi sel fela- A) 36°-42° Doğu Meridyenleri ile 26°-45° ketlerinin yaşanmasına da sebep olur. Kuzey Paralelleri arasında bulunmakta- dır. � Karadeniz ikliminin görüldüğü yerlerde or- B) 26°-45° Doğu Meridyenleri ile 26°-45° man bitki örtüsü hâkimdir. İnsanlar orman Kuzey Paralelleri arasında bulunmakta- ürünlerinden yararlanarak ahşap evler ya- dır. parlar. C) 36°-42° Kuzey Paralelleri ile 26°-45° Doğu Meridyenleri arasında bulunmak- � Kutup ikliminin görüldüğü yerlerde tarım tadır. yapılamadığı için insanlar balıkçılık ve avcılık D) 26°-45° Kuzey Paralelleri ile 36°-42° yaparak geçimlerini sağlarlar. Doğu Meridyenleri arasında bulunmak- tadır. Bu bilgilere göre ulaşılabilecek ortak yargı aşağıdakilerden hangisidir? A) İklim özellikleri insanların günlük yaşam- ları üzerinde etkilidir. B) İklim özelliklerinin insanların geçim kay- naklarına etkisi yoktur. C) Tarımsal faaliyetler dünyanın her yerinde yoğun şekilde yapılmaktadır. D) İklim özelliklerinin kültürel çeşitlilik üze- rinde etkisi yoktur. I Aşağıda verilen soruların cevaplarını defterinize yazınız. 1. Ülkemizi jeopolitik açıdan dünya üzerinde önemli hâle getiren göreceli konum özelliklerini ifade ediniz. 2. Aynı gün ve aynı saatte yapılan sıcaklık ölçümlerinde Antalya’nın Erzurum’a göre daha sıcak olduğu gözlemlenmiştir. Bu durumun sebeplerini açıklayınız. 3. Ülkemizin temel beşerî coğrafya özelliklerinin neler olduğunu belirtiniz. 4. Muson ikliminin görüldüğü yerde bulunan insanların yaşantılarının nasıl etkilendiğini açıklayınız. 123

ÖZ DEĞERLENDİRME FORMU Bu ünitede yaptığınız çalışmalar ve öğrendiğiniz bilgilerle ilgili aşağıda bir form verilmiştir. Bu formdaki soruları cevaplayınız. Bu ünitede neler öğrendiniz? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede başarılı olduğunuz konular hangileriydi? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede öğrendiğiniz bilgileri hayatınızın hangi alanlarında kullanabilirsiniz? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede hangi konular ilginizi çekti? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede öğrendiğiniz bilgilerden size en ilginç gelen hangisiydi? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede hangi konuları anlamakta zorlandınız? Bu konularla ilgili aklınıza takılanlar hakkında kitap, dergi, ansiklopedi ve Genel Ağ gibi kaynaklardan araştırma yapınız. …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… 124

4. BİLİM VE ÜNİTE TEKNOLOJİ HAYATIMIZDA 4.1 Neler Öğreneceğiz? Bu ünitede; ◗ Sosyal bilimlerdeki çalışma ve bulgulardan hareketle sosyal bilimlerin toplum hayatına etkisine örnekler vermeyi, ◗ Bilimsel ve teknolojik gelişmelerin gelecekteki yaşam üzerine etkilerine ilişkin fikirler ileri sürmeyi, ◗ Bilimsel araştırma basamaklarını kullanarak araştırma yapmayı, ◗ Telif ve patent hakları saklı ürünlerin yasal yollardan temin edilmesinin gerekliliğini savun- mayı öğreneceğiniz. 125

SOSYAL BİLİMLERİN TOPLUM HAYATINA ETKİSİ Hazırlık Çalışması Tarihin eski dönemlerindeki uygarlıklara ait kalıntılar nasıl ortaya çıkarılmaktadır? Düşün- celerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Okuma Metni Tarihin Akışını Değiştiren Keşif: Göbeklitepe Göbeklitepe Höyüğü (Görsel 4.2), Cilalı Taş Devri’nden kalma, dünyanın bilinen en eski dinî yapılar topluluğudur. 1963’te fark edilen dokuz hektarlık kazı bölgesinin önemi, tarlasını karasabanla sü- rerken bulduğu oymalı taşı müzeye götüren Mahmut Kılıç sayesinde anlaşıldı. Göbek- litepe Şanlıurfa’ya 20 km’lik bir mesafede, Örencik Köyü yakınlarındadır. 1995 yılında ilk kez Alman Arkeoloji Enstitüsü ve Şanlıur- fa Müze Müdürlüğünün iş birliğiyle kazı ça- lışmalarına başlandı. Kazılar Alman arkeolog Doç. Dr. Klaus Schmidt’in (Kılaus Şimit) baş- kanlığında yürütülmektedir. Günümüze kadar yapılan kazılar sonu- 4.2 cunda Göbeklitepe’nin Cilalı Taş Devri’nden kalma bir yerleşim yeri olduğu tespit edildi. Göbeklitepe Höyüğü, Şanlıurfa Tarihi MÖ 11.000 yıllarına uzanan yapıda, üzerinde kabartmalı yabani hayvan ve bitki figürlerinin bulunduğu taşlar ve dinî tören amacıyla inşa edilen tapınak gün yüzüne çıkarıldı. Bölgedeki kazı çalışmalarının her yıl eylül ayında başladığını ve yaklaşık 10 hafta sürdüğünü be- lirten Doç. Dr. Klaus Schmidt şunları söyledi: “Göbeklitepe’deki kazılarda elde ettiğimiz bulgularla, dünyanın bilinen en eski dinî tören merkezlerinden birinin bu bölgede olduğunu ortaya çıkarmıştık. Ancak son kazı çalışmalarıyla dünyanın en büyük tapınma merkezinin bu bölgede olduğunu tespit ettik. Yaptığımız araştırmalarda, Cilalı Taş Devri’nde yaşamış insanlardan kalma yabani sığır, akrep, tilki, yılan, aslan, yaban eşeği, yaban ördeği ve yabani bitki kabartmalarını inceledik. İncelemele- rimiz sonucunda insanların bu dönemde hayvanları evcilleştiremedikleri sonucuna ulaştık. Ayrıca, dikili taşların üzerindeki resimler ve kabartmalar o dönemde yaşamış olan insanların sanatları hak- kında bizlere fikir vermektedir.” 126

Göbeklitepe, arkeoloji dünyasının en büyük keşiflerinden biridir. Çünkü daha şehir hayatına geçmemiş olduğu düşünülen avcı-toplayıcı toplumların dinî tören alanı inşa etmiş olduğunu göste- ren ilk örnektir. Bu keşif medeniyet tarihinde devrim niteliğindedir. Göbeklitepe’nin bir diğer önemi ise insanlık tarihinde ilk buğday ekiminin yapıldığı ve çiftçiliğin ilk başladığı yer olmasıdır. Genel Ağ’dan düzenlenerek alınmıştır (26.04.2018). Okuduğunuz metinde Göbeklitepe Höyüğü’nde kazı yapan ve kazı sonucu elde edilen verileri de- ğerlendiren Doç. Dr. Klaus Schmidt’in bir arkeolog olduğunu öğrendiniz. Arkeoloji bilimiyle ilgilenen bilim insanlarına arkeolog denir. Arkeoloji ise geçmişte yaşamış insan topluluklarından kalan eserlerin ortaya çıkarılıp incelenmesini ve insanlığın yararına sunulmasını sağlayan bilim dalıdır. MÖ 11.000 yıl- larında Göbeklitepe’de yaşayan insanların hayvanları evcilleştiremediği, dinî tören alanları inşa ettikleri, dikili taşların üzerine resim ve kabartmalar yaptıkları arkeoloji bilimi sayesinde öğrenilmiştir. Arkeoloji bilimi sayesinde insanlar kendi milletleri ve diğer milletlerin geçmişi hakkında bilgi sahibi olurlar. Arkeoloji alanında yapılan çalışmalar ve edinilen bulgular sayesinde insanların geçmişteki ya- şam biçimleri ve kültürleri öğrenilebilir. Ziyaret ettiğimiz müzelerde sergilenen tarihî nesneler (Görsel 4.3, 4.4, 4.5 ve 4.6) genellikle arkeo- lojik kazılar sonucunda elde edilmiştir. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz. 4.3 4.4 Hititler döneminden kalma Güneş Kursu, Anadolu Lidyalılar döneminden kalma para, Erimtan Medeniyetleri Müzesi, Ankara Arkeoloji ve Sanat Müzesi, Ankara 4.5 4.6 Sümerler döneminden kalma çivi yazılı tablet, Frigler döneminden kalma Fibula, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara İstanbul Arkeoloji Müzesi, İstanbul 127

İnsanların geçmişlerini, yaşadıkları çevreyi, yaşam tarzlarını ve kültürlerini inceleyen bilim dallarına sosyal bilimler adı verilir. İnsanlar, hayatlarında yaşadıkları değişim ve gelişimleri anlayabilmek ve an- latabilmek için sosyal bilimlerden yararlanırlar. Arkeoloji de bir sosyal bilimdir. Sosyal bilimlerin bazıları ile ilgili aşağıda verilen şemayı inceleyiniz. Arkeoloji Coğrafya Antropoloji Tarih SOSYAL Psikoloji BİLİMLER NELERDİR? Sosyoloji Felsefe Coğrafya İnsanlar yeryüzünde yaşamlarını sürdürür ve doğal ortamlardan yararlanarak kendi yaşamsal ihti- yaçlarını karşılarlar. Bu nedenle yaşadıkları çevrenin iklim koşulları, yeryüzü şekilleri ve su kaynakları gibi özelliklerini bilmek isterler. Edindikleri bilgilerden yararlanarak ekonomik faaliyetler yapar ve ya- şamlarına devam ederler. Bu konuda insanlara coğrafya bilimi yardımcı olmaktadır. Coğrafya, insanın içinde yaşadığı çevrenin doğal özelliklerini, insan ve doğal çevre arasındaki etkileşimi konu edinen bilim dalıdır. Coğrafya bilimi; dünyamızı ve ülkemizi daha iyi tanımamızı, çevre sorunlarına duyarlı bireyler olmamızı sağlar. Coğrafya biliminin yaptığı inceleme ve araştırmalar sonucunda elde edilen bilgiler toplum hayatını etkilemektedir. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz. Meteoroloji istasyonlarında (Görsel 4.7) hava olayları gözlemlenerek ülke genelindeki sıcaklık ve yağış tahminleri insanlara duyurulur. Çiftçiler, meteorolojik verileri takip ederek yağmur ve kar yağışı tahminleri hakkında bilgi edinir ve gereken 4.7 önlemleri alırlar. Yer altında bulunan madenlerin yer tespitin- de coğrafya biliminin imkânlarından da yararla- nılır. İşlemeye uygun madenlerin olduğu yerlerde maden ocakları açılır. İnsanlar buralarda çalışarak geçimlerini sağlayabilirler (Görsel 4.8). 4.8 128

Coğrafya bilimi sayesinde fırtına (Görsel 4.9), sel, erozyon, deprem gibi doğal afetlerin nedenle- ri ve bu doğal afetler için alınması gereken tedbir- lerin neler olduğu hakkında bilgi edinilir. Bu saye- de doğal afetler nedeniyle yaşanması muhtemel can ve mal kayıplarının önüne geçilmesi sağlanır. 4.9 Coğrafya bilimi sayesinde akarsuların (Görsel 4.10) akış hızları hesaplanır. Bundan yararlana- rak hidroelektrik santrallerin kurulacağı en uygun yerler tespit edilir. Böylece insanların ihtiyacı olan elektrik üretilebilir. 4.10 Tarih Tarih; insanların geçmişteki faaliyetlerini, kültür ve medeniyetlerini, birbirleriyle olan ilişkilerini, se- bep-sonuç ilişkisi içerisinde, yer ve zaman göstererek, belgelere dayalı olarak inceleyen bilim dalıdır. Tarih biliminin konusu, bütün yönleriyle insanların geçmişidir. Tarihî olayların tekrarlanması mümkün olmadığından tarih biliminde deney ve gözlem yapılamaz. Tarihî olayları yaşandığı zamanın şartlarına göre değerlendirmek gerekir. Tarih bilimi insanlara, günümüzdeki uygarlık düzeyine tüm toplumların katkısıyla ulaşıldığı bilincini kazandırır. Bu sayede bireyler ortak değerlere sahip çıkmanın; dil, din ve ırk ayrımı yapmadan barış içinde yaşamanın önemini kavrarlar. Tarih bilimi milletlerin geçmiş yaşantılarını öğrenmelerine yardımcı olur. Bireyler tarih bilimi sayesinde ait oldukları milletin geçmişini öğrenir, kültürünü ve millî değerlerini tanır. Bu sayede bireyin vatandaş- lık bilinci ve sorumluluk duygusu gelişir, vatan ve millet sevgisi artar. Örneğin, Kurtuluş Savaşı’nın hangi şartlarda gerçekleştiğini ve kazanıl- dığını bilen bireyler, vatanın tehlike- de olduğunu hissettikleri anda onu kurtarmak için harekete geçerler. Kurtuluş Savaşı’nda vatanı kur- tarmak için çaba gösteren bireyler birlik ve beraberlik içinde hareket 4.11 ederek millî bir dayanışma örneği Kurtuluş Savaşı’nda Kağnı Çeken Kadınlar Tablosu, İbrahim Çallı, sergilemişlerdir (Görsel 4.11). 1920, Millî Mücadele’de Atatürk Konutu ve Demiryolları Müzesi, Ankara 129

Sosyoloji Sosyoloji toplumların örf ve adetlerini, yaşam biçimlerini, toplumsal olayların oluşumunu ve gelişi- mini inceleyen bilim dalıdır. Toplum bilimi olarak da adlandırılır. Sosyoloji bilimiyle ilgilenen bilim insan- larına ise sosyolog adı verilir. Sosyoloji, toplumların değişim ve gelişim sürecini araştırarak günümüz- de yaşayan insan topluluklarının davranışlarını analiz etmeye çalışır. Diğer insanların yaşam biçimleri hakkında bilgi edinmemizi ve kültürel fark- lılıkların bilincinde olmamızı da sağlar. Bu sayede o insanlarla empati kurabilir, onları kendi kültürel anlayışlarıyla değerlendire- biliriz. Dünyada milyonlarca insan, ülkele- rindeki iç karışıklıklardan uzaklaşarak baş- ka ülkelerde mülteci olarak yaşamlarını sürdürmektedir (Görsel 4.12). Mültecilerin yaşam koşullarını, kültürel değerlerini, göç ettikleri ülkelerdeki vatandaşlarla ilişkile- 4.12 rini sosyoloji bilimi sayesinde öğreniriz. Böylece ön yargılarımızdan kurtularak on- Mülteciler için Kilis’te devletimiz tarafından lara karşı daha anlayışlı olabiliriz. kurulan bir mülteci kampı Sosyoloji bilimi, içinde yaşadığımız toplumun kültürel özelliklerini de öğrenmemize yardımcı olur. Bu sayede toplumu oluşturan diğer bireylerle sevgi ve saygıya dayalı ilişkiler kurabiliriz. Felsefe Felsefe evreni, dünyayı ve yaşamı anlamaya çalışan; varlığın ve bilginin kaynağını bilimsel olarak araştıran bilim dalıdır. Felsefe biliminde görüş belirten kişilere ise filozof adı verilir. Filozoflar, yaşamın amacını, sırlarını ve varoluş sebebini açıklamaya çalışırlar. Sokrates (Sokrat), Platon, Konfüçyüs (Kon- füçyüz), Aristoteles (Aristo), Farabi, İbn-i Sina, Rene Descartes (Rön Dekart) dünya çapında bilinen filozoflardandır. Felsefe bilimi, insanların olayları eleştirel ve sorgulayıcı bir bakış açısıyla değerlendirmesine katkı sağlar. Felsefe bilimi düşünceye saygıyı ön planda tutmaktadır. Düşüncelerine katılmasak bile her in- sanın düşüncesine saygılı olmamız gerektiğini öğretir (Görsel 4.13). Aynı zamanda bize de kendi dü- şüncelerimizi özgürce ifade edebilme yeteneği kazandırır. Bu özelliklerinden dolayı felsefe bilimi, diğer bilimlerin gelişmesine de yardımcı olur. DÜŞÜNCELERİNİZE KATILMIYORUM AMA GÖRÜŞLERİNİZİ SAVUNMA HAKKINIZI SONUNA DEK SAVUNACAĞIM. Voltaire (Volter) 4.13 130

Özlü Sözleri Yorumlayalım Aşağıdaki söz size neleri çağrıştırmaktadır? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. “Kendini bilmek, tüm bilgeliğin başlangıcıdır.” Aristoteles Genel Ağ’dan alınmıştır (27.04.2018). Psikoloji Psikoloji insan davranışlarını ve insanın zihinsel süreçlerini bilimsel yöntemler kullanarak inceleyen bilim dalıdır. Psikoloji bilimi, yaptığı araştırma ve çalışmalarla toplum hayatına katkı sağlamaktadır. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz. 4.14 4.15 Psikoloji bilimi sayesinde insanların Psikoloji, bireylerin anne karnında olu- ergenlik dönemlerindeki sorunlarının neler şumundan ölümüne kadar geçen süreçteki olduğu tespit edilmeye çalışılır. Bu sorun- gelişimini araştırıp inceler. Anne ve babalar ları yaşayan bireylere terapilerle yardımcı çocuklarının büyüme aşamalarını bu saye- olmaya çalışılır (Görsel 4.14). de daha kolay takip edebilirler (Görsel 4.15). 4.16 4.17 Psikoloji bilimi; bireylerde motivasyon, Ortaokula uyum sağlamak amacıyla 5. algılama, öğrenme, iletişim ve problem sınıftaki öğrenciler için diğer öğrencilerden çözme gibi davranışların neden olduğu fiz- bir hafta önce okula başlama uygulaması yolojik süreçlerin değerlendirmesini yapar. getirilmiştir (Görsel 4.17). Yeni bir ortama İnsanların iş hayatında motivasyonlarının daha kolay uyum sağlanabilmesi için bu nasıl yükseltilebileceğini, öğrenme güçlüğü uygulama yapılmıştır. Burada psikoloji bili- çeken öğrencilere nasıl yardımcı olunması minin yaptığı araştırma ve incelemelerden gerektiğini ortaya koyar (Görsel 4.16). yararlanılmıştır. 131

Psikoloji bilimi aşağıda verilen sorulara ve benzerlerine cevaplar aramaktadır.  Öğrendiğim bilgileri aklımda nasıl daha iyi tutabilirim?  Çevremizdeki insanlarla neden görüş ayrılıkları yaşamaktayız?  Görsel medyada yayınlanan reklamların insanlar üzerindeki etkileri nelerdir?  İnsanların bir futbol takımına taraftar olmasının sebebi nedir? Antropoloji Antropoloji, geçmiş ve günümüz topluluklarındaki insanların çeşitli yönlerini inceleyen bilim dalıdır. Arkeolojik kazılar sonucunda ortaya çıkarılan iskelet, kafatası gibi kalıntılar sayesinde insanın fiziki ya- pısını araştıran antropoloji, insanlık tarihinin eski dönemlerinin aydınlatılmasına da yardımcı olur. Antro- poloji, insan bilimi olarak da bilinir. Toplumların kültürel ve biyolojik özellikleri hakkında bilgi toplar. Belli bir toplumda yaşayan insanların beden yapısı özelliklerini ortaya çıkarır. İnsan topluluklarının biyolojik yapısının zaman içinde geçirdiği değişimi inceler. Bu toplulukların kültürleri arasındaki benzerlik ve fark- lılıkları ortaya koyar. Antropoloji bilimiyle uğraşan bilim insanlarına antropolog adı verilir. Araştıralım Paylaşalım Sosyal bilimlerin toplum hayatı üzerindeki etkileri nelerdir? Araştırma yaparak bu konuyla ilgili örnekler bulunuz. Edindiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. Türkiye’de Bilim ve Teknolojinin Gelişimine Yönelik Çalışmalar Ülkemizde bilim ve teknolojinin gelişmesine yönelik çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Türkiye Bilim- sel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) bu alanda çalışmalar yapan önemli bir kurumdur. TÜ- BİTAK, ülkemizde bilim ve teknolojiyi desteklemek ve teşvik etmek amacıyla 1963 yılında kurulmuştur. Türkiye’nin bilim ve teknoloji konusundaki politikalarını belirlemek ve bunları uygulamaya geçirmek, gelecek dönemlerin bilim insanlarını keşfetmek ve onları bilim konusunda teşvik etmek, bilim alanındaki dergi ve kitapların yayımını yapmak kurumun amaçlarından bazılarıdır. Kurum, bilim alanında araştırma ve geliştirme ile ilgili faaliyetleri des- teklemektedir. Türkiye’nin kalkınmasında öncelikli olan proje- leri geliştirmek, özendirmek ve bunları düzenlemek kurumun görevleri arasındadır. Ayrıca TÜBİTAK öğrencilere verdiği destek ve burslarla da ön plana çıkmaktadır. Ülkemizde bilimsel ve teknolojik çalışmalar kapsamında 4.18 “4006-TÜBİTAK Bilim Fuarları Destekleme Programı” uygu- TÜBİTAK Bilim Fuarı afişi lanmaktadır (Görsel 4.18). Buna göre 5-12. sınıf öğrencileri kendi ilgi alanları doğrultusunda belirledikleri konular üzeri- ne bilimsel ve teknolojik çalışmalar yapmaktadır. Bu program ülkemizin çeşitli okullarında öğretmenlerin öncülüğünde ger- çekleştirilmektedir. 132

Okuma Metni İstanbul Pendik Faruk Demirbağ Ortaokulunda bilim fuarı düzenlendi. Ülkemizde bilim kültürünün geliştirilmesine yönelik olarak her yıl 4006-TÜBİTAK Bilim Fuarları Destekleme Programı düzenlenmektedir. Bu kapsamda 08 Mayıs 2018 Salı günü okulumuz spor salonunda bilim fuarı açıldı. Öğrencilerimizin uzun süren araştırmaları sonucunda hazırladıkları pro- jeler ziyaretçiler tarafından büyük ilgi gördü. Danışman öğretmenlerimiz rehberliğinde öğrencilerimiz tarafından birbirinden farklı alanlarda birçok projenin sergilendiği 4006-TÜBİTAK Bilim Fuarı açılışına katılan ziyaretçiler sergilenen proje- leri tek tek gezerek öğrencilerden bilgi aldılar. 4006-TÜBİTAK Bilim Fuarı ile ilgili kısa bir açıklama yapan okul müdürümüz “Bu tür projelerde temel amacımız öğrencilerimize bilimi sevdirerek geleceğin bilim insanlarını yetiştirmektir. Fuarın başarılı bir şekilde gerçekleştirilmesinde emeği olan tüm öğretmenlerimize ve öğrencilerimize kat- kılarından dolayı teşekkür ederim.” dedi. Projeleri sergileyen öğrenciler bilimsel süreçleri aktif kullanma olanağı bulurken, katılımcılar da farklı konularda bilgi sahibi oldular. Genel Ağ’dan düzenlenerek alınmıştır (12.05.2018). 4006-TÜBİTAK Bilim Fuarları Destekleme Programı dışında TÜBİTAK, düzenlediği diğer çeşitli program ve etkinliklerle de ülkemizdeki bilimsel ve teknolojik çalışmaları desteklemektedir. Aşağıda verilen tabloyu inceleyiniz. TÜBİTAK tarafında yürütülen TÜBİTAK tarafından yürütülen program ve etkinlikler program ve etkinliklerin amacı 1001-Bilimsel ve Teknolojik Yeni bilgiler üretilmesi, bilimsel yorumların yapılması veya tekno- Araştırma Projelerini Destekleme lojik problemlerin çözümlenmesi için bilimsel esaslara uygun pro- Programı jelerin desteklenmesidir. 2238-Girişimcilik ve Yenilikçilik Ülkemizde üniversite öğrencilerinin yenilikçilik temelli düşünme Yarışmaları Programı yeteneğine sahip olmalarını sağlamak, girişimcilik sürecinin mer- kezine yerleştirilen bir nesil yetişmesine katkıda bulunmak, giri- şimcilik ve yenilikçilik konularına yönelik farkındalığı artırmaktır. 2237-A Bilimsel Eğitim Etkinlikle- Öğrencilerin ve bilim insanlarının alanlarında bilimsel ve güncel ri Desteği bilgileri edinmelerine katkı sağlamak amacı ile yurt içinde düzen- lenecek olan kurs ve seminer gibi bilimsel eğitim etkinliklerine destek sağlamaktadır. 2223-B Yurt İçi Bilimsel Etkinlik Program kapsamında doğa bilimleri, mühendislik ve teknoloji, Düzenleme Desteği Programı tıbbi bilimler ve sosyal bilimler alanlarında yurt içinde düzenlenen ulusal ve uluslararası katılımlı kongre, konferans ve sempozyum türü bilimsel etkinlikler düzenlemektir. 133

Ülkemizde bilim insanları önemli çalışmalar yaparak toplum hayatına değerli katkılar sunmuşlardır. Aşağıda bazı bilim insanlarımızın yaptığı çalışmalardan örnekler verilmiştir. İnceleyiniz. Mazhar Osman (1884-1951), Türkiye’de ilk modern ruh sağlığı hastanesini kuran Türk hekimidir (Görsel 4.19). Türkiye’de akıl ve sinir hastalıklarının çağdaş yöntemlerle tedavisinde öncülük etmiştir. 4.19 Hulusi Behçet (1889-1948), dermatoloji (deri hastalıkları) alanında 4.20 çalışmalar yapmıştır (Görsel 4.20). Uzun yıllar boyunca şark çıbanı, arpa uyuzu ve mantar hastalıkları gibi dermatoloji konularını incelemiş- tir. Kendi adıyla anılan “Behçet Hastalığı”nı tanımlaması onun dünya çapında tanınmasını sağlamıştır. Cahit Arf (1910-1997), matematik alanında bilimsel çalışmalar yapmış ünlü Türk bilginidir (Görsel 4.21). Bu çalışmalar sonucunda matematikte “Hasse-Arf Kuramı”nı geliştirmiştir. “Arf Değişmezi”, “Arf Halkaları” ve “Arf Kapanışları” gibi kendi adıyla bilinen matematiksel terimleri bilim dünyasına kazandırmıştır. 4.21 Oktay Sinanoğlu (1935-2015), ünlü kimya mühendisi ve molekü- 4.22 ler biyologtur (Görsel 4.22). Bu alanlarda yaptığı çalışmalarla bilime önemli katkılar sağlamıştır. Dünyada yeni kurulmaya başlanan molekü- ler biyoloji dalının ilk profesörlerinden biri olmuştur. Bunların yanı sıra kendisini Türkçe öğretimine adamış ve Türk dilinin benliğini kaybet- memesi için çok sayıda çalışma yapmıştır. Birçok röportajında, konfe- ransında ve makalesinde “Türkçe giderse Türkiye gider. Yabancı dille eğitim ile Türkiye gider.” düşüncesini savunmuştur. Sıra Sizde Aşağıdaki sosyal bilimlerin toplum için yaptığı çalışmalara örnekler bularak defterinize yazınız. Arkeoloji Coğrafya Sosyoloji Tarih Psikoloji Felsefe Antropoloji 134

GELECEKTEKİ YAŞAM Hazırlık Çalışması Evinizde kullandığınız teknolojik aletler günlük yaşamı nasıl kolaylaştırmaktadır? Düşünce- lerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Görseli Yorumlayalım Bilimsel ve teknolojik gelişmeler sonucunda elde edilmiş ürünlerden bazıları aşağıda verilmiş- tir. Görselleri inceleyiniz. Bu ürünlerin bizlerin yaşamını nasıl etkilediği hakkındaki düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 4.23 4.24 4.25 4.26 İnsanoğlu ilk çağlardan itibaren olumsuz hava koşullarından ve vahşi hayvanların saldırılarından korunmaya; besin, barınak ve güvenlik ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmıştır. Bu nedenle insanlar tarih boyunca doğayı kontrol altına almak ve ona hükmetmek için birçok çalışma yapmıştır. Örneğin, vahşi hayvanların saldırılarından korunmak için silahlar icat etmiştir. Aşırı soğuk havaların ve karanlığın hayatlarına olan olumsuz et- kilerini azaltmak için ateşi bulup kullanmış- tır. Kalay ve demir gibi madenleri işleyerek mızrak ucu, çanak, zırh vb. aletleri yapmış- tır. İnsanların icat ettikleri her yeni buluş, sonraki buluşlar için ortam oluşturmuştur. Örneğin, tekerleğin icadı; at arabalarının kullanımını yaygınlaştırmıştır. Halojen lam- balar ve kompakt floresan lambalar, am- 4.27 pulün icadından sonra yaşamımıza giren aydınlatma araçları olmuştur (Görsel 4.27). Aydınlatma teknolojileri zamanla gelişmiştir. 135

Evrenin veya evrendeki olayların bir bölümünü konu olarak seçen; deney, gözlem vb. yöntemleri kullanan ve gerçeklikten yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bilgiye bilim denir. Bilimsel araştırmalar ve çalışmalar sonucunda elde edilen bilgiler sayesinde bilim insanları, bizlerin isteklerini giderecek ve ihtiyaçlarını karşılayacak teknolojik buluşlar ortaya koydular. İnsanların, doğada bulunan ham maddeleri kendi işine yarar hâle getirebilmek ve yenilikler bulmak için kullandıkları farklı yöntemleri de içine alan tekniklerin tümüne teknoloji adı verilir. Teknolojinin ilerlemesi 18. yüzyıldan itibaren sanayileşme faaliyetleri ile hız kazandı. Bilimsel ve tek- nolojik gelişmeler günümüzde bütün hızıyla devam etmektedir. Günümüzde insanoğlu, geçmişe göre teknolojik açıdan çok daha ileri bir düzeyde bulunmaktadır. İnsanların daima yeni arayışlara yönelmesi ve yaşamı daha kolay hâle getirme çabası, gelecekteki insanların da günümüze göre daha ileri tekno- lojik seviyelere ulaşmasına katkı sağlayacaktır. Şimdi son yıllarda bilim ve teknoloji alanında yaşanan gelişmelerden bazılarını inceleyelim. Mars’ta sıvı hâlde su bulundu!  NASA, tüm dünyanın merakla beklediği açıklamasında Mars (Görsel 4.28) yüzeyinde su bu- lunduğunu ve bu suyun zaman zaman sıvı hâlde olduğunu duyurdu. NASA tarafından yapılan açıkla- mada, Mars Keşif projesi kapsamında yürütülen araştırmalarda, Kızıl Geze- gen’de sıvı, akışkan hâlde tuzlu su bulunduğu belirtildi. Bu büyük keşif, Mars’ta hayatın en önemli parçala- rından birinin bulunduğunu göster- mektedir. Büyük keşfin ardından ne yapacakları sorulduğunda bilim in- sanları, öncelikle bu suyun kaynağını ve nereden geldiğini araştıracaklarını açıkladılar. Yapılan açıklamada, Mars’a gön- 4.28 derilmesi planlanan bilim insanlarının, Mars Gezegeni bulunan su sayesinde işlerinin kolaylaşacağı belirtildi. Suyun içerisindeki hidrojen ve oksijenin ayrıştırılması sonucu roket yakıtı elde etmenin mümkün olduğu, bulunan suyun bilim insanlarının su ihtiyacını karşılamada kullanılabileceği vurgulandı. Sıvı hâldeki suyun Mars’ın “yaz mevsiminde” gezegenin kanyonlarından ve krater duvarla- rından aktığı, NASA’nın Kızıl Gezegen’in yörüngesinden çektiği fotoğraflarla ortaya çıkarıldı. Bu suyun, gezegenin sonbahar mevsiminde sıcaklıkların düşmesiyle kuruduğu açıklandı. Mars yü- zeyinde suyun donmuş hâlde bulunduğu uzun süredir bilinen bir gerçekti. Ancak gezegende sıvı hâlde su olup olmadığı sorgulanan bir konuydu. Genel Ağ’dan düzenlenerek alınmıştır (06.05.2018). 136

Düşünelim Tartışalım Mars’ta su bulunmasının gelecekteki yaşam üzerine etkileri neler olabilir? Düşün- celerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Öğrencilerden üç boyutlu yazıcıyla protez el Bilgisayar destekli üç boyutlu tasarım atölyesinde öğrenim gören öğrenciler, Bi- lim ve Sanat Merkezi (BİLSEM) teknoloji ve tasarım öğretmeleri koordinasyonunda hayal güçlerini kullanarak üç boyutlu ça- lışmaları hayata geçiriyor. Bilgisayar orta- mında çizilen tasarımlar üç boyutlu yazıcı- dan (Görsel 4.29) çıkartılıyor. Öğrencilerin çalışmalar kapsamında 4.29 hazırladığı protez, doğuştan sol eli olma- Üç boyutlu yazıcı yan bir kişi tarafından kullanılmaya başlandı. Protez eliyle bardak tutabilen, kapı açabilen, saçlarını tarayabilen, çantasını ve elbiselerini asabilen bu kişinin en büyük hayali ise bisiklet kullanabilmek. Projeyi koordine eden Bilim ve Sanat Merkezi öğretmeni, üç boyutlu tasarımların medikalden, robotik ve mimariye birçok alanda kullanıldığını söyledi. Atölyelerinde öğrencilerin kendi hayal ürünleri olan projelerini, tasarım programlarında oluşturarak üç boyutlu yazıcıdan çıkarabildikle- rini belirterek “Öğrencilerimizle, engelli vatandaşlarımız için bir sosyal sorumluluk projesi olarak protez yapmayı düşündük” dedi. Protezi kullanan kişi, 2008’de elektronik bir protez denediğini ancak maliyetinin yüksek ol- ması nedeniyle alamadığını anlattı. Öğrencilerin çok profesyonel bir çalışma ortaya koyduklarını belirterek “Bu kadar gelişmiş bir mekanik protez yapılabileceğini hiç beklemiyordum. Çok heye- can verici. Artık sol elimle de birçok şeyi yapabiliyorum. Saçımı tarayabiliyor, bardak tutabiliyor, domates kesebiliyor, çamaşır asabiliyorum. Hayatımda en çok sol elimle sağ elimi tutmak istiyor- dum. Bunu gerçekleştirdiğimde sanki bir başkası elimi tutuyormuş gibi hissettim. Bundan sonra bisiklet kullanmak istiyorum.” diye konuştu. Genel Ağ’dan düzenlenerek alınmıştır (10.05.2018). Düşünelim Tartışalım Üç boyutlu yazıcıların yaygınlaşmasının gelecekteki yaşam üzerine etkileri neler olabilir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 137

Üç boyutlu yazıcılar günümüzde üzerinde ça- lışma yapılan ve gelişmeye açık olan teknolojik bir yeniliktir. Henüz her yerde yaygın olarak kullanıl- masalar da gelecekte hayatımızın birçok alanında yer alabilirler. Fotokopi makinesi ve 2 boyutlu ya- zıcı teknolojisi kullanılmaya başlandığında insanlar kâğıtta olan yazıları hızlı bir şekilde çoğaltma im- kânına kavuştu. Şimdi sıra üç boyutlu yazıcılarda. Örneğin, çok sevdiğiniz bir oyuncağınızın kırıldığını 4.30 düşününüz. Kırılan oyuncağınızın tasarımını Genel Üç boyutlu yazıcıların gelecekteki yaşam üzerinde Ağ üzerinden bulup 3 boyutlu yazıcıyı kullanarak etkili olacağı beklenmektedir. oyuncağınızın yenisini yazıcıdan çıkarabileceksi- niz. Evinizdeki kapı kolunu değiştirmek istediğinizde beğendiğiniz bir modelin tasarımını üç boyutlu yazıcınızdan çıkarabileceksiniz (Görsel 4.30). Sıra Sizde Aşağıda verilen bilimsel ve teknolojik gelişmelerin gelecekteki yaşam üzerine etkileri ile ilgili düşüncelerinizi noktalı yerlere yazınız. 1. Madenler doğal kaynaklardır. Siz de biliyorsunuz ki dünya üzerinde bulunan doğal kay- naklar zaman içinde tükenebilir. Bilim insanları bu tehlikeye karşılık alternatif kaynaklar bulmak için çalışmalar yapmaktadır. Bu çalışmalardan en öne çıkanı ise asteroit madenciliğidir. Mars ile Jüpiter arasında yer alan gök cisimlerine asteroit adı verildiğini fen bilimleri dersinde öğren- miştiniz. Bilim insanlarına göre dünyada kullanılan çok sayıda maden, asteroitlerin yapısında bulunmaktadır. Asteroitlere uzay araçları göndermenin, asteroitlerdeki madenleri çıkarmanın mümkün olduğu düşünülmektedir. Gelecekte, asteroitlerin yapısında bulunan altın, gümüş, platin, nikel, alüminyum, demir ve kobalt gibi madenlerin elde edilerek insanlığın kullanımına sunulması planlanmaktadır. …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… 2. Günümüzde kalp yetmezliği yaşayan insanların önemli bir kısmı yaşamlarını kalp pilleri ile devam ettirebilmektedir. Kalp pillerinin kullanım ömrü sınırlıdır. Bu nedenle kalp yetmezliği olan hastalarının belirli aralıklarla ameliyat edilerek kalp pillerinin değiştirilmesi gerekir. Bu soruna çözüm bulmak isteyen Türk bilim insanı Canan Dağdeviren, giyilebilir kalp pilini icat etti. Dağ- deviren’in icat ettiği bu piller kalp yetmezliği olan hastaların kalbinin üzerine yapıştırılacaktır. Pil, kalp ve diğer iç organların hareket enerjisini elektrik enerjisine çevirerek şarj edilecektir. Giyile- bilir kalp pili takılan hasta belirli aralıklarla ameliyat olmak zorunda kalmayacaktır. …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………..… 138

BİLİMSEL ARAŞTIRMA BASAMAKLARI Hazırlık Çalışması Merak ettiğiniz veya ilgi duyduğunuz bir konu hakkında nasıl araştırma yaparsınız? Dü- şüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Melek okuldan eve geldikten sonra öğrendiği bilgileri tekrarladı. Sofranın kurulmasına yardım etti. Ailece yedikleri akşam yemeğinin ardından haberleri izlemeye başladı. Spikerin sunduğu aşağıdaki haber (Görsel 4.31) Melek’in oldukça ilgisini çekti. Trabzon’da bulunan Uzun- göl her yıl olduğu gibi bu yıl da turist akınına uğradı. Eşsiz gü- zelliğiyle bir doğa harikası olan Uzungöl, fotoğraf çekmek, din- lenmek ve eğlenmek amacıyla yurt içi ve yurt dışından birçok kişi tarafından ziyaret edilmek- tedir. Yetkililerin verdiği bilgiye göre burayı ilgi çekici hâle geti- 4.31 ren unsur gölün oluşum şeklidir. Televizyondaki haberi duyan Melek, Uzungöl’ün nasıl oluştuğunu merak etti. Bununla ilgili baba- sına “Uzungöl nasıl oluşmuştur?” sorusunu yöneltmesine rağmen yeterli bir cevap alamadı. Babası da kendisine “Yarın bu soruyu öğretmenine sorman daha iyi olur. Öğretmenin seni doğru bir şekilde yönlendirir.” dedi. Bu düşünce Melek’in de hoşuna gitti. Ertesi gün Melek, merak ettiği soruyu öğretmenine sordu. Öğretmeni, Melek’e “Bu soruyu kendin araştırmalısın. Böylece öğrendiğin bilgiler daha kalıcı olur.” diye cevap verdi. Daha sonra “Bunun için öncelikle sana bilimsel araştırma basamakları hakkında bilgi vereyim. Sen de bu basamakları takip ederek bilimsel bir araştırma yaparsın.” dedi. 139

Öğretmeni (Görsel 4.32), Melek’e bilimsel araştırma basamaklarıyla ilgili şu bilgileri verdi: Doğru ve güvenilir bilgilere ulaşılması, sistemli ve düzenli bir araştırma yapılmasına bağlıdır. Herhangi bir konuyu, belli yöntem- lerle ve sistemli biçimde inceleyerek bir sonuca ulaşmaya bilimsel araştırma adı verilir. Yaptığımız çalışmalarda bilimsel araştırma basamaklarına göre hareket edilmesi araştırma yaparken bize ko- laylık sağlayacaktır. Yapacağın çalışmada aşağıdaki bilimsel araş- tırma basamaklarını takip edebilirsin. 4.32 1. Araştırma Sorusunu Belirlemek Bilimsel bir araştırma yapmanın ilk basamağı, araştırma sorusunu belirlemektir. Bilimsel araştır- ma yapan insanlar ilgi duydukları veya merak ettikleri alanlardan araştırma sorusu belirlemelidir. Böylece bireyler daha istekli çalışmalar yaparlar.  2. Varsayım (Hipotez) Oluşturmak Bilimsel bir araştırmanın ikinci aşaması, belirlenen sorunun cevabı ile ilgili olarak varsayımlarda bulunmaktır. Üzerinde henüz bilimsel çalışmalar yapılarak doğruluğu kanıtlanmamış ama bilim- sel çalışmalar yapıldığında doğru çıkacağı umulan düşüncelere varsayım (hipotez) adı verilir. Bu aşamada araştırma yapacak kişinin kendi önerileri yer alır. Varsayım, araştırma sorusunun geçici cevabıdır.  3. Kaynak Taraması Yapmak Bilimsel bir araştırmanın üçüncü aşaması, belirlenen soru ile ilgili bilgi, belge ve kanıt topla- maktır. Kitap, dergi, gazete, ansiklopedi ve Genel Ağ gibi kaynaklardan konu hakkında bilgi ve belgeler toplanır. Bu aşamada kütüphaneye giderek araştırma yapılabilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus yararlanılan kaynakların adı, yazarı, basım yeri ve yılının mutlaka not alınmasıdır. Bu bilgilerin bilimsel etiğe uygun olarak kaynakça kısmında belirtilmesi gereklidir.  4. Bilgileri Sınıflandırmak Bilimsel araştırmanın dördüncü aşaması, toplanan bilgileri sınıflandırmaktır. Bu aşamada araş- tırma sonucunda farklı kaynaklardan elde edilen bilgi ve belgeler amacına uygun olarak belli bir sıraya göre düzenlenir. Bu bilgiler değerlendirilerek varsayımların doğru mu yoksa yanlış mı olduğu tespit edilir.  5. Metin Oluşturmak Bilimsel araştırmanın son aşaması metin oluşturmaktır. Yapılan çalışmalar sonucunda toplanan bilgi ve belgeler son kez kontrol edilir. Daha sonra bunlar düzenli ve sistemli bir metin hâline getirilir. Metin yazıldıktan sonra kaynakça hazırlanarak araştırma sonlandırılır. 140

Melek, öğretmeninin vermiş olduğu bilgileri kullanarak bilimsel araştırmasını hazırlar. Melek’in ha- zırlamış olduğu çalışmayı inceleyiniz. 1. Bilimsel araştırma sorusu olarak “Uzungöl nasıl oluşmuştur?” ifadesini belirledim. Tele- vizyonda izlerken ilgimi çektiği için bu soruyu severek araştıracağımdan emindim. Bu nedenle araştırma sorumu belirlemek benim için hiç zor olmadı. 2. Araştırma sorumu belirledikten sonra gölün oluşumuyla ilgili varsayımlarda bulundum. Bunlar şu şekildedir: 1. varsayım: Uzungöl, dünyanın oluşumu sırasında kendiliğinden meydana gelmiştir. 2. varsayım: İnsanlar, akarsuyun önünü toprakla kapatarak suyun birikmesini sağlamıştır. 3. varsayım: Bir doğa olayı sonucunda akarsuyun önünün kapanması ve buraya suyun birik- mesi sonucuyla oluşmuştur. 3. Üçüncü aşama olan kay- nak taraması için kütüphane- ye (Görsel 4.33) gitmeye karar verdim. Babam beni mahalle- mizde bulunan kütüphaneye götürdü. Kütüphanede bulu- nan görevli, araştırma sorum ile ilgili ansiklopedi, süreli yayın, bilimsel kitaplar bulmam konu- sunda bana yardımcı oldu. Bu kaynaklardan benim için ge- 4.33 rekli olan bilgi ve belgeleri be- Kütüphane lirledim. Kütüphane görevlisi bunların fotokopilerini çekerek bana verdi. Kütüphanede bir de Genel Ağ bağlantılı bilgisayar bulunmaktaydı. Buradan araştırma sorum ile ilgili bilgi topladım. Uzungöl ile ilgili görseller buldum. Kaynak taraması yaparken yararlandığım kaynakların isim- lerini kaynakça kısmında kullanmak üzere not ettim. 4. Dördüncü aşamada edindiğim bilgileri sınıflandırarak sıraya koydum. Yapmış olduğum araştırmada “Bir doğa olayı sonucunda akarsuyun önünün kapanması ve buraya suyun birik- mesi sonucuyla oluşmuştur.” varsayımının doğru olduğunu tespit ettim. Diğer varsayımların ise yanlış olduğunu anladım. 5. Son aşamada ise sınıflandırdığım bilgileri bir dosya kâğıdına yazarak metnimi oluş- turdum. Metnimi oluştururken kullandığım kaynakların adını, yazarını, basım yerini ve basım yılını kaynakçaya yazıp bilgilerin asıllarını da korumaya özen göstererek bilimsel etiğe uygun davrandım. 141

UZUNGÖL NASIL OLUŞMUŞTUR? Uzungöl (Görsel 4.34), Trabzon ilimizin Çaykara ilçesinde bulunan doğal bir göldür. Hemen kıyısında bulunan köy, ismini bu gölden al- mıştır. Uzungöl, turistik bir yer olup çevresindeki doğal güzellikler ile bir bütün oluşturur. Göl Trabzon’a 100 kilometre, Çaykara ilçesine ise 20 kilometre uzaklıktadır. Gölün çevresi sık ormanlarla kaplıdır. Bölgede ya- 4.34 şanan heyelan sonucunda toprak ve kayalar, Haldizen Deresi’nin önünü Uzungöl, Trabzon kapatmıştır. Derenin önü kapanınca burada su birikmeye başlamış ve göl oluşmuştur. Göl, doğal bir olay sonucunda meydana gelmiştir. Gölün oluşumunda insan faktörü etkili olmamıştır. Bilimsel araştırma sorumla ilgili metini oluşturduktan sonra kaynakça kısmını aşağıdaki gibi hazırlayarak çalışmamı tamamladım. KAYNAKÇA https://www.caykaragazetesi.com/mahalleler/uzungol-beldesi-mahallesi-10775/ Ustaoğlu, R. (2009). Uzungöl ve Uzungöl ÖÇK Bölgesi İçinde Yer Alan Birçok Gölün Limnolojik Özellikleri (Proje No: 104Y183). Ankara: TÜBİTAK. http://www.milliparklar.gov.tr/kitap/24/?sflang=tr Bilimsel araştırmamı tamamladıktan sonra çalışmamı öğretmeni- me gösterdim. Öğretmenim, yaptığım çalışmayı çok beğendi. Bilimsel araştırma basamaklarına uygun hareket ettiğim için beni tebrik etti. Bilimsel araştırmamı sınıfta arkadaşlarıma okudum. Arkadaşlarım da hazırladığım çalışmayı beğendiler ve beni tebrik ettiler. Sizler de yapa- cağınız araştırma çalışmalarınızda benim gibi bilimsel araştırma basa- maklarına dikkat ediniz. 4.35 Sıra Sizde Günlük yaşamda ilgi duyduğunuz veya merak ettiğiniz bir araştırma sorusu belirleyi- niz. Bilimsel araştırma basamaklarına dikkat ederek araştırma çalışmanızı hazırlayınız. Hazırladığınız çalışmayı sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 142

TELİF VE PATENT HAKKI Hazırlık Çalışması “Korsan yayın” ve “Korsan CD” ifadelerini hiç duydunuz mu? Bu ifadeler ne anlama gel- mektedir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Bir aleti, bir aygıtı veya bir yönte- mi ilk kez bulma işine buluş (icat), yeni bir buluş ortaya koyan kişiye ise mucit (buluş yapan) adı verilir. İnsanlar, mev- cut bilgi birikimleri ve deneyimlerinden yararlanarak daha önceden bilinmeyen yeni bir ürün ortaya koyabilirler. Buluş yapan insanın, buluş konusu ürününü belirli bir süre üretme, kullanma ve sat- 4.36 ma hakkına patent hakkı denir. Dev- Türk Patent ve Marka Kurumu letimiz tarafından yeni bir buluş yapan kişilere patent belgesi verilir. Bu belge, Türk Patent ve Marka Kurumu (Görsel 4.36) tarafından patent tescili yapılarak verilmektedir. Bu kurumun amaçlarından bazıları şunlardır:  Yaratıcılığı ve yeniliği teşvik ede- rek ülkemizin ekonomik ve teknolojik gelişimine katkıda bulunmak,  Patent, marka, tasarım ve diğer sanayi mülkiyet haklarının etkin olarak korunmasını sağlamak,  Sanayi mülkiyet bilincini ve bilgi- sini ülke geneline yaymak, ilgili kesim- lerle iş birliğini geliştirmektir. Sizler de ilerde öğrenim hayatınız 4.37 boyunca öğrendiklerinizden faydalana- Türk Patent ve Marka Kurumu’nun Genel Ağ sayfası rak yeni bir buluş ortaya koyabilirsiniz. Bu durumda Türk Patent ve Marka Ku- rumuna başvurarak buluşunuz için pa- tent belgesi alabilirsiniz. Bu aşamada yapmanız gerekenlerle ilgili yanda ana sayfası verilen Genel Ağ adresini ziyaret edebilirsiniz (Görsel 4.37). 143

Düşünce ve sanat eserleri uzun uğraşlar verilerek ortaya çıkar. 4.38 İnsanlar bunun için vaktini, emeğini ve parasını harcar. İnsanların her türlü fikri ve emeği ile meydana getirdiği bilgi, düşünce, sanat Telif hakkı olan ürünlerin üzerinde eseri ve ürününün kullanılması ve kopyalanması ile ilgili hukuken bulunması gereken sembol sağlanan haklara telif hakkı adı verilir. Üretilen eserin kiralanma- sı, çoğaltılması, radyo ve televizyonlarda yayınlanması telif hakkı kapsamındadır. Telif hakkıyla birlikte eseri ortaya koyan kişi veya kuruluşlar, eserle ilgili ekonomik hakları elinde bulundurmuş olur- lar. Bunun yanında eserin sahibi olduğunu iddia etme ve esere ve- rilebilecek zararları engelleme hakkına da kavuşurlar. Bu sayede eser üzerinde hakkı olmayan kişilerin, eser üzerinden haksız ka- zanç sağlamaları engellenebilir. Telif hakkı olan ürünlerin üzerinde © sembolü yer almaktadır (Görsel 4.38). Üzerinde bu sembolün bulunduğu ürünler, kanunlarla koruma altına alınmıştır. Düşünelim Tartışalım Fikir ve sanat eserleri sahiplerinin hakları, ülkemizde çıkarılan anayasa, kanunlar ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nde aşağıdaki gibi belirtilmiştir. Fikir ve sanat eserlerinin korunması açısından bunların önemi nedir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Sanatın ve sanatçının korunması MADDE 64 – Devlet, sanat faaliyetlerini ve sanatçıyı korur. Sanat eserlerinin ve sanatçının korunması, değerlendirilmesi, desteklenmesi ve sanat sevgisinin yayılması için gereken tedbirleri alır. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu Çoğaltma hakkı Madde 22 – Bir eserin aslını veya kopyalarını, herhangi bir şekil veya yöntemle, tamamen veya kısmen, doğrudan veya dolaylı, geçici veya sürekli olarak çoğaltma hakkı münhasıran eser sahibine aittir. Eserlerin aslından ikinci bir kopyasının çıkarılması ya da eserin işaret, ses ve görüntü nakil ve tekrarına yarayan, bilinen ya da ileride geliştirilecek olan her türlü araca kayıt edilmesi, her türlü ses ve müzik kayıtları ile mimarlık eserlerine ait plan, proje ve krokilerin uygulanması da çoğaltma sayılır. Aynı kural, kabartma ve delikli kalıplar hakkında da geçerlidir. Çoğaltma hakkı, bilgisayar programının geçici çoğaltılmasını gerektirdiği ölçüde, programın yüklenmesi, görüntülenmesi, çalıştırılması, iletilmesi ve depolanması fiillerini de kapsar. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Madde 27 1. Herkes toplumun kültürel yaşamına serbestçe katılma, güzel sanatlardan yararlanma, bilimsel gelişmeye katılma ve bundan yararlanma hakkına sahiptir. 2. Herkesin yaratıcısı olduğu bilim, edebiyat ve sanat ürünlerinden doğan maddi ve manevi çıkarlarının korunmasına hakkı vardır. 144

İstanbul’da 50 bin korsan kitap ele geçirildi. Pendik’teki bir depoda, piyasa değeri yaklaşık 1 milyon lira olan 50 bin korsan kitap ele geçirildi. Türkiye Basım Yayın Meslek Birliğinden yapılan 4.39 yazılı açıklamaya göre İstanbul Emniyet Müdürlüğü Polis tarafından ele geçirilen korsan kitaplar Güvenlik Şube Müdürlüğü ekiplerinin bir haftadır de- vam eden çalışması sonucunda son yılların en büyük operasyonlarından biri gerçekleştirildi. Operasyonda, depoyu kiraladığı ve en popüler kitapların da araların- da bulunduğu korsan kitapları (Görsel 4.39) piyasaya sürdüğü iddia edilen bir kişi gözaltına alındı. Türkiye Basım Yayın Meslek Birliği başkanı, operasyon sonrasında yaptığı açıklamada, piyasa değeri 1 milyon lirayı bulan korsan kitapların, yayın piyasasındaki suç ekonomisinin boyutlarını bir kez daha gözler önüne serdiğini söyledi. Bir haftadır süren operasyonlarda ele geçirilen matbaa makineleriyle birlikte 2 milyon liralık emek hırsızlığının engellendiğini belirten başkan, operasyon- ların süreceğini bildirdi.  Genel Ağ’dan düzenlenerek alınmıştır (13.05.2018). İstanbul’da korsan cd ve kitap operasyonu Ümraniye, Pendik, Fatih, Şişli ve Bağcılar’da dü- zenlenen operasyonlarda 34 bin adet korsan CD, DVD ile 26 bin adet bandrolsüz kitap (Görsel 4.40) ele geçirildi. Operasyon anı polis kamerasıyla görüntü- lendi. Güvenlik şube müdürlüğü ekipleri, 28-30 nisan tarihleri arasında Ümraniye, Pendik, Fatih, Şişli ve Bağcılar ilçelerinde 12 ayrı adrese operasyon düzen- ledi. CD, DVD ve kitap basımında kullanılan teknolojik 4.40 araçlara güvenlik güçleri tarafından el koyuldu. Polis Polis tarafından ele geçirilen CD, DVD kamerasıyla da görüntülenen operasyonda gözaltına alınan 12 kişi hakkında adli işlem yapıldı. ve kitaplar Genel Ağ’dan düzenlenerek alınmıştır (16.05.2018). Düşünelim Tartışalım Okuduğunuz haberlerden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. Düşüncele- rinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.  Korsan CD, DVD ve kitap basıp bunları satmak neden kanunlara aykırıdır?  Korsan yayınları engellemek için güvenlik güçleri ne gibi çalışmalar yapmaktadır?  Korsan yayınların ülke ekonomisine zararı nedir? 145

Görseli Yorumlayalım Yanda verilen görselde bulunan etiket nedir? Sizce bu etiket ne işe yaramaktadır? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 4.41 Kitap, CD, DVD gibi süresiz yayınların üzerlerinde bu- ESERE SAYGILI lundurulması gereken baskılı etikete bandrol adı verilir. Bandrol, fikir ve sanat eserlerinin izin alınmadan çoğal- KORSANA KARŞIYIZ tılmasını ve kopyalanmasını engellemek için bu eserlerin üstüne yapıştırılır. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafın- Slogan ve Logo Yarışması dan telif ödemelerini ve eserlerin tescillerini kontrol altına almak için verilmektedir. Üzerinde bandrol bulunan ürün- Hazırlayanlar lerden devletimiz belirli bir oranda vergi almaktadır. Bilinç- Mehmet Nuri Parmaksız-Cemal Tuzcuoğulları-İlter Yeşilay-Arif Bük-Pehlivan Uzun li bir vatandaş olarak üzerinde bandrol olmayan ürünleri satın almamalıyız. Bandrolsüz ürün satan yerleri veya ki- ESERE SAYG L şileri en yakın güvenlik birimlerine bildirmeliyiz. FKEiPyomaaresrtıaakndnaaaBnKaÜaknsmtmüana, d...ür..K. ORSANA KARŞ Y Z Günümüzde yasal yollar dışında çoğaltılan ve satılan KATKILARIYLA kitap, CD, bilgisayar yazılımı ve oyunları, sinema filmleri gibi bandrolü olmayan ürünlere korsan yayın adı veril- mektedir. Korsan yayınları çoğaltan, satan ve dağıtan ki- 4.42 şiler elde ettikleri kazançtan devlete vergi vermezler ve Korsan yayın satın almamalıyız. ülke ekonomisini kayba uğratırlar. Unutulmamalıdır ki bu kişiler eser sahiplerinin emeklerini çalmaktadırlar. Korsan ürün almak, eser sahibinin yasalarla korunan haklarının çiğnenmesi anlamına gelmektedir. Bilinçli bir vatandaş, telif ve patent hakkı saklı olan ürün- leri yasal yollardan temin eder ve her ne sebeple olursa olsun korsan ürünleri satın almaz (Görsel 4.42). Sıra Sizde Kendinizi aşağıda verilen kişilerden biri olarak düşününüz.  Sinema filmi çeken bir yönetmen  Kitabı olan bir yazar  Müzik albümü olan bir sanatçı Uzun uğraşlar sonucunda emeğinizi, vaktinizi ve paranızı harcayarak ortaya çıkar- dığınız ürünlerin yasal olmayan yollardan satıldığını gördüğünüzde neler hissedersiniz? Düşüncelerinizi aşağıdaki noktalı yerlere yazarak arkadaşlarınızla paylaşınız. ……………………………………………………………………………………………………… ……………..……………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………….. 146

ŞİFREYİ BULALIM Aşağıdaki bulmacada kutucuk içerisindeki kavramlar (aşağıdan yukarı, yukarıdan aşağı, sağdan sola, soldan sağa yazılarak) gizlenmiştir. Bu kavramları bularak üzerini çizdiğinizde ge- riye kalan harflerden bir şifre oluşacaktır. Bu şifreyi bulunuz. ANTROPOLOG ANTROPOLOJİ ARKEOLOJİ BANDROL COĞRAFYA FELSEFE İCAT KAYNAKÇA KORSAN YAYIN PATENT PSİKOLOJİ SOSYOLOJİ TELİF TEKNOLOJİ VARSAYIM AP İ BVT İ BASLK NS J CA E İ AÇO İ O T İ OOR L T NK S J R RK LĞS İ NDAYOS OOORA F E RNO L A P L NA YMTOY L ON OOK F I S A L AOE Y L J E YME P L K J K A Oİ TAL TAC İ İ RY G İ FELSEFEKA I ANTROPOLOJ İ N ŞİFRE: __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ Bulduğunuz şifre ile ilgili düşüncelerinizi defterinize yazarak sınıfta arkadaşlarınızla payla- şınız. 147

A. Aşağıdaki soruları, karışık şekilde verilen harfleri bir araya getirerek cevaplayınız. 1. Üzerinde henüz bilimsel çalışmalar yapılarak doğruluğu kanıtlanmamış ama bilimsel çalışmalar yapıldığında doğru çıkacağı umulan düşüncelere ne denir? T İ OZHPE 2. Bir aleti, bir aygıtı veya bir yöntemi ilk kez bulma işine ne denir? ŞUUL B 3. Bir aleti, bir aygıtı veya bir yöntemi ilk kez bulan kişiye ne denir? UCMT İ 4. İnsanın içinde yaşadığı çevrenin doğal özelliklerini, insan ve doğal çevre arasındaki etkileşimi konu edinen bilim dalına ne denir? AĞY FOACR 5. Yasal yollar dışında çoğaltılan ve satılan kitap, CD, bilgisayar yazılımı ve oyunları, sinema filmleri gibi bandrolü olmayan ürünlere ne denir? A I OSYYNRKNA 6. Toplumların örf ve adetlerini, yaşam biçimlerini, toplumsal olayların oluşumunu ve gelişimini inceleyen bilim dalına ne denir? O İ LOS J SOY 7. İnsan davranışlarını ve insanın zihinsel süreçlerini bilimsel yöntemler kullanarak inceleyen bilim dalına ne denir? L İ İ S P KOO J 148

B. Aşağıdaki dallanmış ağaç etkinliğinde okuduğunuz ifade doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yönünde ilerleyiniz. Buna göre aşağıdaki soruların cevaplarını defterinize yazınız. 1. Etkinliği hatasız tamamlayan öğrenci kaçıncı çıkışa ulaşır? 2. Hangi kutucuklardaki ifadeler doğrudur? 3. Hangi kutucuklardaki ifadeler yanlıştır? Yanlış olan ifadelerin doğrularını defterinize yazınız. 1 Psikoloji alanında yapılan çalışmalar ve edinilen bulgular, insanların geçmişteki yaşam biçimleri ve kültürleri hakkında bilgi edinmemizi sağlar. DY 2 3 Coğrafya bilimi, dünyamızı ve Kaynakça oluşturulurken ülkemizi daha iyi tanımamızı yararlanılan kaynakların adının sağlar. yazılması yeterlidir. DY DY 4 5 6 7 Korsan yayınlar Varsayım, Telif hakkı, Oktay Sinanoğlu, ülke ekono- araştırma so- eser üzerinden ülkemizde akıl ve sinir misine zarar rusunun geçici haksız kazanç hastalıklarının çağdaş vermektedir. yöntemlerle tedavisine cevabıdır. edinilmesini önler. öncülük etmiştir. D YD Y DY DY 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış 149

C. Aşağıdaki ifadeler doğru ise ifadelerin başına “D”, yanlış ise “Y” yazınız. Yanlış olduğu- nu düşündüğünüz ifadelerin doğrularını defterinize yazınız. 1. (..…) Yetkililer, coğrafya biliminin araştırma yöntemleri sonucu elde edilen bilgilerden yararla- narak yoğun kar yağışının olması beklenen yerlerde okulları tatil edebilirler. 2. (..…) Bilimsel bir araştırma yapmanın ikinci basamağı, araştırma sorusunu belirlemektir. 3. (..…) Üç boyutlu yazıcılar, gelecekte insanların yaşamlarını kolaylaştıracak önemli bir buluştur. 4. (..…) Bilimsel ve teknolojik gelişmeler günümüzde eskiye oranla çok yavaş olmaktadır. 5. (..…) Psikoloji biliminin yaptığı araştırmalar sonucunda anne ve babalar çocuklarının büyüme aşamalarını daha kolay takip edebilirler. 6. (..…) Bilimsel araştırma sırasında tek bir kaynaktan yararlanılmalıdır. 7. (..…) Telif hakkı saklı olan ürünleri yasal olan yollardan temin etmeliyiz. 8. (..…) Korsan yayınları çoğaltan ve satan kişiler bu işle ilgili devlete vergi öderler. Ç. Aşağıdaki cümlelerde verilen boşlukları, kutucuklarda verilen ifadelerden uygun olanla- rıyla tamamlayınız. İfadelere uygun ekler getirebilirsiniz. TÜBİTAK patent tarih telif bandrol filozof bilim felsefe teknoloji 1. Bireyler …….....……… bilimi sayesinde ait oldukları milletin geçmişini öğrenir, kültürünü ve millî değerlerini tanır. 2. ……......…………. bilimi, insanların olayları eleştirel ve sorgulayıcı bir bakış açısıyla değerlendir- mesine katkı sağlar. 3. Felsefe biliminde görüş belirten kişilere ……......……….. adı verilir. 4. ………….....……….. ülkemizde bilim ve teknolojinin gelişmesine katkı sağlayan bir kurumdur. 5. İnsanların, doğada bulunan ham maddeleri kendi işlerine yarar hâle getirebilmek ve yenilikler bulmak için kullandıkları farklı yöntemleri de içine alan tekniklerin tümüne ………..……. adı verilir. 6. Buluş yapan insanın, buluş konusu ürününü belirli bir süre üretme, kullanma ve satma hakkına …………..……. denir. 7. İnsanların her türlü fikri ve emeği ile meydana getirdiği bilgi, düşünce, sanat eseri ve ürününün kullanılması ve kopyalanması ile ilgili hukuken sağlanan haklara …….....………….. adı verilir. 8. Kitap, CD, kaset, DVD gibi süresiz yayınların üzerlerinde bulundurması gereken baskılı etikete …………....……. denir. 150