sosyal6-anadol

D. Aşağıdaki kavram haritasındaki numaralandırılmış kutucukları, verilen kavramlardan uygun olanıyla tamamlayınız. Sosyolog Filozof Yeryüzü şekilleri Arkeolog Psikolog Antropoloji İnsanların geçmişteki faaliyetleri 1. Antropolog 3. ilgilenen ilgilenen ilgilenen bilim insanıdır. bilim insanıdır. bilim insanıdır. Psikoloji Sosyoloji 2. SOSYAL BİLİMLER ilgilenen Arkeoloji Felsefe görüş bilim bildiren insandır. insanıdır. 4. Coğrafya Tarih 5. konularını örnektir. konu alanıdır. İklim 6. Su 7. koşulları kaynakları 151

E. Bilimsel ve teknolojik gelişmeler insanlığa birçok alanda büyük kolaylıklar sağlamakta, insanlar zamanla yeni buluşlar ortaya koymaktadır. Aşağıda verilen alanlarla ilgili, günü- müzde hangi bilimsel ve teknolojik gelişmelerin yapıldığını araştırarak bunların gelecekte- ki yaşam üzerine olası etkilerini yazınız. Teknolojinin Gelecekteki Yaşam Üzerine Olası Etkileri Sağlık alanındaki gelişmeler Eğitim alanındaki gelişmeler Ulaşım alanındaki gelişmeler İletişim alanındaki gelişmeler 152

F. 6. sınıf öğrencisi Hande, öğretmeninin verdiği bilimsel araştırma çalışmasını yapmak istiyor. Bunun için bilimsel araştırma basamaklarını takip etmesi gerekmektedir. Bu konu- da Hande’ye yardımcı olmak için aşağıda verilen kutucuklara sırasıyla bilimsel araştırma basamaklarını yazınız. Bilimsel Araştırma Basamakları 1. aşama 2. aşama 3. aşama 4. aşama 5. aşama G. Aşağıda verilen sosyal bilimlerin, toplum hayatına etkileriyle ilgili örnekler yazınız. Sosyal bilimler Sosyal Bilimlerin Toplum Hayatına Etkileri Arkeoloji Tarih Coğrafya Felsefe Sosyoloji Antropoloji Psikoloji 153

Ğ. Aşağıda verilen çoktan seçmeli soruları cevaplayınız. 1. İnsanların geçmişlerini, yaşadıkları çevreyi, 4. Aşağıda verilenlerden hangisi coğrafya yaşam tarzlarını ve kültürlerini inceleyen bi- biliminin toplum hayatına etkisine örnek lim dallarına sosyal bilimler adı verilir. Sos- olarak verilebilir? yal bilimler ile ilgilenen Mehmet, kendine bu alanda bir meslek seçmeyi düşünmektedir. A) Çiftçilerin meteorolojik verileri takip ede- rek yoğun yağmur ve kar yağışı olması Buna göre Mehmet’in aşağıda verilen durumunda gerekli önlemleri alması mesleklerden hangisini seçmesi düşünü- lemez? B) Geçmişteki insanların birbirleriyle olan ilişkilerinin öğrenilmesi A) Antropolog C) Yaşanan olayların eleştirel ve sorgulayıcı B) Makine mühendisi bir bakış açısıyla değerlendirilmesi C) Psikolog D) İnsanların içinde yaşadığı toplumun kül- türel özelliklerini öğrenmesi D) Sosyolog 2. Konya Çatalhöyük’te yapılan kazılar sonu- 5. I. Üç boyutlu yazıcıların icat edilmesi cunda çanak, çömlek ve takılar bulunmuştur. I. Şarj edilebilir kalp pillerinin yaygınlaşması Buna göre yapılan bu çalışma aşağıdaki III. Mars yüzeyinde suyun varlığına rastlan- bilim dallarından hangisiyle daha çok ilgi- ması lidir? Verilen bilimsel ve teknolojik gelişmeler- A) Arkeoloji B) Coğrafya den hangisinin gelecekteki yaşam üzerin- de etkisi olabilir? C) Felsefe D) Psikoloji A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III 3. � Eski eserlerin ve kalıntıların kazılar sonucu 6. � Bilgi ve belge toplama aşamasıdır. çıkarılmasını sağlar. � Kitap, gazete, ansiklopedi ve Genel Ağ’dan yararlanılır. � İnsanın içinde yaşadığı doğal çevrenin � Araştırma sorusu ile ilgili notlar alınır. özelliklerini inceler. Verilen çalışmalar aşağıdaki bilimsel araş- tırma basamaklarının hangisinde yapılır? � İnsanların geçmişteki faaliyetlerini se- A) Araştırma sorusunu belirlemek bep-sonuç ilişkisi içerisinde inceler. B) Varsayım oluşturmak C) Kaynak taraması yapmak Yukarıda verilen özellikler aşağıdaki sosyal D) Metin oluşturmak bilim dallarıyla eşleştirilecektir. Buna göre hangi seçenekte verilen sosyal bilim dalı dışarıda kalır? A) Arkeoloji B) Coğrafya C) Sosyoloji D) Tarih 154

7. Hidroponik tarım, topraksız ortamda tarım 9. Patent hakkı ülkemizde yasalarla güvence yapılmasına olanak sağlayan bir yöntemdir. altına alınmıştır. Bu yöntemde bitkiler, besin üretimi için ihti- Buna göre patent hakkının yasalarla ko- yaç duydukları maddeleri özel olarak hazır- runması aşağıdakilerden hangisini sağla- lanan besin solüsyonundan karşılamaktadır. ma amacı taşımaz? İnsanlar bu yöntemi kullanarak günümüzde A) Buluş faaliyetlerini özendirmek evlerinin teras veya balkonlarında bile tarım B) Buluş sahibini para ile ödüllendirmek yapabilmektedir. C) Ürünlerin yasal yollarla yaygın olarak kul- Verilen bilgilere göre aşağıdaki yargılar- lanımını sağlamak dan hangisine ulaşılabilir? D) Yaratıcılığın korunmasını sağlamak A) Sosyal bilimler alanında yapılan çalışma- lar ülkemizin gelişmesine katkı sağlamak- 10. Günümüzde yasal yollar dışında çoğaltı- tadır. lan ve satılan kitap, CD, bilgisayar yazılımı, B) Bilimsel ve teknolojik gelişmeler insanla- oyunlar ve sinema filmleri gibi bandrolü ol- rın gelecekteki yaşamları üzerinde etkili- mayan ürünlere korsan yayın adı verilir. dir. Buna göre aşağıda verilenlerden hangisi C) Bilimsel çalışmalar tarım alanlarının yok korsan yayınla mücadele konusunda tü- olmasına neden olmaktadır. keticilere düşen görevler arasında yer al- D) Bilimsel çalışmalar bilimsel araştırma ba- maz? samaklarına uygun olarak yapılmalıdır. A) Korsan ürünleri satanları yetkili mercilere bildirmek 8. Aşağıdakilerden hangisi ülkemizde bilim- B) Korsan ürün alanları bilgi vererek uyar- sel çalışmalar yapan bilim insanlarından mak biri değildir? C) Bandrolü olan ürünleri satın almak A) Mazhar Osman D) Korsan ürünleri satın almak B) Hulusi Behçet C) Orhan Veli Kanık D) Oktay Sinanoğlu H. Aşağıda verilen soruların cevaplarını defterinize yazınız. 1. Sosyal bilimler alanında yapılan çalışmaların toplum hayatındaki önemini ifade ediniz. 2. Bilimsel ve teknolojik gelişmelerin, bireylerin yaşantısına nasıl etkiler yaptığını açıklayınız. 3. Bilimsel bir araştırma yaparken nelere dikkat edilmesi gerektiğini belirtiniz. 4. Telif ve patent hakları saklı olan ürünlerin yasal yollardan temin edilmesinin neden gerekli oldu- ğunu açıklayınız. 155

ÖZ DEĞERLENDİRME FORMU Bu ünitede yaptığınız çalışmalar ve öğrendiğiniz bilgilerle ilgili aşağıda bir form verilmiştir. Bu formdaki soruları cevaplayınız. Bu ünitede neler öğrendiniz? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede başarılı olduğunuz konular hangileriydi? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede öğrendiğiniz bilgileri hayatınızın hangi alanlarında kullanabilirsiniz? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede hangi konular ilginizi çekti? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede öğrendiğiniz bilgilerden size en ilginç gelen hangisiydi? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede hangi konuları anlamakta zorlandınız? Bu konularla ilgili aklınıza takılanlar hakkında kitap, dergi, ansiklopedi ve Genel Ağ gibi kaynaklardan araştırma yapınız. …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… 156

5. ÜRETİYORUM, ÜNİTE TÜKETİYORUM, BİLİNÇLİYİM 5.1 İzmit Limanı, Kocaeli Neler Öğreneceğiz? Bu ünitede; ◗ Ülkemizin kaynaklarıyla ekonomik faaliyetlerini ilişkilendirmeyi, ◗ Kaynakların bilinçsizce tüketilmesinin canlı yaşamına etkilerini analiz etmeyi, ◗ Türkiye’nin coğrafi özelliklerini dikkate alarak yatırım ve pazarlama proje önerileri hazırla- mayı, ◗ Vatandaşlık sorumluluğu ve ülke ekonomisine katkısı açısından vergi vermenin gereğini ve önemini savunmayı, ◗ Nitelikli insan gücünün Türkiye ekonomisinin gelişimindeki yerini ve önemini analiz etmeyi, ◗ İlgi duyduğunuz mesleklerin gerektirdiği kişilik özelliklerini, becerileri ve eğitim sürecini araştırmayı öğreneceğiz. 157

KAYNAKLARIN ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ YERİ Hazırlık Çalışması Sınıfınızda bulunan eşyaları inceleyiniz. Bunların nelerden yapılmış olabileceğini tahmin etmeye çalışınız. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 5.2 5.3 Evde kullandığımız porselen yemek ta- Kullanmakta olduğunuz kitap, defter bakları (Görsel 5.2) topraktan üretilir. (Görsel 5.3) ve kâğıt ağaçlardan üretilir. 5.4 5.5 Mutfakta kullanılan çelik tencereler (Gör- Kullandığımız elektrik, akarsular üzerine sel 5.4) ve ısıya dayanıklı camlar madenlerin kurulan barajlarda (Görsel 5.5) suyun hareket işlenmesi sonucu elde edilir. enerjisinden yararlanılarak üretilebilir. Toprak, orman, maden ve su; doğal kaynaklara örnektir. Doğal kaynaklar, insanların herhangi bir müdahalesi olmadan kendiliğinden oluşmuştur. Yukarıdaki örneklerde fark ettiğiniz gibi insanlar doğal kaynakları ihtiyaçlarını karşılamak için kullanırlar. Ülkemiz doğal kaynaklar bakımından zengin bir ül- kedir. Doğal kaynakların üretim süreçlerinde kullanılması ve insanlar tarafından tüketilmesi ekonomik faaliyetlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. 158

Ekonomik̇ Faali̇yetler Nelerdir?  Tarım  Turizm  Madencilik  Sanayi ve Ticaret  Hayvancılık  Ormancılık Düşünelim Tartışalım Gökçe ve annesi, ev ihtiyaçları için alışverişe çıkarak aşağıdaki görsellerde verilen ürünleri satın almışlardır. Görselleri inceleyerek bu ürünlerin hangi ekonomik faaliyetler sonucunda üretilmiş olabileceğini tahmin etmeye çalışınız. Düşüncelerinizi arkadaşla- rınızla paylaşınız. 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10 5.11 5.12 5.13 5.14 Ülkeler kendi kaynaklarını kullanarak üretim yaparlar. Üretim sonucu elde edilen ürünlerin bir kısmı o ülkede yaşayan insanların ihtiyaçlarını karşılamak için kullanılır. Bir kısmı ise yurt dışına satılarak ülke ekonomisine katkı sağlanır. Ülkemizde ekonomik faaliyet çeşitliliği fazladır. Bunun sebepleri şunlardır:  Yeryüzü şekillerinin çeşitlilik göstermesi,  Üç farklı iklim tipinin görülmesi,  Dört mevsimin belirgin olarak yaşanması,  Gelişmiş ulaşım ağının olması, 159

 Yer altı ve yer üstü su kaynaklarının zenginliği,  Göreceli konumu sebebiyle önemli geçiş yolları üzerinde bulunmasıdır. Bir ülkenin sahip olduğu kaynaklar, o ülkede yapılan ekonomik faaliyetleri etkiler. Örneğin, ada ve yarımada ülkelerinde yaşayan insanların önemli bir kısmı genellikle balıkçılık faaliyetleriyle geçimleri- ni sağlar. Orman varlığının fazla olduğu ülkelerde yaşayan insanlar, ormancılık yaparak veya orman ürünlerine bağlı sanayi tesislerinde üretilen ürünleri satarak geçimlerini sağlar. Şimdi sahip olduğumuz kaynaklarla ülkemizde yapılan ekonomik faaliyetler arasındaki ilişkiyi ve bunun ülke ekonomisindeki yerini ve önemini inceleyelim. Toprağımız Canlılara yaşama ortamı sağlayan yer kabuğunun yüzey bölümüne toprak adı verilir. Toprak, ya- şamımızı sürdürmek için önemli bir kaynaktır. İnsanlar, toprağı kullanarak çeşitli ekonomik faaliyetler yaparlar. Toprak kullanılarak en fazla yapılan ekonomik faaliyet tarımdır. Üç farklı iklim tipinin görülme- si, toprağın verimli olması ve su kaynaklarının bol olması ülkemizde tarımın gelişmesini ve yetiştirilen ürünlerin çeşitli olmasını sağlamıştır. Tarım, ülkemizde yaşayan insanların önemli bir kısmı için geçim kaynağıdır. Aynı zamanda tarım faaliyetleri sonucunda elde edilen ürünler, tarımla uğraşmayan diğer insanların da gıda ihtiyacını karşılar. Ülkemizde yapılan tarım faaliyeti örneklerini inceleyiniz. 5.15 5.16 Konya ve çevresinde bulunan tarım alan- Şanlıurfa ve çevresinde bulunan verimli larında ekonomik faaliyet olarak buğday üre- topraklarda ekonomik faaliyet olarak pamuk timi (Görsel 5.15) yapılır. üretimi (Görsel 5.16) yapılır. 5.17 5.18 Balıkesir çevresinde bulunan topraklarda ekonomik faaliyet olarak zeytin ağaçları diki- Trabzon ve çevresinde bulunan tarım alan- lerek zeytin üretimi (Görsel 5.17) yapılır. larında ekonomik faaliyet olarak mısır üretimi (Görsel 5.18) yapılır. 160

5.19 5.20 Malatya ve çevresinde bulunan toprak- Edirne ve çevresinde bulunan tarım alan- larda ekonomik faaliyet olarak kayısı ağaçları larında ekonomik faaliyet olarak pirinç üretimi dikilerek kayısı üretimi (Görsel 5.19) yapılır. (Görsel 5.20) yapılır. Toprak üzerinde yapılan ekonomik faaliyetler- 5.21 den biri de seracılıktır (Görsel 5.21). Tarım ürünle- rini, uygun koşulları oluşturarak mevsimi dışında Antalya ve Muğla çevresinde üretmeye seracılık adı verilir. Bir yerde seracılık seracılık gelişmiştir. yapılabilmesi için kış sıcaklıklarının yüksek, gü- neşli gün sayısının fazla olması gereklidir. Çift- çiler, saydam cam veya naylonla kapalı bir alan oluşturup bu alanda istedikleri ürünlerin üretimini yaparlar. Bunun sonucunda ürünlerin daha hızlı yetiştirilmesi sağlanır. Hayvancılık ülkemizde yapılan ekonomik faaliyetlerden biridir. Bu ekonomik faaliyeti yapmak için topraktan yararlanılır. Ülkemizde yapılan hayvancılık faaliyeti örneklerini inceleyiniz. 5.22 5.23 İstanbul, İzmir, Ankara vb. şehirlerin çevre- Ülkemizde özellikle nüfusun fazla olduğu sindeki besi çiftliklerinde yetiştirilen büyükbaş İstanbul, Bursa, Ankara vb. şehirlerin çevre- hayvanlar (Görsel 5.23) ülkemizdeki insanların sinde nüfusun et ve yumurta ihtiyacını karşı- et ihtiyacını karşılar. Bu hayvanların yiyecekleri lamak için kümes hayvancılığı yapılır (Görsel ise tarımsal faaliyetler sonucunda elde edilir. 5.22). Kümes hayvanlarının yiyeceklerinden Arpa, çavdar ve yulaf gibi ürünler yetiştirilerek olan buğday ve mısır gibi tarım ürünleri top- bunlardan hayvan yemi üretimi yapılır. rakta yetiştirilir. 161

5.24 5.25 Ülkemizde bozkır bitki örtüsünün yaygın Toprak üzerinde birçok bitki yetişir. Arı- olduğu topraklar üzerinde genellikle küçük- lar bal yapabilmek için bu bitkilerin özlerini baş hayvancılık (Görsel 5.24) yapılır. Ülke- toplar. Ülkemizde bitki çeşitliliğinin fazla ol- mizin ortası ve doğusu küçükbaş hayvancı- duğu Muğla, Rize, Kars gibi şehirlerimizde lık için uygun yerlerdir. arıcılık yapılmaktadır (Görsel 5.25). 5.26 5.27 İpek böcekleri, dut ağacının yapraklarıyla Ülkemizin doğusunda ve Karadeniz kıyı- beslenir (Görsel 5.27). Bursa ve çevresi ipek sında bulunan yaylalarda büyükbaş hayvan- böcekçiliği için uygundur. lar (Görsel 5.26) genellikle çayırlarda otlatıla- rak beslenir. Tarım ve hayvancılık faaliyetleri sonucunda üretilen ürünlerin bazıları sanayide ham madde olarak kullanılır. Bununla ilgili verilen örnekleri inceleyiniz. 5.28 5.29 Tarım alanlarında yetiştirilen ayçiçeği, zey- tin, mısır ve susam gibi ürünlerin gıda sanayi- Tarım alanlarında yetiştirilen şeker pancarı- sinde ham madde olarak kullanılmasıyla yağ nın sanayide ham madde olarak kullanılmasıy- üretimi yapılır (Görsel 5.28). la şeker üretimi yapılır (Görsel 5.29). 162

5.30 5.31 Hayvancılık faaliyetleri ile et ve süt üreti- Tarım alanlarında yetiştirilen sebze ve mi yapılır. Bunlar gıda sanayisinde ham mad- meyveler kullanılarak fabrikalarda konserve de olarak kullanıldığında peynir, yoğurt, tere- üretimi yapılır (Görsel 5.31). yağı (Görsel 5.30), sucuk, salam ve sosis gibi ürünler üretilir. Toprak ve kum da sanayide ham madde olarak kullanılmaktadır. Aşağıda verilen örnekleri incele- yiniz. 5.32 5.33 Evlerimizde özellikle banyo ve mutfakta Binaların yapımında kullanılan çimento, kullanılan seramikler (Görsel 5.32) toprak kul- fabrikalarda kumun ham madde olarak kulla- lanılarak üretilmektedir. nılmasıyla üretilmektedir (Görsel 5.33). Madenlerimiz 5.34 Maden çıkarılan yerler, maden ocağı Yer kabuğunun bazı bölgelerinde doğal et- kenlerle oluşan, ekonomik yönden değer taşıyan olarak adlandırılır. minerallere maden denir. Madenlerin yer altından çıkarılması faaliyetine ise madencilik adı verilir. 163 Madenler, ülkeler için önemli bir kaynak olup top- rak altından çıkarılır (Görsel 5.34). Ülkemiz, yer altı kaynakları bakımından oldukça zengindir. Bu nedenle madencilik ülkemizde yapılan önemli bir ekonomik faaliyettir. Ülkemizdeki insanların bir kısmı maden ocaklarında çalışarak geçimlerini sağlamaktadır. Demir, bakır, bor, krom ve boksit ülkemizde çıkarılan madenlere örnektir.

Yer altından çıkarılan madenler sanayide ham madde olarak kullanılmaktadır. Örneğin; Sivas Div- riği’de çıkarılan demir madeni Karabük’teki demir-çelik fabrikasında, Artvin Murgul’da çıkarılan bakır madeni aynı yerde bulunan bakır işleme fabrikasında, Elazığ Guleman’da çıkarılan krom madeni aynı yerde bulunan ferro-krom tesislerinde, Konya Seydişehir’de çıkarılan boksit madeni aynı yerde bulunan alüminyum fabrikasında işlenmektedir. Bu fabrikaların varlığı ülkemizdeki insanların bir kısmına istih- dam olanağı sağlar. Fabrikalarda işlenen madenler birçok ürünün yapımında kullanılmaktadır. Aşağıda verilen örnekleri inceleyiniz. 5.35 5.36 Demir, krom ve alüminyum madenle- İyi bir iletken olan bakır madeni binala- ri otomobil (Görsel 5.35), kamyon, uçak, rın elektrik tesisatında (Görsel 5.36); bilgi- gemi, otobüs ve lokomotif gibi ulaşım sayar, cep telefonu, akıllı tahta gibi elektro- araçlarının üretiminde kullanılır. nik araç gereçlerin içinde kullanılmaktadır. 5.37 5.38 Bor madeni roket yakıtı (Görsel 5.37), Cıva; tarım ilacı yapımında, boya sana- sabun, boya, deterjan, ısıya dayanıklı cam yisinde (Görsel 5.38), altın ve gümüş cev- yapımında kullanılır. herlerini ayrıştırma işleminde kullanılır. Ormanlarımız Ülkemizin önemli kaynaklarından biri ormanlardır. Ağaçların sık veya seyrek ancak kesintisiz bir örtü oluşturduğu alana orman adı verilir. Ormancılık; ormanların bakımı, yeniden yetiştirilmesi, orman ürünlerine ve hizmetlerine olan ihtiyaçların karşılanabilmesi amacıyla yapılan faaliyetlerin tümüdür. 164

Ormancılık, ülke ekonomisi için önemli bir ekonomik faaliyettir. Orman köylerinde yaşayan insanlar ormancılık yaparak geçimlerini sağlamaktadır. Ormanlar, bireylerin temel ihtiyaçlarını karşılayan birçok ürünün kaynağıdır. Aşağıda verilen örnekleri inceleyiniz. 5.39 5.40 Ağaçlardan kâğıt ve karton (Görsel Ormanlık alanlar doğa turizmine (Gör- 5.39) üretimi yapılır. sel 5.40) katkı sağlar. 5.41 5.42 Ormanlardan elde edilen keresteler Ormanlarda yetişen bitkilerin bazıları- atölyelerde ve fabrikalarda işlenerek mo- nın (kuşburnu, ıhlamur (Görsel 5.42), ısır- bilya (Görsel 5.41) üretiminde kullanılır. gan otu) çiçekleri veya tohumları ilaç yapı- mında kullanılır. Ormanları yalnızca ekonomik faaliyet amacıyla kullanılan bir kaynak olarak görmemek gerekir. Eko- nomik faaliyetlere ham madde sağlamanın dışında ormanların başka birçok faydası bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır:  Havadaki karbondioksit miktarını azaltıp oksijen miktarını artırarak havayı temizler. Böylece hava kirliliğini önler.  Doğal afet olan sel ve erozyonu önler.  Yabani hayvanlara barınak olur. Tüm bunlardan dolayı ormanları korumalı, ormanlarda ateş yakmamalı ve boş arazileri mümkün olduğunca ağaçlandırmalıyız. 165

Sularımız Su, bizler için vazgeçilmez bir yaşam kaynağıdır. Günlük yaşamımızı sürdürmek için suya ihtiya- cımız vardır. Aynı zamanda su ekonomik faaliyetler için de önemli bir kaynaktır. Ülkemizin üç tarafının denizlerle çevrili olması, yer altı suları açısından zengin olması, ülkemiz topraklarında birçok akarsu ve göl bulunması bu faaliyetleri çeşitlendirmektedir. Aşağıda verilen örnekleri inceleyiniz. 5.43 5.44 Tarım ürünlerini yetiştirmek için suya ihti- Yer altından çıkan sıcak su kaynakları yaç vardır (Görsel 5.43). Bu nedenle tarımsal üzerine kaplıca tesisleri yapılır (Görsel 5.44). faaliyetler genellikle suya yakın yerlerde yapılır. Bu tesisler kaplıca turizmi için kullanılır. 5.45 5.46 Ülkemizdeki denizlerden özellikle yaz ay- Ülkemizde bulunan deniz ve göller ula- larında turizm faaliyetleri için yararlanılır (Gör- şım için kullanılır (Görsel 4.46). sel 5.45). 5.47 5.48 İstanbul Boğazı (Görsel 5.47), ülkemizin Ülkemizin deniz, akarsu ve göllerinde ba- dünya üzerindeki önemini artırmaktadır. Bu- lıkçılık faaliyetleri yapılır (Görsel 5.48). radan geçen yabancı devletlerin ticaret gemi- lerinden ülkemiz gelir elde etmektedir. 166

İnsanlarımız Ülkemiz için önemli kaynaklardan biri de insandır. Çünkü ekonomik faaliyetler, insanlar tarafından yapılmaktadır. Örneğin ülkemizdeki bireyler tarım, sanayi ve hizmet sektöründe çalışarak ülke ekono- misine katkıda bulunurlar. Aşağıda verilen örnekleri inceleyiniz. 5.49 5.50 Tarım faaliyetlerinde ürünlerin yetiştirilme- Hayvancılık faaliyetlerinde, hayvanların si ve toplanması insanlar tarafından yapılmak- bakımı ve beslenmesi, ürünlerin elde edilmesi tadır (Görsel 5.49). insanlar tarafından yapılmaktadır (Görsel 5.50). 5.51 5.52 Fabrikalarda ürünlerin işlenerek kullanıma Yer altında bulunan madenlerin belirlen- hazır hâle getirilmesi için insanlar çalışmakta- mesi ve çıkarılması insanlar tarafından yapıl- dır (Görsel 5.52). maktadır (Görsel 5.51). 5.53 Ülkemizdeki insanların önemli bir kısmı hiz- Doktorlar, sağlık kuruluşlarında insanları met sektöründe çalışarak ekonomik faaliyetlerde bulunmaktadır (Görsel 5.53). Bunlardan bazıları tedavi ederler. şunlardır: 167  Öğretmenler, öğrencilere ders anlatarak eğitim faaliyetine katkıda bulunurlar.  Polis ve askerler, ülkemizin güvenliğini sağlarlar.  İnşaat mühendisleri ve mimarlar güvenli binalar yaparak insanların konut ihtiyacının kar- şılanmasını sağlarlar.  Şoförler, insanları bir yerden başka bir yere götürerek ulaşım faaliyetine katkıda bulunurlar.

Düşünelim Tartışalım Kaynakların ülkemiz ekonomisindeki yeri ve önemi nedir? Düşüncelerinizi arka- daşlarınızla tartışınız. Sıra Sizde Ülkemizdeki ekonomik faaliyetlere aşağıda örnekler verilmiştir. Örnekleri inceleyerek bu ekonomik faaliyetlerin hangi kaynak ya da kaynaklar kullanılarak yapıldığını noktalı yerlere yazınız. 1. Çiftçi Ahmet Amca, 10 dönümlük tarlasına şeker pancarı eker. Ürünlerini barajda biriken su ile sulayarak büyütür. Hasat zamanı geldiğinde köyden 5 kişiyi ücretini ödeyerek çalıştırır ve ürünlerini onlara toplatır. Ürünleri, şeker pancarı toplama alanına traktörle götürerek teslim eder. ............................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... 2. Gamze Hanım, kâğıt fabrikası sahibidir. Fabrikasında 50 kişi çalışmaktadır. Ürettiği kâğıdı müşterilerine satarak para kazanmaktadır. Geri dönüşümün ülke ekonomisine faydasını bilen ve bilinçli bir vatandaş olan Gamze Hanım, aynı zamanda fabrikanın yanında kurduğu tesis ile atık kâğıtların geri dönüşümünü de sağlamaktadır. ............................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... 3. Yaşadığı köyde büyükbaş hayvancılıkla uğraşan İsmail Bey, bir besi çiftliği kurmuştur. Çiftliğinde 70 tane büyükbaş hayvan bulunmaktadır. Hayvanların yiyecek ihtiyacını tarlasına ektiği mısırı, silaj hâline getirerek karşılamaktadır. Hayvanların sütünü hızlı bir şekilde sağmak için süt sağma makineleri kullanmaktadır. Hayvanlardan elde ettiği sütü, anlaştığı süt firmasına satarak geçimini sağlamaktadır. ............................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... 4. Işıl Hanım, inşaat mühendisidir. Konut inşa ederek ülke ekonomisine katkıda bulunmak- tadır. Bina yapmak için çimento, kum, kapı, parke, elektrik kabloları, demir gibi ürünleri fabri- kalardan satın almaktadır. ............................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... 168

KAYNAKLARIN BİLİNÇSİZ KULLANIMI Hazırlık Çalışması Kaynakları bilinçsizce kullanmanın canlı yaşamına zararları neler olabilir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Başakşehir Belediyesinden hediyeli atık yağ kampanyası Temiz bir çevre için duyarlı çalışmalarını sür- düren Başakşehir Belediyesi, bitkisel ve hayvansal atık yağları topluyor. 5 litre atık yağ getirenlere, 1 litre ayçiçeği yağı hediye ediyor. Ülkemizde son yıllarda yağda kızartılmış yiyecek- 5.54 lerin tüketiminde önemli artışlar oldu. Bunun sonucu Başakşehir Belediyesinin kampanya afişi olarak da kullanılmış bitkisel yağ atıklarında ciddi bir artış gözlenmektedir. Başakşehir Belediyesi Temizlik İşleri Müdürlüğü tarafından ilçe genelinde yürütülen projede, toplanacak bitkisel atıkların çevreyi kirletme- sinin engellenmesi ve vatandaşların bilinçlendirilerek, atık yağların değerlendirilmesi konusunda bir çalışma başlatıldı (Görsel 5.54). Kızartma yapmak amacıyla kullanılan yağların; suya ve kanalizasyona dökülme- den toplanması, evlerde biriktirilerek görevlilere teslim edilmesi konusunda bilgiler verildi. Başakşehir Belediyesi yetkilileri, atık yağların zararları konusunda şu bilgileri veriyor:  Bitkisel atık yağlar, suya ve kanalizasyona döküldüğü andan itibaren su yüzeyini kaplar, havadan suya oksijen geçisini önler, zamanla sudaki oksijenin tükenmesine neden olur. Su kay- naklarında yaşamını sürdüren canlılar bu durumdan büyük zarar görür. Denize, akarsuya ve göle ulaşan bitkisel atık yağlar kuşlara, balıklara ve diğer canlı türlerine zarar vermektedir.  Atık yağlar, atık su arıtma tesislerinin işletme maliyetlerini artırır. Atık yağlar, kanal borularına yapışarak boru kesitinin daralmasına ve tıkanmasına neden olmaktadır.  Çöpe dökülen atık yağlar çöp depolama alanında sık sık yangın çıkmasına neden olmak- tadır. 169

Lütfen dikkat! Belediye yetkilileri, vatandaşlara şu hususlarda 5.55 uyarılarda bulundu: Kullanılmış kızartmalık yağları çevrenin korunması amacıyla kanalizasyona, toprağa, denize ve benzeri ortamlara dökmeyiniz (Görsel 5.55). Kullanılmış kı- zartmalık yağları diğer atıklardan ayrı olarak biriktirip geri kazanım tesislerinde değerlendirilmek üzere te- miz ve ağzı kapalı 5 litrelik bir kapta biriktiriniz. Biriktir- diğiniz atık yağları belediyemiz tarafından gönderilen yetkililere teslim ederek 1 litre ayçiçeği yağınızı alınız. Genel Ağ’dan düzenlenerek alınmıştır (21.05.2018). Düşünelim Tartışalım Okuduğunuz haberden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. Cevapları- nızı arkadaşlarınızla paylaşınız.  Başakşehir Belediyesinin atık yağ toplama kampanyası başlatmasının amacı nedir?  Atık yağların çevreye ve canlı yaşamına zararları nelerdir?  Yaşadığınız yerleşim birimindeki belediye hangi atık maddeleri toplamaktadır? Bu konuda bilgi edininiz. İnsanlar yaşamsal ihtiyaçlarını karşılamak ama- cıyla üretim faaliyetleri yapar ve bunun için doğal kaynaklardan yararlanırlar. Fakat bazı insanlar üre- tim süreçlerinde duyarsız davranabilmekte ve doğal kaynakların hiç bitmeyeceğini düşünmektedir. Oysa bu hatalı bir düşüncedir. Doğal kaynaklar bilinçsiz- ce kullanıldığında tükenme tehlikesiyle karşı karşıya kalır. Aynı zamanda doğal kaynakların üretim süreç- lerinde bilinçsizce kullanımı sonucu çeşitli atık mad- 5.56 deler oluşur. Atık maddeler havaya, suya ve toprağa karışarak tüm canlıların yaşamını olumsuz etkiler. Dünyamız, mavi gezegen olarak da adlandırılır. Uzaydan çekilen fotoğraflarına baktığımızda dünya masmavi görülmektedir (Görsel 5.56). Bunun nedeni dünya yüzeyinin yaklaşık %71’inin sularla kaplı olmasıdır. Buna rağmen dünyadaki içilebilir nitelikteki temiz su miktarı çok azdır. İnsanlar içme amacıyla akarsu, nehir ve göl gibi tatlı su kaynak- larındaki suları ve yer altı sularını kullanmaktadır. İçilebilir nitelikteki sular, Dünya’daki suların yaklaşık %3’üdür. Bu suyun da bir kısmı yer altı sularıdır. Bu durumu şöyle açıklayabiliriz: Dünya’daki suları 100 bardak olarak düşündüğümüzde bu suyun ancak 3 bardağı içilebilir niteliktedir. Bu nedenle suyu tasar- ruflu kullanmaya özen göstermeliyiz. 170

Görseli Yorumlayalım Aşağıda İzmir Büyükşehir Belediyesinin suyun tüketimiyle ilgili bir afişi verilmiştir. Bu afişteki görselden çıkardığınız düşünceleri arkadaşlarınızla paylaşınız. 5.57 Su kaynakları hem tarım alanlarını sulamak hem barajlarda elektrik üretmek hem de içmek için kullanılmaktadır. Fabrika ve kanalizasyon atıklarının denizlere, akarsulara, göllere ve yer altı sularına karışması sonucu sularımız kirlenmektedir. Su kaynaklarının hızla kirlenmesi ve üretim süreçlerinde bilinçsizce kullanılması temiz su kaynaklarının azalmasına neden olmaktadır. Kirli sulardaki atık maddeler, insan vücuduna geçebilir. Bunun sonucunda insanlarda tifodan koleraya kadar salgın hastalıklar görülebilir. Tarım arazileri kirli sularla sulandığında buralarda yetişti- rilen sebze ve meyveleri tüketen insanlar zarar gö- rebilir. Su kirliliği sonucu su kaynaklarında yaşayan canlıların yaşamları sona erebilir (Görsel 5.58). Ormandaki bitkiler kendi besinlerini üretirken havadaki karbondioksidi kullanır ve havaya oksi- jen verir. Bu nedenle ormanlar, dünyanın oksijen 5.58 kaynağı olarak nitelendirilebilirler. Ne yazık ki dün- Su kirliliği canlı yaşamını tehdit eder. yadaki orman varlığı insanların hatalı davranışları sonucu her geçen gün azalmaktadır. Söndürülmeyen piknik ateşleri, bitkilerin doğadan aşırı miktarda toplanması, yakıt ve kereste elde etmek amacıyla ağaçların bilinçsizce kesilmesi, ormanlık alanlara bı- rakılan kırık cam parçaları, yerleşim ve tarım alanı açmak için ormanların kesilmesi gibi örnekler, hatalı insan davranışlarından bazılarıdır. 171

Piknik yaparken yakılan ateşin söndürülme- 5.59 mesi ve ormanlık alanlara bırakılan cam parça- ları orman yangınlarının başlıca sebeplerindendir Orman yangınları, çok sayıda canlının yaşamını (Görsel 5.59). Orman çok sayıda canlının barındığı kaybetmesine sebep olabilir. doğal bir yaşam alanıdır. Bir orman yangınında çok sayıda canlı yaşamını yitirebilir. Orman yangınına rağmen hayatta kalan canlılar ise barınaklarının, besin ve su kaynaklarının yok olması sonucunda yaşamlarını devam ettirmekte zorlanır. Bu nedenle orman yangınlarına karşı dikkatli olmalı, bir orman yangını gördüğümüzde ALO 177 hattını arayarak yetkililere haber vermeliyiz. İnsanlar ormanda yetişen bitkileri baharat, ilaç ve içecek yapımında kullanmaktadır. Ancak bu bitkilerin doğadan aşırı miktarda toplanması bit- kilerin neslinin tükenmesine neden olabilir. Yakıt olarak ağaçları kullanmak isteyen bir kişi, fırtına etkisiyle kendiliğinden yıkılmış ağaçları (Görsel 5.60) kullanırsa doğal kaynakların korunmasına 5.60 katkı sağlamış olur. Ormanlık alanda fırtına etkisiyle ağaçlar yıkılabilir. Toprak; bitkilerin kökleriyle tutunduğu, insanların ve hayvanların üzerinde yaşadığı doğal bir kay- naktır. İnsanlar toprağın üzerinde tarım yapar, bina inşa eder, hayvan otlatır. Toprak birçok hayvanın yuvasıdır. Yetiştirdiğimiz sebze ve meyvelerle, hayvancılıktan elde ettiğimiz ürünlerle besin ihtiyacımızı karşılarız. İnşa ettiğimiz binalarda ailemizle birlikte yaşarız, eğitim görürüz, tedavi oluruz. Düşünelim Tartışalım Tüm canlıların yaşamını devam ettirmesinde önemli bir rolü olan toprağı bilinçli kullanıyor muyuz? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Evsel atıkların toprağa rastgele bırakılma- 5.61 sı, çiftçilerin bilinçsizce kimyasal gübre ve tarım ilacı kullanması, fabrika atıklarının gerekli işlem- Toprak kirliliği doğal yaşam alanlarının zarar ler yapılmadan toprağa salınması toprak kirliliği- görmesine sebep olabilir. nin her geçen gün artmasına neden olmaktadır (Görsel 5.61). Toprağın kâğıt, pil, plastik ve cam atıklarıyla kirlenmesi canlıların yaşam alanlarının daralmasına neden olmaktadır. Atık maddelerle kirlenen toprak, tarımın yapılmasına ve canlıların yaşamını devam ettirmesine engel olmaktadır. 172

Toprak kirliliği yaşanan tarım arazilerindeki zararlı maddeler, yetişen sebze ve meyvelerle insanlara geçebilmektedir. Bu durum insanlarda çeşitli sağlık sorunlarının görülmesine neden olmaktadır. İnsanlar, ihtiyaçları olan maddeleri üretebilmek ve günlük hayatı kolaylaştırmak için enerji kullanırlar. Gerek doğal yollardan gerekse teknolojinin bizlere sunduğu imkânlar doğrultusunda yer altı ve yer üstü kaynakları kullanılarak enerji üretimi yapılır. Enerji kaynaklarımız, yenilenemeyen ve yenilenebilir enerji kaynakları olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Şimdi bunların neler olduğunu inceleyelim. Yenilenemeyen (Tükenebilen) Enerji Kaynakları Kullanıldıkça tükenen ve tekrar oluşması çok uzun yıllar alan enerji kaynaklarına yenilenemeyen enerji kaynakları adı verilir. Taş kömürü, linyit, petrol, doğal gaz ve nükleer enerji yenilenemeyen enerji kaynaklarına örnektir. Taş Kömürü 5.62 Taş kömürü yandığında çevresine yüksek miktarda ısı yayan fosil bir yakıttır. Ülkemizde Çatalağzı Termik Santrali, Zonguldak Zonguldak ve çevresindeki madenlerden çıkarılır. Madenlerden çıkardığımız taş kömürü ülkemizin Linyit ihtiyacını karşılamadığı için ithal edilir. Taş kömü- Linyit ülkemizde en yaygın olarak bulunan rü demir-çelik sanayisinde enerji kaynağı olarak enerji kaynağıdır. Yandığında çevresine yaydığı da kullanılır. Bunun dışında Zonguldak’ta bulunan ısı miktarı, taş kömürüne göre azdır. Linyit, ko- Çatalağzı Termik Santralinde (Görsel 5.62) taş kö- nutlarda yakıt olarak kullanılırken termik sant- mürü kullanılarak elektrik üretimi yapılmaktadır. rallerde de elektrik üretmek amacıyla kullanılır. Ülkemizde en fazla Kahramanmaraş (Afşin, El- 5.63 bistan) (Görsel 5.63), Muğla (Yatağan), Manisa Afşin Termik Santrali, Kahramanmaraş (Soma) ve Kütahya’da (Tunçbilek, Seyitömer, Tavşanlı) çıkarılır. Petrol 5.64 Ülkemiz, petrol ihtiyacının büyük bir kısmını it- Petrol çıkarılan bir kuyu, Batman halatla karşılar. Batman (Görsel 5.64), Siirt, Diyar- bakır ve Adıyaman ülkemizde petrol çıkarılan il- lerimizdir. Petrol, rafinerilerde işlenerek kullanıma hazır hâle getirilir. Aliağa (İzmir), İpraş (İzmit), Ataş (Mersin), Orta Anadolu (Kırıkkale) ve Batman ra- finerisi ülkemizdeki petrol rafinerileridir. Petrolün rafinerilerde ayrıştırılması sonucunda elde edilen benzin, motorin, fuel oil, gaz yağı ve asfalt gibi ürünler pek çok alanda kullanılmaktadır. 173

Doğal Gaz 5.65 Doğal gaz enerji santrali, Ovaakça-Bursa Doğal gaz günümüzde yaygın olarak kullanılan enerji kaynaklarından biridir. Ülkemiz doğal gaz ya- takları açısından zengin değildir. Ülkemizde doğal gaz Kırklareli (Hamitabat) ve Mardin’de (Çamurlu) çıkarılır. İhtiyacımızın büyük bir kısmı ithal edilir. Do- ğal gaz konutların ısıtılmasında, sanayide ve elektrik üretiminde kullanılır. Ambarlı (İstanbul) ve Ovaakça (Bursa) (Görsel 5.65) doğal gazla çalışan enerji sant- rallerimize örnektir. 5.66 Nükleer Enerji Mersin, Akkuyu’da yapım aşamasında olan nükleer Uranyum ve toryum madenlerinin ham madde santralin proje görseli olarak kullanılmasıyla elde edilen enerji türüdür. Ülkemizde şu anda aktif olarak kullanılan nükleer enerji santrali yoktur. Ancak Mersin’de yapım aşa- masında olan (Görsel 5.66) ve Sinop’a yapılması planlanan iki nükleer enerji santrali projesi bu- lunmaktadır. Bu enerji santralleri tam kapasiteyle çalıştığında ülkemizin enerji ihtiyacının önemli bir kısmının karşılanacağı düşünülmektedir. Yenilenebilir (Tükenmeyen) Enerji Kaynakları Kullanıldıkça tükenmeyen ve tekrar oluşması uzun yıllar almayan enerji kaynaklarına yenilenebilir enerji kaynakları adı verilir. Güneş enerjisi, rüzgâr enerjisi, hidroelektrik enerji ve jeotermal enerji yeni- lenebilen enerji kaynaklarına örnektir. Güneş Enerjisi Güneş ışığını gün boyunca daha fazla alan yerlerde güneş enerjisinden yararlanılır. Örneğin An- talya’da güneşten yararlanma süresi Samsun’a göre daha fazladır. Bu nedenle ülkemizde güneş enerji- sinden en fazla ülkemizin güney kıyılarında yararla- nılır. Güneş panelleri (Görsel 5.67) kullanılarak güneş enerjisinden elektrik enerjisi üretilir. Bu sayede ev- lerdeki elektrikli araç gereçlerin çalışması için ge- rekli elektrik enerjisi elde edilir. Günümüzde güneş panelleri; deniz fenerleri, uzay mekikleri, yangın gö- zetleme kuleleri, sokak lambaları gibi yerlerde kul- 5.67 lanılmaktadır. Güneş kolektörleri ise güneş enerjisini ısı enerjisine çevirerek evlerdeki sıcak su ihtiyacının Güneş panelleri konutların elektrik ihtiyacını karşılanmasını sağlamaktadır. karşılayabilir. 174

Rüzgâr Enerjisi 5.68 Rüzgâr santralleri, Bandırma-Balıkesir Rüzgârın gücünden yararlanılarak elde edilen enerji türüdür. Şiddetli rüzgârların estiği yüksek kesimlere kurulan rüzgâr santrallerinde elektrik üretimi yapılmaktadır. Ülkemizde son yıllarda rüz- gâr santrali yatırımları hızla artmaktadır. Bu saye- de rüzgâr enerjisinin toplam enerji üretimindeki payında artış gözlemlenmektedir. Çanakkale, Ba- lıkesir (Görsel 5.68), İzmir ve İstanbul rüzgâr sant- rallerinin kurulduğu şehirlerimize örnektir. 5.69 Hidroelektrik Enerji Atatürk Barajı ve Hidroelektrik Santrali, Şanlıurfa Suyun akış hızından yararlanılarak elde edilen enerji türüne hidroelektrik enerji adı verilir. Çok sa- yıda nehir bulunan ülkemizde hidroelektrik enerji potansiyeli yüksektir. Nehirlerin üzerine yapılan barajlar elektrik üretimini sağlar. Atatürk Barajı (Görsel 5.69), Karakaya Barajı, Keban Barajı, Hir- fanlı Barajı ülkemizde hidroelektrik enerji üretimi yapılan barajlara örnektir. Jeotermal Enerji Yer altında bulunan sıcak suyun yeryüzüne 5.70 çıktığı yerlerde jeotermal enerji santralleri kurul- Jeotermal Enerji Santrali, Sarayköy-Denizli maktadır. Bu santrallerde yeryüzüne çıkan sıcak su ve su buharından yararlanılarak elektrik enerjisi üretilmektedir. Ülkemizde Denizli (Sarayköy) (Gör- sel 5.70) ve Aydın’da (Buharkent) jeotermal enerji santralleri bulunmaktadır. Sıcak su kaynaklarından seraların ısıtılması konusunda da yararlanılmakta- dır. Aynı zamanda sıcak su kaynaklarının yeryüzü- ne çıktığı yerlerde kaplıcalar kurularak turizm faa- liyetleri de yapılmaktadır. Doğal kaynaklarımızın yok olmaması ve doğru bir şekilde kullanılması için bilinçli olmak gerekir. Ül- kemizin kaynaklarını hiç tükenmeyecekmiş gibi kullanmak doğru değildir. Doğal kaynaklardan, bizden sonra gelecek nesillerin de yararlanma hakkı vardır. Doğal kaynaklar bilinçsizce tüketildiğinde gelecek nesiller yaşamlarını devam ettirmekte zorlanır. Bu nedenle sorumluluk bilinciyle hareket etmeli ve doğal kaynakları tasarruflu kullanmalıyız. 175

Düşünelim Tartışalım Günümüzde enerji üretiminde kullanılan kaynakların genel özellikleri aşağıdaki tab- loda verilmiştir. Bu özelliklere göre enerji kaynaklarının canlı yaşamı üzerinde nasıl bir etki yaptığını düşününüz. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Yenilenemeyen Enerji Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Özellikleri Kaynaklarının Özellikleri  Bu kaynaklardan elektrik enerjisi  Bu kaynaklardan elektrik enerjisi üreti- üretilirken aşırı miktarda karbondioksit lirken az miktarda karbondioksit açığa açığa çıkar. çıkar.  Kaynakların kullanım süresi sınırlıdır.  Kaynakların kullanım süresi sınırsızdır. Kaynaklar kullanıldığında yeniden Kaynaklar kullanıldığında kısa zaman oluşmaları çok uzun yıllar alır. içinde yeniden kullanılabilir.  Ülkeyi dışa bağımlı hâle getirir.  Ülkenin enerji ihtiyacını kendi kaynak-  Canlı yaşamına verdiği zarar çok faz- larıyla karşılar. ladır.  Canlı yaşamına verdiği zarar çok azdır. Sıra Sizde Aşağıda verilen kaynakların bilinçsizce kullanılmasının canlı yaşamına etkilerini nok- talı yerlere yazınız. Su: ............................................................................................................................................ .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. Toprak: ..................................................................................................................................... .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. Orman: ..................................................................................................................................... .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 176

YATIRIM VE PAZARLAMA Hazırlık Çalışması Yaşadığınız yer ve çevresinde yapılan ekonomik faaliyetlere bağlı olarak hangi alanlarda yatırım yapılabilir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Anne-kız “incir cipsi” ile girişimci oldu. Aydın’ın Kuyucak ilçesin- de incir üreticisi Semra Ha- nım, inciri farklı şekilde kuru- tarak elde ettiği ve “incir cipsi” adını verdiği ürünle başarılı bir girişimcilik örneği sergilemek- tedir. Semra Hanım, eşinin yol kenarındaki tezgahta sata- madığı yaş incirleri ince ince dilimleyip kurutarak değerlen- dirdi (Görsel 5.71). Çeşitli denemeler yapan 5.71 Semra Hanım, güneşte kuru- Cips yapılmak üzere kurutulan incirler yan ince dilimlerin cips gibi çıtır çıtır ve lezzetli olduğunu fark etti. Semra Hanım, komşuları ve yakınlarına ikram ettiği kuru meyveyi, “incir cipsi” adıyla satışa da çıkardı. İşini büyütmeye karar veren Semra Hanım, üniversitede okuyan kızı Gizem’den kendisine yardımcı olmasını istedi. Kızı- nın da olumlu yaklaşımı sayesinde bir proje hazırlayan anne-kız T.C. Tarım ve Orman Bakanlığının Genç Çiftçi Projesi’ne başvurdu ve 30 bin lira hibe aldı. Mahalledeki 5 kadına da istihdam sağlayan anne-kız, bahçelerden toplanan taze incirleri evle- rinin önünde temizleyip ince ince keserek sera içinde kurutmaya başladı. Genel Ağ’daki alışveriş siteleri aracılığıyla satışa başlayan Semra Hanım ve ailesi, geçen yıl kilogramı 25 liradan yaklaşık 400 kilogram incir cipsini satmayı başardı. Semra Hanım muhabirimize, eşiyle hayatlarını birleştirdikten sonra çiftçiliğe başladığını ve o dönemden bu yana “Daha farklı ne yapabiliriz?” diye sorguladığını anlattı. Semra Hanım, sözlerine şöyle devam etti: “Eşim yol kenarında taze incir satıyordu. Satılmayan incirleri de böyle ince ince doğrayıp kendimiz yedik. Sonra “Neden bu şekilde satmayalım?” dedim. 177

Semra Hanım sözlerine “Ürünümüzü cips hâlinde satmaya karar verdik. Bu tat çok sevildi ve talep çok fazla. Bu sene bir ton satış yapacağımızı ümit ediyorum. Ankara, İstanbul ve İzmir gibi illerden özel siparişler alıyoruz. Geçen sene 50 kilo alan bu sene 100 kilo istiyor. Sadece iç piyasaya değil dışarıya da açılmak istiyoruz. Biz incire katma değer koyduk. Taze incir toplarken bazen bir kenarı hafif ezilmişleri satamıyorduk. Ama şimdi o hâldeki tüm ürünleri ince ince kesip cips yapabiliyoruz.” şeklinde devam etti. Semra Hanım, ihracat yapmayı da hedeflediklerini, bunun için kızının mezun olmasını bekle- diğini, gelecek için çok daha büyük planlarının olduğunu kaydetti. Semra Hanım’ın kızı Gizem ise en büyük hedefinin annesiyle bu işte başarıya ulaşmak olduğunu vurguladı. Tatil dönemlerinde annesine yardım ettiğini ve çok mutlu olduğunu dile getirerek “Yazları tatil yerine burada vakit geçiriyorum. Çünkü ben bu işin tüm aşamasında yer almak istiyorum. Yapacağım işte tamamen profesyonel olmak istiyorum. Umuyorum ki annemle iyi işler yapacağız.” dedi. Genel Ağ’dan düzenlenerek alınmıştır (26.05.2018). Düşünelim Tartışalım Okuduğunuz haberden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. Düşünceleri- nizi arkadaşlarınızla paylaşınız.  Semra Hanım ve kızının yatırım fikri nedir? Bu yatırım fikrine nasıl karar ver- mişlerdir?  Semra Hanım ve kızı yatırımları için hangi ham maddeyi kullanmaktadır?  Semra Hanım ve kızı yatırımları için gerekli olan sermayeyi nasıl karşılamışlardır?  Semra Hanım ve kızı ürettikleri ürünleri nasıl pazarlamaktadır? İnsanların istek ve ihtiyaçlarını karşılamak için ekonomik faaliyetler yaptığını, ülkemizin coğrafi özel- liklerinin yapılan ekonomik faaliyetleri etkilediğini öğrenmiştiniz. Yer şekilleri, iklim, su kaynakları gibi doğal faktörler; nüfus ve ulaşım gibi beşerî faktörler ülkemizde bir yere yatırım yapılmasında belirleyici olan özelliklerdir. Ülkemizin doğusunda yer şekilleri dağlık ve en- gebelidir. Bu kısımlar iklime ve bitki örtüsüne bağlı olarak hayvancılık yatırımları yapmaya uygundur. Bu nedenle ülkemizin doğusunda et ve süt ürünleri tesisleri kurmak doğru bir yatırım olabilir. Ülkemizin orta kesiminde ova ve platolar faz- 5.72 ladır. Yaz aylarının karasal iklime bağlı olarak kurak geçmesinden dolayı bu zamanlarda buğday tarımı Konya ve çevresi un ve makarna fabrikası yapılmaktadır. Bu nedenle ülkemizin orta kesimin- yatırımı için uygundur. de unlu mamuller (makarna, bisküvi gibi) tesisi kur- mak doğru bir yatırım olabilir (Görsel 5.72). 178

Ülkemizin güney kıyıları iklim koşullarından dolayı yaz aylarında, turizm faaliyetleri için uygundur. Özellikle Antalya, ülkemizde deniz turizminin en çok geliştiği ille- rimiz arasındadır. Bu nedenle Antalya’da turizme yöne- lik yatırımlar (otel, restoran, tur organizasyonu, hediyelik eşya üretimi ve satışı gibi) yapılabilir (Görsel 5.73). 5.73 Hediyelik eşya satışı turistik yerlerde sıklıkla görülür. Karadeniz kıyıları yer şekilleri bakımından dağlık ve engebelidir. Özellikle Doğu Karadeniz’de yıl boyunca yağış görülür. Bu nedenle bu çevre çay ve fındık yetiştirmeye uygundur. Trabzon ve Rize’ye çay, Ordu ve Giresun’a ise fındığa dayalı üretim tesisleri kurulabilir. Marmara ve Ege’nin kıyı kesimleri, yer şekilleri bakımından genel olarak düz ve sade bir yapıya sahiptir. Bu yerlerde iklim ılıman, nüfus fazladır. Ülkemizde yatırımların en fazla yapıldığı yer ise İstanbul ve çevresidir. Ulaşım olanaklarının gelişmiş olmasından dolayı ham madde temininde zorluk yaşanma- maktadır. İstanbul ve çevresinde birçok ekonomik faaliyete bağlı iş kolları kurulabilir. Ülkemizin güneydoğusu yer şekilleri bakımından düz 5.74 ve sade bir yapıya sahiptir. İklim koşullarından dolayı yaz ayları kurak geçer. Su probleminin GAP (Güneydo- ğu Anadolu Projesi) ile çözülmesinden sonra bu bölge ülkemizde pamuğun en çok üretildiği yer konumuna gel- miştir. Bu nedenle ülkemizin güney doğusunda pamuklu dokuma fabrikası kurmak doğru bir yatırım olabilir (Gör- sel 5.74). Gömlek, pamuklu dokuma fabrikalarında üretilen ürünlerden biridir. Yeni iş kurarak veya mevcut işleri geliştirerek mal veya hizmet üreten kişiye girişimci adı verilir. Sizler de hayatınızın ilerleyen dönemlerinde girişimci olarak yatırım yapabilirsiniz. Şimdi bir yere yatırım yapılırken dikkat edilmesi gereken faktörleri öğrenelim. Yatırım Yapılırken Dikkat Edilmesi Gereken Faktörler Sermaye Yatırım yapabilmek için en önemli faktördür. Sermaye, yatırımın kurulması ve yürütülmesi için gerekli olan paradır. Örneğin, deniz kıyısında otel inşa etmek veya herhangi bir yerde yumurta üretimi yapmak amacıyla tavuk çiftliği kurmak yeterli sermaye olursa gerçekleşebilir. Araç gereç temini, enerji ve ham madde alımı, üretilen ürünlerin tüketiciye taşınması, çalışan işçilerin ücretlerinin karşılanması için ser- maye gereklidir. Devletimiz, iş fikri olan girişimcilere yardımcı olmak için Küçük ve Orta Ölçekli İşletme- leri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) aracılığıyla sermaye desteği sağlamaktadır. 179

Ham madde İşlenmemiş veya yarı işlenmiş maddelere ham madde adı verilir. Peynir ve yoğurt üretiminde kul- lanılan süt, un ve makarna üretiminde kullanılan buğday, elektrik üretiminde kullanılan doğal gaz, uçak yapımında kullanılan boksit madeni birer ham maddedir. Yatırım yapılırken kurulacak tesisin, ham mad- de kaynaklarına yakın olması tercih edilmelidir. Çünkü bu durum üretim maliyetlerini azaltır. Bazı ham madde kaynaklarının, kurulacak tesise yakın olması ise bir zorunluluktur. Örneğin, hasadı yapılan şeker pancarının hemen işlenmesi gereklidir. Bu nedenle şeker fabrikaları üretim alanlarının yakınına kurulur. Eğer ham madde kısa sürede bozulmuyorsa ve ulaşım masrafları fazla değilse kurulacak tesisin ham maddeye yakın olma zorunluluğu yoktur. Ulaşım Ülkemizde yeryüzü şekillerinin dağlık ve engebeli olduğu yerlerde ulaşım ağı yeterince gelişmemiş- tir. Arazinin düz ve sade olduğu yerlerde ise ulaşım olanakları daha iyidir. Ham maddeleri, kuracağımız tesise taşımak ve tesiste ürettiğimiz ürünleri tüketiciye ulaştırmak gerektiğinden yatırım yapacağımız yerin ulaşım ağını göz önünde bulundurmalıyız. Ulaşımın hızlı olmasının yanında maliyetinin de az ol- ması önemlidir. Enerji Yatırım yapılacak tesis için enerji gereklidir. Fabrikalarda makinelerin çalıştırılması, tarımda serala- rın ısıtılması, otellerin aydınlatmasının sağlanması enerji sayesinde olmaktadır. Enerji, maliyeti olan bir faktördür. Bu nedenle üretim süreçlerinde maliyetin artmasına neden olur. Kurulacak tesisin ihtiyacı olan enerji imkânlar ölçüsünde üretilebilir. Bu amaçla güneş kolektörlerinden ve güneş panellerinden yararlanılabilir. İş Gücü Yatırım planı yaparken kurulacak tesiste insan gücüne ihtiyaç olduğu unutulmamalıdır. Ülkemizde genç nüfus fazla olduğu için iş gücü sıkıntısı yaşanmamaktadır. Pazarlama Bir ürünün, bir malın, bir hizmetin satışını geliştir- mek amacıyla; tanıtmayı, paketlemeyi, satış eleman- larının yetiştirilmesini içeren, etkinliklerin bütününe pazarlama adı verilir (Görsel 5.75). Mal veya hizmet üretmenin amacı elde edilen ürün veya hizmetin in- sanlara satılmasıdır. Bu nedenle yatırım yaparken pazarlama olanakları göz önünde bulundurulmalıdır. Üretilen ürünler ve hizmetler tüketiciyle doğru bir şe- 5.75 kilde buluşturulmalıdır. Bu amaçla reklam ve tanıtım Üretilen mal ve hizmetler pazarlama yapılarak yaparak insanların ilgisini çekmek yerinde olacaktır. insanlara sunulur. Araştıralım Paylaşalım Ülkemizin coğrafi özelliklerini dikkate alarak istediğiniz bir konuda yatırım ve pazarlama proje önerisi hazırlayınız. Çalışmanızda görsel öğeler kullanabilirsiniz. Bunun için kitabınızın 179 ve 180. sayfalarındaki, yatırım yapılırken dikkat edilmesi gereken faktörleri göz önünde bulun- durunuz. Hazırlayacağınız çalışmayı sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 180

Aşağıda bir öğrencinin örnek çalışması verilmiştir. İnceleyiniz. Hakan’ın Çalışması Merhaba arkadaşlar! Ailemle birlikte Kızılırmak Nehri’ne kıyısı olan bir köyde yaşıyorum. Bizler geçi- mimizi hayvancılık yaparak sağlıyoruz. Bir akşam evde dergileri ve kitapları incelerken dergilerden birinde- ki yazı dikkatimi çekti. Yazıda şu bilgiler yer alıyordu: “Mersin balığı (Görsel 5.76) yumurtalarından havyar üretimi yapılmaktadır. Havyar, ekonomik değeri yüksek bir üründür. Mersin balıklarının nesli, aşırı avlanma ne- 5.76 deniyle yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu ne- denle mersin balıklarının doğal yaşam alanlarından avlanması yasaklandı.” Babamla beraber bu konu hakkında Genel Ağ üzerinden araştırma yapıp daha fazla bilgi sahibi olmaya karar verdik. Mersin balıkları üreme olgunluğuna ulaşmadan havyarı ve eti için avlanmaktadır. Bu nedenle bazı mersin balıklarının nesli tükenmiş bazılarının da tükenmek üzeredir. Babamla nehir üzerine kafesler yerleştirmeyi ve bu kafeslerde mersin balığı yetiştirmeyi planladık. Bu sayede hem bir balık türünün doğal yaşam alanlarında kaçak olarak avlanmasını önleyebilir hem de yeni bir iş kolu meydana getirebiliriz. Yatırım ve pazarlama önerilerimizi şu şekilde planladık: Coğrafi özellik: Yaşadığımız yerin coğrafi özellikleri mersin balığı üretimi için uygundur. Sermaye: Projemizi KOSGEB onayına sunarak gerekli sermaye desteğini almaya çalışacağız. Ham madde: Çiftliğimizde yetiştirmek için yavru mersin balığı yetiştiren ve satan firmalarla iletişime geçeceğiz. Ulaşım: Mersin balıklarından elde edilen havyarları özel kutulara koyarak paketleyeceğiz. Paketlerdeki mersin balığı havyarlarını soğuk gıda taşıyan lojistik firmalarının araçlarıyla alıcılara göndereceğiz. Enerji: Çiftliğimizin enerji ihtiyacını güneş panelleriyle karşılayacağız. İş gücü: Köyümüzde balık çiftliğinde çalışacak yeterli iş gücü bulunmaktadır. Bu sayede kö- yümüzde yaşayan insanlara istihdam olanağı sağlayacağız. Pazarlama: Sosyal medya hesaplarımızdan çiftliğimizin tanıtımı yapacağız. Bir matbaada bastıracağımız tanıtım broşürlerini şehir merkezinde dağıtacağız. Böylece yaptığımız faaliyetten yöre halkının haberdar olmasını sağlayacağız. Turistik otellerin yetkilileriyle yüz yüze görüşme yaparak ürünümüzü tanıtacağız. Hazırladığımız bu projeyi, imkânlarımız doğrultusunda hayata geçirmeyi düşünüyoruz. Bu kitap için yazılmıştır. Sıra Sizde Bir yerde yatırım yaparken doğal ve beşerî faktörler niçin göz önünde bulundurulma- lıdır? Düşüncelerinizi defterinize yazarak sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 181

VERGİMİ ÖDÜYORUM Hazırlık Çalışması Alışveriş yaptıktan sonra neden fiş almalıyız? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Okuma Metni Mehmet Bey, eve yeni bir buzdolabı almak için eşi ve kızıyla birlikte alışverişe çıkar. Elektronik eşya satan mağazalarda buzdolabı modellerini incelerler. En sonunda aradıkları özelliklere ve aile bütçelerine uygun bir buzdolabı bulup satın alırlar. Buzdolabının ücretini ödedikten sonra Mehmet Bey ve kızı Elif arasında aşağıdaki konuşma geçer. Elif: Babacığım! Aldığımız buzdolabının ücre- T.C. FATURA tini ödedikten sonra satıcının sana verdiği faturayı (Görsel 5.77) inceleyebilir miyim? İl Kodu 45 İrsaliye Tarihi : 02/09/2019 (K) İrsaliye No : 0874 Mehmet Bey: Elbette kızım. Elif, alışveriş faturasını babasından alır ve ince- Müşterinin Adı-Soyadı, Ünvanı : SERİ : B Müşterinin Adresi : SIRA NO : 084512 Müşteri V.D. : Vergi No: lemeye başlar. Miktar Birim Cins Fiyatı Tutarı Elif: Hıııımm… Mağaza adı, buzdolabını aldı- 1 1 Buzdolabı 2.360,00 ğımız tarih ve saati, toplam tutar… Baba, burada KDV ve karşısında bir para miktarı yazıyor. KDV ne Toplam 2.360,00 anlama geliyor? K.D.V. %18 424,80 Genel Toplam 2.784,80 Mehmet Bey: Kızım, fatura veya fişin üzerin- de yazan bu KDV harfleri, katma değer vergisinin 5.77 kısaltmasıdır. Buzdolabına ödediğimiz paranın belli bir miktarını devletimiz vergi olarak almaktadır. Elif: Baba, vergi ne demek? Mehmet Bey: Kızım; devletin hizmet sunmak amacıyla doğrudan veya satılan ürünlerin, sağla- nan hizmetlerin fiyatlarının üstüne ekleyerek dolaylı olarak vatandaşlardan topladığı paradır. Elif: Babacığım, mağazaya buzdolabı için ücret verdik. Biz devletimize vergimizi ödemiş mi olduk? Mehmet Bey: Evet, kızım. Alışverişten sonra fişimizi veya faturamızı alarak vergimizi ödediğimi- zi belgelendirdik. Vergimizi ödemek bizler için bir vatandaşlık sorumluluğudur. Ödediğimiz paranın belli bir miktarını devlet, mağaza sahibinden vergi olarak alacaktır. Elif: Babacığım, beni bilgilendirdiğin için teşekkür ederim. Alışverişten sonra fiş veya fatura al- manın önemini öğrenmiş oldum. Ben de öğrendiğim bu bilgiyi sınıfta arkadaşlarımla paylaşacağım. Bu kitap için yazılmıştır. 182

Düşünelim Tartışalım Okuduğunuz metinden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. Düşüncele- rinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.  Yaptığımız alışverişlerden sonra fiş veya fatura almak niçin önemlidir?  Vergi nedir? Devletimiz topladığı bu vergileri hangi amaçlarla kullanmaktadır? Bireylerin ihtiyaç duyduğu ve tek başına üretemediği bazı mal ve hizmetler vardır. Toplumun ortak ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olan bu mal ve hizmetler genellikle devlet tarafından üretilir. Toplumun ortak ihtiyaçlarını karşılamak için devletin yerine getirmesi gereken hizmetlere kamu hizmeti adı veri- lir. Ülkenin korunması, kişilerin can ve mal güvenliğinin sağlanması; baraj, liman, köprü inşa edilmesi kamu hizmetlerine örnektir. Yaşadığımız çağda devletin sunması gereken kamu hizmetlerinin türü ve sayısı her geçen gün artmaktadır. Buna bağlı olarak kamu giderleri de artmaktadır. Ancak kamu hizmetlerini karşılayacak mali kaynaklar sınırlıdır. Bu nedenle devlet, kamu hizmetlerinin sağlanması amacıyla kişilerden ve ku- rumlardan vergi alır (Görsel 5.78). Devletin, kişilerden ve kurumlardan kamu hizmetlerinin finansma- nını karşılamak üzere yasal olarak aldığı paraya vergi denir. Vergi alma hakkı yalnızca devlete aittir. Anayasamızın 73. Maddesine göre herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere mali gücüne göre vergi ödemekle yükümlüdür. İŞTE VERGİ HAFTASI ETKİNLİKLERİ 5.78 Ülkemizde şubat ayının son haftası, vergi haftası olarak kutlanmaktadır. Vergi ödemek bir vatandaşlık görevidir. Toplumda vergi bilinci ne kadar arttırılırsa devletin gücü ve insanlara sağlayacağı hizmet olanağı da o kadar artar. Vergi ve kamu hizmeti arasındaki ilişkiyle ilgili aşağıdaki kavram haritasını inceleyiniz. Devlet Alınan vergilerle Vatandaşlar vatandaşlardan devlet kamu hizmetlerini devletin sunduğu kamu hizmetlerinden yararlanır. vergi alır. yerine getirir. 183

Devletimiz topladığı vergilerle bizlere çeşitli hizmetler sunar. Aşağıda verilen örnekleri inceleyiniz. 5.79 5.80 Devlet, vergi sayesinde hastane Devlet, vergi sayesinde okul yapar (Görsel 5.79). yapar (Görsel 5.80). 5.81 5.82 Devlet, aldığı vergilerle ülkemizi iç ve dış Devlet, aldığı vergilerle ulaşım hizmeti su- tehditlere karşı korumak için savunma harca- nar. Bu sayede yeni yollar, tüneller (Görsel 5.82) ması yapar (Görsel 5.81). ve köprüler yapılarak ulaşım imkânları gelişir. Devletin vatandaşlarına sunduğu yol, su, elektrik, eğitim, sağlık, ulaşım ve güvenlik gibi hizmetlerin maliyetlerinin karşılanabilmesi için vergi ödenmesi gerekir. Bunu yapmak her vatandaşın görevi ve so- rumluluğudur. Devlet, topladığı vergi sayesinde çeşitli alanlarda yatırımlar yapar. Yapılan yatırımlar insan- lara istihdam olanağı sağlar. Ülkemizin gelişmesi ve kalkınması için vergimizi düzenli olarak ödemeliyiz. Sıra Sizde Vatandaşlık sorumluluğu ve ülke ekonomisine katkı bakımından vergi vermenin ge- rekliliğiyle ilgili düşüncelerinizi kompozisyon olarak yazınız. Yazdığınız kompozisyonu sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. Kompozisyon yazarken aşağıdaki sözlerden yararla- nabilirsiniz.  Çiçekler ilgi, çocuklar sevgi, ülkeler vergi ile büyür.  Hizmet istiyorsan devletten, vermelisin vergini yürekten.  Bayrak bağımsızlığımızın, vergi varlığımızın kanıtıdır. 184

NİTELİKLİ İNSAN GÜCÜ Hazırlık Çalışması Gelecekte ülkenize fayda sağlamak için yapmak istedikleriniz nelerdir? Bunun için hangi özelliklere sahip olmanız gerekir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Okuma Metni 1886 yılında Sivas’ın Divriği ilçesinde dünyaya ge- 5.83 len Mehmet Nuri Bey (Görsel 5.83) eğitimini başarıyla tamamladıktan sonra 1903 yılında Ziraat Bankasının Mehmet Nuri Demirağ açtığı memurluk sınavını kazanarak Ziraat Bankasın- da memur olarak çalışmaya başladı. 1910’da Maliye Bakanlığının sınavını kazandı ve maliye memuru oldu. Maliye Bakanlığında çeşitli kademelerde çalışırken bir yandan da yükseköğrenimini tamamladı. Bir süre son- ra devlet memurluğundan istifa etti ve ticaret hayatına atıldı. Mehmet Nuri Bey, Millî Mücadele Dönemi’nde İstanbul’da ticaretle uğraşırken bir yandan da Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyetinin Maçka Şubesini yönetti. Millî Mücadele’nin ba- şarıyla sonuçlanmasının ardından devlet yönetimi, ülkenin ulaşım sorununu çözmek için demir yolu ağını genişletmeye karar verdi. Samsun-Sivas demir yolu yapımını üstlenen Fransız şirketi 1926 yılında işi bırakınca Mehmet Nuri Bey, kardeşi Abdurrahman Naci Bey’le birlikte demir yolunun yapımını üstlendi. Kardeşiyle birlikte çalışarak Samsun-Erzurum, Sivas-Erzurum ve Afyon-Dinar hattının 1012 kilometrelik demir yolunu bir yıl gibi kısa bir sürede tamamladı. Dağlık ve kayalık arazide balyozlarla dağları delerek tünel açmak zorunda kalmalarına rağmen işlerini zamanında ta- mamladılar. Başarılarından ötürü 1934 yılında Mustafa Kemal Atatürk, Mehmet Nuri Bey ve kardeşi Abdurrahman Naci Bey’e “Demirağ” soyadını verdi. Mehmet Nuri Demirağ, demir yolu yapımını sürdürürken bir yandan büyük inşaat projelerine de başladı. Karabük Demir Çelik, İzmit Selüloz, Sivas Çimento, Bursa Yünlü Sanayi Dokuma tesislerini ve Eceabat Havalimanı’nı inşa etti. Devrin zengin iş adamlarından biri olan Demirağ, 1936 yılında uçak fabrikası kurma girişimine başladı. O yıllarda ordunun uçak ihtiyacı halktan ve iş adamlarından toplanan bağışlarla karşılan- maktaydı. Uçak satın almak için başlatılan bir bağış kampanyasına katılması istendiğinde “Benden bu millet için bir șey istiyorsanız, en mükemmelini istemelisiniz. Madem ki bir millet tayyaresiz ya- şayamaz, öyleyse bu yaşama vasıtasını başkalarının lütfundan beklememeliyiz. Ben bu uçakların fabrikasını yapmaya talibim.” sözleriyle karşılık vermişti. 185

Nuri Demirağ uçak fabrikasını memleketi Divriği’de kurmayı planlamıştı. Ancak öncelikle İs- tanbul’da deneme amacıyla bir atölye binası inşa edildi. Deneme uçuşlarını yapabilmek için Yeşil- köy’de büyük bir havaalanı yapıldı. Bu alan uzun yıllar Uluslararası İstanbul Atatürk Havalimanı ola- rak kullanıldı. Uçakları kullanacak pilotların yetişmesi için bir havacılık okulu kurmak gerekiyordu. Pistin bulunduğu arazide Gök Okulu kuruldu. Bu okulda, 1943 yılında kadar 290 pilot yetiştirildi. Yeşilköy’deki Gök Okulundan önce Divriği’de de bir Gök Ortaokulu açıldı. Sivas’ın hiçbir ilçesinde ortaokul yokken açılmış bu okulda öğrencilerin tüm masrafları karşılanıyor; öğrenciler havacılığa özenmeleri için İstanbul’a getiriliyor ve onlara uçuş dersleri veriliyordu. Uçak fabrikasında üretilecek uçak ve planörlerin planını Türkiye’nin ilk uçak mühendislerinden olan Selahattin Reşit Alan çizdi. 1936’da ilk tek motorlu uçak üretildi ve bu uçağa Nu.D.36 adı verildi. 1938’de Nu.D.38 adlı çift motorlu altı kişilik yolcu uçağı yapıldı (Görsel 5.84). 5.84 İlk Türk yolcu uçağı Nu.D.38 Nuri Demirağ, havacılık alanında çalışmalarına 1939’da Türkiye’nin ilk yerli paraşüt üretimini gerçekleştirerek devam etti. 1941’de tamamen Türk yapımı ilk uçak İstanbul’dan Divriği’ye uçtu. Bu uçuştaki pilot, Nuri Demirağ’ın oğlu ve aynı zamanda Gök Okulunun da ilk mezunlarından biri olan Galip Demirağ’dı. Nuri Demirağ 1954 seçimlerinde Sivas milletvekili oldu. Çölleşme, tarım, hayvancılık, enerji, barajlar, köprüler, limanlar hakkında çalışmalar yaptı. 13 Kasım 1957’de İstan- bul’da hayatını kaybetti. Genel Ağ’dan düzenlenerek alınmıştır (11.03.2020). Düşünelim Tartışalım Okuduğunuz metinden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. Düşünceleri- nizi arkadaşlarınızla paylaşınız.  Nuri Demirağ’ın çalışmalarının ülke ekonomisine katkıları neler olabilir?  Nuri Demirağ’ın sahip olduğu kişisel özellikler nelerdir? Nuri Demirağ, ülke ekonomisine katkı sağlayan nitelikli insan gücüne örnektir. Belli bir alanda kendini iyi yetiştiren, yaptığı işte uzman olan ve ülkesine katkı sağlayan insanların tümü nitelikli in- san gücü olarak tanımlanabilir. Nitelikli insan gücünün varlığı, ülke ekonomisi için büyük önem arz etmektedir. 186

Aşağıdaki şemada nitelikli insan gücünü oluşturan kişilerin özelliklerine örnekler verilmiştir. İnce- leyiniz. NİTELİKLİ İNSAN GÜCÜNÜ OLUŞTURAN KİŞİLERİN ORTAK ÖZELLİKLERİ Üretkendir. Eleştirilere İşlerinde Alanında açıktır. başarılıdır. uzmandır. Ülkesinin Çevresindeki Yeniliklere ve Zamandan, malzemeden, kalkınması insanlara gelişmelere enerjiden ve emekten için çalışır. örnek olur. tasarruf eder. açıktır. Ülkemizde her alanda nitelikli insan gücüne ihtiyaç vardır. Bu gücü katkı sağlayabilmek için iyi eği- tim almak son derece önemlidir. Nitelikli insan gücü sayesinde yapılan işe değer katılır ve ülke ekono- misine katkıda bulunulur. Bir ülkenin kalkınması, sahip olduğu nitelikli insan gücüne bağlıdır. Türkiye ekonomisinin gelişmesi ile nitelikli insan gücü arasında nasıl bir ilişki vardır? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Sıra Sizde Aşağıda bazı meslek grupları için nitelikli insan gücünün özellikleri açıklanmıştır. Kişi- lerin bu özelliklere sahip olmalarının ülke ekonomisine katkıları nelerdir? Düşüncelerinizi noktalı yerlere yazınız.  Bir çiftçi tarlasında yetiştirmek için doğru ürünleri seçmeli, yetiştirdiği ürünlerin özellikleri- ni iyi bilmeli, tarımsal hastalıklar konusunda bilgi sahibi olmalı ve hava olaylarını takip etmelidir. Çiftçi bu sayede ........................................................................................................................... .....................................................................................................................................................  Bir otomobil tamircisi teknolojiyi takip etmeli, yeniliklere açık olmalı, tamir ettiği otomobil parçalarının kullanım ömürlerini ve bu parçaları nereden temin edeceğini iyi bilmelidir. Otomobil tamircisi bu sayede ...................................................................................................................... .....................................................................................................................................................  Bir öğretmen öğrencilerini öğrenmeye teşvik etmeli, planlı hareket etmeli, mesleki olarak kendini geliştirmeli ve öğrencilerin kendi özelliklerini tanımalarına yardımcı olmalıdır. Öğretmen bu sayede .................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................  Bir mühendis bilimsel gelişmeleri takip etmeli, sorunları çözebilmeli, yenilikçi, fikirlere açık ve üretken olmalıdır. Mühendis bu sayede ............................................................................ ..................................................................................................................................................... 187

MESLEĞİMİ SEÇİYORUM Hazırlık Çalışması Gelecekte hangi mesleği yapmak istiyorsunuz? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşı- nız. Görseli Yorumlayalım Aşağıdaki görselleri inceleyiniz. Fotoğraflarda gördüğünüz insanlar hangi meslekleri yapmak- tadır? Bu meslekleri yapmak için gerekli olan beceriler ve kişilik özellikleri neler olabilir? Düşünce- lerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 5.85 5.86 5.87 5.88 İnsanların geçimlerini sağlamak için sürekli olarak yaptıkları işe meslek adı verilir. Bireyler ilgi, istek ve becerilerine göre kendilerine bir meslek seçerler. İnsanlar, çeşitli meslekler arasından en iyi yapabi- leceklerini düşündükleri mesleğe yönelmelidir. Kişinin meslek seçimi konusunda doğru ve isabetli bir karar vermesi yaşam kalitesini ve mutluluğunu etkiler. Doğru meslek seçimi kişinin iyi bir kariyer elde etmesini sağlar. Kendine uygun olan mesleği seçen birey, işini severek yapar, mesleğinde ilerler ve işini yaparken daha üretken olur. 188

Meslek seçiminde etkili olan faktörlerle ilgili aşağıda verilen şemayı inceleyiniz. MESLEK SEÇİMİNDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER Fiziksel özellikler İlgi ve yetenekler Toplumda mesleğe olan talep Akraba ve arkadaşların etkisi İstek ve hayaller Ülkenin ekonomik durumu Ailenin beklentisi Ailenin ekonomik durumu İnsan, seçtiği mesleği uzun yıllar yapacağı için meslek seçiminde dikkatli olmalıdır. Peki, meslek seçiminde dikkat edilmesi gereken hususlar nelerdir? Bunları öğrenmek için kendimize aşağıdaki gibi bazı sorular sormamız gerekmektedir. İnceleyiniz. İlgi ve yeteneklerim hangi Hangi meslek benim Seçeceğim meslekle ilgili mesleğe daha uygundur? kişisel özelliklerime daha nasıl bir eğitim sürecinden uygundur? geçmem gerekiyor? Hangi meslekte daha Seçeceğim mesleğin iş başarılı olabilirim? olanakları nelerdir? Hangi mesleği yapmak 5.89 Seçeceğim mesleğin çalış- beni daha mutlu eder? ma şartları nelerdir? 189

Heyecanlı olmak, soğukkanlı olmak, sinirli ol- 5.90 mak, sabırlı olmak insanların temel kişilik özellikle- Soğukkanlı bir yapıya sahip olan bireyler rine verilebilecek örneklerden bazılarıdır. İnsanlar, sahip oldukları kişisel özelliklerinin farkına varmalı doktorluk mesleğini seçebilir. ve bu özelliklere göre kendi mesleklerini belirleme- lidir. Örneğin, doktor olmak isteyen biri çabuk te- 5.91 laşlanmamalı, heyecana kapılmamalı ve soğukkanlı Problem çözme becerisi olan bireyler olmalıdır (Görsel 5.90). Avukat olmak isteyen biri- nin ise ikna kabiliyetinin yüksek olması gerekirken, mühendislik mesleğini seçebilir. öğretmen olmak isteyen birinin sabırlı, anlayışlı ve şefkatli bir yapıya sahip olması gerekir. Aksi hâlde 5.92 kişiler mesleklerini yaparken mutsuz olabilirler. Başkalarının duygularını anlayabilme becerisi olan bireyler psikologluk mesleğini seçebilir. İnsanların yeteneklerinin farkına varması mes- lek seçimlerinde önemlidir. Çünkü yetenek, bireyin bir şeyi anlama ya da yapabilme yeterliliğidir. Bire- yin yetenekleri meslekteki başarısını artırır. Bu ne- denle yeteneklerimizi gerçekçi ve doğru bir şekilde değerlendirmemiz gerekir. Çünkü seçtiği mesleğin gerektirdiği yetenek düzeyine sahip olmayan birey- ler o meslekte başarılı olamayabilir. Örneğin, çizim yeteneği olmayan bir kişinin mühendislik mesle- ğinde (Görsel 5.91), farklı olaylar arasında ilişki ku- ramayan birinin polislik mesleğinde başarılı olması zor olabilir. İnsanların bir eğitime ve hazırlığa gerek duy- madan onlardan istenen işi yapabilecek düzeyde bir potansiyele sahip olmasına beceri denir. Birey, mesleğini seçerken becerilerini göz önünde bulun- durmalıdır. Örneğin başkalarının duygularını anla- yabilme becerisi olan biri psikolog (Görsel 5.92), sözlü ve yazılı ifade becerisi olan biri yazarlık mes- leğinde daha başarılı olabilir. Araştıralım Paylaşalım Yanda verilen ilgi alanlarından kendinize  Spor  Sosyal bilimler uygun olanı seçiniz. Bununla ilgili olan mes-  Ticaret  Fen bilimleri lekleri araştırınız. Edindiğiniz bilgileri arka-  Edebiyat  Güzel sanatlar daşlarınızla paylaşınız. 190

İnsan, kendine uygun mesleği belirlerken aşağıdaki aşamaları takip edebilir. 1 Kendi özelliklerini tanıması MESLEK 2 Meslekleri incelemesi ve tanıması SEÇİMİNİN 3 Kendine uygun olan mesleği seçmesi AŞAMALARI 4 Seçtiği mesleğin eğitim süreci hakkında bilgi sahibi olması İnsanların seçtikleri meslekle ilgili iyi bir eğitim almaları önemlidir. Meslek seçiminden sonra o mes- lekle ilgili alınması gereken eğitim sürecinin de iyi bilinmesi gerekir. Ülkemizde ilkokul, ortaokul ve lise eğitimi zorunludur. Lise eğitimini başarıyla tamamlayanlar istedikleri takdirde üniversite sınavlarına gi- rerler ve seçtikleri mesleğin eğitimini alabilirler. Örneğin, doktor olmak isteyenler tıp fakültesini, avukat olmak isteyenler hukuk fakültesini, öğretmen olmak isteyenler de eğitim fakültesini başarıyla tamam- lamalıdır. Araştıralım Paylaşalım İlgi duyduğunuz mesleğin gerektirdiği kişilik özelliklerini, becerileri ve eğitim sürecini araştırı- nız. Edindiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. Aşağıda ve sonraki sayfada iki öğrencinin örnek çalışmaları verilmiştir. İnceleyiniz. Bilal’in Çalışması Merhaba arkadaşlar! Benim ilgi duyduğum ve hayalini kurduğum meslek ressamlıktır. İleride ressam olmak istiyorum. Küçük yaşlarda resim yapmaya başladım. Resim yapmayı çok seviyorum. Resim çizerken kendimi çok mutlu hissediyorum. Bu konuda yetenekli olduğumu düşünüyorum. Cisimleri üç boyutlu görebiliyor, renkleri ve ton farklılıklarını kolayca algılayabiliyorum. Resme olan yeteneğimi fark eden ailem, bu konuda beni hem yönlendiriyor hem de destekliyor. Okuldaki resim öğretme- nim çalışmalarımda bana yardımcı oluyor. Ressam olmak için nasıl bir eğitim almam gerektiğini araştırdım. Ortaokulu bitirdikten sonra evimize yakın olan güzel sanatlar lisesinin yetenek sınavlarına gireceğim. Lise eğitimini tamamla- dıktan sonra güzel sanatlar fakültesinde mesleki eğitimimi tamamlayacağım. Bu kitap için yazılmıştır. 191

Gonca’nın Çalışması Merhaba arkadaşlar! Benim ilgi duyduğum ve hayalini kurduğum meslek öğretmenliktir. İler- deki yaşamımda Sosyal Bilgiler öğretmeni olmak istiyorum. İnsanlara karşı anlayışlı ve sabırlı bir kişiyim. Yeni bilgiler öğrenmeyi ve bunları başkalarına anlatmayı çok seviyorum. Çevremdeki insanlar benim fedakâr ve yardımsever biri olduğumu söy- lüyorlar. Ben de öyle olduğumu düşünüyorum. Öğretmenlerimin yaptığı gibi ben de geleceğe ışık tutan öğrenciler yetiştirmek istiyorum. Böylece ülkeme faydalı bir birey olabilirim. Okulda en çok ilgimi çeken ders, tarih ve coğrafya konularının yer aldığı Sosyal Bilgiler’dir. Sosyal Bilgiler öğretmeni olmak için kendi öğretmenimden bilgi aldım. Öğretmenime nasıl bir eğitim almam gerektiğini sordum. Ondan aldığım bilgiye göre lise eğitimini bitirdikten sonra üni- versite sınavlarına girmem gerekiyormuş. Bu sınavda üniversitelerin eğitim fakültelerindeki Sos- yal Bilgiler öğretmenliği bölümüne girebileceğim puanı almam gerekiyormuş. Bu bölümün eğitim süresi ise 4 yılmış. Bu süreyi başarıyla bitirdikten sonra Sosyal Bilgiler öğretmeni unvanı ile lisans diploması almaya hak kazanıyormuşum. Öğretmenime verdiği bilgiler için teşekkür ettim. Artık seçmiş olduğum meslekle ilgili nasıl bir eğitim sürecinden geçmem gerektiğini biliyorum. Bu kitap için yazılmıştır. Sıra Sizde Tabloda verilen mesleklerin gerektirdiği kişilik özellikleri, beceriler ve eğitim süreci hakkında araştırma yapınız. Edindiğiniz bilgileri tabloya yazınız. Meslekler Kişilik özellikleri Meslekler ile ilgili bilgiler Eğitim süreci Beceriler Veterinerlik Aşçılık Ana sınıfı öğretmenliği Otomobil tamirciliği Muhasebecilik 192

ŞİFREYİ BULALIM Aşağıdaki bulmacada kutucuk içerisindeki kavramlar (aşağıdan yukarı, yukarıdan aşağı, sağdan sola, soldan sağa yazılarak) gizlenmiştir. Bu kavramları bularak üzerini çizdiğinizde ge- riye kalan harflerden bir şifre oluşacaktır. Bu şifreyi bulunuz. ATIK BECERİ DOĞAL GAZ ENERJİ HAM MADDE İLGİ KALKINMA KAYNAK MADEN MESLEK NİTELİK NÜKLEER ORMAN PAZARLAMA PETROL SERMAYE TOPRAK VERGİ YATIRIM YETENEK P A Z AR L AMA E SH OM I R I T A Y R Y Y A N İ T E L İ K UMA EM L NU İ R E C E BMTM AÜ L ORMANUR E A MK P E T RO L K E ND NLKEA İ LG İ SED I EANT V ERG İ KE K E Y E I BNE DAM İ L RNRK TOPRA K L A İ A J N K E L S EMC K İ K İ Z AGA L ĞOD ŞİFRE: __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ / __ __ __ __ __ __ __ Bulduğunuz şifre ile ilgili düşüncelerinizi defterinize yazarak sınıfta arkadaşlarınızla payla- şınız. 193

A. Aşağıdaki soruları, karışık şekilde verilen harfleri bir araya getirerek cevaplayınız. 1. Yer kabuğunun bazı bölgelerinde doğal etkenlerle oluşan, ekonomik yönden değer taşıyan mi- nerallere ne denir? E A DNM 2. Yeni iş kurarak ya da mevcut işleri geliştirerek mal veya hizmet üreten kişiye ne denir? İ RM İ C İ Ş İ G 3. Ağaçların sık veya seyrek ancak kesintisiz bir örtü oluşturduğu alana ne denir? A OMR N 4. Tarım ürünlerini, uygun koşulları oluşturarak mevsimi dışında üretmeye ne denir? KI I RSAECL 5. Canlılara yaşama ortamı sağlayan yer kabuğunun yüzey bölümüne ne denir? PKA TRO 6. Yatırımın kurulması ve yürütülmesi için gerekli olan paraya ne denir? E E RMY A S 7. Devletin hizmet sunmak amacıyla doğrudan veya satılan ürünlerin, sağlanan hizmetlerin fiyatla- rının üstüne ekleyerek dolaylı olarak vatandaşlardan topladığı paraya ne denir? E İ RVG 194

B. Aşağıdaki dallanmış ağaç etkinliğinde okuduğunuz ifade doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yönünde ilerleyiniz. Buna göre aşağıdaki soruların cevaplarını defterinize yazınız. 1. Etkinliği hatasız tamamlayan öğrenci kaçıncı çıkışa ulaşır? 2. Hangi kutucuklardaki ifadeler doğrudur? 3. Hangi kutucuklardaki ifadeler yanlıştır? Yanlış olan ifadelerin doğrularını defterinize yazınız. 1 Vergi vermek her vatandaşın sorumluluğudur. DY 2 3 Karadeniz yöresinde ipek Nitelikli insan gücü, ülke eko- böcekçiliği yaygındır. nomisine olumlu katkı sağlar. DY DY 4 5 67 Sivas Divriği’de Demir; roket yakıtı, Toprak, orman, su Devlet, aldığı bakır madeni sabun, boya, deter- ve madenler doğal vergiler sayesinde çıkarılır. jan, ısıya dayanıklı vatandaşlarına ula- cam yapımında kul- kaynaklardır. şım hizmeti sunar. lanılan bir madendir. DY DY DY DY 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış 195

C. Aşağıdaki ifadeler doğru ise ifadelerin başına “D”, yanlış ise “Y” yazınız. Yanlış olduğu- nu düşündüğünüz ifadelerin doğrularını defterinize yazınız. 1. (..…) İstek ve ihtiyaçlarımızı karşılamak için kaynakları kullanırız. 2. (..…) Fabrikalarda işlenen madenler beyaz eşya, araba ve cep telefonu yapımında kullanılır. 3. (..…) Suların kirlenmesi suda yaşayan canlıların yaşamlarını etkiler. 4. (..…) Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı sonucu fazla miktarda karbondioksit gazı açı- ğa çıkar. 5. (..…) Yatırım yapılırken ulaşım ve pazarlama imkânları da göz önünde bulundurulmalıdır. 6. (..…) Devletimiz topladığı vergilerle yol, elektrik, eğitim, sağlık ve güvenlik gibi hizmetleri bize sunar. 7. (..…) Alanında uzmanlaşmış ve kendini iyi yetiştirmiş kişiler nitelikli insan gücünü oluşturur. 8. (..…) Bireyler akraba ve arkadaşlarının istekleri doğrultusunda meslek seçimlerini yapmalıdır. Ç. Aşağıdaki cümlelerde verilen boşlukları, kutucuklarda verilen ifadelerden uygun olanla- rıyla tamamlayınız. İfadelere uygun ekler getirebilirsiniz. linyit meslek öğretmenlik KDV göl deniz beceri toprak enerji 1. Zeytin, mısır, pamuk gibi ürünler …………………. kullanılarak üretilir. 2. Ülkemizdeki ………………. ve ……………… balıkçılık ve turizm faaliyetleri yapılır. 3. ………………………. çevre kirliliğine sebep olan yenilenemeyen bir enerji kaynağıdır. 4. Fabrikalarda makinelerin çalıştırılması, tarımda seraların ısıtılması, otellerin aydınlatmasının sağlanması ………………… sayesinde olmaktadır. 5. Mal ve hizmetlerin tesliminde alıcının satıcıya ödediği dolaylı vergiye …………………… denir. 6. İnsanların geçimini sağlamak için sürekli olarak yaptıkları işe …………………. adı verilir. 7. Sabırlı, anlayışlı ve şefkatli bir yapıya sahip kişi ………………….. mesleğini yapabilir. 196

D. Aşağıdaki kavram haritasındaki numaralandırılmış kutucukları, verilen kavramlardan uygun olanıyla tamamlayınız. Nükleer enerji Linyit Rüzgâr enerjisi Hidroelektrik enerji Yenilenemeyen enerji kaynakları ENERJİ KAYNAKLARI sınıflandırılır. Yenilenebilir enerji kaynakları 1. çeşitleridir. çeşitleridir. Taş kömürü 3. 2. Petrol Güneş enerjisi 5. 4. Doğal gaz Jeotermal enerji 197

E. Ülkemizde çıkarılan madenler ve bu madenlerin çıkarıldıkları yerler aşağıda verilmiştir. Madenleri ve çıkarıldıkları yerleri oklarla eşleştiriniz. 1 Sivas Divriği a Taş kömürü 2 Artvin Murgul b Linyit 3 Elazığ Guleman c Bakır 4 Konya Seydişehir ç Doğal gaz 5 Zonguldak d Petrol 6 Batman ve Diyarbakır e Demir 7 Muğla Yatağan f Krom 8 Kırklareli Hamitabat g Boksit F. Kaynakların bilinçsiz kullanımının canlı yaşamına etkileriyle ilgili bir metin yazınız. Metni yazarken aşağıda verilen ifadelerden yararlanabilirsiniz. evsel atıklar, kimyasal gübre, atık yağlar, doğal kaynaklar, hava kirliliği, su kirliliği, toprak kirliliği ...................................................................................................................................................... .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. 198

G. Ülkemizde vergi toplamakla görevli kuruluş olan Gelir İdaresi Başkanlığının 29. Vergi Haftası ile ilgili hazırladığı bir afiş aşağıda verilmiştir. Buna göre aşağıdaki soruları cevap- layınız. 1. Devlet vatandaşlarından aldığı vergilerle hangi hizmetleri sağlamaktadır? 2. Devletin vatandaşlarından aldığı vergilerden bir çocuk olarak nasıl yararlanıyorsunuz? 5.93 199

Ğ. Aşağıda verilen çoktan seçmeli soruları cevaplayınız. 1. Aşağıda verilenlerden hangisi vergi ile il- 4. � Yenilenemez enerji kaynakları olan kömür, gili doğru bir bilgi değildir? petrol, doğal gaz dünyada sınırlı miktarda bulunmaktadır. Günümüzdeki hızıyla kulla- A) Vergi vermek her vatandaşın sorumlulu- nılmaya devam edildiği müddetçe yakın bir ğudur. gelecekte bu kaynakların tükenebileceği ön- görülmektedir. Bu kaynakların aşırı miktarda B) Gelirine bakılmadan herkesten eşit mik- kullanılması, hava kirliliğini her geçen gün ar- tarda vergi alınır. tırmaktadır. C) Vergi vermek yasal bir zorunluluktur. � Yenilenebilir enerji kaynakları olan Güneş enerjisi, rüzgâr enerjisi, hidroelektrik ve jeo- D) Toplanan vergiler vatandaşlara hizmet termal enerji kaynakları, kullanıldığında ye- sunmak için kullanılır. niden oluşturulabilir. Bu kaynakların kullanı- mının yaygınlaştırılması yenilenemez enerji 2. Temel geçim kaynağı tarım olan bir ilin yö- kaynaklarına olan ihtiyacın azalmasına ne- netimindeki yetkili, yaşadığı ildeki insanların den olacaktır. Bu durum hava kirliliğini her daha fazla gelir elde edebilmesi için bir proje geçen gün azaltacaktır. geliştiriyor. Verilen bilgilerden yararlanarak aşağıdaki Yetkili bu amaçla, sonuçlardan hangisine ulaşılabilir? I. Tarımsal gelişmelere yönelik eğitimlerin A) Hava kirliliğini önlemek için yenilenebilir düzenlemesi enerji kaynaklarının kullanımı yaygınlaştı- rılmalıdır. II. Tarımsal sulama imkânlarının geliştirilmesi B) Yenilenebilir enerji kaynakları çevreyi ye- III. Yeni pazar imkâlarının oluşturulması nilenemez enerji kaynaklarından daha fazla kirletmektedir. uygulamalarından hangilerini yapmalıdır? C) Güneş enerjisi ve rüzgâr enerjisi dünyada A) Yalnız II B) Yalnız III sınırlı miktarda bulunmaktadır. C) I ve II D) I, II ve III D) Yeryüzündeki tüm enerjinin kaynağı Gü- neş’tir. 3. Ormancılık, ülkemiz ekonomisi için önemli bir ekonomik faaliyettir. Ormanlar insanların 5. Halil Bey, zeytinyağı üretimi için Aydın’da ya- temel ihtiyaçlarını karşılayan birçok ürünün tırım yapmayı düşünmektedir. kaynağıdır. Buna göre Halil Bey bu düşüncesinde aşağıdakilerden hangisini öncelikle göz Buna göre aşağıda verilenlerden hangi- önünde bulundurmuştur? sinin üretiminde ormanlardan yararlanıl- A) Ulaşımın kolaylığı maz? B) Enerji kaynağına yakınlık C) Ham maddeye yakınlık A) B) D) İş gücünün temin edilmesi 5.94 5.95 C) D) 5.96 5.97 200