sosyal6-anadol

Dört Halife Dönemi Hz. Muhammed’in (s.a.v.) vefatı üzerine İslam toplumunun ileri gelenleri seçimle kendilerine önder- lik edecek kişiyi belirlediler. Hz. Muhammed’in vekili olarak Müslümanların imamlığını ve İslam dininin koruyuculuğunu yapmakla görevli bu kişiye halife unvanı verildi. Hz. Muhammed’in (s.a.v.) vefatından sonra sırasıyla Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali halife olarak görev yaptı. Bu döneme, dört halife dönemi denir. Aşağıda Dört Halife Dönemi’nde meydana gelen gelişmeler verilmiştir. İnceleyiniz. Hz. Ebubekir Dönemi (632-634)  Hz. Muhammed’in (s.a.v.) en yakın arkadaşı ve ilk halifedir.  Halifelik süresi kısa olmasına rağmen bu dönemde İslamiyet açısından önemli başarılar elde edildi.  Kur’an-ı Kerim ilk kez bu dönemde kitap hâline getirildi.  İslamiyet İlk kez Arap Yarımadası dışında yayılmaya başladı.  Peygamber Efendimiz’in vefatından sonra ortaya çıkan yalancı peygamberlerle mücadele edildi. Hz. Ömer Dönemi (634-644)  Adaletli yönetimiyle ön plana çıkan halifedir.  Suriye, Filistin, Irak ve Mısır; İslam devleti topraklarına bu dönemde katıldı.  Toprakların genişlemesi üzerine devlet teşkilatlanması konusunda yenilikler yapıldı.  Ülke, eyalet adı verilen yönetim birimlerine ayrıldı. Eyaletlere vali ve kadılar atandı.  Divan örgütü kuruldu. Beytül Mal adı verilen devlet hazinesi oluşturuldu.  Hicri takvim yapıldı. İlk kez İslam devletine ait düzenli bir ordu kuruldu. Hz. Osman Dönemi (644-656)  Bu dönemde ilk defa İslam donanması oluşturuldu.  Donanma sayesinde Kıbrıs adası fethedildi.  İslam devletinin sınırlarının genişlemesi üzerine toplumun Kur’an-ı Kerim ihtiyacı arttı. Bu ihtiyacı karşılamak amacıyla Kur’an-ı Kerim çoğaltılarak çeşitli merkezlere gönderildi.  Müslümanlar arasında iç karışıklıklar başladı. Hz. Ali Dönemi (656-661)  İç karışıklıkların devam ettiği ve bu nedenle fetihlerin durduğu bir dönemdir.  Hz. Ali’nin halife seçilmesine, Hz. Ayşe ve Muaviye itiraz etti. Hz. Ali ile Hz. Ayşe arasında Cemel (Deve) olayı yaşandı.  Hz. Ali ve Suriye valisi Muaviye arasında Sıffin Savaşı yapıldı. Bu savaşta yenileneceğini anlayan Muaviye halifelik sorununun Hakemler tarafından çözülmesini istedi. Hz. Ali bu isteği kabul etti. “Hakem Olayı” adı verilen bu gelişmeden sonra Müslümanlar arasında ayrılıklar başladı. Karışıklık- ların devam etmesi üzerine Hz. Ali şehit edildi. Düşünelim Tartışalım Dört Halife Dönemi’nde İslamiyet neden hızla yayılmaya devam etmiştir? Bu yayıl- manın hangi siyasi ve kültürel değişimleri beraberinde getirdiğini açıklayınız. Hz. Ali’nin şehit edilmesi üzerine Dört Halife Dönemi sona erdi. Bu dönemin sona ermesiyle Müs- lümanlar Hz. Hasan’ı halife seçtiler. Ancak Emevi soyundan olan Muaviye bunu kabul etmeyerek savaş hazırlıklarına başladı. Müslümanların birbiriyle savaşmasına Hz. Hasan’ın gönlü razı olmadı ve halifeliği Emevi soyundan olan Muaviye’ye bıraktı. 51

Emevi Devleti Dönemi (661-750) Emevi Devleti’nin kurucusu Muaviye’dir. Emeviler döneminde devletin merkezi Şam’a taşındı. Mu- aviye, Müslümanlar arasındaki karışıklıklardan dolayı duran fetih hareketlerini tekrar başlattı. Bizans İmparatorluğu’nun başkenti olan İstanbul’u kuşatmasına rağmen alamadı. İspanya, Cezayir ve Fas’ın alınmasıyla İslamiyet buralara yayıldı. İlk İslam parası basıldı ve Arap- ça resmî dil olarak kabul edildi. Emeviler, Arap milliyetçiliği yaparak Arap olmayan Müslümanları Mevali (azatlı köle) olarak gördü ve onlara kötü davrandı. Bu durum o dönemlerde İslamiyet’in hızla yayılmasını engelledi. Abbasi ailesinin halifeliği ele geçirmesiyle 2.8 Emevi Devleti son buldu. Abbasilerden kaçan Emevi halifesi İspanya’ya sığındı. Buradaki Müs- Endülüs Emevi Devleti tarafından inşa edilen lümanlar onun halifeliğini kabul ederek Endülüs Kurtuba Camii, İspanya Emevi Devleti’ni kurdular. Bu devlet döneminde İspanya’da bilim, sanat ve kültür alanında önem- li çalışmalar yapılarak birçok cami (Görsel 2.8), medrese ve kütüphane açıldı. Abbasi Devleti Dönemi (750-1258) Devletin kurucusu Ebu’l Abbas Abdullah’tı. Devletin en parlak zamanı Harun Reşid dönemiydi. Ab- basi Devleti, Emevilerin uyguladığı Arap milliyetçiliği politikasını uygulamadı. Abbasiler, bilimsel çalış- malarıyla tanındılar. Bu dönemde eski Yunan düşünürlerinin ve bilginlerinin eserleri Arapça’ya tercüme edildi. Başkent Bağdat önemli bir kültür merkezi hâline getirildi. Burada büyük bir kütüphane kuruldu. İslam dünyasının tanınmış bilginleri Bağdat’ta toplandı. Matematik ve astronomi alanında çalışmalar yapıldı. Bağdat’ta Beytül Hikme adında bir üniversite açıldı. Sıra Sizde Aşağıdaki tabloda İslamiyet’in beraberinde getirdiği değişimlerden bazıları verilmiştir. Öğrendiklerinizden yararlanarak tabloyu doldurunuz. İslamiyet’ten önceki durum İslamiyet’ten sonraki durum Arap Yarımadası’nda siyasi birlik yoktu. Arap Yarımadası’nda siyasi birlik sağlandı. Putperestlik inancı hâkimdi. İslamiyet inancı yayıldı. 52

TÜRKLERİN İSLAMİYET’İ KABULÜ Hazırlık Çalışması Türklerin İslamiyet’i kabul etmeden önce dinî inanışları nasıldı? Bilgilerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Hz. Ömer döneminde İslam Devleti İran’daki Sâsânî Devleti’ne son verdi. Bu olay sonucunda Müs- lüman Araplar ve Türkler sınır komşusu oldu. Emevi Devleti döneminde Orta Asya yönünde ilerleyen Araplar, Türk topluluklarından biri olan Türgişlerle uzun yıllar mücadele ettiler. II. Kök Türk Devleti’nin kuruluş yıllarında Emeviler, Türklerin yoğun olarak yaşadıkları Maveraünnehir bölgesinde fetihlere baş- ladı. Emevi Devleti’nin uyguladığı Arap milliyetçiliği politikası Türklerin İslamiyet’ten uzak durmalarına neden oluyordu. Türkler, yönetimde daha adil ve eşit hareket eden Abbasi Devleti döneminde İslami- yet’e ilgi duymaya başladılar. Düşünelim Tartışalım Aşağıdaki tabloyu inceleyerek Türklerin İslamiyet’i kabul etmelerinin sebeplerini tartışınız. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. İslamiyet’ten önce Türklerin inancı İslamiyet’teki inanç ve ve yaşamı yaşam Gök Tanrı inancı vardır. Allah inancı vardır. Gök Tanrı her şeyi yaratmış olup en yük- Her şeyin yaratıcısı Allah’tır. sektedir. Kut anlayışı vardır. Türklere göre hüküm- Hz. Muhammed (s.a.v.), İslam dinini yay- darı Gök Tanrı görevlendirir ve hükümdar, mak için Allah tarafından görevlendiril- tanrının temsilcisidir. miştir. Ölümden sonra yaşamın devam ettiğine Öldükten sonra yeniden dirilme anlamına inanılırdı. gelen ahiret inancı vardır. Dünyada yapılan iyiliğin ödüllendirilece- Cennet ve cehennem inancı vardır. ği, kötülüğün ise cezalandırılacağı inancı vardı. Toplumda yardımlaşma duygusu, ahlaklı İyilik yapmak, anlayışlı olmak, ahlaklı bir ve temiz olmak önemliydi. yaşam tarzı benimsemek ve temiz olmak çok önemlidir. Cihana hâkim olma anlayışı bulunurdu. Gaza ve cihat anlayışı vardır. 53

Emevi Devleti ve Kök Türklerin yıkılmasını fırsat bilen Çinliler, ticaret amacıyla kullanılan İpek Yolu’nu ele geçirmek için Orta Asya’da yayılmaya başladılar. Çinliler ile Abbasi Devleti artık komşu olmuşlardı. İki devlet arasında 751 yılında Talas Savaşı meydana geldi. Bu savaş sırasında Türkler, Abbasilere yar- dım ettiler. Türklerin yardımıyla Abbasi Devleti bu savaşı kazandı. Böylece Orta Asya’daki Çin tehlikesi ortadan kalktı. İslamiyet, Orta Asya ve Hindistan’a doğru yayılmaya başladı. Müslümanlar Çinlilerden kâğıt yapma tekniklerini öğrendi ve kültürel alanda gelişti. Talas Savaşı sonrasında Abbasiler, Türkleri ordu ve devlet yönetiminde önemli görevlere getirdi. Abbasi halifesi Mutasım, Bağdat yakınlarında sadece Türklerin yaşaması için Samarra şehrini (Görsel 2.9) kurdurdu. Bu gelişmelerden sonra İslamiyet Türkler arasında hızla ya- yılmaya başladı. Türklerin İslamiyet’i kabul etmeleri ile birlikte siyasi, 2.9 sosyal ve kültürel alanlarda değişimler meydana geldi. Türkler İslamiyet’teki gaza ve cihat anlayışını benimse- Samarra Camii, Irak diler ve İslam uğruna fetihlere öncülük etmeye başladılar. Göçebe yaşam tarzından yerleşik hayata geçtiler. Şehir- ler kurup tarım ve ticaretle uğraşmaya başladılar. İslamiyet’in etkisiyle Türkler arasında kültürel deği- 2.10 şimler hız kazandı. Dil, edebiyat ve sanat alanında yeni çalışmalar ortaya konuldu. Semerkant, Buhara, Taşkent İbn-i Sina (temsilî) ve Horasan gibi Türklerin yoğun olarak yaşadığı şehirler ilmî açıdan İslamiyet’i temsil etmeye başladılar. Bu şe- hirlerde çeşitli ilim ve kültür merkezleri açıldı. İbn-i Sina (Görsel 2.10), İmam Buhârî, Bîrunî, Kâşgarlı Mahmut, Ah- met Yesevî ve Yusuf Has Hacip gibi bilim, din ve edebiyat alanlarında çalışmalar yapmış bilim insanları yetişti. Kül- türel gelişme ve değişmelerin hızlı meydana geldiği İslam coğrafyasında toplum içinde din ve bilim insanları itibar görürdü. Ayrıca insanlar arasında sıkı bir yardımlaşma ve dayanışma vardı. Yardıma muhtaç kişilerin ihtiyaçlarının karşılanması için çeşitli hayır kurumları oluşturuldu. Türkler, İslam dünyasındaki iç çekişme ve kargaşa ortamına son vererek Müslümanları halifenin etrafında birleştirdiler. İlerleyen yıllarda Türkler İslam dünyasının koruyuculuğunu üstlendiler. Medrese, zaviye, cami, darüşşifa ve mescitler yaparak İslam kültür ve medeniyetinin gelişmesine katkıda bu- lundular. Bu amaçla Türkler, Nizamiye Medreselerini kurdular; burada bilim insanları, devlet adamları, mimarlar ve komutanlar yetiştirdiler. 54

Düşünelim Tartışalım Türklerin İslamiyet’i kabul etmesi ile birlikte siyasi, sosyal ve kültürel alanlarda ne gibi değişimler meydana gelmiştir? Bu değişimlerin Türklerin yaşamları üzerindeki et- kileri nelerdir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Türkler, İslamiyet’i kabul ettikten sonra da yeni devletler kurmaya devam ettiler. Şimdi ilk Türk-İslam devletlerinden Karahanlıların ve Gaznelilerin siyasi, sosyal ve kültürel özelliklerini inceleyelim. Karahanlılar Devleti (840-1212) Karahanlılar, Orta Asya’da kurulan ilk Türk-İslam devletiydi (Harita 2.8). Karluk, Yağma ve Çiğil gibi Türk boylarının bir araya gelmesiyle kuruldu. Devletin kurucusu Bilge Kül Kadir Han’dı. Satuk Buğra Han döneminde İslamiyet devletin resmî dini olarak kabul edildi. Bu gelişmeden sonra İslamiyet Türkler arasında hızla yayıldı. H.2.8 Aral Balkaş Gölü Gölü Buhara KARAHANLILAR Turfan Balasagun Semerkant Kaşgar Aksu Yarkent Karahanlılar (840-1212) 0 450 900 1350 1800 2250 Km Karahanlılar Devleti Haritası (840-1212) Karahanlılar milliyetçi bir devlet özelliği taşımaktaydı. Türkçeyi resmî dil olarak kabul ettiler. Türk-İs- lam tarihindeki ilk meUdMrMeAsNeD,ENilİkZİ vakıf ve ilk posta teşkilatını kurdular. Ticaretin gelişmesi için Ribat adı verilen kervansarayları inşa ettiler. Karahanlılar, Orta Asya Türk devletlerinde olduğu gibi yönetimde doğu ve batı olmak üzere ikili yönetim esasını benimsediler. Devlet işlerinin görüşüldüğü yer, İslamiyet’in kabulüyle beraber “divan” olarak adlandırıldı. Bu dönemde kültürel alanda önemli çalışmalar yapıldı. Edebiyat alanında ilk Türk-İs- lam eserleri Karahanlılar döneminde yazıldı. Kutadgu Bilig, Dîvânü lugāti’t-Türk, Atabetül Hakayık ve Divan-ı Hikmet bunlara örnektir. Kutadgu Bilig 2.11 Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacip (Görsel 2.11) tarafından Uygur alfabe- Yusuf Has Hacip siyle yazılmıştır. Türk-İslam edebiyatının ilk yazılı örneğidir. Mutluluk veren bilgi anlamına gelmektedir. İdeal bir devlet yönetim sisteminin nasıl olması (temsilî) gerektiğini açıklayan öğretici bir eserdir. 55

2.12 Dîvânü lugāti’t-Türk Kâşgarlı Mahmut (temsilî) Dîvânü lugāti’t-Türk, Araplara Türkçe öğretmek amacıyla Kâşgarlı Mahmut (Görsel 2.12) tarafından yazılmıştır. Büyük Türkçe Sözlük anlamına gelmektedir. Bu eser yalnızca bir sözlük değil aynı zamanda Türk tarihinin en zengin bilgi kay- naklarından biridir. Yusuf Kadir Han döneminden sonra Karahanlılar ikiye ayrılmış ve diğer devletlerin egemenliği altına girmişlerdir. Gazneliler Devleti (963-1187) Samanoğulları Devleti Valisi olarak görev yapan Alp Tigin kendisine bağlı kuvvetlerle beraber Gaz- ne şehrini ele geçirdi. Bağımsızlığını ilan ederek Gazneliler Devleti’ni kurdu (Harita 2.9). Gazneli Mahmut zamanında devlet en parlak günlerini yaşadı. Gazneli Mahmut Karahanlılarla birlikte Samanoğulları Devleti’ne son verdi. Abbasiler Büveyhoğulları’nın baskısından kurtulmak için ondan yardım istediler. Gazneli Mahmut, bu isteği yerine getirerek Abbasi halifesini bu baskıdan kurtardı. Abbasi halifesi bu hizmetinden dolayı Gazneli Mahmut’a “sultan” unvanını verdi. Böylece sultan unvanını kullanan ilk Türk hükümdarı Gazneli Mahmut oldu. H.2.9 Gazneliler Devleti Haritası Gazneli Mahmut bilim ve sanata önem veren bir hükümdardı. Sarayında dönemin önemli bilginle- rini toplamıştı. Bîrunî’de bunlardan biriydi. Gazneli Mahmut, Bîrunî için “Sarayımın en değerli hazinesi” ifadesini kullanmıştı. 56

Bîrunî Bîrunî (Görsel 2.13), pek çok alanda eserler vermiş çok yönlü bir bilim insanıdır. Harezmşahlar Devleti yıkılınca Gazneli Mah- mut tarafından himaye altına alınmıştır. Yaptığı bilimsel çalış- malarla sarayda büyük itibar görmüştür. Bîrunî yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olarak kabul edilmektedir. Trigonometri alanındaki bazı bulgularına batılı matematikçiler ondan ancak iki asır sonra ulaşabilmiştir. Bîrunî, astronomi alanındaki çalışma- larıyla çağdaş astronominin temellerini atmıştır. Tıp ve eczacılık 2.13 alanlarında da önemli birçok eser yazarak bu alanlarda bazı uy- Bîrunî (temsilî) gulamalar geliştirmiştir. Gazneli Mahmut, Hindistan üzerine on yedi sefer düzenledi. Kuzey Hindistan’ı topraklarına katarak bu bölgede İslamiyet’in yayılmasını sağladı. Bu seferler sırasında büyük ganimetler ele geçirildi. Gazneliler başka bir Türk devleti olan Büyük Selçuklu Devleti’yle Dandanakan Savaşı’nı yaptılar. 1040 yılında yapılan bu savaşı kaybeden Gazneliler yıkılma sürecine girdi. Sıra Sizde Aşağıdaki tabloda Türklerin İslamiyet’i kabul etmeleri ile birlikte siyasi, sosyal ve kül- türel alanda meydana gelen değişimlerden bazıları verilmiştir. Öğrendiklerinizden yarar- lanarak tabloyu doldurunuz. İslamiyet’ten önceki durum İslamiyet’ten sonraki durum Devletin başında bulunan kişiye kağan, ha- Devletin başında bulunan kişilere sultan un- kan, han gibi unvanlar verilirdi. vanı verilmeye başlandı. İslamiyet öncesi Türkler genel olarak göçe- İslamiyet sonrasında Türklerin yerleşik ha- be bir yaşam sürdükleri için mimari eserler yata geçişi hızlandığından cami ve medrese yapmamışlardı. gibi mimari eserler inşa edilmeye başlandı. 57

YENİ YURT ANADOLU Hazırlık Çalışması Anadolu’nun tarih boyunca uygarlıklar ve devletler tarafından yerleşim yeri olarak tercih edilmesinin sebepleri nelerdir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Anadolu, tarih boyunca insanlar tarafından yerleşim yeri olarak tercih edilen önemli bölgelerden biridir. Hititler, Frigler, Lidyalılar, Urartular ve İyonlar Anadolu’da kurulan uygarlıklardandır. Daha sonraki dönemlerde Roma İmparatorluğu, Anadolu’ya hâkim olan devletlerden biri olur. Bu devlet, Kavimler Göçü sonucunda Doğu Roma İmparatorluğu ve Batı Roma İmparatorluğu olarak ikiye ayrılır. Bizans Devleti olarak bilinen Doğu Roma İmparatorluğu, Türklerin Anadolu’yu yurt edinmesine kadar Anado- lu’ya hâkim olur. Anadolu’nun tarih boyunca yerleşim yeri olarak tercih edilmesinin sebepleri aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz.  Topraklarının verimli olmasından dolayı tarım  Su ve maden kaynaklarının fazla olması  Ticaret ve göç yolları üzerinde bulunması ve hayvancılık yapmaya elverişli olması  Coğrafi şartların savunmaya uygun olması  İklim koşullarının yaşam için uygun olması Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157) Ortak bir sosyal düzen içinde bir arada yaşayan ve aynı soydan gelen insanların oluşturduğu Türk topluluğuna boy adı verilir. Türk devletleri genellikle bu boy adı verilen topluluklardan birinin önderli- ğinde kurulmuştur. Oğuzların Kınık boyuna mensup olan Selçuk Bey, bağımsız bir Türk devleti olan Oğuz Yabgu Devleti’nde ordu komutanıydı. Selçuk Bey, Oğuz Yabgu Devleti ile anlaşmazlığa düşünce mensubu olduğu Kınık boyuyla birlikte Cend şehrine göç eder ve Gaznelilere komşu olur. Selçuk Bey’in idaresindeki Türkler, bu bölgede Gazneliler ile mücadeleye başlar. Selçuk Bey’in ölümünden sonra Tuğrul Bey, Kınık boyunun başına geçer. Türklerin Anadolu’yu yurt edinme sürecini Tuğrul Bey ve kardeşi Çağrı Bey başlatır. Nüfusun art- ması, siyasi anlaşmazlıklar, olumsuz iklim koşulları, salgın hastalıkların insanları ve hayvanları etkile- mesi Türkleri yeni yurt arayışına zorlar. Tuğrul Bey, kardeşi Çağrı Bey’i yeni bir yurt bulması için sefere gönderir. Çağrı Bey, beraberindeki kuvvetlerle 1015 yılında Doğu Anadolu’ya gelir. Çağrı Bey, yapmış olduğu keşif akınları sırasında edindiği gözlemleri Tuğrul Bey’e bildirir. Çağrı Bey’in edindiği gözlemler aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz.  Anadolu’ya hâkim olan Bizans Devleti Türk  Anadolu toprakları tarım ve hayvancılık faali- kuvvetlerini durduracak güçte değildir. yetleri yapmak için uygundur.  Anadolu’da nüfus azdır.  Anadolu toprakları su kaynakları bakımından  Anadolu iklim açısından uygundur. zengindir. Tuğrul Bey ve Çağrı Bey, Anadolu’nun yurt edinmek amacıyla uygun bir yer olduğuna karar verir- ler. Tuğrul Bey, Nişabur şehrinde adına hutbe okutarak devletin bağımsızlığını ilan eder (1040). Bunun üzerine Gazneli hükümdarı Sultan Mesut, büyük bir ordu ile Tuğrul Bey ve Çağrı Bey önderliğindeki 58

ordunun üzerine yürür. İki kuvvet 1040 yılında Dandanakan adı verilen yerde karşı karşıya gelir. Yapılan savaşı Selçuklular kazanır. Dandanakan Savaşı’ndan sonra Tuğrul Bey, sultan unvanıyla hükümdar ilan edilir. Bu savaşla birlikte Büyük Selçuklu Devleti’nin resmen kurulduğu kabul edilir. Tuğrul Bey döneminde Anadolu’ya düzenli bir şekilde askerî seferler yapıldı. Bu seferler ile Bi- zanslıların savunma gücü zayıfladığı için ileride yapılacak fetihlere ve yurt edinme çalışmalarına ze- min hazırlandı. Tuğrul Bey, Selçuklu beylerinden olan İbrahim Yınal ve Kutalmış komutasındaki orduyu Anadolu’ya gönderdi. Günümüzde Erzurum sınırları içinde bulunan Pasinler Ovası’nda Büyük Selçuklu ordusu ile Bizans ordusu karşı karşıya geldi. Türklerin tarihte Bizanslılarla ilk kez karşı karşıya geldiği 1048 yılında yapılan savaşta Bizans ordusu mağlup edildi. Pasinler Savaşı’nın kazanılması ile Türkler Anadolu’ya yerleşmeye başladı. Tuğrul Bey’in ölümünden sonra Alp Arslan (Görsel 2.14), adına hutbe okuttu ve sultanlığını ilan ederek devletin başına geçti. Alp Arslan, Anadolu üzerine seferler düzenleyerek Kars ve Ani Kalesi’ni ele geçirdi. Bizans Dev- leti imparatoru IV. Romanos Diogenes (Roman Diyojen), yaklaşan Selçuklu tehlikesinin farkına vararak bazı tedbirler aldıysa da başarılı olamadı. IV. Ro- manos Dioganes ve imparatorluğun ileri gelenleri, yaptıkları görüşmelerden sonra Selçukluları Anadolu’dan tamamen atmak gerektiği hususunda fikir birliğine vardılar. Bunun üzerine toplayabildikleri bütün kuvvetlerle sefere 2.14 çıktılar. Bizans ordusunun içerisinde çok sayıda paralı asker de bulunmak- taydı. Büyük Selçuklu Devleti ordusu ile Bizans Devleti ordusu günümüzde Sultan Alp Arslan Muş sınırları içinde yer alan Malazgirt Ovası’nda 26 Ağustos 1071 yılında (temsilî) karşı karşıya geldiler. Bizans ordusunda askerlik yapan Uz ve Peçenek Türklerinin Büyük Selçuklu Devleti’nin tarafına geçmesiyle Bizans ordusu dağıldı. Ordusunu komuta etme olanağının kalmadığını gören IV. Romanos Diogenes, yakın birlikleriyle kaçmaya kalktıysa da bunun imkânsız olduğunu gördü. IV. Romanos Diogenes yaralı olarak yakalandı. Tüm dünya tarihi için bir dönüm noktası niteliğinde olan bu mücadele sonunda zafer kazanan büyük Türk komutanı Alp Arslan ile IV. Romanos Diogenes arasın- da antlaşma yapıldı. Anadolu tarihinin en büyük savaşlarından biri olan Malazgirt Savaşı Türklerin za- feriyle sonuçlandı. Böylece Anadolu’nun kapıları Türklere açılmış oldu. Bu savaştan sonra Anadolu’nun Türkleşme süreci hızlandı. Bizans Devleti’nin Anadolu üzerindeki otoritesi zayıfladı. Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri Sultan Alp Arslan, Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’nun fethi için komutanlarından bazıla- rını görevlendirdi. Bu ko- KARADENİZ H.2.10 mutanlar kısa zaman içinde Anadolu’nun içlerine doğru Amasra Sinop Batum ilerleyerek Anadolu’daki Bi- zans şehirlerini ele geçirme- BİZANS E G E D E N İ Z İ Edirne Ereğli Samsun ye başladılar. Ele geçirilen topraklara Türk boyları yer- İstanbul Giresun Trabzon Oltu leştirildi ve Büyük Selçuklu Ani Devleti’ne bağlı beylikler MARMARA Çankırı kuruldu (Harita 2.10). Şimdi Ardahan Türklerin Anadolu’yu yurt İMPİzAmMRiraAnDTBiEsOaaNlıRİkZeLİsUirĞBUurUKsİüşzaatnakihkEyaskişehir Kars edinme sürecinde etkili olan TRABZON RUM İMP. SELÇAUNKALDUOLLAURI Çorum Amasya Niksar Bayburt Erivan Tokat Yozgat Ankara Sivas Erzurum Erzincan Divriği Kemah Malazgirt Bayazıt Kırşehir Arapkir Ahlat Erciş Çemişgezek Kayseri Malatya Harput Muş Bitlis Van Aydın Konya Niğde Diyarbakır Muğla Siirt Maraş Hasankeyf Antalya Adana Kilis Urfa Mardin Nusaybin Mersin Halep Sincar Musul Erbil Antakya Artuklular Mengücekler AKDENİZ Çaka Beyliği Saltuklular 0 50 100 150 200 250 300 km Danişmentliler bu beylikleri öğrenelim. Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri Haritası 59

Saltuklular (1072-1202) Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından Ebu’l Kasım Saltuk tarafından Erzurum çevresinde kurul- du. Saltuklular, Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliğiydi. Haçlılar ve Gürcülere karşı başarıyla mücadele ederek Anadolu’nun korunmasına katkıda bulundular. Mama Hatun Külliyesi (Görsel 2.15), bu beylik döneminden 2.15 günümüze kalan en önemli eserdir. Danişmentliler (1080-1178) Mama Hatun Külliyesi, Erzincan Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından Daniş- ment Ahmet Gazi tarafından Sivas, Tokat ve Niksar çevresinde kuruldu. Haçlı seferlerine karşı savaşarak Anadolu’nun Türk yurdu olarak kalmasına katkı sağ- ladılar. Anadolu Türk siyasi birliğinin sağlaması ko- nusunda mücadele verdiler. Anadolu’da kurulan ilk medrese olan Yağıbasan Medresesi (Görsel 2.16) bu 2.16 beylik döneminde yapıldı. Yağıbasan Medresesi, Tokat Mengücekler (1080-1228) Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından Mengü- cek Gazi tarafından Erzincan ve çevresinde kuruldu. Gürcüler ve Rumlara karşı mücadele ettiler. Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (Görsel 2.17) bu dönemden günümüze kalan en önemli eserdir. Bu cami taş iş- çiliğinden dolayı UNESCO tarafından Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştır. 2.17 Artuklular (1102-1409) Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası, Sivas Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından Artuk Gazi ve oğulları tarafından Güneydoğu Anadolu’da kuruldu. Haçlılarla mücadele ederek Anadolu’yu ko- rudular. Hasankeyf, Mardin ve Harput kollarına ay- rıldılar. Anadolu’da kurulan beylikler içinde en uzun ömürlü olanıydı. Malabadi Köprüsü (Görsel 2.18), bu beylik döneminden günümüze kalan en önemli eser- dir. Bu köprü Anadolu’daki ilk taş kemerli köprü olma 2.18 özelliğini taşımaktadır. Malabadi Köprüsü, Diyarbakır Çaka Beyliği (1081-1093) Bizans’a düzenlenen akınlar sırasında esir düştükten sonra kurtulan Çaka Bey (Görsel 2.19) tarafından İzmir ve çevresinde kurulmuştur. Bu beylik denizcilik faaliyetleriyle bilinmektedir. Çaka Bey öncülüğünde ku- rulan donanma, Bizans ve Haçlılara karşı mücadele etmiştir. Çaka Bey, ilk 2.19 Türk donanmasını kuran ve ilk deniz komutanı olan Türk beyi olarak kabul Çaka Bey (temsilî) edilmektedir. 60

Anadolu’da kurulan ilk Türk beylikleri Türklerin Anadolu’yu yurt edinmelerine önemli katkılarda bu- lunmuşlardır. Bunlardan bazıları aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz.  Anadolu’da fethedilen yerlerdeki halkın batıya göç etmesinde etkili oldular. Bu sayede doğudan gelen Türkmenler boşalan bölgelere yerleştiler. Bu durum Anadolu’daki Türk nüfusunun artmasına katkı sağladı.  Bizans, Ermeni ve Gürcülerle mücadele ederek Türklerin yeni yurdunu korudular.  Anadolu’daki şehirleri imar ederek geliştirdiler ve bununla yetinmeyip yeni yerleşim alanları kurdular.  Anadolu’daki yerleşim yerlerine Türkçe isimler verdiler.  Anadolu’da Türk-İslam kültürünün yayılmasını sağladılar.  İslamiyet’in Anadolu’ya yayılmasında etkili oldular.  Anadolu üzerinden geçen Haçlı ordularının ağır kayıplar vermesinde Türkiye Selçuklu Devleti ile birlikte önemli rol oynadılar. Türkiye Selçuklu Devleti (1077-1308) 2.20 Selçuklu hanedanından olan Kutalmışoğlu Süley- İznik, Bursa man Şah, Anadolu’ya yapılan fetih akınlarına katılan beylerden biridir. Süleyman Şah, Bizans Devleti’nde- ki taht kavgaları ve iç karışıklıklardan yararlanıp Kon- ya, Kütahya ve Afyon’u ele geçirerek batı yönünde fetihlere devam etti. İznik ve çevresini (Görsel 2.20) de alarak Türkiye Selçuklu Devleti’ni kurdu (Harita 2.11). Devletin merkezini İznik yaptı. Kısa sürede ülke sınırlarını Suriye’ye kadar genişletti. H.2.11 Türkiye Selçuklu Devleti Haritası 61

Türkiye Selçuklu Devleti, Haçlı Seferlerine karşı mücadele ederek Anadolu’nun Türk yurdu olarak kalmasında önemli katkıda bulundu. Haçlı Seferleri sırasında Türklerin batıya doğru ilerleyişi bir süre durdu. Bunu fırsat bilen Bizans Devleti Türkleri Anadolu’dan çıkarmak için harekete geçti. Türkiye Selçuklu Devleti ile Bizans Devleti günümüzde Eğirdir Gölü yakınlarında bulunan Miryo- kefalon Vadisi’nde 1176 yılında karşı karşıya geldi. İki ordu arasında yapılan Miryokefalon Savaşı’nı Türkiye Selçuklu Devleti kazandı. Bu savaşın kazanılması ile Anadolu kesin olarak Türk yurdu hâline geldi. Bizans Devleti’nin Anadolu’yu Türklerden geri alma ümitleri bu savaşla birlikte sona erdi. Düşünelim Tartışalım Öğrendiklerinizden yola çıkarak aşağıda verilen soruları cevaplayınız. Düşünceleri- nizi arkadaşlarınızla paylaşınız.  Anadolu nasıl Türk yurdu hâline gelmiştir?  Anadolu’nun Türk yurdu hâline gelmesinde Pasinler, Malazgirt ve Miryokefalon savaşlarının etkileri nelerdir? Görseli Yorumlayalım Aşağıda Türkiye Selçuklu Devleti döneminde Anadolu’da inşa edilen mimari eserlerden bazı- ları verilmiştir. Görselleri ve alt yazılarını inceleyerek bu eserlerin hangi amaçlarla yapıldığını tah- min etmeye çalışınız. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 2.21 2.22 Gevher Nesibe Hatun Medresesi, Kayseri Cemaleddin Ferruh Darüşşifası, Çankırı 2.23 2.24 II. Kılıçarslan Kervansarayı, Aksaray Alaeddin Camii, Konya 62

Türkler Anadolu’ya hâkim olmak için Bizans Devleti ile mücadele etti. Anadolu toprakları üzerinde yapılan savaşlar nedeniyle Anadolu’da birçok yer tahrip oldu. Anadolu’yu yurt edinmek isteyen Türkler karşılarında harap olmuş şehirler buldu. Türkler, önce kırsal alanlara yerleşerek tarım ve hayvancılıkla uğraştı. Daha sonra tahrip edilen şehirleri onardı ve bu şehirlere yerleşti. Anadolu’da cami, medrese, darüşşifa, köprü, yol ve saraylar yaparak şehirleri inşa etti. Böylece Türkiye Selçuklu Devleti dönemin- de gerçekleştirilen kültürel faaliyetler Anadolu’nun Türkleşme sürecine önemli katkılarda bulundu. Türkiye Selçuklu Devleti, Moğolların baskısından kaçan Türk boylarını Anadolu’ya yerleştirdi. Bu boylara mensup olan Mevlana, Ahi Evran, Yunus Emre ve Hacı Bektaş-ı Veli gibi kişiler Anadolu’da sosyal, kültürel ve dinî alanda önemli çalışmalar gerçekleştirdi. 2.25 2.26 Mevlana Celâleddîn-i Rûmî (temsilî) Ahi Evran Anıtı, Kırşehir Mevlana (Görsel 2.25) ve ailesi Moğol Ahi Evran (Görsel 2.26) ve ailesi Moğol baskısı nedeniyle yaşadığı şehirden ayrıla- baskısı nedeniyle Anadolu’ya gelerek yer- rak önce Nişabur’a, daha sonra Karaman’a leşti. Burada ahilik teşkilatını kurdu. Ahilik yerleşti. Türkiye Selçuklu Devleti Sultanı teşkilatı, Anadolu’nun Türk yurdu olması ko- Alaeddin Keykubat, Mevlana ve ailesini nusunda önemli katkılar verdi. Bu teşkilatın dönemin başkenti Konya’ya davet etti ve amacı, Anadolu halkına meslek edindirmek buraya yerleşmelerini sağladı. Mevlana ve güzel ahlak sahibi olmayı öğretmeye ça- büyük bir din ve ilim bilgini olarak tanın- lışmaktı. Anadolu halkı bu teşkilat sayesinde dı. Sevgi, saygı ve anlayışın öncüsü olan çırak, kalfa ve usta ilişkisi içerisinde çeşitli Mevlana insanlara birlik ve beraberlik için- meslekleri öğrendi. Ahilik teşkilatı uzun yıllar de yaşamalarını öğütledi. Onun felsefesi ile boyunca Anadolu insanına hizmet verdi. Ahi yetişen Türkler ve diğer milletlerden olan Evran, ayrıca Anadolu’ya gelen sanatkâr ve insanlar dil, din ve mezhep farkı olmadan tüccarların dayanışmasını sağlayarak sanat- barış içinde yaşadılar. la ticaretin gelişmesine de katkı sağladı. Türkiye Selçuklu Devleti Dönemi’nde bilim ve sanata büyük önem verildi. Devletin başkenti Kon- ya olmak üzere Sivas, Kayseri, Amasya ve Mardin gibi şehirlerde birçok medrese ve kütüphane inşa 63

edildi. Karatay Medresesi, İnce Minareli Medrese (Konya) (Görsel 2.27), Çifte Minareli Medrese (Erzu- rum) (Görsel 2.28), Ertokuş Medresesi (Isparta) bunlara örnektir. Bu dönemdeki ilk kütüphane Şemsed- din Altun Apa tarafından Konya’da yaptırılan medresenin içinde bulunmaktadır. Medrese o dönemde insanlara eğitim hizmeti vermekteydi. Medreselerde Kur’an-ı Kerim, hadis, kelam ve fıkıh gibi dinî bilim- lerin yanında matematik, tıp, felsefe gibi fen ve sosyal bilimler dersleri de okutulurdu. Buralarda eğitim alan insanlar Anadolu’nun yurt olarak benimsenmesi konusunda önemli katkılar sağladılar. 2.27 2.28 İnce Minareli Medrese, Konya Çifte Minareli Medrese, Erzurum Türkiye Selçuklu Devleti döneminde inşa edilen darüşşifa veya şifahane olarak bilinen mimari yapılar insanlara sağlık alanında hizmet vermekteydi. Alaeddin Keykubat Darüşşifası (Konya), Gevher Nesibe Darüşşifası (Kayseri), Torumtay Darüşşifası (Amasya) (Görsel 2.29) bunlara örnektir. 2.29 Torumtay Darüşşifası, Amasya Türbe ve kümbetler bu dönemde yapılmış önemli mimari eserlerdir. Bu yapılar birer anıt mezardır. Türbe ve kümbetler tek başına bir eser olarak yapılabildiği gibi cami ve medreselerle be- raber de inşa edilmiştir. Mevlana Türbesi (Konya) ve Döner Kümbet (Kayseri) (Görsel 2.30) bu ya- pılara örnektir. 2.30 Döner Kümbet, Kayseri 64

Türkiye Selçuklu Devleti döneminde Ana- dolu’da çok sayıda cami yapıldı. Alaeddin Cami (Konya), Malatya Ulu Cami (Görsel 2.31), Amasya Ulu Cami bunlara örnektir. İnşa edilen camiler sayesinde o dönemde Anadolu’da ya- şamış insanlar ibadet ihtiyaçlarını karşıladılar. 2.31 Malatya Ulu Cami Bir caminin etrafında yapılmış medrese, şi- fahane, kütüphane, türbe, hamam ve imaret gibi değişik amaçlara hizmet eden yapılar topluluğu- na külliye adı verilmektedir. Kayseri’de bulunan Hunad Hatun Külliyesi (Görsel 2.32) ve Hacı Kılıç Külliyesi o dönemin örneklerindendir. 2.32 Hunad Hatun Külliyesi, Kayseri Araştıralım Paylaşalım Türkiye Selçukluları döneminde yapılan kültürel faaliyetlerin Anadolu’nun Türkleşme süre- cine yaptığı katkıları araştırınız. Araştırma sonucunda elde ettiğiniz bilgileri defterinize yazarak sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 1243 yılında Moğollarla yapılan Kösedağ Savaşı’nı kaybeden Türkiye Selçuklu Devleti Anadolu üzerindeki siyasi gücünü kaybetti ve yıkılma sürecine girdi. Bu savaş sonrasında Anadolu’daki Türk siyasi birliği bozuldu. Türkmen beyleri bağımsızlıklarını ilan ederek çeşitli beylikler kurdular. Sıra Sizde Türkiye Selçukluları döneminde Anadolu’da yapılan kültürel faaliyetlere örnekler bu- larak defterinize yazınız. Bulduğunuz örnekleri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 65

İPEK VE BAHARAT YOLU Hazırlık Çalışması Günümüzde insanlar arasında ticaret nasıl yapılmaktadır? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Geçmişte birçok insan hayvancılık, tarım ve ticaret yaparak geçimini sağlamaktaydı. Eski dö- nemlerde insanlar hayvanları evcilleştirdikten sonra onlardan yararlandı. Yerleşik hayata geçildiğinde ise insanlar toprağı işlemeyi öğrendi. Tarım ürünleri yetiştiren insanlar kendi ihtiyaçlarını karşılamaya çalıştı. İnsanlar zaman içinde ürettikleri ürünlerin fazlasını başkalarıyla değiş tokuş ederek ticareti başlattı. Buna takas etme usulü adı verilirdi. Örneğin, bir kişi yetiştirdiği tavuğu başka birinde bulunan buğdayla takas ederek alışveriş yapardı. Lidyalıların parayı icat etmesi dünyada ticari hayatı canlandıran önemli bir gelişme oldu. Böylece ticarette değişim aracı olarak para kullanılmaya başlandı. Tarihî ticaret yolları sayesinde insanlar arasındaki alışveriş hız kazandı. Bu nedenle ticaret yolları toplumlar arasındaki ilişkileri sadece ekonomik alanda değil siyasi ve kültürel alanda da etkiledi. Şimdi bunun nasıl gerçekleştiğini inceleyelim. İpek Yolu İpek Yolu, Çin’in Şian şehrinden başlayıp 2.33 Avrupa’ya kadar uzanan dünyaca ünlü bir ti- caret yoludur. Bu ticaret yolu üzerinde ulaşım Sultan Han Kervansarayı, Aksaray kervanlarla sağlanmıştır. İpek Yolu’nu kullanan kervanlar, Şian şehrinden hareket ederek Ha- zar Denizi’nin kuzeyine veya İran üzerinden hareketle Anadolu’ya ulaşırdı. Anadolu’ya ula- şan ürünler Akdeniz veya Trakya üzerinden Avrupa’ya taşınırdı. İpek Yolu üzerinde başta ipek olmak üzere kâğıt, porselen, baharat gibi ürünlerin ticareti yapılırdı. Türkiye Selçuklu Devleti Anadolu’ya hâkim olduğu dönemde ticareti geliştirmek için çeşitli yerlere kervansaraylar (Görsel 2.33) yaptı. Kervansaraylarda üç gün konaklamak ücretsizdir. İnsanlara konak- lama, dinlenme ve beslenme için hizmet verilmektedir. Yüksek duvarları sayesinde güvenli yerler olan kervansaraylar Anadolu’da ticaretin gelişmesine katkı sağladı. Kervanlar ile ticaret yapan kişilere tüccar adı verilirdi. Bu tüccarlar İpek Yolu üzerinde sürekli hareket hâlinde oldukları için çeşitli ürünlerin yanın- da, geçtikleri yerlere kendi kültürlerini de taşırlardı. 66

H.2.12 İpek Yolu Haritası İpek Yolu (Harita 2.12), geçmiş dönemde kurulan devletler için önemli bir ekonomik gelir kayna- ğıydı. Bu yola hâkim olan devletler güçlenerek diğer devletlere üstünlük sağladı. Bu yüzden siyasi mücadelelere sahne oldu. Tarihte kurulan birçok Türk devleti, İpek Yolu için diğer devletlerle mücadele etti. Örneğin Büyük Hun Devleti, Kök Türkler ve Uygurlar, Çin ile savaştı. Mete Han döneminde İpek Yolu ele geçirilerek Çin vergiye bağlandı. Osmanlı Devleti Dönemi’nde İstanbul fethedildikten sonra İpek Yolu’nun kontrolü tamamen Türklerin eline geçti. Ancak coğrafi keşiflerin yapılmasından sonra bu ticaret yolu eski önemini kaybetti. İpek Yolu sayesinde Doğu ile Batı kültürü arasında etkileşim oldu. İnsanlar ticaret yaparken kendi kültürlerini de başka yerlere taşıdılar. Gittikleri yerlerde gördükleri kültürel özellikleri ise kendi ülkelerine getirdiler. Örneğin Avrupalılar, Haçlı Seferleri sırasında kâğıt, matbaa, barut ve pusulayı Doğu kültü- ründen öğrendi. Avrupa toplumu kâğıt ve matbaayı kullanmaya başlayınca kültürel alanda da gelişme gösterdi. Pusulayı kullanan Avrupalılar, coğrafi keşifler sonucunda ekonomik anlamda güçlendi. Baharat Yolu Baharat Yolu, Hindistan’dan başlayarak Avrupa’ya kadar uzanan önemli bir ticaret yoludur. Bu yol sayesinde uzun yıllar boyunca Doğu’da üretilen baharatlar Batı’ya taşındı. Baharatlar doğu ülkelerinde eskiden beri kullanılırdı. Bunlar arasında tarçın, kakule, zencefil, karabiber, safran, nane, kekik, kırmı- zıbiber, zerdeçal gibi ürünler bulunmaktaydı. Orta Çağ’da Avrupalı soyluların baharatları kullanmasıyla beraber baharatların ticari değeri arttı. Bu yüzden bir ticaret yolu kuruldu. Hindistan’dan yola çıkarılan baharatlar Aden Körfezi ve Basra Körfezi’nden Kızıldeniz’e ve Mısır’a, buradan da gemilerle Avrupa’ya taşınıyordu. Baharat ticareti uzun yıllar Müslümanlarla Venediklilerin elinde kaldı. 67

Yavuz Sultan Selim döneminde ticaret yolunun kontrolü Osmanlı Devleti’ne geçti. Ancak coğrafi keşiflerin yapılmasından sonra Baharat Yolu (Harita 2.13) eski önemini yitirdi. Toplumlar arasında yapı- lan bu ticaret İpek Yolu’nda olduğu gibi kültürel alanda da insanların birbirini etkilemesini sağladı. Cenova H.2.13 Venedik İskenderiye Akdeniz Hazar Denizi Kahire Karadeniz Antakya Şam Bağdat Basra İsfahan Kızıldeniz Çen-liu Hürmüz Umman Büyük Denizi Okyanusu Aden Sumnat HİNDİSTAN Kalküta Bombay Hint Okyanusu Goa 0 400 800 1200 1600 2000 km Kaliküt Baharat Yolu Haritası Sıra Sizde Kitabınızdaki İpek Yolu, Baharat Yolu haritalarına ve edindiğiniz bilgilere göre aşağıda verilen soruların cevaplarını noktalı yerlere yazınız. a) Geçmiş dönemde kurulan devletler niçin İpek Yolu ve Baharat Yolu’nun yakınlarındaki şehir- lere hakim olmak istemişlerdir? ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ b) İpek Yolu ve Baharat Yolu’na hakim olmak için yapılan mücadelelerin, geçmiş dönemde yaşayan devletler arasındaki ilişkileri nasıl etkilediğini ifade ediniz. ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ c) İpek Yolu ve Baharat Yolu üzerindeki şehirlerde kurulan pazar yerlerinde farklı kültürlerden insanlar alışveriş yapmaktaydı. Bu durumun insanlar arasındaki kültürel ilişkileri nasıl etki- lediğini açıklayınız. ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ 68

ŞİFREYİ BULALIM Aşağıdaki bulmacada kutucuk içerisindeki kavramlar (aşağıdan yukarı, yukarıdan aşağı, sağdan sola, soldan sağa yazılarak) gizlenmiştir. Bu kavramları bularak üzerini çizdiğinizde ge- riye kalan harflerden bir şifre oluşacaktır. Bu şifreyi bulunuz. BEYLİK BÎRUNÎ CAMİ DANDANAKAN DESTAN GÖÇEBE HALİFE HİCRET İPEK YOLU İSLAMİYET KABİLE KAĞAN KAVİM KERVANSARAY KUT KÜLLİYE MALAZGİRT MEDRESE METE HAN ORTA ASYA PASİNLER PEYGAMBER SULTAN TALAS YAZIT YURT KUKÜ T R İ GZ A L AML K L ÜN T İ S L AM İ Y E T EOL AÜYRNAT LUSE RYLHTAEHAL İ FE L V K İ E A Z L K A V İ MMN AEYT L I İ T ERC İ HA NPE EA TBC İ DRBOK S İ AMS S A A K E A E RA A Y UR T D KMU S E Y T N RNAĞAKU İ T TBL AA AB İ RUN İ YAAE İ AD Y RME DR E S E NÇK SN LRELN İ SAP I ÖLYA P E YGAMB E R I GK A D ŞİFRE: __ __ __ __ __ __ __ __ / __ __ __ __ __ __ / __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ Bulduğunuz şifre ile ilgili düşüncelerinizi defterinize yazarak sınıfta arkadaşlarınızla payla- şınız. 69

A. Aşağıdaki soruları, karışık şekilde verilen harfleri bir araya getirerek cevaplayınız. 1. Mekkeli Müslümanlar ile müşrikler arasında yapılan ilk savaşın adı nedir? EBDR İ 2. Müslümanların müşriklerin baskısından kurtulmak, İslamiyet’i daha rahat yaşamak ve yaymak amacıyla Medine’ye yaptıkları göç hareketine ne denir? TCR İ HE 3. Kök Türk Devleti’nin merkezinin adı nedir? K EÖÜTN 4. Sultan unvanını kullanan ilk Türk hükümdarının adı nedir? H A UGM İ A L N E Z T M 5. Türklerin tarihte Bizanslılarla yaptığı ilk savaşın adı nedir? RPN İ EASL 6. Bir caminin etrafında yapılmış medrese, şifahane, kütüphane, türbe, hamam ve imaret gibi de- ğişik amaçlara hizmet eden yapılar topluluğuna ne denir? E İ LKLÜY 7. Hindistan’dan başlayarak Avrupa’ya kadar uzanan ticaret yolunun adı nedir? TUHBAY L AORA 70

B. Aşağıdaki dallanmış ağaç etkinliğinde okuduğunuz ifade doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yönünde ilerleyiniz. Buna göre aşağıdaki soruların cevaplarını defterinize yazınız. 1. Etkinliği hatasız tamamlayan öğrenci kaçıncı çıkışa ulaşır? 2. Hangi kutucuklardaki ifadeler doğrudur? 3. Hangi kutucuklardaki ifadeler yanlıştır? Yanlış olan ifadelerin doğrularını defterinize yazınız. 1 Coğrafi keşiflerin ardından Ba- harat Yolu, dünya ticaretindeki önemini yitirdi. DY 2 3 Asya Hun Devleti’nin bilinen ilk Orhun Yazıtları, Türk tarihi hükümdarı Mete Han’dır. hakkında bilgiler vermektedir. DY DY 4 5 6 7 Hz. Muhammed’e Kur’an-ı Kerim ilk Türk-İslam tarihin- Anadolu’da (s.a.v.), ilk vahiy kez Hz. Ali dönem- deki ilk medrese, kurulan ilk Türk Nur Dağı’ndaki Beylikleri, İslami- de kitap hâline ilk vakıf ve ilk yet’in Anadolu’da Hira Mağarası’nda getirilmiştir. posta teşkilatını yayılmasına katkı gelmiştir. Gazneliler kurmuş- sağlamıştır. tur. DY DY DY DY 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış çıkış 71

C. Aşağıdaki ifadeler doğru ise ifadelerin başına “D”, yanlış ise “Y” yazınız. Yanlış olduğu- nu düşündüğünüz ifadelerin doğrularını defterinize yazınız. 1. (……) Avrupa Hun devleti en parlak dönemini hükümdar Attila zamanında yaşadı. 2. (……) Kavimler Göçü sonucunda Avrupa uzun süre siyasi açıdan karışıklıklar içinde kaldı. 3. (……) İslamiyet gelmeden önce de Arap Yarımadası’nda siyasi birlik vardı. 4. (……) İslamiyet’in gelmesiyle beraber kölelik yasaklandı ve kadına verilen değer arttı. 5. (……) İslamiyet ve Gök Tanrı inancı arasındaki benzerlikler, Türklerin İslamiyet’i kabul etme- sinde etkili olmuştur. 6. (……) Türkiye Selçuklu Devleti Dönemi’nde inşa edilen medreseler sayesinde toplumun ibadet ihtiyacı karşılanmıştır. 7. (……) Anadolu’ya ilk Türk akınlarını Tuğrul ve Çağrı Beyler başlatmıştır. 8. (……) Baharat Yolu, Çin’in Şian şehrinden başlayıp Avrupa’ya kadar uzanan dünyaca ünlü bir ticaret yoludur. Ç. Aşağıdaki cümlelerde verilen boşlukları, kutucuklarda verilen ifadelerden uygun olanla- rıyla tamamlayınız. İfadelere uygun ekler getirebilirsiniz. putperestlik Karahanlılar Orta Asya Bilge Kağan sağlık Uygurlar Artuklular halife Çaka Bey 1. Türklerin ilk ana yurdu …………………………. olarak kabul edilmektedir. 2. …………………… Maniheizm dinini kabul etmesi savaşçılık yeteneklerini zaman içinde kaybet- mesine sebep oldu. 3. İslamiyet’ten önce Arap Yarımadası’nda …………………….. yaygındı. 4. Peygamber Efendimiz’in vefatından sonraki dönemde İslamiyet’in lideri olarak kabul edilen ki- şiye ………………………. unvanı verilirdi. 5. Edebiyat alanında ilk Türk-İslam eserleri …………………….. döneminde yazılmıştır. 6. …………………… ilk Türk donanmasını kuran ve ilk deniz komutanı olan Türk beyi olarak kabul edilmektedir. 7. Türkiye Selçuklu Devleti döneminde inşa edilen darüşşifa veya şifahane olarak bilinen mimari yapılar insanlara ……….......……….. alanında hizmet verirdi. 8. II. Kök Türk Devleti en parlak dönemini ………................……….. zamanında yaşadı. 72

D. Kutucuklarda isimleri verilen devletlerle ilgili aşağıdaki soruları cevaplayınız. Bunu ya- parken kutucuklardaki harflerden uygun olanları noktalı yerlere yazınız. a. Büyük Hun Devleti b. Gazneliler Devleti c. Uygurlar ç. Karahanlılar Devleti d. Kök Türk Devleti e. Emevi Devleti f. Büyük Selçuklu Devleti g. Anadolu Selçuklu Devleti ğ. Abbasi Devleti 1. Hangileri Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletlerindendir? ............ 2. Hangileri İslamiyet’i kabul eden Türk devletlerindendir? ............ 3. Hangileri Arap Yarımadası’nda kurulmuştur? ............ 4. Hangisi bilinen ilk Türk devletidir? ............ 5. Hangisi yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir? ............ 6. Hangisi ilk İslam parasını basmıştır? ............ 7. Hangisi tarihte Türk adıyla kurulmuş olan ilk Türk devletidir? ............ 8. Hangileri Yunan düşünürlerinin ve bilginlerinin eserlerini Arapça’ya tercüme ettirmiştir? ............ 9. Hangileri Türkçe’yi resmi dil olarak kabul etmiştir? ............ 10. Hangisi Kösedağ Savaşı sonucunda yıkılmıştır? ............ 11. Hangisi Bizanslılarla Malazgirt Savaşı’nı yapmıştır? ............ 12. Hangisi Dandanakan Savaşı sonucunda yıkılmıştır? ............ 73

E. Aşağıdaki tabloda Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletlerinden bazılarına ait özellikler verilmiştir. Bunları inceleyerek verilen özelliğin hangi alanla ilgili olduğunu noktalı yerlere yazınız. Coğrafi Siyasi Ekonomik Kültürel 1. Türklerin yaşadığı bölgede sert karasal iklim görülürdü. .............................. .............................. 2. Çin’le mücadele edilerek İpek Yolu’nun kontrolü ele geçirildi ve Çin vergiye bağlandı. 3. İlk Türk alfabesi oluşturuldu ve Orhun Yazıtları dikildi. .............................. 4. Yerleşik hayata geçilmesiyle tarım faaliyetleri yapılmaya başlandı. .............................. 5. Ülke, doğu-batı olmak üzere iki idari bölüm hâlinde yönetilirdi. .............................. .............................. 6. Türkler dağlarla çevrili geniş düzlük ve platoların olduğu bir bölgede .............................. yaşadı. .............................. 7. Türklerde hayvancılık en önemli geçim kaynağıydı. Koyun, sığır ve at gibi hayvanlar beslenirdi. 8. Devletin başında bulunan hükümdara han, hakan, kağan gibi un- vanlar verilirdi. 9. Devletin önemli işleri kurultay adı verilen mecliste görüşülürdü. .............................. 10. Saray ve tapınaklar inşa edilerek mimari alanda eserler yapıldı. .............................. F. Aşağıda Dört Halife Dönemi’ndeki gelişmelerden bazıları verilmiştir. Bunları inceleye- rek verilen gelişmenin hangi halife döneminde olduğunu noktalı yerlere yazınız. Gelişmeler Hangi halife döneminde meydana geldi? 1. Hicri takvim yapıldı. .............................. .............................. 2. İlk defa İslam donanması oluşturuldu. Bu sayede Kıbrıs Adası fethedildi. 3. İslamiyet ilk kez Arap Yarımadası dışında yayılmaya başladı. .............................. 4. Kur’an-ı Kerim çoğaltılarak çeşitli merkezlere gönderildi. .............................. 5. Yaşanan iç karışıklıklar sebebiyle fetihler durdu. .............................. 6. Divan örgütü kuruldu. .............................. 7. İlk kez İslam devletine ait düzenli bir ordu kuruldu. .............................. 8. Kur’an-ı Kerim kitap hâline getirildi. .............................. 9. Ülke eyalet adı verilen yönetim birimlerine ayrıldı. .............................. 74

G. Türklerin Anadolu’yu yurt edinme süreciyle ilgili bazı bilgiler aşağıda karışık olarak ve- rilmiştir. Bunları inceleyerek olayların gerçekleşme sırasına göre doğru sıralamayı yapınız. a) Bizans Devleti ile yapılan Malazgirt Savaşı kazanılarak Anadolu’nun 1 kapıları Türklere açıldı. 2 3 b) Gazneliler ile yapılan Dandanakan Savaşı kazanılarak Büyük Selçuk- 4 lu Devleti resmen kuruldu. 5 6 c) Tuğrul Bey ve Çağrı Bey tarafından Anadolu’ya Türk akınları yapıldı. ç) Bizans Devleti ile yapılan Pasinler Savaşı kazanılarak Doğu Anadolu ele geçirildi. d) Bizans Devleti ile yapılan Miryokefalon Savaşı kazanılarak Anadolu kesin olarak Türk yurdu hâline geldi. e) Anadolu’da ilk Türk beylikleri kuruldu. Ğ. Aşağıda verilen kavramları ve ifadeleri kullanarak ünitede öğrendiğiniz konularla ilgili cümleler kurunuz ve noktalı yerlere yazınız. 1. Orta Asya, hayvancılık, Türkler .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. 2. Kavimler Göçü, Avrupa Hun Devleti, Balamir .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. 3. Müslümanlar, Bedir Savaşı, Mekkeli müşrikler .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. 4. Türkler, müslümanlık, Talas Savaşı .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. 5. Gazneliler, Büyük Selçuklu Devleti, Dandanakan Savaşı .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. 6. Alp Arslan, Malazgirt Savaşı, Anadolu .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. 75

H. Aşağıda verilen çoktan seçmeli soruları cevaplayınız. 1. Destan ve yazıtlardan yararlanarak Orta As- 4. Müşrikler, Bedir Savaşı’nın intikamını almak ya’da kurulan Türk devletlerinin özellikleri için tekrar saldırdılar. Savaş, bir dağın çevre- hakkında bilgi sahibi olabiliriz. sinde yapıldı. Müslümanlar bu savaşta büyük kayıplar verdi. Bu durumun en önemli sebebi Buna göre aşağıdakilerden hangisi Orta Hz. Muhammed’in (s.a.v.) dağa yerleştirdiği Asya’da kurulan Türk devletlerinin özel- okçuların savaşın kazanıldığını düşünerek liklerinden biri değildir? bulundukları yerleri terk etmesidir. A) Türklerin bağımsızlıklarına düşkün olması Anlatılan tarihî olay aşağıdakilerden han- gisidir? B) Türklerin Haçlılarla mücadele etmesi A) Dandanakan Savaşı C) Yaşadıkları bölgenin karasal iklim şartla- rına sahip olması B) Hendek Savaşı D) Türklerin hayvancılıkla uğraşması C) Mekke’nin Fethi D) Uhud Savaşı 2. Türkiye Selçukluları döneminde gerçekleş- 5. Türkler, İslamiyet ile ilk defa Emeviler döne- tirilen kültürel faaliyetler, Anadolu’nun yurt minde tanıştılar. Ancak Türklerin İslamiyet’i edinilme sürecini hızlandırmıştır. kabul etmeleri Abbasiler döneminde gerçek- leşti. Buna göre aşağıdakilerden hangisi Tür- kiye Selçuklu Devleti döneminde yapılan Buna göre bahsedilen durumun temel se- kültürel faaliyetlerden birisi değildir? bebi aşağıdakilerden hangisidir? A) İnce Minareli Medrese’nin yapılması A) Abbasilerin Türklere para yardımında bu- lunması B) Torumtay Darüşşifası’nın yapılması B) Emevilerin uyguladığı Arap milliyetçiliği C) Mevlana’nın halkı aydınlatması ve yol politikası göstermesi C) Türklerin Gök Tanrı inancını bırakmak is- D) Kurulan medreselerde yalnızca hadis, ke- tememesi lam ve fıkıh gibi dinî ilimlerin okutulması D) Türklerin göçebe bir yaşama sahip ol- ması 3. Orta Asya’da kurulan Türk devletleri ile Çin 6. İpek Yolu üzerinde ticaret yapan tüccarla- arasındaki mücadelelerin temel sebebi İpek rın barınma, yiyecek, güvenlik ve hayvan- Yolu’na hâkim olma düşüncesidir. larının bakımı gibi ihtiyaçlarını karşılamak için yapılan mimari yapılar aşağıdakiler- Buna göre Türk devletleri ile Çin arasında- den hangisidir? ki mücadelelerin sebebi aşağıdaki alan- lardan hangisi ile daha çok ilgilidir? A) Darüşşifa B) Medrese A) Dinî B) Ekonomik C) Kervansaray D) Kümbet C) Kültürel D) Siyasi 76

7. İslamiyet’in kabulünden sonra ilk Türk-İslam 9. 1. durum: İslamiyet’ten önce Arap Yarımada- eserleri yazılmaya başlandı. Bunlardan en sı’nda siyasi birlik yoktu. Toplumda kadınlara önemlileri Kâşgarlı Mahmut tarafından yazı- değer verilmiyordu. İslamiyet’in kabulünden lan Dîvânü lugāti’t-Türk ve Yusuf Has Hacip sonra Arap Yarımadası’nda siyasi birlik sağ- tarafından yazılan Kutadgu Bilig’dir. landı. Toplumda kadınlara daha fazla değer verilmeye başlandı Bu bilgiden yararlanarak Türklerin İslami- yet’i kabul ettikten sonra aşağıdaki alan- 2. durum: İslamiyet’i kabul etmeden önce lardan hangisine yönelik çalışmalar yaptı- Türk devletlerini yöneten kişilere han ve ka- ğı söylenebilir? ğan gibi unvanlar verilirdi. Gök Tanrı inancı hâkimdi. Türklerin İslamiyet’i kabulünden A) Askerî B) Ekonomik sonra devletin başında bulunan kişiler sul- tan unvanını da kullanmaya başladı. Cami ve C) Kültürel D) Siyasi medrese gibi mimari eserler inşa edilmeye başlandı. 8. Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’da ilk Türk Beylikleri kuruldu. Bu beylikler, yaptık- Verilen durumlar incelendiğinde aşağıda- ları çalışmalarla Anadolu’nun yurt edinilme ki yargılardan hangisine ulaşılabilir? sürecine önemli katkılar verdi. A) İslamiyet insanların günlük yaşamlarında Buna göre; değişimlere neden olmuştur. I. Bizans, Ermeni ve Gürcülerle mücadele B) İslamiyet’in kabulüyle birlikte Türklerde ederek Türk yurdunu savundular. ekonomik yaşam canlanmıştır. II. Anadolu’daki şehirleri imar ederek geliş- C) İslamiyet yalnızca dinî alanda insanların tirdiler. yaşamını etkilemiştir. III. Anadolu’daki yerleşim yerlerine Türkçe D) İslamiyetin kabulünden sonra Türk dev- isimler verdiler. letleri arasında birlik sağlanmıştır. uygulamalarından hangileri bu beyliklerin katkılarındandır? A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III I. Aşağıda verilen soruların cevaplarını defterinize yazınız. 1. Orta Asya’nın coğrafi özelliklerinin, buradaki Türklerin yaşamı üzerindeki etkilerini açıklayınız. 2. İslamiyet’i kabul etmelerinin Türklerin yaşamındaki etkilerini ifade ediniz. 3. Türklerin İslamiyet’i kabul etmesini hızlandıran olayları belirtiniz. 4. Mevlana’nın ve Ahi Evran’ın Anadolu’nun yurt edinilme sürecine nasıl katkıda bulunduklarını açıklayınız. 5. Tarihî ticaret yollarının toplumlar arası ilişkileri nasıl etkilediğini belirtiniz. 77

ÖZ DEĞERLENDİRME FORMU Bu ünitede yaptığınız çalışmalar ve öğrendiğiniz bilgilerle ilgili aşağıda bir form verilmiştir. Bu formdaki soruları cevaplayınız. Bu ünitede neler öğrendiniz? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede başarılı olduğunuz konular hangileriydi? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede öğrendiğiniz bilgileri hayatınızın hangi alanlarında kullanabilirsiniz? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede hangi konular ilginizi çekti? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede öğrendiğiniz bilgilerden size en ilginç gelen hangisiydi? …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… Bu ünitede hangi konuları anlamakta zorlandınız? Bu konularla ilgili aklınıza takılanlar hakkında kitap, dergi, ansiklopedi ve Genel Ağ gibi kaynaklardan araştırma yapınız. …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… …………………………….....................……………………………………………………… 78

3. YERYÜZÜNDE ÜNİTE YAŞAM 3.1 Ayder Yaylası, Rize Neler Öğreneceğiz? Bu ünitede; ◗ Konum ile ilgili kavramları kullanarak kıtaların, okyanusların ve ülkemizin coğrafi konumu- nu tanımlamayı, ◗ Türkiye’nin temel fiziki coğrafya özelliklerinden yeryüzü şekillerini, iklim özelliklerini ve bitki örtüsünü ilgili haritalar üzerinde incelemeyi, ◗ Türkiye’nin temel beşerî coğrafya özelliklerini ilgili haritalar üzerinde göstermeyi, ◗ Dünyanın farklı doğal ortamlarındaki insan yaşantılarından yola çıkarak iklim özellikleri hakkında çıkarımlarda bulunmayı öğreneceğjz. 79

COĞRAFİ KONUMU ÖĞRENİYORUM Hazırlık Çalışması Okulunuzun bulunduğu yeri bilmeyen birine okulunuzu bulabilmesi için nasıl yardımcı olursunuz? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Merhaba Mehmet! Beraber ders Merhaba Hasan! Her evin olduğu gibi bizim evi- çalışmak için size gelmek istiyorum. mizin de bir adresi var. Sana evimizin adresini ve- Evinizi nasıl bulabilirim? reyim. Atatürk Mahallesi, Cumhuriyet Caddesi, Me- nekşe Sokak, Gül Apartmanı, No.: 42 Meram/Konya 3.2 3.3 Yaşadığımız ev, öğrenim gördüğümüz okul, çalıştığımız iş yeri, gittiğimiz alışveriş merkezi vb. mekânların yerini bulmak veya başkalarının bulmasını sağlamak amacıyla bir adres sistemi geliştiril- miştir. Buna göre insanların yaşadığı yerler il, ilçe, mahalle, bulvar, cadde ve sokak olarak ayrılmış, her binaya bir numara verilmiştir. Bu uygulama günlük hayatımızı kolaylaştırmaktadır. Bizler de gitmek iste- diğimiz bir yeri bulmak veya yaşadığımız yeri başkalarına tarif etmek için bu adres sistemini kullanırız. Örneğin, bir bankaya gidip kredi kartı başvurusunda bulunduğumuzda bizden evimizin adresi istenir. Posta dağıtıcıları verilen adrese bakarak kredi kartını evimize getirir. Sinema, tiyatro veya konser gibi etkinliklere ka- M1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 M tılmak isteyen bir kişi, organizasyonu düzenleyen 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 L kişilerden bir bilet alır. Biletli kişiler, saati geldiğinde L1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 K yerlerine oturarak etkinliği izlerler. 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 J K1 2 3 4 5 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 H Sinema salonunda izleyicilerin yerlerini bulabil- 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 G mesi için koordinat sistemi kullanılır (Görsel 3.4). GİRİŞ J12 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 F Oturacağımız yer, aldığımız biletin üzerinde harf ve 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 E rakamla B5, E8, G1 biçiminde belirtilir. Yerimizi bul- H12 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 D mak için önce harfin yazıldığı sırayı, ardından aynı G12 F12 E12 D12 C1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 C B1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 B A1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 A PERDE 3.4 sıradaki koltuk numarasını buluruz. Böylece karı- Sinema salonlarında harf ve şıklık olmadan bizim için ayrılan yere oturabiliriz. sayılardan oluşan koordinat sistemi kullanılır. 80

Güneş sistemindeki gezegenlerden biri olan Dünya, üzerinde çok sayıda canlının yaşamını sürdür- düğü doğal bir yaşam alanıdır. Bu özelliği Dünya’mızı diğer gezegenlerden ayırmaktadır. Bu nedenle üzerinde yaşadığımız Dünya, bilim insanlarının inceleme konusu olmuştur. Dünya’mız çok büyük bir alana sahip olduğu için onu daha iyi tanımak ve incelemek amacıyla bazı kavramlar geliştirilmiştir. Şim- di bu kavramlardan bazılarının neler olduğunu öğrenelim. Dünya’nın Ekvator’dan şişkin, kutuplardan basık olan kendine özgü şekline geoit adı verilir (Harita 3.1). Yer ekseni H.3.1 Dünya iki ucundan şiş geçirilmiş bir portakalın, şişin etrafında dönmesi gibi kendi çevresinde döner. Dünya’nın çevresinde döndü- ğü kabul edilen doğru parçasına yer ekseni denir (Harita 3.2). H.3.2 Dünya’yı tam ortadan ikiye ayırdığı varsayılan hayalî çizgiye Ekvator Ekvator adı verilir (Harita 3.3). H.3.3 Kuzey yarım küre Ekvator ile kuzey kutup noktası arasında kalan yarım küreye ku- zey yarım küre, Ekvator ile güney kutup noktası arasında kalan ya- rım küreye güney yarım küre denir (Harita 3.4). H.3.4 Güney yarım küre Kuzey kutup noktası Ekvator Yer ekseninin Dünya’yı kestiği kabul edilen yerlere kutup noktası H.3.5 denir. Kuzey yarım kürede olana Kuzey Kutup Noktası, güney yarım 81 küredekine de Güney Kutup Noktası denir (Harita 3.5). Güney kutup noktası

Coğrafi Konum Nasıl ki oturduğumuz evin, evimizin bulunduğu sokağın, gittiğimiz alışveriş merkezinin, polis kara- kolunun bir adresi varsa dünya üzerinde herhangi bir noktanın da adresi bulunmaktadır. Herhangi bir ülkenin, bölgenin ya da şehrin dünya üzerinde bulunduğu yerin belirtilmesine coğrafi konum adı verilir. Bir yerin coğrafi konumu ikiye ayrılır. 1. Mutlak Konum 2. Göreceli Konum 1. Mutlak Konum Dünya üzerinde bulunduğumuz bir yeri belirlemek için koordinat sistemi adı verilen bir yöntem geliştirilmiştir. Buna göre Dünya üzerinde bulunduğu varsayılan paralel ve meridyen çizgileri belirlen- miştir. Dünya üzerinde bulunan herhangi bir yerin paralel ve meridyenlere göre belirtilmesine mutlak konum denir. Mutlak konum günlük hayatımızı kolaylaştırmaktadır. Bir uçağın veya geminin (Görsel 3.5, 3.6), rotadan sapmadan istenilen yere varabilmesi; dağda kaybolan bir insanın telefon sinyaliyle nerede olduğunun tespit edilmesi; herhangi bir adresin navigasyon sistemiyle bulunması buna örnek olarak verilebilir. 3.5 3.6 Acil iniş yapmak isteyen uçaklar, en yakındaki Gemiler, gitmek istedikleri limanların mutlak havalimanının mutlak konumunu dikkate alırlar. konumuna göre güzergâh belirlerler. Şimdi mutlak konumun parçası olan paraleller ve meridyenler ile H.3.6 bunların özeliklerini inceleyelim. Paraleller Paraleller Ekvator’dan başlayıp kuzey ve güney kutup noktalarına doğru Ekvator’a yatay şekilde uzandığı varsayılan hayalî çizgilere paralel denir (Harita 3.6). Paralellerin Özellikleri Başlangıç paraleli ve en büyük paralel dairesi olan Ekvator, 0° ile gösterilir. Paraleller, doğu-batı yönünde uzanır. Ekvator’un kuzeyinde 90, güneyinde 90 olmak üzere toplam 180 tane paralel olduğu var- 82

sayılmaktadır. Paralel dairelerinin dereceleri Ekvator’dan kutuplara gidildikçe büyür. Paralellerin boyları Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe kısalır ve kutuplarda nokta hâlini alır. Paraleller arasındaki uzak- lık aynıdır ve ardışık iki paralel arasındaki uzaklık 111 km’dir. Başlangıç meridyeni Meridyenler Bir kutup noktasından başlayarak Ekvator’u dik olarak kesip diğer kutup noktasına doğru uzandığı varsayılan hayalî çizgilere meridyen denir (Harita 3.7). Meridyenlerin Özelikleri 0° Başlangıç meridyeni Londra’nın Greenwich (Griniç) kasabasından geçer ve 0° ile gösterilir. Meridyenler, kuzey-güney yönünde uzanır. Başlangıç meridyeninin doğusunda 180, batısında 180 olmak üzere H.3.7 toplam 360 tane meridyen olduğu varsayılmaktadır. Meridyen yayla- Meridyenler rının dereceleri, başlangıç meridyeninden doğu ve batı yönüne gidildikçe büyür. Meridyenlerin boyları birbirine eşittir. Bütün meridyenler kutuplarda birleşir. Meridyenler arasındaki uzaklık Ekvator’dan ku- tuplara gidildikçe azalır. Ardışık iki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır. Paralelleri ve meridyenleri kullanarak bir yerin mutlak konumu tanımlanabilir. Bir noktanın mutlak konumunu belirtmek için bir paralel dairesi ve bir meridyen yayı kullanılır. Bir yerin mutlak konumu; en kuzeyi ve en güneyinden geçen paralellerle, en doğusu ve en batısından geçen meridyenler kullanılarak belirlenir (Harita 3.8). Aşağıda verilen örnekleri inceleyiniz. Ekvator’un kuzeyinde, başlangıç me- Ekvator’un kuzeyinde, başlangıç me- ridyeninin doğusunda yer alan Aydın Dağ- ridyeninin doğusunda yer alan Van Gölü, ları, 38° kuzey paraleli ile 28° doğu merid- 38°-39° kuzey paralelleri ile 42°-44° doğu yeninin kesiştiği yerde bulunmaktadır. meridyenleri arasında bulunmaktadır. H.3.8 AZ (ANz.eÖr.bCaycan) Van Gölü AYDIN DAĞLARI 83

Türkiye’nin Mutlak Konumu ve Bunun Sonuçları Türkiye, Dünya üzerinde 36°-42° kuzey paralelleri ile 26°-45° doğu meridyenleri arasında bulun- maktadır (Harita 3.9). Aşağıda verilen görseli inceleyiniz. H.3.9 Türkiye 26° Doğu Meridyeni İnceburun (Sinop) 45° Doğu Meridyeni 42° Kuzey Avlaka Burnu Paraleli (Gökçeada) Aralık-Dil Ucu Sınır Kapısı (Iğdır) 36° Kuzey Paraleli Yayladağı-Beysun Köyü (Hatay) Ülkemizin Dünya üzerinde bulunduğu mutlak konumundan dolayı ortaya çıkan sonuçlar aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz.  Ülkemiz Ekvator’un kuzeyinde, başlangıç meridyeninin ise doğusunda yer almaktadır.  Ülkemizin en kuzeyi ile en güneyi arasında 6 paralel fark ve 666 km uzaklık vardır.  Ülkemizin en doğusu ile en batısı arasında 19 meridyen fark ve 76 dakikalık yerel saat farkı bulu- nur. Ramazan ayında ülkemizde illerin sahur ve iftar vakitleri arasında saat farkı olmasının sebebi budur. Örneğin Kars ilinde yaşayan insanlar, İzmir’de yaşayanlara göre daha erken sahur ve iftar yapmaktadır.  Ülkemizde dört mevsim belirgin olarak yaşanır.  Ülkemiz, Ekvator’un kuzeyinde yer aldığı için güneyden kuzeye doğru gidildikçe güneş ışınlarının gelme açısı küçülürken sıcaklık genel olarak azalır. Örneğin, Akdeniz’den Karadeniz’e doğru gidil- dikçe deniz suyu sıcaklığı azalmaktadır.  Ülkemizde dağların kuzey yamaçları güney yamaçlarından daha soğuktur.  Ülkemizde kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklığı düşürürken, güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı yük- seltir. 84

2. Göreceli Konum Bir yerin kıtalara, okyanuslara, denizlere, boğazlara olan uzaklığına o yerin göreceli konumu denir. Ayrıca bir yerin komşu olduğu ülkeler, yer altı ve yer üstü kaynakları, yükseltisi, yeryüzü şekilleri gibi özellikleri de o yerin göreceli konumunu belirler (Harita 3.10). Aşağıda verilen örnekleri inceleyiniz. Panama Mısır Panama, Büyük Okyanus ile Atlas Mısır, Dünya’nın önemli akarsularından biri Okyanusu arasında bulunan bir ülkedir. olan Nil Nehri’ne sahiptir. Nil Nehri’nin kıyıla- Panama Kanalı’nın açılmasıyla birlikte ül- rı önemli tarım alanlarıdır. 1869 yılında Süveyş kenin dünya üzerindeki önemi artmıştır. Kanalı’nın açılmasıyla ülkenin dünyadaki önemi Çünkü iki okyanus arasında geçiş yapmak artmıştır. Bu kanal sayesinde Akdeniz ile Kızıl- isteyen yük gemileri bu kanalı kullanmaya deniz birbirine bağlanmış, dünya ticaretine katkı başlamıştır. Bu durum Panama’nın göre- sağlanmıştır. Ayrıca Mısır, Afrika ile Asya kıtasını celi konumundan kaynaklanmaktadır. birbirine bağlayan bir konumda bulunmaktadır. H.3.10 Antartika Dünya Siyasi Haritası Türkiye’nin Göreceli Konumu ve Bunun Sonuçları Ülkemizin Dünya üzerinde bulunduğu göreceli konumundan dolayı ortaya çıkan sonuçlar aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz.  Ülkemiz Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının kesişme noktasında bulunur. Bu üç kıta arasında köprü durumundadır. Asya ve Avrupa kıtalarında toprağı olması ve bunları birbirine bağlaması Türkiye’nin önemli bir özelliğidir.  Türkiye, dünyadaki petrolünün önemli bir kısmına sahip olan Orta Doğu ülkelerine komşudur. Pet- rolün, Orta Doğu ülkelerinden Avrupa ülkelerine aktarılmasında stratejik bir öneme sahiptir. 85

 Türkiye, zengin yer altı ve yer üstü kaynaklarına sahiptir. Dünya’daki bor madeninin %65’inin ülke- mizde bulunması ve su kaynaklarının fazla olması ülkemizi önemli hâle getirmektedir.  Karadeniz ile Akdeniz’i birbirine bağlayan İstanbul ve Çanakkale boğazları ülkemizde bulunmak- tadır. Karadeniz’e kıyısı olan ülkelerin, başka denizlere ve okyanuslara açılabilmesi için ülkemizde bulunan boğazlardan geçmesi gereklidir. Bu durum Türkiye’yi önemli kılan bir özelliktir.  Türkiye, üç tarafı denizlerle çevrili bir yarımadadır. Bu sayede ülkemizde balıkçılık yapılmaktadır; deniz turizmi ve ticareti gelişmiştir. Denizlere kıyısı olan yerlerde iç kesimlere göre iklim daha ılıman, yağış ise daha fazladır.  Ülkemizde dağların uzanış yönü doğu-batı doğrultusundadır. Ülkemizin kuzey ve güneyinde dağlar kıyıya paralel, batısında ise dağlar kıyıya dik uzanır. Bunun sonucunda Akdeniz ve Karadeniz ikli- minin etkisi iç kısımlara fazla ulaşmaz. Batıda ise Akdeniz ikliminin etkisi iç kesimlere daha kolay ulaşabilmektedir.  Ülkemizde batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti genel olarak arttığı için sıcaklık azalmakta, tarım ürünlerinin olgunlaşma süresi ise uzamaktadır.  Ülkemizde yeryüzü şekilleri dağlık ve engebelidir. Bu durum kara, hava ve demir yolu ulaşımını zor- laştırabilmektedir. Ülkemizin doğu, kuzey ve güneyinde ulaşım güçlükle yapılırken Marmara denizi çevresi, Anadolu’nun ortası ve güneydoğusun- da ulaşım daha kolaydır. Bir bölgenin veya ülkenin coğrafi konumu, bü- 3.7 yüklüğü, iklimi, yer altı ve yer üstü kaynakları gibi özelliklerinin ülkeler arası politikada oynadığı rol- İstanbul Boğazı’nın Türkiye’de olması ülkemizin lerden kaynaklanan konumuna jeopolitik konum jeopolitik önemini artırmaktadır. adı verilir. Asya ve Avrupa kıtalarının kesiştiği yerde olması, İstanbul (Görsel 3.7) ve Çanakkale boğaz- larına sahip olması, Orta Doğu petrol kaynaklarına yakın olması (Harita 3.11) gibi özellikler ülkemizin jeopolitik önemini artıran özelliklere örnektir. BULGARİSTAN KARADENİZ H.3.11 YUNANİSTAN GÜRCİSTAN ERMENİSTAN EGE DENİZİ İRAN IRAK AKDENİZ SURİYE LÜBNAN Jeopolitik konumundan dolayı ülkemiz üzerinden önemli petrol ve doğal gaz boru hatları geçmektedir. 86

Kıtalar ve Okyanuslar Dünya yüzeyinde büyük su ve kara parçaları bulunmaktadır. Dünya yüzeyinin yaklaşık %29’u ka- ralarla kaplıdır. Kendine bağlı adalarla beraber çevresi sularla kaplı büyük kara parçalarına kıta adı verilir. Dünya üzerinde yedi tane kıta vardır. Bunlar; Asya kıtası, Afrika kıtası, Kuzey Amerika kıtası, Güney Amerika kıtası, Avrupa kıtası, Okyanusya kıtası ve Antarktika kıtasıdır (Harita 3.12). Asya kıtası en geniş alana ve en fazla nüfusa sahip olan kıtadır. Okyanusya Kıtası ise yüz ölçümü bakımından en küçük kıta olma özelliğine sahiptir. Antarktika en son keşfedilen kıtadır, aynı zamanda en soğuk kıta olma özelliğine sahiptir. 180° 165° 150° 135° 120° 105° 90° 75° 60° 45° 30° 15° 0° 15° 30° 45° 60° 75° 90° 105° 120° 135° 150° 165° 180° H.3.12 75° 75° 60° Kuzey Avrupa Asya 60° Amerika Afrika Okyanusya 45° 45° 30° Güney 30° 15° Amerika 15° 0° 0° 15° 15° 30° 30° 45° 45° 60° 60° Antarktika 180° 165° 150° 135° 120° 105° 90° 75° 60° 45° 30° 15° 0° 15° 30° 45° 60° 75° 90° 105° 120° 135° 150° 165° 180° Yukarıda verilen haritayı incelediğimizde kıtaların coğrafi konumuyla ilgili şunları söyleyebiliriz: Asya kıtası: Ekvator’un kuzeyinde ve başlangıç meridyeninin doğusunda yer almaktadır. Ba- tısında Avrupa kıtası, doğusunda Büyük Okyanus, güneyinde ise Hint Okyanusu bulunur ve kuzey kutup noktasına yakındır. Avrupa kıtası: Ekvator’un kuzeyinde yer almaktadır. Başlangıç meridyeni kıtanın üzerinden geç- mekle beraber kıta topraklarının önemli bir kısmı başlangıç meridyeninin doğusunda yer almaktadır. Doğusunda Asya kıtası, güneyinde Afrika kıtası ve batısında Atlas Okyanusu yer almaktadır. Afrika kıtası: Ekvator ve başlangıç meridyeni kıtanın üzerinden geçmektedir. Afrika kıtasının topraklarının büyük bir bölümü başlangıç meridyeninin doğusunda yer alır. Batısında Atlas Okyanu- su, kuzeyinde Avrupa kıtası, doğusunda ise Asya kıtası ve Hint Okyanusu vardır. Kuzey Amerika kıtası: Ekvator’un kuzeyinde ve başlangıç meridyeninin batısında yer almakta- dır. Kıtanın doğusunda Atlas Okyanusu batısında ise Büyük Okyanus vardır. Asya ve Güney Amerika kıtaları ile toprakları kesişen kıta, kuzey kutup noktasına yakındır. 87

Güney Amerika kıtası: Üzerinden Ekvator çizgisi geçen kıta başlangıç meridyeninin batısında yer almaktadır. Kıtanın batısında Büyük Okyanus doğusunda ise Atlas Okyanusu vardır. Kuzey Ame- rika kıtası ile toprakları kesişen kıta, güney kutup noktasına yakındır. Okyanusya kıtası: Ekvator’un güneyinde ve başlangıç meridyeninin doğusunda yer almaktadır. Kıtanın etrafı Büyük Okyanus ve Hint Okyanusu’nun sularıyla çevrilmiştir. Antarktika kıtası: Ekvator’un güneyinde yer alan kıta, güney kutup noktasına çok yakın bir ko- numda bulunmaktadır. Yeryüzündeki derin ve geniş çukurları dolduran büyük su kütlelerine okyanus adı verilir. Dünya üzerinde üç tane okyanus vardır. Bunlar Büyük (Pasifik) Okyanus, Atlas (Atlantik) Okyanusu ve Hint Okyanusu’dur (Harita 3.13). Dünya yüzeyinin yaklaşık %71’i sularla kaplıdır. 180° 165° 150° 135° 120° 105° 90° 75° 60° 45° 30° 15° 0° 15° 30° 45° 60° 75° 90° 105° 120° 135° 150° 165° 180° H.3.13 75° 75° 60° 60° 45° 30° Atlas Büyük 45° 15° Okyanusu Okyanus 30° 0° 15° 15° Büyük Hint 0° 30° Okyanus Okyanusu 15° 45° 30° 60° 45° 60° 180° 165° 150° 135° 120° 105° 90° 75° 60° 45° 30° 15° 0° 15° 30° 45° 60° 75° 90° 105° 120° 135° 150° 165° 180° Yukarıda verilen haritayı incelediğimizde okyanusların coğrafi konumuyla ilgili şunları söyleyebiliriz: Büyük Okyanus: Çevresinde Asya, Okyanusya, Kuzey Amerika ve Güney Amerika kıtaları bu- lunmaktadır. Atlas Okyanusu: Çevresinde Avrupa, Afrika, Kuzey ve Güney Amerika kıtaları arasında bulun- maktadır. Bu okyanusun önemli bir kısmı başlangıç meridyeninin batısında yer alır. Hint Okyanusu: Çevresinde Afrika, Asya, Okyanusya ve Antarktika kıtaları bulunmaktadır. Bu okyanusun önemli bir kısmı Ekvator’un güneyinde yer alır. 88

Sıra Sizde 26° 27° 28° 29° 30° 31° 32° 33° 34° 35° 36° 37° 38° 39° 40° 41° 42° 43° 44° 45° 42° 42° 41° 41° 40° 40° 39° 39° 38° 38° 37° 37° 36° 36° H.3.14 26° 27° 28° 29° 30° 31° 32° 33° 34° 35° 36° 37° 38° 39° 40° 41° 42° 43° 44° 45° 1. Aşağıdaki soruları yukarıda verilen haritaya göre cevaplayınız. a. Ekvator’a uzaklığı en az olan ilimiz hangisidir? …………..…………………………...……………………………………………………………… b. 39°K-41°K paralelleri ile 41°D-43°D meridyenleri arasında olan ilimiz hangisidir? …………..…………………………...……………………………………………………………… c. Çanakkale’nin mutlak konumunu yazınız. …………..…………………………...……………………………………………………………… 2. Aşağıdaki soruları 87 ve 88. sayfada verilen haritaları dikkate alarak cevaplayınız. a. Topraklarının tamamı Ekvator’un kuzeyinde yer alan kıtalar hangileridir? …………..…………………………...……………………………………………………………… b. Topraklarının tamamı Ekvator’un güneyinde yer alan kıtalar hangileridir? …………..…………………………...……………………………………………………………… c. Ülkemizin çevresinde hangi kıtalar bulunmaktadır? …………..…………………………...……………………………………………………………… ç. Topraklarının tamamı başlangıç meridyeninin doğusunda yer alan kıtalar hangileridir? …………..…………………………...……………………………………………………………… d. Topraklarının tamamı başlangıç meridyeninin batısında yer alan kıtalar hangileridir? …………..…………………………...……………………………………………………………… e. Kuzey kutup noktasına en yakın olan kıtalar hangileridir? …………..…………………………...……………………………………………………………… f. Doğusunda Avrupa ve Afrika kıtasının olduğu okyanus hangisidir? …………..…………………………...……………………………………………………………… g. Ülkemizin Ekvator’a ve başlangıç meridyenine göre olan konumu nedir? …………..…………………………...……………………………………………………………… 89

TÜRKİYE’NİN FİZİKİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ Hazırlık Çalışması Yaşadığınız çevrede hangi yeryüzü şekilleri bulunmaktadır? Bilgilerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Görseli Yorumlayalım Aşağıda Türkiye fiziki haritası verilmiştir. Haritadaki renkleri ve yeryüzü şekillerini dikkate ala- rak ülkemizin sahip olduğu özellikleri tahmin etmeye çalışınız. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. H.3.15 Türkiye Fiziki Haritası Ülkemizde ortalama yükselti fazladır ve engebeli bir yapı vardır. Ülkemizde batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti genel olarak artar. Ülkemizde yeryüzü şekilleri çeşitliliği fazladır. Bu durum Türki- ye’deki iklim, bitki örtüsü, toprak türü, tarım ürünü, nüfusun dağılışı ve ekonomik faaliyet vb. özelliklerin coğrafi yapıya göre farklılaşmasına neden olur. Ülkemizde dağlar doğu-batı yönünde uzanır. Bu ne- denle ülkemizin kuzey ve güneyinde kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım zordur. Ayrıca ortalama yükselti ve engebenin en az olduğu yer Marmara Denizi çevresi, en fazla olduğu yer ise Anadolu’nun doğusu- dur. Anadolu’nun orta ve güneydoğu kesiminde ise yükselti fazla olmasına rağmen yüzey şekilleri sa- dedir. Ülkemizin kuzey ve güneyinde sıradağlar bulunur. Ova ve platolar geniş yer kaplar. Su kaynakları bakımından zengin olan ülkemizde çok sayıda akarsu ve göl bulunmaktadır. 90

Doğu’da kar çilesi, Batı’da deniz keyfi Türkiye’nin doğusunda kar yağışı etkili olurken, Ege kıyılarında hava sıcaklığı 25 dereceye kadar ulaştı. Türkiye’nin doğusunda kar yağışı etkili olur- 3.8 ken Muğla’nın Bodrum ilçesinde yazdan kalma günler yaşanıyor. Bodrum’da sıcak havayı fırsat Bodrum’da (Görsel 3.9) yazdan kalma bir bilen vatandaşlar güneşin yüzünü göstermesi gün yaşandığını belirten vatandaşlar, “Sıcak ile birlikte sahil kenarlarına akın etti. Kars ve Er- havayı fırsat bilip sahil kenarına geldik. Yaz zurum’da kar yağışının etkili olduğu, Ardahan’a sıcağı var, sahil sessiz, biz de denize girerek ise Sibirya soğuklarının geldiği öğrenildi. Arda- serinliyoruz.” dedi. Meteoroloji’den edinilen han’da hava sıcaklığı sıfırın altında 28 derece- bilgiye göre Bodrum’da hava sıcaklığının hafta ye kadar düşerken (Görsel 3.8) Ege kıyılarında sonuna kadar mevsim normallerinin üstünde hava sıcaklığı 25 dereceye kadar ulaştı. olacağı öğrenildi. 3.9 Genel Ağ’dan düzenlenerek alınmıştır (20.04.2018). Düşünelim Tartışalım Okuduğunuz haberden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. Düşüncele- rinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.  Ülkemizin farklı yerlerinde aynı zamanda neden sıcaklık farklılığı olmaktadır?  Ülkemizdeki sıcaklık farklılığı insanların yaşamını nasıl etkilemektedir? Geniş bir bölge içinde ve uzun yıllar boyunca değişmeyen ortalama hava koşullarına iklim denir. Ülkemizde Akdeniz iklimi, Karadeniz iklimi ve Karasal iklim olmak üzere üç farklı iklim tipi görülür. Bu durum ülkemizin coğrafi konumundan kaynaklanmaktadır. Şimdi ülkemizde farklı iklim tipleri görülme- sinin sebeplerini inceleyelim. 1. Ekvatora Uzaklık Dünya'nın şekli ve Güneş ışınlarının geliş açısından dolayı Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe sıcaklık azalır. Bu nedenle ülkemizde güneyden kuzeye gidildikçe sıcaklık genel olarak azalır. Örneğin, aynı zamanlarda Antalya, daha kuzeyde olan Çanakkale’ye göre daha sıcaktır. 91

2. Yükselti 3.10 Yükselti arttıkça sıcaklık düşer. Türkiye, ortalama yükseltisi fazla olan bir ülkedir. Bu nedenle ülkemizde yükseltisi fazla olan yerler, yüksel- tisi az olan yerlere göre daha soğuktur (Görsel 3.10). Örneğin, yaklaşık aynı paralel üzerinde yer alan Eskişe- hir, aynı zamanlarda Erzurum’a göre daha sıcaktır. Bu- nun nedenlerinden biri Eskişehir’in yükseltisinin Erzu- rum’dan daha az olmasıdır. Yine yükseltinin az olduğu Marmara Denizi çevresi, yükseltinin fazla olduğu Ana- dolu’nun doğusuna göre daha sıcaktır. 3. Denizellik ve Karasallık Karalar erken ısınıp erken soğur, denizler ise geç ısınıp geç soğur. Denizler karalar üzerinde; kış mevsiminde ılıman, yaz mevsiminde ise serin bir etki yaparak sıcaklığı dengeler. Bu nedenle ülkemiz- deki kıyı kesimlerinde iklim ılımandır. Örneğin kış mevsiminde Samsun, Kayseri’ye göre daha sıcaktır. Bunun nedeni Samsun’un deniz kıyısında, Kayseri’nin ise iç kesimlerde yer almasıdır. 4. Rüzgârlar Kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklığı düşürür. Rüzgârlar, geldikleri yerin sıcaklık koşullarını estik- Güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı artırır. leri yerlere taşıyan hava akımlarıdır (Harita 3.16). Sıcak H.3.16 yerlerden esen rüzgârlar hava sıcaklığını artırırken, so- ğuk yerlerden esen rüzgârlar hava sıcaklığını düşürür. Rüzgârlar sıcaklığı etkiler. Örneğin, lodos ülkemize güneybatı yönünden esen bir rüzgârdır. Sıcak yerlerden geldiği için ülkemizdeki sı- H.3.17 caklığı kış aylarında artırır. Dağların uzanış yönü iklim üzerinde etkilidir. 5. Dağların Uzanış Yönü GÜNEY KUZEY Dağların kıyıya uzanış şekli hareket hâlindeki hava SICAK SOĞUK kütlelerinin yönünü belirlemektedir (Harita 3.17). Ül- kemizin batısında dağlar kıyıya dik uzandığı için deniz 3.11 üzerinden gelen hava kütleleri, iç kesimlere sokulabilir. Ülkemizin kuzey ve güneyinde ise dağlar kıyıya paralel Ülkemizde dağların güney yamaçları kuzey uzandığı için deniz üzerinden gelen hava kütleleri, iç ke- yamaçlarına göre daha sıcak olur. simlere sokulmakta zorlanabilir. 6. Bakı Bakı, bir yerin güneşe dönük olma durumudur. Gü- neş’e dönük yamaçlar, gölgede kalan yamaçlara göre güneş ışınlarını daha büyük açılarla alır ve daha fazla ısı- nır. Ülkemizin bakı durumu, güney yönüdür. Türkiye'nin kuzey yarımkürede olması bunu sağlamıştır. Bu sebeple ülkemizde bakı etkisinin görüldüğü güney yamaçlarda sıcaklık daha fazladır (Görsel 3.11). 92

Görseli Yorumlayalım Aşağıda verilen iklim haritasını inceleyiniz. Edindiğiniz bilgilerden yararlanarak ülkemizde gö- rülen iklim tiplerinin özelliklerini tahmin etmeye çalışınız. BULGARİSTAN KARADENİZ GÜRCİSTAN H.3.18 YUNANİSTAN Azerbaycan MARMARA DENİZİ ERMENİSTAN (ANz.eÖr.bCaycan) EGE DENİZİ İRAN IRAK SURİYE Karadeniz iklimi Akdeniz iklimi AKDENİZ Karasal iklimi K BD 50 25 0 50 100 150 200 KKTC Km GKRY G Türkiye İklim Haritası Aşağıda ülkemizin doğal bitki örtüsü haritası verilmiştir. Türkiye iklim haritasını da göz önünde bulundurarak ülkemizde görülen iklimler ve bitki örtüsü arasında nasıl bir ilişki olduğunu tahmin etmeye çalışınız. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. BULGARİSTAN KARADENİZ GÜRCİSTAN H.3.19 YUNANİSTAN Azerbaycan MARMARA DENİZİ ERMENİSTAN (ANz.eÖr.bCaycan) EGE DENİZİ İRAN IRAK AKDENİZ SURİYE Orman K Bozkır BD 50 25 0 50 100 150 200 KKTC Maki Km GKRY G Türkiye Bitki Örtüsü Haritası Karadeniz İklimi Karadeniz’in kıyı kesimi boyunca dar bir alanda görülür. Bunun sebebi dağların kıyıya paralel uzan- masıdır. Bu iklimde yazlar serin, kışlar ılık ve her mevsim yağışlı geçer. Sıcaklıklar yaz aylarında orta- 93

lama 21°-23°C, kış aylarında ise ortalama 6°-7°C mm Yağış Sıcaklık °C civarındadır (Görsel 3.12). Bu iklim tipinde yağış en fazla sonbahar mevsiminde görülür. Tarımda sula- 350 30 maya duyulan ihtiyaç azdır. Yıl boyunca nem faz- la olduğu için yıllık ve günlük sıcaklık farkları azdır. 300 25 Nem ve yağış isteği fazla olan fındık, çay ve mısır bu 250 20 iklimin görüldüğü yerlerde yetiştirilir. Kışlar ılık geçti- 200 ği için kar yağışı ve don olayı az görülür. 150 15 100 10 50 5 0 O Ş MN MH T A E E K A 0 3.12 Rize ilinin sıcaklık ve yağış grafiği Karadeniz ikliminin doğal bitki örtüsü orman- dır (Görsel 3.13). Yağışın fazla olmasından dolayı deniz seviyesinden başlar. Ladin, şimşir, köknar ve kestane yaygın ağaç çeşitleridir. Karadeniz ik- liminin görüldüğü yerlerde ormancılık ve orman ürünleri sanayisi gelişmiştir. Bu iklim tipinin görül- düğü yerlerde ormanlar fazla olduğundan kırsal 3.13 kesimlerde ev yapımında ahşap malzeme kulla- Orman bitki örtüsü nımı yaygındır. Akdeniz İklimi Akdeniz, Ege ve Marmara Denizi’nin kıyı kesim- mm Yağış Sıcaklık °C lerinde görülür. Bu iklim, ülkemizin güneyinde dağ- 350 30 lar kıyıya paralel uzandığı için iç kesimlerde etkisini 300 göstermez. Ama dağların kıyıya dik uzandığı batı 250 25 bölgesindeki iç kesimlerde etkisini hissettirir. Ak- 20 deniz ikliminde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve 200 15 yağışlı geçer. Bu iklimde sıcaklıklar yaz aylarında or- 150 talama 28-30°C, kış aylarında ise ortalama 8-10°C 100 10 civarındadır (Görsel 3.14). Yıllık ve günlük sıcaklık 5 farkları azdır. Yağış en fazla kış mevsiminde görülür. 50 0 O Ş MN MH T A E E K A 0 3.14 Antalya ilinin sıcaklık ve yağış grafiği Güneşli gün sayısı fazla olduğundan güneşten yararlanma imkânı da fazladır. Bu nedenle kış ayları se- racılık faaliyetleri yapmak için elverişlidir, yaz ayları ise deniz turizmi için uygundur. Pamuk, turunçgiller, incir, zeytin gibi ürünler bu iklimin görüldüğü yerlerde yetişen tarım ürünlerindendir. Maki bitki örtüsü Akdeniz ikliminin doğal bitki örtüsü, yaz ku- raklığına dayanıklı kısa boylu ağaçlardan oluşan makidir (Görsel 3.15). Defne, zakkum, mersin, zeytin, keçiboynuzu, kekik, adaçayı bunlardan bazılarıdır. Akdeniz ikliminde yetişen kızılçam ve meşe ormanları tahrip edildikten sonra buralar- 3.15 daki orman altı örtüsü gelişerek makiyi oluştur- muştur. 94

Karasal İklim Ülkemizde denize kıyısı olmayan iç kesimlerde mm Yağış Sıcaklık °C görülür. Etki alanı en geniş olan iklimdir. Karasal ik- limde yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve kar ya- ğışlıdır. Sıcaklıklar değişkenlik göstermekle birlikte yaz aylarında ortalama 22-23°C, kış aylarında ise ortalama 1-2°C civarındadır (Görsel 3.16). Karasal iklimde nem az olduğu için hava çabuk ısınıp çabuk soğur. Bu nedenle yıllık ve günlük sıcaklık farkları 3.16 fazladır. Ayrıca nemin az olması yağışın da az olma- sına neden olmaktadır. Yağışın az olması tarımda Konya ilinin sıcaklık ve yağış grafiği sulamaya duyulan ihtiyacı artırmıştır. Yazlar kurak geçtiğinden buğday, arpa, mercimek ve nohut tarımı yaygındır. Yağış en fazla ilkbahar mevsiminde görülür. Bozkır bitki örtüsü Karasal iklimin doğal bitki örtüsü ilkbahar ya- ğışlarıyla yeşeren, yaz kuraklığıyla sararan kısa boylu otlardan oluşan bozkırdır (Görsel 3.17). Bozkır bitkisi yazları kuruyarak sapsarı bir görü- nüme bürünür. Bu sayede soğuğa ve kuraklığa çok iyi adapte olurlar. Bozkırları oluşturan başlıca ot türleri; geven, koyun yumağı, kekik, gelincik, kılıç otu ve yavşan otudur. Bozkır alanların geniş 3.17 olması küçükbaş hayvancılığın gelişmesini sağ- lamıştır. Sıra Sizde Kitabınızda yer alan Türkiye fiziki haritası, Türkiye iklim haritası ve Türkiye doğal bitki örtüsü haritalarından yararlanarak ülkemizin temel fiziki özelliklerini açıklayınız. Bunun için sınıfta arkadaşlarınızla grup çalışması yapınız. Belirlediğiniz özellikleri aşağıda veri- len noktalı yerlere yazınız. Türkiye’nin Temel Fiziki Coğrafya Özellikleri ............................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... 95

TÜRKİYE’NİN BEŞERÎ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ Hazırlık Çalışması Ülkemizde nüfus neden her yere eşit dağılmamıştır? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla pay- laşınız. Türkiye’nin nüfusu hızla artıyor. Türkiye’nin nüfusu, 2018’de bir önceki yıla göre 1 milyon 193 bin 357 kişi artarak 82 milyon 3 bin 882 kişi oldu. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), “Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2018 Sonuçları”nı açıkladı. Buna göre 2017 yılı itibarıyla 80 milyon 810 bin 525 kişi olan ülke nüfusu, 2018 sonunda 82 milyon 3 bin 882 kişiye ulaştı. En fazla nüfusa sahip kent İstanbul, en az nüfusa sahip olan kent Bayburt Buna göre Türkiye nüfusunun yüzde 18,4’ünün ikamet ettiği İstanbul, 15 milyon 67 bin 724 kişiyle yine en çok nüfusa sahip il oldu. Bunu sırasıyla 5 milyon 503 bin 985 ile Ankara, 4 milyon 320 bin 519 ile İzmir, 2 milyon 994 bin 521 ile Bursa ve 2 milyon 426 bin 356 ile Antalya takip etti. Bayburt ise 82 bin 274 kişiyle en az nüfusa sahip il olarak kayıtlara geçti (Harita 3.20). Kilometrekareye düşen kişi sayısı arttı. Nüfus yoğunluğu olarak ifade edilen “bir kilometrekareye düşen kişi sayısı” geçen yıl Türkiye genelinde 2017’ye göre 2 kişi artarak 107 kişiye yükseldi. Yüz ölçümü bakımından ilk sırada yer alan Konya’nın nüfus yoğunluğu 57, en küçük yüz öl- çümüne sahip Yalova’nın nüfus yoğunluğu ise 310 olarak gerçekleşti. İstanbul Ankara Gümüşhane Bayburt 15 milyon 5 milyon 162 bin 748 82 bin 274 67 bin 724 503 bin 985 Bursa Ardahan 2 milyon 98 bin 807 994 bin 521 Antalya Tunceli 2 milyon 88 bin 198 426 bin 356 İzmir Kilis 4 milyon 142 bin 541 320 bin 519 Nüfusu fazla olan iller Nüfusu az olan iller H.3.20 Genel Ağ’dan düzenlenerek alınmıştır (25.06.2019). 96

Düşünelim Tartışalım Okuduğunuz haberden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. Düşüncele- rinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.  Ülkemizde nüfusun en fazla olduğu il hangisidir? Bu ilimizde nüfusun fazla ol- masının sebepleri neler olabilir?  Ülkemizde nüfusun en az olduğu il hangisidir? Bu ilimizde nüfusun az olmasının sebepleri neler olabilir?  Nüfus yoğunluğu en az ve en fazla olan illerimiz hangileridir? Bu illerimizde nü- fus yoğunluğuna etki eden faktörler neler olabilir? Sınırları belli bir alanda yaşayan insan sayısına nüfus adı verilir. Nüfus, bir yaşam alanı ve bir sayı ile belirtilir. Örneğin; Dünya’nın nüfusu, Avrupa Kıtası’nın nüfusu, Türkiye’nin nüfusu, İstanbul’un nüfusu (Görsel 3.18), Haymana İlçesi’nin nüfusu vb. Bir yerin nüfusu zamanla artıp azalabilmek- tedir. Bu nedenle ülke nüfusunun ne kadar oldu- ğunun hesaplanması amacıyla geçmiş dönemler- de nüfus sayımları yapılmıştır. Örneğin Osmanlı 3.18 Devleti Padişahı II. Mahmut, askerlik yapabilecek İstanbul ülkemizin en fazla nüfusa sahip ilidir. vatandaşları ve yeni vergi kaynaklarını tespit ede- bilmek amacıyla 1831 yılında nüfus sayımı yap- tırmıştır. Cumhuriyet döneminde ilk düzenli nüfus 3.19 sayımı 1927 yılında yapılmıştır. Ardından 1935 yı- lında ikincisi yapıldıktan sonra her beş yılda bir bu sayım tekrarlanmıştır. 1990 yılından sonra her 10 yılda bir nüfus sayımı yapılması kararı alınmıştır. Gelişen teknoloji sayesinde 2007 yılında ülkemiz- de Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne geçil- miştir. TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) tarafından kontrol edilen bu sistemde kişilerin yerleşim yerle- TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU rine göre nüfus bilgileri güncel olarak tutulmakta Türkiye İstatistik Kurumu ülkemiz nüfusunun ve nüfus hareketliliği izlenmektedir (Görsel 3.19). özelliklerini inceler. Bu sistemde her an güncelleme yapılabilmektedir. Nüfus sayımının amaçlarından bazıları aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz.  Ülkenin nüfus artış hızını tespit ederek nüfus planlaması yapmak  Ülke kaynaklarının nüfusa göre kullanımını planlamak  Okul çağındaki öğrenci sayısını belirleyerek ihtiyaç olan okul ve derslik sayısını tespit etmek  İşsiz olan insan sayısını belirlemek ve yeni iş alanlarının oluşturulmasını sağlamak 97

Ülkemizde nüfus her yere eşit şekilde dağılmamıştır. Aşağıdaki tabloda nüfusun dağılışını etkileyen faktörler verilmiştir. Tabloyu inceleyelim. Ülkemizde Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler Doğal (Fiziki) Faktörler Beşerî Faktörler Yeryüzü şekilleri: Arazinin dağlık ve engebe- Tarım: İklimin ılıman, yeryüzü şekillerinin sade li olduğu alanlar yerleşim için uygun değildir. Bu ve su kaynaklarının yeterli olduğu yerlerde tarım nedenle nüfus, ülkemizde genellikle ova ve plato gelişmiştir. Bu nedenle ülkemizde tarımın yapıl- gibi arazinin düz olduğu alanlarda toplanmıştır. dığı ova ve platolarda nüfus fazladır. İklim: İklim şartlarının olumsuz olduğu alanlar Sanayi ve ticaret: İklim ve yeryüzü şekillerinin yerleşim için uygun değildir. Bu nedenle nüfus, uygun, ulaşımın kolay olduğu yerler sanayi te- ülkemizde iklimin daha uygun olduğu kıyı kesim- sisi kurmak için uygundur. Sanayi ve ticaretin lerinde toplanmıştır. geliştiği yerlerde iş imkânları fazla olduğu için Su kaynakları: Su kaynaklarının yertersiz olduğu nüfus da buralarda daha fazladır. yerler seyrek nüfusludur. İnsanlar genellikle su Ulaşım: Ulaşım, beşerî faaliyetleri etkilemek- kaynaklarının çevresini tercih ettiği için bu yerler- tedir. Yeryüzü şekillerinin düz ve sade olduğu de nüfus fazladır. yerlerde ulaşım daha kolay gelişebilir. Ulaşımın Bitki örtüsü: Ormanların gür olduğu alanlar yer- rahat yapıldığı alanlarda nüfus daha fazladır. leşime uygun olmadığı için buralarda nüfus daha Turizm: Turizmin geliştiği alanlarda turistik te- azdır. sisler bulunur. Bu durum iş imkânları sağladığı Toprağın yapısı: Toprağın verimli olduğu alanla- için nüfus da buralarda daha yoğundur. rın çevresi insanlar tarafından yerleşim yeri olarak Madencilik: Madencilik faaliyetlerinin yapıldığı daha çok tercih edilir. Toprağın yapısının verimsiz yerlerde iş imkânlarının fazla olması nüfusun da olduğu yerlerde ise nüfus azdır. fazla olmasını sağlamaktadır. Görseli Yorumlayalım Aşağıda ülkemizin nüfus miktarının illere göre dağılımı verilmiştir. Haritayı inceleyiniz. Ülkemi- zin fiziki özelliklerini de göz önünde bulundurarak nüfusun ülkemize dağılışını yorumlayınız. BULGARİSTAN GÜRCİSTAN H.3.21 EDİRNE SİNOP KIRKLARELİ BARTIN Azerbaycan ZONGULDAK YUNANİSTAN ARTVİN TEKİRDAĞ İSTANBUL KASTAMONU SAMSUN ARDAHAN ERMENİSTAN KARABÜK AMASYA KARS IĞDIR İZMİT DÜZCE ORDU TRABZON RİZE ÇANKIRI ÇORUM AĞRI YALOVA SAKARYA GİRESUN BOLU GÜMÜŞHANE TOKAT BAYBURT ERZİNCAN ÇANAKKALE BURSA BİLECİK ANKARA ERZURUM (ANz.eÖr.bCaycan) BALIKESİR KIRIKKALE KÜTAHYA ESKİŞEHİR YOZGAT SİVAS KIRŞEHİR TUNCELİ BİNGÖL MUŞ İRAN VAN MANİSA AFYONKARAHİSAR İZMİR HAKKARİ UŞAK NEVŞEHİR KAYSERİ ELAZIĞ BİTLİS IRAK AKSARAY MALATYA NİĞDE DİYARBAKIR SİİRT AYDIN KONYA ADIYAMAN BATMAN MUĞLA DENİZLİ ISPARTA KAHRAMANMARAŞ MARDİN ŞIRNAK BURDUR KARAMAN ŞANLIURFA ANTALYA MERSİN OSMANİYE SURİYE ADANA GAZİANTEP KİLİS KKTC HATAY TÜRKİYE’NİN İLLERİNİN NÜFUS MİKTARI HARİTASI Daire işaretleri, ülkemizdeki illerin nüfus miktarlarını (tüm il nüfusunu) 50 0 100 200 K göstermektedir. (bin kişi) Km BD GKRY 0-100 100-300 300-600 600-1000 1000-2000 2000-4000 5000-6000 14000> G TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) verilerine göre 2017 yılında Türkiye’nin illerinin nüfus miktarı haritası 98

Ülkemizde bulunan illerden bazılarında nüfusun dağılışı ile ilgili verilen bilgileri inceleyiniz. İstanbul 3.20 İstanbul’da (Görsel 3.20) yeryüzü şekilleri düz ve sade, iklimi ise ılımandır. Doğal faktörlerin uygun olması sanayi ve ticaretin gelişmesini sağlamıştır. Bu sayede iş olanakları fazla olan şeh- rin nüfusu, doğumlara ek olarak göçlerle beraber her geçen yıl artmaktadır. İstanbul, ülkemizin en fazla nüfusa sahip olan ilidir. 2018 yılı sonu itibarıyla şehrin nüfusu 15.067.724’tür. Çanakkale 3.21 Çanakkale (Görsel 3.21), ülkemizin kıyı kesiminde yer alan 3.22 bir ilimiz olup iklimi ılımandır. Yeryüzü şekilleri bakımından en- gebeli bir yapıya sahip olması ve kara ulaşım ağının yetersizliği nedeniyle nüfusu fazla değildir. Çanakkale Boğazı bu ilimizde ol- masına rağmen üzerinde İstanbul’daki gibi köprülerin bulunma- ması şehrin gelişmesine engel olmuştur. 2018 yılı sonu itibarıyla şehrin nüfusu 540.662’dir. Muğla Muğla, ülkemizin kıyı kesiminde yer alan bir ilimizdir. İklimi ılıman olmasına rağmen yeryüzü şekilleri bakımından dağlıktır. Muğla’da deniz turizminin gelişmiş olması yaz aylarında ilin nü- fusunu artırmaktadır. Özellikle Bodrum (Görsel 3.22), dünya ça- pında tanındığı için turistlerin uğrak yeri hâline gelmiştir. 2018 yılı sonu itibarıyla şehrin nüfusu 967.487’dir. Kayseri 3.23 Kayseri (Görsel 3.23), karasal iklim hâkim olmasına rağmen sanayi ve ticaretin geliştiği illerimizden biridir. Mobilya sektörün- de dünyada önemli bir konumu vardır. İş imkânlarının fazla ol- ması şehrin nüfusunu artıran en önemli etkendir. 2018 yılı sonu itibarıyla şehrin nüfusu 1.389.680’dir. Sinop 3.24 Sinop (Görsel 3.24), iklimin ılıman olduğu bir ilimizdir. Kıyıya 99 paralel olarak uzanan Canik Dağları, Sinop ile iç kesimler ara- sındaki bağlantıyı zorlaştırır. Yeryüzü şekillerinin etkisinden do- layı sanayi, ticaret ve tarım yeterince gelişmemiştir. Bu nedenle nüfusu azdır. 2018 yılı sonu itibarıyla şehrin nüfusu 219.733’tür.

Ardahan 3.25 Ardahan’da (Görsel 3.25) karasal iklim görülür. İklim şart- 3.26 larından dolayı tarım yapmanın güç olduğu bu ilde hayvancılık 3.27 önemli bir geçim kaynağıdır. Yeryüzü şekillerinin dağlık ve en- 3.28 gebeli olması ildeki ekonomik faaliyetlerin gelişmesini engelle- miştir. Ardahan, ülkemizin gelişmiş şehirlerine göç vermektedir. 2018 yılı sonu itibarıyla şehrin nüfusu 98.907’dir. Tunceli Tunceli’de (Görsel 3.26) karasal iklim görülür. Dağlık ve en- gebeli bir arazi yapısına sahip olan bu ilde sanayi, ticaret ve tarım gibi ekonomik faaliyetler yeterince gelişmemiştir. Tunceli, ülkemizin gelişmiş şehirlerine göç vermektedir. 2018 yılı sonu itibarıyla şehrin nüfusu 88.198’dir. Şanlıurfa Şanlıurfa (Görsel 3.27), yeryüzü şekilleri bakımından düz ve sade bir yapıya sahiptir. Yaz ayları sıcak ve kuraktır. Şehrin en önemli sorunu olan su, Güneydoğu Anadolu Projesi’nin (GAP) devreye girmesiyle çözüme kavuşmuştur. Böylece tarımın hızla gelişme gösterdiği bu il, çevresindeki illerden göç almaya başla- mıştır. 2018 yılı sonu itibarıyla şehrin nüfusu 2.035.809’dur. Adana Adana (Görsel 3.28), ülkemizde sanayi ve ticaretin geliştiği illerimizden biridir. Ülkemizin en önemli ve verimli ovalarından biri olan Çukurova sayesinde ilde tarım faaliyetleri yoğundur. İlin deniz kıyısında olması, ikliminin ılıman olması ve önemli liman- lara yakın olması sanayinin gelişmesini sağlamıştır. Çevresinden göç alan Adana’nın nüfusu her geçen yıl artmaktadır. 2018 yılı sonu itibarıyla şehrin nüfusu 2.220.125’tir. Araştıralım Paylaşalım Yaşadığınız yer ve çevresinde nüfusun dağılışını ve özelliklerini araştırınız. Edindiğiniz bilgi- leri defterinize yazarak sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 100