สารานุกรมเปิดโลกปิโตรเคมี

epoxy, epoxy resin (EP) อพิ ็อกซี, อพิ อ็ กซเี รซิน (อีพี) 2 กลุ่มของเทอร์มอเซตเรซินท่บี รรจุหมูอ่ อกซเิ รน (ดู oxirane) ในโครงสรา้ ง สังเคราะหจ์ ากการเกิด พอลเิ มอรแ์ บบควบแนน่ ของอิพคิ ลอโรไฮดริน (epichlorohydrin) กบั บสิ ฟนี อลเอ (ดู bisphenol-A) สว่ นใหญท่ นี่ ยิ มใชค้ อื ไดไกลซดิ ลิ อเี ทอรข์ องบสิ ฟนี อลเอ (diglycidyl ethers of bisphenol-A (DGEBA)) มีลักษณะเป็นของเหลวไปจนถึงของแข็งท่ีมีจุดหลอมเหลวสูงถึง 175 องศาเซลเซียส ข้ึนอยู่กับ นำ�้ หนกั โมเลกลุ เรซินที่มีจดุ หลอมเหลวสงู จะบ่มไดง้ ่าย เรซินท่บี ่มแล้วจะมสี มบตั ิคล้ายกัน ต่างกนั ท่ี จดุ หลอมเหลวสงู กวา่ ซ่ึงจะมคี วามเหนยี วมากกว่า ใช้เรซินที่เปน็ ของเหลวสำ�หรับการหลอ่ เคลือบผวิ และสารยึดติด ซ่ึงถูกบ่มด้วยเอมีนพอลิเอไมด์ แอนไฮไดรด์หรือตัวเร่งปฏิกิริยาอ่ืน ใช้เรซินท่ีเป็น ของแขง็ ปรบั ปรงุ สมบัตขิ องเรซนิ อน่ื และกรดไขมนั ไม่อิ่มตวั โดยท�ำ หน้าท่เี ปน็ สารเสรมิ แรงพลาสติก O CH3 OH CH3 O ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน CH2 CH CH2 O C O CH2 CH CH2 O C O CH2 CH CH2 CH3 n CH3 อพิ ็อกซี (ไดไกลซิดิลอีเทอรข์ องบสิ ฟีนอลเอ) สารเคลือบผิวอีพี epoxy plastic พลาสติกอพิ ็อกซี พลาสติกประเภทเทอรม์ อเซต (ดู thermoset plastic) ทม่ี โี ครงสรา้ งแบบร่างแห เกิดจากปฏกิ ริ ิยา ระหว่างอิพ็อกไซด์ (ดู epoxide) ซึ่งทำ�หน้าที่เป็นเรซิน (resin) กับพอลิเอมีน (polyamine) ซง่ึ ท�ำ หนา้ ทเ่ี ปน็ สารทช่ี ว่ ยท�ำ ใหแ้ ขง็ (hardener) สามารถน�ำ ไปใชง้ านไดก้ วา้ งขวาง แตเ่ นอ่ื งจากมสี มบตั ิ พเิ ศษคอื สามารถติดแนบกับวตั ถุอ่นื ได้ดแี ละออ่ นตัว สว่ นใหญจ่ ึงใชท้ �ำ เปน็ กาว (adhesive) มสี มบัติ ทางเคมที ่ที นกรด ดา่ ง และสารละลายไดด้ ี น�ำ ไปใชเ้ ป็นวัสดุเคลือบผิว เชน่ ใช้เคลือบผิวพน้ื และผนัง ในบา้ นเรอื น เคลอื บผวิ ถนนเพอื่ กนั ลน่ื เชอื่ มสว่ นประกอบโลหะ แกว้ และ เซรามกิ หลอ่ อปุ กรณท์ ท่ี �ำ จากโลหะและเคลอื บผวิ อปุ กรณ์ ใสใ่ นสว่ นประกอบของอปุ กรณไ์ ฟฟา้ เสน้ ใยของทอ่ และทอ่ ความดนั ทำ�โฟมแข็งและไฟเบอร์กลาส ใช้เป็นเรซินผลิตพลาสติกท่ีเสริมแรงด้วยเส้นใย (fiber-reinforced plastic) และผลติ แผงวงจรไฟฟา้ ในอตุ สาหกรรมอเิ ล็กทรอนิกส์ กาวอพิ ็อกซี พลาสติกอพิ อ็ กซี สารานุกรม เปิดโลกปโิ ตรเคมี 153

ethane อีเทน โปรตอน (proton) จากตวั เรง่ ปฏิกิรยิ ากรดเขา้ ท�ำ ปฏกิ ริ ิยากับ สารประกอบไฮโดรคารบ์ อนอมิ่ ตัวประเภทแอลเคน (alkane) อิเล็กตรอนคู่โดดเด่ียว (lone pair electron) ของอะตอม ที่มอี ะตอมคารบ์ อน 2 อะตอมอยู่ในโครงสรา้ ง สูตรโมเลกลุ ออกซิเจน ทำ�ให้เกิดประจุบวกบนอะตอมของออกซิเจน C2H6 ซึ่งไม่เสถียร จึงเกิดการเคลื่อนย้ายไปยังอะตอมคาร์บอน ข้างเคียงพร้อมกับขจัดโมเลกุลน้ำ�ออก ได้คาร์โบแคตไอออน H3Cอเี ทนCH3 (carbocation) ท่ีจะดึงอิเล็กตรอนจากอะตอมคาร์บอน ข้างเคยี ง เกิดเปน็ พันธะคใู่ นโครงสร้าง ขจดั น�ำ้ และโปรตอน ออกจากโมเลกลุ พรอ้ มท�ำ หนา้ ท่ีเป็นตวั เรง่ ปฏกิ ิริยาต่อไป 2 ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ ethyl acetate (EA) เอทลิ แอซีเทต (อเี อ) ก๊าซไมม่ สี ี ไมม่ ีกลน่ิ องค์ประกอบทีพ่ บมากในก๊าซธรรมชาติ สารประกอบอินทรีย์ประเภทเอสเทอร์ (ester) สูตรโมเลกุล รองลงมาจากมีเทน (ดู methane) และละลายอยูเ่ ล็กน้อยใน C4H8O2 น้ำ�มันดิบ ใช้เป็นสารตง้ั ต้นในการผลิตเอทลิ ีน (ดู ethylene) ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ในอุตสาหกรรมปโิ ตรเคมีขั้นต้น ethanol dehydration การดงึ น�ำ้ ออกจากเอทานอล เอทลิ แอซเี ทต ปฏิกริ ยิ าการสังเคราะหเ์ อทิลนี (ดู ethylene) โดยการดึงน�้ำ (dehydration) ออกจากสารตงั้ ตน้ เอทานอล (ethanol) ทภี่ าวะ ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ อณุ หภูมิ 170 องศาเซลเซยี ส โดยมกี รดซลั ฟิวริก (sulfuric ของเหลวใส กลน่ิ หอมหวาน ไวไฟ สงั เคราะหโ์ ดยใชส้ ารตง้ั ตน้ acid) หรอื กรดฟอสฟอริก (phosphoric acid) เป็นตวั เร่ง กรดแอซตี กิ (ดู acetic acid) ท�ำ ปฏิกิริยาเอสเทอรร์ ฟิ เิ คชัน ปฏิกิรยิ า (esterification) กับเอทานอล (ethanol) โดยมีกรดเป็น ตัวเรง่ ปฏกิ ริ ยิ า CH3CH2OH CH2=CH2 + H2O เอทานอล เอทลิ นี น้�ำ และมีกลไกการเกิดปฏกิ ริ ยิ าดงั น้ี CH3CH2OH + CH3COOH CH3COOCH2CH3 + H2O HH H เอทานอล กรดแอซีตกิ เอทิลแอซีเทต น�ำ้ HCCO HH นิยมใช้เป็นตัวทำ�ละลาย เน่ืองจากมีราคาถูกและมีความ H H H+ H C C O+ H เป็นพิษต่ำ� เชน่ น้ำ�ยาล้างแผงวงจรไฟฟ้า (circuit board) นำ้�ยาล้างเล็บ รวมถึงตัวทำ�ละลายที่ใช้ขจัดคาเฟอีนออกจาก HH H เมล็ดกาแฟ เปน็ ตน้ HH HH H C C+ + H2O C C + H+ HH HH กาแฟ 154 สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

ethyl acrylate เอทิลอะครเิ ลต ethyl aldehyde เอทิลแอลดไี ฮด์ สารประกอบอินทรยี ์ประเภทเอสเทอร์ (ester) ในโครงสร้าง ดู acetaldehyde มีพันธะคู่ 1 พนั ธะ สูตรโมเลกุล C5H8O2 ethyl benzene เอทิลเบนซีน เอทลิ อะคริเลต สารประกอบไฮโดรคาร์บอนไม่อิ่มตัวประเภทแอโรแมติกส์ (ดู aromatics) ท่มี ีหมู่เอทลิ (ethyl group, -(Cด2ู Hb5)enเปzeน็ nหeม)ู่ ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ แทนท่ีอะตอมไฮโดรเจนบนวงแหวนเบนซีน ของเหลวใส กล่ินฉุน ไวไฟ และไม่ละลายน้ำ� สังเคราะห์ สูตรโมเลกุล C8H10 โดยใชส้ ารตงั้ ตน้ กรดอะคริลิก (acrylic acid) หรือ เบตาโพร- พโิ อแลกโทน (b-propiolactone) ท�ำ ปฏกิ ริ ยิ าเอสเทอรร์ ฟิ เิ คชนั CHC2 H3 2 (esterification) กับเอทานอล (ethanol) โดยมีกรดเป็น ตัวเร่งปฏิกริ ิยา เอทิลเบนซนี ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน CH2=CHCOOH + C2H5OH CH2=CHCOOC2H5 ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ ของเหลว ไม่มีสี สารท่ีได้จากการสกัด (ดู extraction) กรดอะคริลิก เอทานอล เอทลิ อะครเิ ลต สารประกอบไฮโดรคารบ์ อนประเภทแอโรแมตกิ ส์ ทมี่ คี ารบ์ อน 8 อะตอมทไี่ ดจ้ ากการรฟี อรม์ ดว้ ยตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ า (ดู catalytic เบตาโพรพิโอ เอทานอล เอทลิ อะคริเลต reforming) แต่ได้ในปริมาณน้อย จึงนิยมสังเคราะห์โดยใช้ แลกโทน สารต้ังต้นเบนซีนมาเติมหมู่แอลคิล (alkylation) กับเอทิลีน (ดู ethylene) ท่ีภาวะอุณหภูมิ 40-100 องศาเซลเซียส เปน็ สารตัง้ ต้นผลติ พอลิเมอร์ต่างๆ เช่น เรซนิ พลาสตกิ ยาง ความดนั 2-8.1 บาร์ มอี ะลมู ิเนยี มคลอไรด-์ กรดไฮโดรคลอริก และอปุ กรณท์ างทนั ตกรรม เช่น ฟนั ปลอม เปน็ ต้น (aluminium chloride-hydrochloric acid) เป็นตัวเร่ง ปฏกิ ิรยิ า CHC2 H3 เบนซีน เอทลิ นี เอทลิ เบนซีน นยิ มใช้เป็นสารตง้ั ต้นส�ำ หรับผลิตสไตรีน (ดู styrene) ซ่งึ เปน็ มอนอเมอร์ (monomer) ทใ่ี ชผ้ ลติ พอลสิ ไตรนี (ดู polystyrene) นอกจากนั้นใชเ้ ปน็ ตวั ท�ำ ละลาย ฟนั ปลอม สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี 155

ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน2 โครงสรา้ งพอลิสไตรนี บรรจุภณั ฑ์ที่ทำ�จากพอลิสไตรีน กลอ่ งโฟมท่ที �ำ จากพอลสิ ไตรนี 156 สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

ethyl cellulose (EC) เอทลิ เซลลโู ลส (อีซ)ี 2 เทอรม์ อพลาสตกิ สงั เคราะหจ์ ากการน�ำ เซลลโู ลสละลายในดา่ ง (alkali) กับเอทิลคลอไรด์ (ethyl chloride) มคี วามเหนียว และมีสมบตั ใิ นการเด้งกลบั ได้ แม้ท่ีอณุ หภูมิต�่ำ กว่าศนู ยอ์ งศา เซลเซยี ส ตลอดจนมีการคงสภาพเชงิ มติ ิในช่วงอุณหภูมิกว้าง และในภาวะทมี่ คี วามชน้ื ทนดา่ งหรอื กรดออ่ น แตไ่ มท่ นของไหล ท่ีใช้ทำ�ความสะอาด น้ำ�มัน และตัวทำ�ละลาย ใช้ทำ�ปลอก ไฟฉาย (flashlight case) ส่วนประกอบของอปุ กรณ์ดบั เพลงิ และสว่ นประกอบของเคร่ืองใชไ้ ฟฟา้ ถงั บรรจกุ ๊าซปโิ ตรเลยี มเหลว เอทลิ เซลลูโลส ethylene-acid copolymer พอลิเมอรร์ ่วมเอทลิ ีนแอซิด ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน เทอรม์ อพลาสตกิ สงั เคราะหจ์ ากปฏกิ ริ ยิ าการเกดิ พอลเิ มอรร์ ว่ ม กระบอกไฟฉาย ระหว่างเอทิลีนและกรดเมทาคริลิก (methacrylic acid) หรอื กรดอะคริลกิ (acrylic acid) ภายใตค้ วามดนั สงู ยดื หยนุ่ ethylene เอทลิ ีน ดดั งอได้ (flexible) ทนนำ�้ และสารเคมี และสมบัติต้านการ สารประกอบไฮโดรคารบ์ อนไมอ่ มิ่ ตวั ประเภทแอลคนี (ดู alkene) ซมึ ผา่ น คลา้ ยกับแอลดีพีอี (LDPE) เมอ่ื มปี ริมาณมอนอเมอร์ เปน็ แอลคนี ทมี่ โี มเลกลุ เลก็ ทสี่ ดุ ประกอบดว้ ยอะตอมคารบ์ อน ร่วมมากขึ้น ความเป็นผลึกจะน้อยลง ความแข็งแรงของ 2 อะตอมในโครงสร้าง สูตรโมเลกุล C2H4 พอลิเมอร์หลอม ความหนาแน่นและความสามารถในการ ติดยึดกับพ้ืนผิวหรือวัสดุท่ีมีขั้วสูงขึ้น พอลิเมอร์ร่วมเอทิลีน- เอทลิ นี แอซิดท่ีมีมอนอเมอร์ร่วมประเภทคาร์บอกซิล มีส่วนช่วยใน การปรบั ปรุงสมบตั ิในการยดึ ตดิ (adhesion) สมบตั ิเชงิ แสง ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ (optic) ความเหนียว (toughness) และมีสมบัติความ ก๊าซไม่มีสี สังเคราะห์ด้วยการแตกตัวด้วยไอนำ้� (ดู steam เหนียวหนืดทอี่ ุณหภมู สิ ูง (hot tack properties) ใชท้ ำ�ฟลิ ม์ cracking) และการแตกตัวด้วยตัวเร่งปฏิกิริยา (catalytic สำ�หรับบรรจุภัณฑ์ยืดหยุ่นได้สำ�หรับบรรจุเนื้อสัตว์ เนยแข็ง cracking) ของสารประกอบไฮโดรคาร์บอน เช่น อีเทน อาหารขบเค้ียว อุปกรณท์ างการแพทย์ ใชเ้ ปน็ สารยึดตดิ เพ่อื (ดู ethane) โพรเพน (ดู propane) กา๊ ซปิโตรเลียมเหลว การอดั ซ้อน (adhesive laminating) และใช้เป็นสารเคลือบ (liquefied petroleum gas (LPG)) และแนฟทา (ดู naphtha) ต่างๆ เช่น ในบรรจุภัณฑ์อาหาร กระดาษแข็ง กระป๋อง หลอดยาสฟี นั ในรปู ของสารกระจายตวั (the dispersion form) ใช้ในการทำ�สารเคลือบกระดาษและกระดาษแข็ง (paper and paperboard coating) ใช้เป็นช้ันรองพ้ืนอะลูมิเนียม ฟอยล์ (aluminium foil priming) สารเคลือบปิดผนกึ ด้วย ความร้อน (heat-seal coating) สารยึดติดส�ำ หรับผ้าไม่ทอ (binders for nonwovens) และใช้เป็นสารต้ังต้นในสาร ยึดติดทม่ี ีนำ�้ เป็นตัวทำ�ละลาย (กาวนำ�้ ) ฟลิ ม์ ส�ำ หรบั ใช้ในบรรจุภัณฑ์ยดื หยุน่ ดัดงอได้ สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี 157

ethylene-acrylic acid copolymer (EAA) พอลิเมอรร์ ว่ ม ethylene chlorohydrin เอทลิ ีนคลอโรไฮดริน เอทลิ ีน-กรดอะครลิ กิ (อีเอเอ) สารประกอบอินทรยี ป์ ระเภทแอลเคน (ดู alkane) ท่มี หี มู่ พอลเิ มอรร์ ว่ มแบบสมุ่ (random copolymer) ระหวา่ งเอทลิ นี - ไฮดรอกซิล (hydroxyl group, -OH) และอะตอมคลอรีน มอนอเมอรแ์ ละกรดอะครลิ กิ (acrylic acid) ซงึ่ หมคู่ ารบ์ อกซลิ กิ (chlorine, Cl) เกาะบนอะตอมคารบ์ อนต�ำ แหนง่ ท่ี 1 และ 2 (carboxylic group) ที่มสี ภาพเป็นไอออน มคี วามสามารถใน ในโครงสรา้ งของเอทลิ นี (ดู ethylene) สตู รโมเลกลุ C2H5ClO การยดึ ตดิ กับโลหะหรือพื้นผวิ ชนิดตา่ งๆ ไดด้ ี มคี วามเหนียว และทนแรงกระแทกไดด้ ี นยิ มใชเ้ ปน็ สารยดึ ตดิ ระหวา่ งชน้ั แผน่ โลหะบางกบั ฟลิ ม์ พลาสตกิ ในกระบวนการผลติ บรรจภุ ณั ฑช์ นดิ Cl 2 1 OH ฟลิ ม์ หลายชนั้ (multilayer packaging film) สว่ นดา้ นนอกสดุ เอทลิ ีนคลอโรไฮดริน 2 ของลกู กอลฟ์ และสารเสรมิ สภาพเขา้ กนั ได้ (compatibiliser) ของพอลเิ มอรผ์ สม (polymer blend) และวสั ดเุ ชงิ ประกอบ (composite material) ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ ของเหลวไม่มีสี กลิ่นคล้ายอีเทอร์ (ether) ละลายน้ำ�ได้ สงั เคราะหจ์ ากปฏกิ ริ ยิ าไฮโดรคลอรเิ นชนั (hydrochlorination) สารตง้ั ตน้ เอทลิ นี ดว้ ยกรดไฮโพคลอรสั (hypochlorous acid) H2C CH2 + HOCI CI OH เอทลิ ีน กรดไฮโพคลอรัส เอทิลีนคลอโรไฮดริน โครงสรา้ งทางเคมีของพอลิเมอร์ร่วมของเอทิลนี -กรดอะครลิ ิก ใช้ผลิตเอทลิ ีนออกไซด์ (ดู ethylene oxide) (ไม่ได้รับความ นิยมในปัจจุบัน) เป็นตัวทำ�ละลายสำ�หรับเซลลูโลสแอซีเทต (ดู cellulose acetate) และเอทิลเซลลูโลส (ดู ethyl cellulose) ใช้เป็นส่วนผสมของสี และหมกึ พมิ พส์ ีผา้ เป็นต้น บรรจุภณั ฑช์ นิดฟิล์มหลายช้ัน หมกึ พิมพ์สีผา้ ผลิตภัณฑท์ ม่ี ีการใชพ้ อลเิ มอร์รว่ มเอทลิ นี -กรดอะคริลิก 158 สารานกุ รม เปิดโลกปิโตรเคมี

ethylene-chlorotrifluoroethylene copolymer (CETPE) ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ พอลิเมอรร์ ว่ มเอทลิ นี -คลอโรไทรฟลอู อโรเอทลิ นี (ซอี ีทีพอี )ี ของเหลว ไม่มีสี กล่ินคล้ายคลอโรฟอร์ม (chloroform) พอลิเมอรร์ ว่ มระหวา่ งเอทิลนี (ดู ethylene) กับคลอโรไทร- สงั เคราะหโ์ ดยการเตมิ หมคู่ ลอรนี โดยตรง (direct chlorination) ฟลูออโรเอทิลีน มีสมบัติเชิงกล สมบัติทางความร้อน และ ในสารตั้งต้นเอทิลีน ท่ภี าวะอุณหภูมิ 40-50 องศาเซลเซียส สมบตั ทิ างไฟฟา้ ทด่ี ี มคี วามตา้ นทานตอ่ การสกึ มากกวา่ เทฟลอน ความดัน 4.05 บาร์ โดยมเี หลก็ (III) คลอไรด์ (iron (lll) และความต้านทานต่อการติดไฟทด่ี ี ใช้ท�ำ สายไฟ ปลอกหุ้ม chloride) หรอื คอปเปอร์ (II) คลอไรด์ (copper (ll) chloride) สายเคเบิล (cable jacket) วัสดุบุด้านในแทง็ ก์ (tank lining) เปน็ ตวั เร่งปฏิกริ ิยา วาล์วในอุตสาหกรรมเคมี ส่วนประกอบของป๊ัม สารเคลือบ ต้านทานการกดั กร่อน (corrosion-resistant coatings) CH2=CH2 + CI2 CICH2CH2CI 2 เอทลิ ีน คลอรีน เอทิลนี ไดคลอไรด์ พอลเิ มอรร์ ่วมเอทิลีน-คลอโรไทรฟลอู อโรเอทลิ นี นอกจากนี้ยังสังเคราะห์ได้จากปฏิกิริยาออกซีคลอริเนชัน ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน (ดู oxychlorination) สารต้งั ต้นเอทิลีนด้วยกรดไฮโดรคลอรกิ (hydrochloric acid) และกา๊ ซออกซเิ จน ทภี่ าวะอณุ หภมู ิ 225 องศาเซลเซยี ส ความดัน 2-4.05 บาร์ โดยมคี อปเปอร์ (II) คลอไรด์ เปน็ ตวั เร่งปฏิกิริยา 21 น�ำ้ เอทิลนี กรดไฮโดรคลอริก ออกซเิ จน เอทิลนี ไดคลอไรด์ มากกวา่ รอ้ ยละ 80 ใชเ้ ปน็ สารมธั ยนั ตร์ (intermediate) ผลติ ไวนลิ คลอไรด์ (vinyl chloride) ส�ำ หรบั ผลติ พอลไิ วนลิ คลอไรด์ (ดู polyvinyl chloride (PVC)) นอกจากนย้ี งั ใชเ้ ปน็ ตวั ท�ำ ละลาย สำ�หรับการชะล้างไขมัน และสี สายเคเบิลไฟฟา้ ท่อพีวีซี ethylene dichloride (EDC) เอทลิ นี ไดคลอไรด์ (อดี ีซี) โครงสร้างพีวซี ี สารประกอบไฮโดรคาร์บอนประเภทแอลเคน (ดู alkane) ที่มี อะตอมคลอรีนเกาะบนอะตอมคารบ์ อนตำ�แหน่งท่ี 1 และ 2 สารานุกรม เปิดโลกปโิ ตรเคมี ในโครงสร้างของเอทิลนี (ดู ethylene) สูตรโมเลกุล C2H4Cl2 CI H H HC C CI H เอทลิ นี ไดคลอไรด์ 159

ethylene-ethyl acrylate copolymer (EEA) พอลเิ มอรร์ ว่ ม ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ เอทิลีน-เอทลิ อะคริเลต (อีอีเอ) ของเหลวไมม่ สี ี ไมม่ กี ลน่ิ ลกั ษณะคลา้ ยน�้ำ เชอ่ื ม รสหวาน ละลาย พอลิเมอร์ร่วมแบบสุ่ม (random copolymer) ระหว่าง น�ำ้ ได้ มีความเป็นพษิ สังเคราะห์โดยการเติมน้�ำ (hydration) เอทลิ นี มอนอเมอรก์ บั เอทลิ อะครเิ ลต (ethyl acrylate) ทม่ี ปี รมิ าณ สารตง้ั ต้นเอทิลนี ออกไซด์ (ดู ethylene oxide) ใช้นำ้�ปริมาณ เอทลิ อะครเิ ลตร้อยละ 15-30 มีความยดื หย่นุ ดัดงอได้ (flexible) มากเกินพอเพื่อลดการเกิดผลผลิตพลอยได้ต่างๆ เช่น มีความตา้ นทานการแตกหกั เน่ืองจากความเคน้ ในสภาพแวดล้อม ไดเอทลิ นี ไกลคอล (ดู diethylene glycol) ไทรเอทลิ นี ไกลคอล (environmental stress cracking resistance) มคี วามตา้ นทาน (ดู triethylene glycol) และพอลิเอทิลีนไกลคอล ความลา้ ดดั โคง้ ดีเยยี่ ม (resistance to flexural fatigue) และ (ดู polyethylene glycol) โดยมีร้อยละสัดส่วนผลผลิต คงสมบัติที่ดีแม้ที่อุณหภูมิตำ่� ใช้ผลิตส่วนประกอบเหมือนยาง คอื 91 : 8.6 : 0.4 ตามลำ�ดับ ทภี่ าวะอุณหภูมิ 50-100 องศา 2 (mould rubber-like part) ฟลิ ์มยืดหยนุ่ ส�ำ หรับทำ�ถุงมอื และ เซลเซียส โดยมีกรดซัลฟิวรกิ เจือจาง (diluted sulfuric acid) แผ่นทใ่ี ชใ้ นโรงพยาบาลท่ใี ชแ้ ลว้ ทง้ิ ท่อยาง ปะเก็น และกนั ชน เปน็ ตวั เร่งปฏกิ ริ ิยา ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน CH2-CH2C-CH-CH2-CH2 ปฏิกริ ิยาหลัก HOCH2CH2OH O OCH2CH3 m O เอทลิ ีนไกลคอล พอลิเมอร์รว่ มของเอทลิ ีน-เอทลิ อะคริเลต เอทิลีนออกไซด์ นำ�้ (มากเกนิ พอ) ปฏกิ ริ ยิ าข้างเคียง HOC2H4OC2H4OH O ไดเอทิลีนไกลคอล เอทิลนี ไกลคอล เอทลิ นี ออกไซด์ ไดเอทิลนี ไกลคอล เอทลิ ีนOออกไซด์ HOC2H4OC2H4OC2H4OH ไทรเอทลิ นี ไกลคอล มากกวา่ รอ้ ยละ 68 ใชเ้ ปน็ สารตงั้ ต้นในการผลิตพอลิเอทลิ นี - เทเรฟแทเลต (ดู polyethylene terephthalate) สำ�หรับ ผลติ ขวดน้�ำ ด่ืม ฟลิ ์ม และเสน้ ใย นอกจากน้ัน ใชเ้ ปน็ สารกนั เยือกแข็ง (antifreeze) ในรถยนต์ ผลิตภัณฑ์ทผี่ ลิตจากพอลเิ มอร์รว่ มเอทิลีน-เอทลิ อะครเิ ลต เอทิลนี ไกลคอล ethylene glycol (EG), monoethylene glycol (MEG) เอทิลนี ไกลคอล (อจี ี), มอนอเอทิลีนไกลคอล (เอม็ อจี ี) สารประกอบไฮโดรคารบ์ อนประเภทไดออล (ดู diol) หรอื ไกลคอล (ดู glycol) ทม่ี หี มไู่ ฮดรอกซลิ (hydroxyl group, -OH) เกาะบน อะตอมคารบ์ อนต�ำ แหนง่ ท่ี 1 และ 2 ในโครงสรา้ งของเอทลิ นี (ดู ethylene) สตู รโมเลกลุ C2H6O2 เอทิลีนไกลคอล 160 สารานกุ รม เปิดโลกปโิ ตรเคมี

ethylene-n-butyl acrylate copolymer (EBA) พอลิเมอร์ร่วมเอทิลีน-นอร์มัล- บิวทิลอะคริเลต (อีบีเอ) เทอร์มอพลาสติกพอลิเมอร์ร่วมระหว่างเอทิลีนกับนอร์มัลบิวทิลอะคริเลตมอนอเมอร์ เพ่ือปรับปรงุ สมบัติด้านความแข็งแรง ความเหนยี ว การกนั ความรอ้ น และการยึดติด CH2CH2 + CH2 CH CH2CH2 n CHCH2 เอทลิ ีน น อร์มลั บวิ ทลิ อะครเิ ลต เอทลิ นี บวิ ทลิ อะครเิ ลต 2 ethylene oxide (EO), oxirane เอทลิ ีนออกไซด์ (อีโอ), ออกซิเรน 161ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน สารประกอบอนิ ทรยี ป์ ระเภทอเี ทอร์ (ether) ทมี่ โี ครงสรา้ งพน้ื ฐานเปน็ วงแหวนสามเหลยี่ ม ทป่ี ระกอบไปด้วยอะตอมคารบ์ อน 2 อะตอม และออกซเิ จน 1 อะตอม สูตรโครงสรา้ ง C2H4O เอทลิ นี ออกไซด์ ลักษณะทางกายภาพ ณ อุณหภูมิห้องและความดันบรรยากาศ ก๊าซ ไม่มีสี กลิ่นฉุน เล็กน้อย ไวไฟ ละลายน�้ำ ความเป็นพษิ สูง และเป็นสารก่อมะเรง็ สงั เคราะห์โดยสาร ตง้ั ตน้ เอทลิ นี (ดู ethylene) ท�ำ การออกซไิ ดซโ์ ดยตรง (direct oxidation) กบั กา๊ ซออกซเิ จน ที่สภาวะอณุ หภูมิ 220-280 องศาเซลเซยี ส ความดัน 10-30 บาร์ โดยมีโลหะเงินบน ตัวรองรบั ซลิ ิกาเปน็ ตัวเร่งปฏิกิรยิ า 12 O2 เอทิลนี ออกซเิ จน เอทิลนี ออกไซด์ ระหว่างปฏิกิริยาต้องควบคุมอุณหภูมิตลอดเวลา เนื่องจากที่อุณหภูมิต่ำ� กัมมันตภาพ (activity) ของตัวเร่งปฏกิ ิรยิ าลดลง และท่อี ุณหภูมสิ ูงเกินไปจะเกดิ ออกซเิ ดชนั สมบรู ณ์ ได้น�้ำ และก๊าซคารบ์ อนไดออกไซด์เป็นผลผลิต เอทิลนี ออกซเิ จน คาร์บอนไดออกไซด์ น�้ำ เปน็ สารตงั้ ตน้ ส�ำ หรบั ผลติ สารเคมตี า่ งๆ ไดแ้ ก่ เอทลิ นี ไกลคอล (ดู ethylene glycol) และเปน็ สารต้งั ตน้ ในการผลติ พอลเิ อทลิ นี เทเรฟแทเลต (ดู polyethylene terephthalate) สำ�หรบั ผลติ ขวดน�ำ้ ดม่ื ฟลิ ม์ และเสน้ ใย นอกจากน้ี ยงั ใชผ้ ลติ เอทานอลามนี (ethanolamine) ซงึ่ เปน็ สารก�ำ จดั กา๊ ซกรดในอตุ สาหกรรม และใชผ้ ลติ พอลเิ อทลิ นี ไกลคอล (ดู polyethylene glycol) เป็นตน้ สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี

ethylene propylene diene terpolymer, EPDM rubber ethylene-tetrafluoroethylene copolymer (ETPE) เอทลิ ีนโพรพลิ ีนไดอีนเทอรพ์ อลเิ มอร,์ ยางอพี ดี ีเอม็ พอลเิ มอร์รว่ มเอทลิ ีน-เททระฟลูออโรเอทิลีน (อที ีพอี )ี ยางสงั เคราะห์ สงั เคราะห์จากปฏิกิริยาการเกดิ พอลิเมอร์โดย พอลิเมอร์ร่วมระหว่างเอทิลีน (ดู ethylene) กับเททระ- ใช้ตัวเร่งปฏิกิริยาเมแทลโลซีน (metallocene catalyzed ฟลูออโรเอทิลีน มีความต้านทานต่อการขดั ถู ความร้อน และ polymerization) หรือสังเคราะห์จากปฏิกิริยาการเกิด สารเคมีดีเยี่ยม รวมทั้งมีความทนแรงกระแทกดี (impact พอลเิ มอรข์ อง 1,4-เฮกซะไดอีน (1,4-hexadiene) ในสถานะ strength) และมสี มบตั ทิ างไฟฟา้ ทดี่ ี แตไ่ มม่ คี วามตา้ นทานการ ก๊าซ โดยใช้ตัวเร่งปฏิกิริยาซีเกลอร์-นัตตา (Ziegler-Natta ติดไฟเหมือนพอลิเมอร์ร่วมเอทิลีนคลอโรไทรฟลูออโรเอทิลีน catalyst) ทนน�ำ้ ทนโอโซน การฉายรงั สี (radiation) ทนสภาพ ดังนั้น เม่ือสัมผัสเปลวไฟจึงสลายตัวและหลอมเหลวได้ อากาศ (weather resistance) มสี มบัติในการเด้งกลับไดส้ งู ใช้ท�ำ สายไฟ ฉนวนสายเคเบลิ (cable insulation) และใช้ 2 (resilience) ทนสารละลายเกลอื (salt solution) ตวั ท�ำ ละลาย ในระบบไฟฟา้ ส�ำ หรับคอมพวิ เตอร์ เคร่อื งบนิ และระบบการ ออกซเิ จนเนต (oxygenated solvent) และของไหลไฮดรอลกิ ใหค้ วามรอ้ น สังเคราะห์ (synthetic hydraulic fluid) ใช้เป็นยางผนึก ตัวรถยนต์กนั รัว่ (automotive body seal) วสั ดุมงุ หลงั คา ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน กนั นำ้� (waterproof roofing membrane) สายยาง (hose) ท่อ (tubing) ท่อยาง (duct) ยางรถยนต์ และสำ�หรับห่อหุ้ม ส่วนประกอบทางไฟฟ้า (encapsulating electrical component) พอลิเมอร์รว่ มเอทลิ นี เททระฟลอู อโรเอทลิ ีน Propylene units Saturated backbone EP(D)M Ethylene units Active position for crosslinking ENB unit โครงสร้างยางอีพดี เี อ็ม ยางอีพีดีเอม็ ปลอกด้ามถอื ฉนวนสายเคเบิล วสั ดุมงุ หลังคากันน�ำ้ 162 สารานุกรม เปิดโลกปโิ ตรเคมี

ethylene vinyl acetate copolymer (EVA) พอลเิ มอรร์ ว่ ม ภาชนะบรรจอุ าหาร เอทิลนี ไวนิลแอซีเทต (อีวีเอ) พอลิเมอร์ร่วมแบบสุ่ม (random copolymer) ระหว่าง 2 เอทิลีนมอนอเมอรก์ ับไวนลิ แอซีเทต (ดู vinly acetate) ท่มี ี ปริมาณไวนิลแอซีเทต ร้อยละ 10-15 มีความสำ�คัญใน ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน อตุ สาหกรรมสารเคลอื บ สารอัดซอ้ น (laminate) และฟิลม์ มีความเป็นผลกึ ต่ำ� (crystallinity) ทำ�ให้ยืดหย่นุ ดัดงอไดแ้ ละ เดง้ กลบั ไดใ้ นชว่ งอณุ หภมู กิ วา้ ง และมคี วามใส (clarity) ใชท้ �ำ กระบอกฉีดยาท่ีใช้แล้วท้ิง (disposable syringe) ปั๊มและ หลอดหยดทางการแพทย์ ฟลิ ม์ และแผน่ บางทใ่ี ชใ้ นงานกอ่ สรา้ ง (construction film) ผ้าม่านห้องอาบน้ำ� ถุงมือใช้แล้วทิ้ง ของเล่นสบู ลม (inflatable toy) พืน้ รองเทา้ (shoe sole) กนั กระแทกอุปกรณข์ นาดเล็ก (small appliance bumper) ปะเก็นสำ�หรับกระป๋องโลหะ (canister gasket) และแปรง ทใ่ี ช้แลว้ ทิ้ง CH2 CH2 x CH2 CH y โฟมกันกระแทกแบบต่างๆ O extract สารสกัด C ส่ิงหรือสารท่ีถูกสกัดออกจากของผสม โดยใช้ตัวทำ�ละลาย O ต่างๆ ตัวอย่างเช่น การสกัดบิวทาไดอีน (ดู butadiene) ออกจากซี 4 ผสม (ดู mixed C4) โดยใชแ้ อซโี ทไนไทรล์ พอลิเมอรร์ ่วมเอทิลนี ไวนิลแอซีเทต (ดู acetonitrile) เปน็ ตวั ทำ�ละลาย extraction การสกดั การแยกสารออกจากสารผสม โดยใช้ตัวทำ�ละลายท่ีมีความ สามารถในการละลายสารทต่ี อ้ งการไดด้ ี ตวั ท�ำ ละลายนนั้ ตอ้ ง ไมล่ ะลายสารเจอื ปน หรอื สารทไ่ี มต่ อ้ งการออกมา ตวั อยา่ งการ ใช้กระบวนการสกัดในอุตสาหกรรมปิโตรเคมี เช่น การสกัด บวิ ทาไดอนี (ดู butadiene) ออกจากซี 4 ผสม (ดู mixed C4) ทใ่ี ชแ้ อซโี ทไนไทรล์ (ดู acetonitrile) เปน็ ตวั ท�ำ ละลาย เปน็ ตน้ Extract Feed solution ผลติ ภัณฑ์ที่ผลติ จากพอลิเมอร์รว่ มเอทิลนี ไวนลิ แอซีเทต expandable polystyrene (EPS, XPS), styrene foam Solvent Ecxtorlaucmtinon โฟมพอลิสไตรนี (อพี เี อส, เอก็ ซพ์ เี อส), โฟมสไตรนี Raffinate พอลิสไตรีน (ดู polystyrene) ท่ีผลิตโดยเติมก๊าซเพนเทน (pentane) เปน็ สารฟู (blowing agent) ขณะขนึ้ รปู ดว้ ยความรอ้ น (มักเป็นไอนำ้�) ทำ�ให้เกิดโครงสร้างรูพรุนแบบโฟมในเน้ือ พอลเิ มอร์ ใชท้ �ำ ภาชนะบรรจอุ าหารส�ำ เรจ็ รปู วสั ดกุ นั กระแทก ในบรรจภุ ัณฑ์ สารบปุ ระตูต้เู ยน็ และฉนวนกนั ความรอ้ น สารานกุ รม เปิดโลกปิโตรเคมี 163

ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ านfatigue ความล้าการทดสอบความล้า สมบัติเชิงกลของวัสดุ เม่ืออยู่ภายใต้ภาวะที่มีแรงกระทำ�เป็น ช่วงๆ ซำ้�ๆ กันอยู่เปน็ ระยะเวลานาน เป็นผลใหว้ สั ดเุ กดิ การ วบิ ตั ใิ นทสี่ ดุ ภาระของแรงทกี่ ระท�ำ นน้ั มคี า่ ต�ำ่ กวา่ แรงทก่ี ระท�ำ ใหว้ สั ดุวบิ ัติในทนั ที เชน่ แรง ณ จุดคราก (yield point) หรือ แรง ณ จดุ แตกหกั ดงั นน้ั ขอ้ ก�ำ หนดส�ำ คญั ของความลา้ ไดแ้ ก่ ระยะเวลาของกลไกทใี่ ชเ้ วลานานและภาระของแรงต�่ำ ถา้ วสั ดุ ไดร้ บั แรงแปรผนั เรยี กวา่ ความลา้ พลวตั (dynamic fatigue) แตกตา่ งจากความลา้ สถติ (static fatigue) ซง่ึ หมายถงึ ความ 2 ล้าท่ีเกิดจากแรงกระทำ�คงที่ ในการทดสอบสมบัติเชิงกล โดยท่ัวไปหมายถึงความล้าพลวัต เช่น ปีกของเครื่องบิน ถังความดนั สะพาน และชน้ิ ส่วนตา่ งๆ ในรถยนต์ เปน็ ต้น ความล้ายังสามารถเกิดจากอุณหภูมิท่ีเปล่ียนไปมาได้เช่นกัน มีความสำ�คัญโดยเฉพาะกับพอลิเมอร์วิศวกรรมเพ่ือความ ปลอดภยั ในการใชง้ าน เนอ่ื งจากพฤตกิ รรมเปลยี่ นไปตามเวลา (time-dependent behavior) และอายุการใช้งานที่เพิ่มข้ึน ตวั อยา่ งของวสั ดทุ มี่ คี วามตา้ นทานความลา้ เชน่ ยางธรรมชาติ และยางสังเคราะห์ต่างๆ ที่มีการนำ�ไปผลิตเป็นยางรถยนต์ ยางรดั (หนงั ยางวง) สายรดั ข้อมือยาง เป็นตน้ สะพานท่ยี บุ ตวั ลงเมื่อมแี รงกระทำ�เปน็ ช่วงๆ ซ�ำ้ ๆ กนั อย่เู ปน็ ระยะเวลานาน 164 สารานุกรม เปิดโลกปโิ ตรเคมี

flash separation การแยกแบบลดความดัน การแยกองค์ประกอบทเ่ี ป็นกา๊ ซหรอื ไอออกจากของเหลวผสม โดยวธิ กี ารทางกายภาพด้วย การลดความดนั ของเหลวผสมทม่ี คี วามดนั สงู ผา่ นเขา้ ไปในถงั แยกทมี่ คี วามดนั ต�ำ่ กวา่ ท�ำ ให้ องค์ประกอบส่วนเบาวาบ (flash) ออกไปเปน็ กา๊ ซหรอื ไอ และลอยออกจากสว่ นบนของถงั แยก ส่วนองค์ประกอบท่ีหนักกว่ายังคงอยู่ในสถานะของเหลว และไหลออกทางด้านล่าง ของถงั แยก pVhaapsoer Pressure 2 TemPp<ePrafture feepdrHemsigsixhutruere ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน T<Tf Vapor Liquid phase กระบวนการแยกแบบลดความดนั การแยกแบบลดความดนั ทพ่ี บในอตุ สาหกรรมปโิ ตรเคมี ไดแ้ ก่ กระบวนการผลติ กรดแอซตี กิ (ดู acetic) ทคี่ ดิ คน้ โดยกลมุ่ ชโิ ยดะ (Chiyoda Corp) และบรษิ ทั ยโู อพี (UOP) ซงึ่ เปน็ การ แยกไอของกรดแอซีติกออกจากสารตั้งต้นที่ไม่เกิดปฏิกิริยา ในปฏิกิริยาเติมหมู่คาร์บอนิล (ดู carbonylation) ระหว่างสารตั้งต้นเมทานอล (methanol) กับคาร์บอนมอนอกไซด์ (carbon monoxide) โดยมโี ลหะโรเดยี ม (rhodium) เปน็ ตวั เรง่ ปฏิกริ ิยา ภายในเคร่ือง ปฏิกรณ์ชนิดบับเบิล (bubble column reactor) โดยไอของกรดแอซีติกจะถูกส่งไปยัง หอกลั่นเพ่ือกล่นั แยกนำ้�และกา๊ ซอ่นื ๆ ออกไป เพือ่ ท�ำ ให้กรดแอซตี กิ มีความบรสิ ทุ ธิ์มากข้นึ สว่ นสารตงั้ ต้นทไ่ี มเ่ กิดปฏิกิรยิ า จะส่งกลับไปยงั เครือ่ งปฏิกรณเ์ พื่อท�ำ ปฏกิ ริ ยิ าต่อไป àÁ·Ò¹ÍÅ àÁ·Ò¹ÍÅ ¡Ã´áÍ«µÕ Ô¡ + ʧèÔ à¨Í× »¹ ¡Ã´áÍ«Õµ¡Ô ºÃÊÔ ·Ø ¸Ôì ¤ÒϺ͹Á͹͡䫴 à¤Ã×èͧá¡Ẻá¿Åª à¤Ã×èͧ»¯¡Ô ó กระบวนการผลติ กรดแอซีติก สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี 165

ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ านfluid catalytic cracking (FCC) การแตกตัวด้วยตัวเร่งปฏิกิริยาในสภาวะของไหล (เอฟซซี )ี การแตกตวั สารประกอบไฮโดรคาร์บอนโมเลกุลใหญใ่ นสภาวะของไหล ดว้ ยตวั เร่งปฏกิ ิริยา เช่น ซีโอไลต์ (ดู zeolite) ให้เป็นสารประกอบไฮโดรคาร์บอนท่ีมีขนาดโมเลกุลเล็กลง 2 ไดแ้ ก่ สารประกอบไฮโดรคาร์บอนทม่ี ีอะตอมคาร์บอนในโครงสร้าง 3-5 อะตอม (C3-C5 hydrocarbon) ซ่งึ เหมาะกับการนำ�ไปใชเ้ ปน็ วัตถดุ บิ ส�ำ หรบั อุตสาหกรรมปโิ ตรเคมี หรอื ใช้ ในการผลิตสารแอลคิเลต (alkylate) นอกจากนี้ ยงั ใชผ้ ลิตน้ำ�มันแกโซลีน (gasoline) ทีม่ ี เลขออกเทนสูง (octane number) เนื่องจากมีสัดส่วนของสารประกอบแอโรแมติกส์ (ดู aromatics) พาราฟนิ โซก่ งิ่ (branched paraffin) และโอเลฟนิ มาก (ดู olefin) กระบวนการ เรมิ่ ตน้ จากไอของสารตง้ั ตน้ ทเ่ี ปน็ สารประกอบไฮโดรคารบ์ อนหนกั และตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ าไหลเขา้ เครื่องปฏิกรณฟ์ ลอู ไิ ดซเ์ บด (fluidized bed reactor) จากด้านลา่ ง ผา่ นเครือ่ งปฏิกรณ์ ที่เรียกวา่ ไรเซอร์ (riser) และเกดิ การสัมผัสกนั อยา่ งสมบูรณ์ภายในเครือ่ งปฏิกรณ์ ท�ำ ให้ โมเลกลุ ของสารประกอบไฮโดรคารบ์ อนแตกตวั เปน็ โมเลกลุ ทมี่ ขี นาดเลก็ ลง กอ่ นทจ่ี ะออกจาก เครอื่ งปฏิกรณเ์ ขา้ ไปในถงั แยก (reactor separation vessel) เพ่อื แยกผลติ ภณั ฑ์ท่เี กิดข้นึ ออกจากตวั เรง่ ปฏกิ ิริยา ส่วนท่ีเปน็ ไอถกู กลั่นแยกในหอกล่ัน (fractionator) เปน็ ผลติ ภณั ฑ์ สว่ นกลนั่ ทม่ี ชี ว่ งจดุ เดอื ดตา่ งๆ ตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ าทใ่ี ชแ้ ลว้ มคี ารบ์ อนเกาะสะสมอยบู่ นพน้ื ผวิ ใน รปู ถา่ นโคก้ (coke) ท�ำ ใหค้ วามสามารถในการเรง่ ปฏกิ ริ ยิ าหรอื กมั มนั ตภาพ (activity) ลดลง จงึ ตอ้ งก�ำ จดั ถา่ นโคก้ ออกโดยอาศยั การเผาไหมก้ บั อากาศในเครอื่ งฟน้ื ฟสู ภาพ (regenerator) แล้วนำ�เวียนตัวเร่งปฏิกิริยาท่ีเผาไล่ถ่านโค้กออก แล้วนำ�กลับมาใช้ในกระบวนการต่อไป Flue gas to particulates REGENERATOR FRACTIONATOR Gas (C+4 lighter) Removal and energy recovery REACTOR OR Gasoline SEPARATION VESSEL Csatrtiaplpysetr Light gas oil Steam Heavy gas oil Scpaetanltyst Clarified slurry Rceagteanlyesrat ted Crouidl e Riser SSELTUTRLREYR Combustion air Raw oil charge กระบวนการผลติ ผลติ ภณั ฑน์ ้ำ�มนั ต่างๆ จากนำ�้ มันดบิ ด้วยการแตกตวั ด้วยตวั เร่งปฏิกริ ิยาในสภาวะของไหล 166 สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

raw oil charge = น�ำ้ มันหนัก reactor or separation vessel fractionator = หอแยก ถงั ปฏกิ รณ์ หรือ ถังแยก gas (C4 lighter) = ก๊าซ gasoline = น้ำ�มันแกโซลนี riser = เครือ่ งปฏกิ รณไ์ รเซอร์ regenerator = เครือ่ งฟื้นฟสู ภาพ light gas oil/heavy gas oil = ก๊าซออยลเ์ บา/ก๊าซออยลห์ นัก steam = ไอน้ำ� flue gas to particulates removal and energy recovery = ฟลกู ๊าซถูกสง่ ไปแยก ละออง และดึงความรอ้ นกลับเขา้ ระบบ catalyst stripper = อปุ กรณแ์ ยก clarified slurry = สเลอรร์ สี ว่ นใส ตวั เรง่ ปฏกิ ิรยิ า 2 spent catalyst = ตัวเร่งปฏกิ ริ ยิ า slurry settler = ถังตกตะกอน ใชแ้ ล้ว fluorinated ethylene propylene (FEP), perfluoroethylene formaldehyde ฟอรม์ ัลดีไฮด์ ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน propylene plastic ฟลอู อรเิ นตเทดเอทลิ นี โพรพลิ นี (เอฟอพี )ี , สารประกอบอนิ ทรยี ป์ ระเภทแอลดีไฮด์ (aldehyde) ทมี่ ีขนาด เพอร์ฟลอู อโรเอทลิ ีนโพรพิลีนพลาสตกิ เลก็ ท่สี ดุ เกิดปฏกิ ิรยิ าไดว้ ่องไว สตู รโมเลกลุ CH2O พอลิเมอร์ร่วมของเททระฟลูออโรเอทิลีนและเฮกซะฟลูออโร- โพรพิลนี เป็นพอลเิ มอร์สัณฐานท่มี อี ณุ หภมู ิหลอมเหลว 290 O องศาเซลเซียส สามารถคงสมบัติได้เป็นเวลานานที่อุณหภูมิ 200 องศาเซลเซียส มคี วามต้านทานสารเคมีได้ดี มคี ่าคงท่ี HCH ไดอิเล็กทริกต่ำ� ความเสียดทานต่ำ�และก๊าซผ่านได้น้อย นำ� ไปใชผ้ ลิตทอ่ สง่ สารเคมี สายไฟ สายเคเบลิ และสารเคลือบ ฟอร์มลั ดีไฮด์ ตัวเกบ็ รังสีอาทติ ย์ (solar collector glazing) ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ n CF3 m ก๊าซ ละลายนำ้�ได้ดี สังเคราะห์โดยใช้สารตั้งต้นเมทานอล (methanol) ท�ำ ปฏกิ ริ ิยาออกซิเดชัน (oxidation reaction) ฟลอู อริเนตเทดเอทลิ ีนโพรพิลีน กับออกซิเจนในอากาศ ที่สภาวะอุณหภูมิ 400-425 องศา เซลเซียส ความดัน 1 บาร์ โดยมเี หล็ก-โมลิบดนิ ัมออกไซด์ (iron-molybdenum oxide) เปน็ ตัวเรง่ ปฏิกริ ิยา 2CH3OH + O2  2CH2O + 2H2O ฟอร์มลั ดไี ฮด์ น�้ำ เมทานอล ออกซเิ จน ท่อสง่ สารเคมี ใช้เปน็ สารตงั้ ต้นสำ�หรบั ผลติ สารเคมีตา่ งๆ เชน่ กรดฟอร์มกิ (formic acid) ยูเรียฟอร์มัลดีไฮด์ (urea formaldehyde) เมลามีนฟอร์มัลดีไฮด์ (melamine formaldehyde) ฟีนอลฟอร์มัลดีไฮด์ (phenol-formaldehyde) 1,4-บิวเทน- ไดออล (1,4-butanediol) และเมทลิ นี ไดเฟนลิ ไดไอโซไซยาเนต (methylene diphenyl diisocyanate) เปน็ ต้น สายไฟ ฟอรม์ ลั ดีไฮด์ สารานกุ รม เปิดโลกปิโตรเคมี 167

free radical initiator, radical initiator สารเริ่มปฏกิ ริ ิยาแบบอนมุ ลู อสิ ระ สารทแี่ ตกตวั ใหอ้ นมุ ลู อสิ ระ (free radical) ภายใตภ้ าวะทไ่ี มร่ นุ แรงนกั มคี วาม 2 วอ่ งไว จะเข้าไปทำ�ปฏิกริ ยิ าแบบลูกโซ่กบั มอนอเมอรอ์ ย่างต่อเน่อื ง โดยทวั่ ไป พนั ธะโมเลกุลมคี วามแขง็ แรงตำ�่ ต้องการพลงั งานเพยี งเล็กน้อย เช่น พลังงาน จากแสงอลั ตราไวโอเลต (UV light) กท็ �ำ ให้พันธะแตกได้ ใช้ในอุตสาหกรรม การสงั เคราะหพ์ อลเิ มอรอ์ ยา่ งแพรห่ ลาย ตวั อยา่ งสารเรม่ิ ปฏกิ ริ ยิ าอนมุ ลู อสิ ระ ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ไดแ้ ก่ 1) โมเลกลุ แฮโลเจน (halogen (mCoI.l)ec2uleอ)นุมเชลู ่น โมเลกลุ คลอรนี (chlorine) เกดิ เปน็ อนมุ ูลอสิ ระคลอรนี จากการแตกพนั ธะ 2 ) สทา่ีมรีคปารระบ์ กออนบเ2อโอซน(ุมaลู zo(Rc.omแลpะouRn.d)sแ, ลRะ-กN๊า=ซNไน-Rโต)รเเจกนิดเปดน็ว้ ยอคนวมุ าูลมอรสิ อ้ รนะ และ/หรือแสง 3) สารอินทรยี ์เพอรอ์ อกไซด์ (organic peroxides) พนั ธะเพอร์ออกไซด ์ (-O-O-) Oใน.)โม2เลอกนลุ มุ แลู ตกออกได้งา่ ย เกิดเป็นอนุมูลอิสระออกซลิ (oxyl radical, กลไกการเกดิ พอลเิ มอร์แบบอนมุ ลู อิสระ 168 สารานุกรม เปดิ โลกปิโตรเคมี

Friedel-Crafts reaction ปฏกิ ิรยิ าฟรเี ดล-คราฟท์ ชารล์ ฟรีเดล เจมส์ คราฟท์ 2 กลมุ่ ของปฏกิ ิริยาท่พี ฒั นาโดย ชารล์ ฟรเี ดล (Charles Friedel) และ เจมส์ คราฟท์ (James 169ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน Crafts) เมอื่ พ.ศ. 2420 เปน็ ปฏกิ ริ ยิ าการแทนทอี่ ะตอมไฮโดรเจนบนวงแหวนเบนซนี (ดู benzene) ด้วยหม่อู ิเลก็ โทรไฟล์ (electrophile group) ไดแ้ ก่ หมู่แอลคลิ (alkyl group, -R) และ หมู่เอซิล (acyl group, RCO-) ท่มี าจากแอซดิ แฮไลด์ (acid halide) หรอื แอซิดแอนไฮไดรด์ (acid anhydride) โดยมกี รดของลวิ อสิ (Lewis acid) เปน็ ตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ า เชน่ เฟอรร์ กิ คลอไรด์ (ferric chloride) หรอื อะลมู ิเนยี มคลอไรด์ (aluminium chloride) ตวั อย่างเชน่ 1) การ สงั เคราะหท์ อลวิ อนี (ดู toluene) จากเบนซนี (benzene) และคลอโรมเี ทน (chloromethane) โดยมอี ะลูมิเนียมคลอไรด์เป็นตัวเรง่ ปฏกิ ริ ิยา + CH3CI AICI3 CH3 + HCI เบนซีน คลอโรมเี ทน ทอลวิ อนี กรดไฮโดรคลอริก 2) การสังเคราะหเ์ มทลิ เฟนิลคโี ทน (methyl phenyl ketone) จากสารต้งั ต้นเบนซีนและ แอซตี ิลคลอไรด์ (acetyl chloride) โดยมอี ะลมู ิเนียมคลอไรดเ์ ป็นตัวเรง่ ปฏกิ ริ ิยา H3C O เบนซนี Hแ3CอซีติลคลอไรCด์I AICI3 + HCI เมทลิ เฟนลิ คโี ทน ไฮโดรคลอริก furan resin, furan plastic ฟวิ แรนเรซนิ , ฟิวแรนพลาสตกิ เทอร์มอเซตเรซินท่ีสังเคราะห์จากการเกิดพอลิเมอร์แบบควบแน่นของเฟอร์ฟิวริลแอลกอฮอล์ (furfuryl alcohol) ในกรด บางครั้งใช้ฟอร์มัลดีไฮด์ หรือเฟอร์ฟิวรัล (2-เฟอร์รัลดีไฮด์) (2-furaldehyde) รวมไปถงึ การควบแนน่ ของฟนี อลกบั เฟอรฟ์ วิ รลิ แอลกอฮอล์ หรอื เฟอรฟ์ วิ รลั กบั เฟอรฟ์ วิ ริลคโี ทน (furfuryl-ketone) ฟวิ แรนเรซนิ มีสีดำ� มีความแขง็ แรง ตา้ นทานสารเคมี ได้ดีโดยเฉพาะกรดและด่าง และสามารถแทรกซึมในพื้นผิวท่ีมีรูพรุนได้ดี เรซินอยู่ในรูปของ ของเหลว ตัง้ แตค่ วามหนืดตำ่�ไปจนถงึ ความหนดื สงู คลา้ ยนำ�้ เชอ่ื มข้น (heavy syrup) น�ำ ไปใช้ เปน็ วสั ดแุ บบหลอ่ (moulding material) สารยดึ ตดิ และน�ำ้ มนั วารน์ ชิ ทใี่ ชท้ าใหช้ มุ่ นอกจากนี้ ยงั ใชท้ �ำ ซเี มนตท์ ตี่ า้ นทานกรดและดา่ ง โดยสรา้ งพนั ธะเปน็ ตวั เชอ่ื มกบั หนิ ในการทำ�ภาชนะทที่ �ำ จากหนิ ใชท้ �ำ สารเคลอื บผวิ เพอื่ ปอ้ งกนั พน้ื ผวิ ถกู ท�ำ ลายจากสารเคมี และเนอ่ื งจากแทรกซมึ สาร ทม่ี ีรูพรนุ ไดด้ ีจงึ นำ�ไปใช้ปรับปรงุ วสั ดุรพู รนุ เชน่ การหล่อปูนปลาสเตอร์ สารานกุ รม เปิดโลกปโิ ตรเคมี

ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ านfurfural เฟอร์ฟวิ รลั สารประกอบเฮเทอโรไซคลกิ (heterocyclic) ประเภทแอลดไี ฮด์ (aldehyde) โครงสร้างประกอบดว้ ยวงแหวนไม่อิม่ ตัวห้าเหล่ยี ม มีพนั ธะคู่ 2 พันธะ และ อะตอมออกซเิ จนในวงแหวนเชอื่ มตอ่ กบั หมคู่ ารบ์ อนลิ (carbonyl group, -CO-) สตู รโมเลกลุ C5H4O2 2 เฟอรฟ์ ิวรัล ลักษณะทางกายภาพ ณ อุณหภูมิห้องและความดันบรรยากาศ ของเหลว คล้ายน้ำ�มัน ไม่มีสี สังเคราะห์จากพืชท่ีมีน้ำ�ตาลเพนโทส (pentose) เป็น องค์ประกอบในโครงสร้าง เช่น เปลือกของต้นข้าวโอ๊ต ซังข้าวโพด ต้นอ้อย เป็นตน้ มาดึงน้�ำ ออก (dehydration) โดยใชค้ วามร้อนและกรดไฮโดรคลอรกิ (hydrochloric acid) หรอื กรดซลั ฟวิ รกิ (sulfuric acid) เปน็ ตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ า ใชเ้ ปน็ ตัวทำ�ละลายในอุตสาหกรรมการกล่ันนำ้�มันดิบและในอุตสาหกรรมปิโตรเคมี ใชเ้ ปน็ ตวั ท�ำ ละลายส�ำ หรบั แยก 1,3-บวิ ทาไดอนี (1,3-butadiene) ออกจากซี 4 ผสม (ดู mixed C4) ดว้ ยกระบวนการกลนั่ รว่ มกบั การสกดั (extractive distillation) นอกจากน้ี ยังใช้สำ�หรับสังเคราะห์ฟีนอลเฟอร์ฟิวรัลดีไฮด์ (phenol furfuraldehyde) และเฟอร์ฟวิ รลั แอลกอฮอล์ (furfural alcohol) เฟอรฟ์ วิ รัล 170 สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี

glycol, diol ไกลคอล, ไดออล สารประกอบอินทรยี ์ท่มี หี มไู่ ฮดรอกซลิ (hydroxyl group, -OH) 2 หมู่ เช่อื มกับ โครงสรา้ งหลกั ของสารประกอบไฮโดรคารบ์ อน ไดแ้ ก่ แอลเคน (ดู alkane) ไซโคล- แอลเคน (cycloalkane) และแอโรแมตกิ ส์ (ดู aromatics) ตวั อยา่ งเชน่ เอทลิ นี ไกลคอล (ethylene glycol) 1,3-บิวเทนไดออล (1,3-butanediol) และเบนซีนไดออล (benzenediol) เปน็ ตน้ OH 2 ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน HO 171 àÍ·ÔÅÕ ä¡Å¤ÍÅ OH OH OH 1,3-ºÇÔ à· ä´ÍÍÅ HO ຠ«Õ ä´ÍÍÅ group transfer polymerization (GTP) การเกดิ พอลเิ มอร์แบบถ่ายโอนกลมุ่ (จีทีพ)ี การสังเคราะห์พอลิเมอร์วิธีหน่ึงของการสังเคราะห์พอลิเมอร์ที่ยังโตได้ (ดู living polymerization) ไม่จ�ำ เป็นต้องสงั เคราะหท์ อี่ ุณหภูมิต่�ำ อาศัยการถา่ ยโอนอนพุ นั ธ์ ของกรดอะคริลิก (acrylic acid) หรือกรดเมทาคริลิก (methacrylic acid) โดยมอนอเมอร์ทำ�ปฏิกิริยากับตัวเร่งปฏิกิริยาสารประเภทไซลิลคีโทนแอซีทัล (silylketone acetal) ร่วมกับตัวเร่งปฏิกิริยาร่วมประเภทแอนไอออนหรือ ตัวเร่งปฏิกิริยาร่วมประเภทกรดลิวอิส เช่น ปฏิกิริยาการถ่ายโอนหมู่ไซลิลจาก ตัวเร่งปฏิกิริยาไปยังมอนอเมอร์ นอกจากการสังเคราะห์พอลิเมอร์ท่ียังโตได้แล้ว ยงั ใชใ้ นการสงั เคราะหพ์ อลเิ มอรร์ ว่ มแบบกลมุ่ (block copolymer) หรอื พอลเิ มอร์ ประเภทเทเลคลี ิกดว้ ย (telechelic polymer) สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ านOSi(CH3)3 2 OSi(CH3)3 การเกดิ พอลเิ มอร์แบบถ่ายโอนกลุ่มของพอลิเมอรท์ ี่ยังโตได้ + การเกิดพอลิเมอร์แบบถ่ายโอนกลุ่มพอลเิ มอรร์ ่วมแบบกลุ่ม การเกดิ พอลิเมอรแ์ บบถา่ ยโอนกลุม่ พอลิเมอรป์ ระเภทเทเลคีลกิ 172 สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

halogenation การเติมหมู่แฮโลเจน 2 ปฏิกิริยาการเติมหรือแทนท่ีหมู่ฟังก์ชันหรืออะตอมไฮโดรเจนในโครงสร้างของ สารประกอบไฮโดรคาร์บอน ด้วยอะตอมของธาตุแฮโลเจน (halogen) ได้แก่ ฟลอู อรนี (fluorine) คลอรนี (chlorine) โบรมนี (bromine) และไอโอดนี (iodine) ชนิดของอะตอมที่ทำ�ปฏิกิริยาเป็นตัวกำ�หนดช่ือเรียกของปฏิกิริยา เช่น การเติม ฟลูออรีน (fluorination) การเติมคลอรีน (ดู chlorination) การเติมโบรมีน (ดู bromination) และการเตมิ ไอโอดนี (iodination) เปน็ ตน้ ตวั อยา่ งของปฏกิ ริ ยิ า เชน่ การแทนทหี่ มไู่ ฮดรอกซลิ (hydroxyl group, -OH) ของเมทานอล (methanol) ดว้ ยอะตอมคลอรนี เพอ่ื สงั เคราะหค์ ลอโรมเี ทน (chloromethane) โดยใชเ้ มทานอล ทำ�ปฏกิ ริ ิยากับกรดไฮโดรคลอริก (hydrochloric acid) และการเติมหมู่โบรมีนในโครงสร้างของพาราครีซอล (p-cresol) เพื่อสังเคราะห์ ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน 2,6-ไดโบรโมพาราครซี อล (2,6-dibromo-p-cresol) เปน็ ตน้ CH3 Br2 CH3 Br OH C2H4CI2, 20 C, 8hrs. Br OH พาราครซี อล 2,6-ไดโบรโมพาราครีซอล heterocyclics, heterocyclic compound เฮเทอโรไซคลกิ ส,์ สารประกอบประเภท เฮเทอโรไซคลกิ กลุ่มของสารประกอบอินทรีย์ชนิดวงแหวน ท่ีมีอะตอมของธาตุท่ีไม่ใช่คาร์บอน และไฮโดรเจนอยูใ่ นโครงสร้าง เรยี กว่า อะตอมวิวธิ พันธ์ (heteroatom) ได้แก่ ไนโตรเจน กำ�มะถัน ออกซิเจน ตัวอย่างสารประกอบเฮเทอโรไซคลิก ได้แก่ ไพริดีน (pyridine) ที่มีอะตอมไนโตรเจนอยู่ในโครงสร้างวงแหวนหกเหลี่ยม ไทอะโซลดิ นี (thiazolidine) ทม่ี อี ะตอมของไนโตรเจนและกำ�มะถนั อยใู่ นโครงสรา้ ง วงแหวนหา้ เหล่ียม และเอทิลีนออกไซด์ (ethylene oxide) ทมี่ อี ะตอมออกซิเจน อยใู่ นโครงสร้างวงแหวนสามเหลีย่ ม เปน็ ตน้ N S1 เอทลิ นี ออกไซด์ ไพริดนี 52 4 N3H ไทอะโซลิดีน สารานกุ รม เปิดโลกปิโตรเคมี 173

heterogeneous catalyst ตัวเร่งปฏกิ ริ ิยาวิวิธพนั ธ์ อะตอมไฮโดรเจนสร้างพันธะใหม่กับคาร์บอนของตัวทำ� ตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ าทม่ี วี ฏั ภาค (phase) แตกตา่ งจากตวั ท�ำ ปฏกิ ริ ยิ า ปฏกิ ริ ยิ าเอทลิ นี เกดิ พนั ธะใหม่ และพนั ธะเดมิ ระหวา่ งคารบ์ อน (reactant) และผลผลติ (product) มกั เปน็ ของแขง็ เชน่ โลหะ กบั โลหะนิกเกิลแตกออก ซีโอไลต์ (ดู zeolite) เปน็ ตน้ ส่วนตัวทำ�ปฏิกิริยาหรือผลผลติ เปน็ กา๊ ซหรือของเหลว ใช้กลไกการดูดซับ (adsorption) และ การคายซับ (desorption) ตวั ท�ำ ปฏิกิริยาจะถูกดดู ซบั บนพื้น ผิวของตัวเร่งปฏกิ ริ ิยาบรเิ วณตำ�แหน่งกัมมันต์ (active site) และเกิดปฏิกิริยา ผลผลิตที่เกิดข้ึนถูกคายออกจากตำ�แหน่ง nickel กัมมันต์เพ่ือให้ตัวทำ�ปฏิกิริยาเข้ามาดูดซับบนพื้นผิวแล้ว 2 เกิดปฏิกิริยาต่อไป ตัวเร่งปฏิกิริยาวิวิธพันธ์ที่ดีต้องมีความ สามารถในการดูดซับสารต้ังต้นได้ดี แต่ดูดซับผลผลิตได้น้อย ขั้นตอนการเกิดอะตอมไฮโดรเจน การสร้างพันธะระหว่าง ตวั อยา่ งการใชต้ วั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ าววิ ธิ พนั ธ์ เชน่ การเตมิ ไฮโดรเจน คารบ์ อนและไฮโดรเจน และการสลายพนั ธะระหวา่ งคารบ์ อน (ดู hydrogenation) ในตวั ทำ�ปฏกิ ิริยาโอเลฟิน (ดู olefin) กบั โลหะนกิ เกลิ จะเกดิ ซ�ำ้ ทค่ี ารบ์ อนอกี ต�ำ แหนง่ หนง่ึ ไดผ้ ลผลติ ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ในวฏั ภาคกา๊ ซเพอื่ ผลติ พาราฟนิ (ดู paraffin) ไดแ้ ก่ การเปลย่ี น อเี ทน ซงึ่ จะถกู คายออกจากพน้ื ผวิ โลหะนกิ เกลิ ท�ำ ใหต้ �ำ แหนง่ เอทลิ ีน (ดู ethylene) เป็นอเี ทน (ดู ethane) โดยใช้โลหะ กัมมนั ต์ว่างลงพร้อมท�ำ หน้าท่ีเรง่ ปฏกิ ริ ยิ าตอ่ ไป นิกเกิล (nikel) เปน็ ตวั เร่งปฏิกิริยา CH2=CH2 + H2 Ni CH3 CH3 nickel เอทลิ ีน ไฮโดรเจน อีเทน กลไกการเกิดปฏิกริ ยิ าเริ่มจากโมเลกุลเอทิลีนถูกดดู ซับท่ตี �ำ แหนง่ กัมมันต์บนพื้นผิวของโลหะนิกเกิล พันธะคู่ของคาร์บอนใน โมเลกุลเอทิลีนแตกออก แล้วสร้างพันธะกับพื้นผิวของโลหะ นิกเกลิ nickel nickel high density polyethylene (HDPE) พอลิเอทิลีน จากน้ันโมเลกุลของไฮโดรเจนจะถูกดูดซับบนพื้นผิวของ ความหนาแนน่ สูง (เอชดพี ีอ)ี โลหะนิกเกิล และพันธะไฮโดรเจนแตกออกกลายเป็นอะตอม พอลเิ อทลิ ีน (ดู polyethylene) ทีม่ ีความหนาแนน่ มากกวา่ ไฮโดรเจน 0.94 กรมั ตอ่ ลกู บาศกเ์ ซนตเิ มตร สงั เคราะหจ์ ากปฏกิ ริ ยิ าการ เกดิ พอลเิ มอร์ โดยใชต้ วั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ าฟลิ ลปิ ส์ (Phillips catalyst) nickel ทเี่ ปน็ โครเมยี มออกไซด์ (chromium oxide) หรอื ตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ า ซเี กลอร-์ นตั ตา (Ziegler-Natta catalyst) พอลเิ มอรท์ มี่ คี วามเปน็ ผลกึ สงู (highly crystalline) ไมม่ ขี ว้ั ในกรณที ผ่ี ลติ เปน็ ฟลิ ม์ บาง จะมคี วามโปรง่ แสงสงู (translucent) ความตา้ นทานสารเคมดี ี รวมถึงกรดและด่างเข้มข้น ไม่ดูดความช้ืน มีสมบัติกั้นการ ซมึ ผ่านของไอน้ำ�ดี (water vapor barrier) ความต้านทาน แรงกระแทกดี (impact resistance) และมีความเหนียว (toughness) ใช้ผลิตขวดสำ�หรับบรรจุสารเคมีที่ใช้ภายใน บา้ น ของเล่น ถงั นำ้� ลงั ใส่ขวดภาชนะ เคร่อื งใชภ้ ายในบา้ น บรรจภุ ัณฑ์อาหาร ถังขยะ ถงุ ห้วิ และถงุ ขยะ 174 สารานกุ รม เปิดโลกปิโตรเคมี

2 ผลิตภัณฑ์ท่ผี ลติ จากพอลิเอทลิ ีนความหนาแน่นสูง ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน high impact polystyrene (HIPS), impact polystyrene พอลสิ ไตรนี ทนแรงกระแทกสงู (เอชไอพเี อส) พอลิสไตรนี (ดู polystyrene) ท่ีปรับปรุงสมบตั ิดว้ ยยาง สงั เคราะหโ์ ดยละลายยางบวิ ทาไดอนี (ดู butadiene) ในสไตรนี มอนอเมอรก์ อ่ นท�ำ ปฏกิ ริ ยิ าการเกดิ พอลเิ มอร์ การเพม่ิ ยางเขา้ ไปใน พอลสิ ไตรนี ทำ�ให้มคี วามมันวาวสงู (gloss) มคี วามเหนียว (toughness) และความต้านทาน แรงกระแทกดี (impact resistance) การใชง้ านหลากหลาย เช่น บรรจภุ ณั ฑ์ วสั ดใุ ช้แลว้ ท้งิ กลอ่ งแผ่นซดี ี ของเล่น สว่ นประกอบของอปุ กรณอ์ เิ ลก็ ทรอนิกส์ เปน็ ตน้ แปน้ พมิ พ์ กล่องใส่แผ่นซดี ี สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี 175

homogeneous catalyst ตวั เร่งปฏิกริ ิยาเอกพนั ธ์ ตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ าทม่ี วี ฏั ภาค (phase) เดยี วกบั สารตงั้ ตน้ (reactant) และผลิตภณั ฑ์ (product) เปน็ เนอ้ื เดยี วกนั ละลายอยู่ดว้ ยกัน ชนดิ ของตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ าเอกพนั ธ์ ไดแ้ ก่ ตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ ากรด (acid catalyst) และเบส (base catalyst) ในสารละลายน้�ำ เช่น กรดซัลฟิวรกิ (sulfuric acid) โซเดียมไฮดรอกไซด์ (sodium โพรพิลีน ไดคลอโรมีเทน 2-คลอโรโพรเพน hydroxide) เป็นต้น ตัวอย่างการใช้ตัวเร่งปฏิกิริยาเอกพันธ์ เชน่ การสงั เคราะหค์ วิ มนี (ดู cumene) จากสารตง้ั ตน้ เบนซนี hydrocracking การแตกตวั ดว้ ยไฮโดรเจน (ดู benzene) และโพรพิลีน (ดู propylene) ในวัฏภาค การแตกตวั ของโมเลกลุ สารประกอบไฮโดรคารบ์ อนทม่ี นี �้ำ หนกั 2 ของเหลวโดยใช้กรดซัลฟิวริกเป็นตัวเร่งปฏิกิริยา กลไกการ โมเลกุลสูง ให้เป็นสารประกอบอิ่มตัวที่มีขนาดเล็กลงโดยใช้ เกิดปฏิกริ ยิ าเริ่มจากโปรตอน (proton, H+) จากกรดซัลฟิวรกิ ตัวเร่งปฏิกิริยาและก๊าซไฮโดรเจน ในสภาวะความดันและ เข้าทำ�ปฏิกริ ิยากับพนั ธะค่ขู องโพรพิลนี ไดโ้ พรพลิ แคตไอออน อณุ หภมู สิ งู นยิ มใชผ้ ลติ กา๊ ซธรรมชาตเิ หลวหรอื กา๊ ซปโิ ตรเลยี ม (propyl cation) ซึ่งจะทำ�ปฏิกิริยาต่อกับวงแหวนเบนซีน เหลว ซ่ึงเป็นวัตถุดิบในการผลิตสารโอเลฟินและเบนซีนใน ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ไดผ้ ลผลติ ควิ มนี และขจดั หมไู่ ฮโดรเจนออกจากวงแหวนกลบั มา อตุ สาหกรรมปิโตรเคมี เปน็ โปรตอน ซึ่งจะทำ�หนา้ ท่ีเร่งปฏกิ ิรยิ าต่อไป hydrodealkylation การดึงหมู่แอลคิลด้วยไฮโดรเจน, ไฮโดรดีแอลคเิ ลชนั การดงึ หมแู่ อลคลิ (alkyl group) ออกจากสารแอลคลิ แอโรแมตกิ โพรพลิ นี H+ โพรพิลแคตไอออน (alkyl aromatic) เชน่ ทอลวิ อนี (ดู toluene) โดยใชก้ า๊ ซ ไหฮนโด่ึงรหเมจู่อนอตกวั จอายกา่ งเ1ช,2น่ ,4ก-าไรทดรงึ เหมมทเู่ิลมเทบลิ น(ซmีนeth(1yl,2g,4ro-utrpim, -eCtHhy3)l โปรตอน benzene) เพื่อผลติ ไซลนี (ดู xylene) ที่สภาวะอณุ หภมู แิ ละ ความดนั สงู โดยใชโ้ ลหะโครเมยี ม (chromium) หรอื โมลบิ ดนิ มั (molybdenum) เป็นตวั เร่งปฏกิ ิริยา โพรพิลแคตไอออน เบนซีน คิวมีน โปรตอน ข้อดีของตัวเร่งปฏิกิริยาเอกพันธ์คือ สามารถเร่งปฏิกิริยาได้ 1,2,4-ไทรเมทิลเบนซีน ไฮโดรเจน ไซลีน มีเทน ดีกว่าตวั เร่งปฏิกริ ยิ าววิ ิธพันธ์ (ดู heterogeneous catalyst) มีค่าใช้จ่ายในการผลิตตำ่� และลดปัญหาการสลายตัวของ hydroformylation, oxo synthesis ไฮโดรฟอรม์ ิลเลชนั , ผลผลิต เน่ืองจากปฏิกิริยาอยู่ในภาวะปกติ เช่น ความดัน การสงั เคราะห์ออกโซ บรรยากาศและอณุ หภมู หิ อ้ ง และตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ ามรี าคาไมแ่ พง การเติมหมฟู่ อรม์ ิล (formyl group, -CHO) และไฮโดรเจน ขอ้ เสียคือ แยกตวั เรง่ ปฏกิ ิรยิ าออกจากสารตัง้ ต้นและผลผลติ ที่ตำ�แหน่งพันธะคู่ของสารต้ังต้นแอลคีน (ดู alkene) ไดย้ ากเนอ่ื งจากอยใู่ นวฏั ภาคเดยี วกนั และหลงั ขนั้ ตอนการแยก เพ่ือสังเคราะห์สารประกอบแอลดีไฮด์ (aldehyde) โดยใช้ อาจตอ้ งจัดการกบั ของเสีย กา๊ ซคารบ์ อนมอนอกไซด์ (carbon monoxide) และไฮโดรเจน hydrochlorination ไฮโดรคลอริเนชนั เป็นตวั ท�ำ ปฏิกิรยิ า ทส่ี ภาวะอุณหภูมิ 40-200 องศาเซลเซียส ปฏิกิริยาการเติมอะตอมไฮโดรเจนและคลอรีนในโมเลกุล ความดนั 10-100 บาร์ โดยมโี ลหะโรเดยี ม (rhodium) เปน็ ตวั สารประกอบไฮโดรคารบ์ อนไม่อ่ิมตวั เช่น โอเลฟิน (ดู olefin) เรง่ ปฏิกริ ยิ า ตัวอยา่ งของปฏิกริ ิยาเคมี ได้แก่ การสงั เคราะห์ หรืออะเซทิลีน (ดู acetylene) ตัวอย่างเช่น การสังเคราะห์ นอรม์ ลั บวิ ทรี ลั ดไี ฮด์ (n-butyraldehyde) และไอโซบวิ ทรี ลั ดไี ฮด์ 2-คลอโรโพรเพน (2-chloropentane) จากสารตงั้ ตน้ โพรพลิ นี (isobutyraldehyde) จากสารต้ังต้นโพรพิลีน (ดู propylene) (ดู propylene) ท�ำ ปฏกิ ริ ยิ ากบั ไดคลอโรมเี ทน (dichloromethane) โดยมีโลหะโรเดียม (rhodium) เปน็ ตวั เรง่ ปฏิกริ ยิ า ทอ่ี ณุ หภมู ิ 100 องศาเซลเซียส 176 สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี

โพรพลิ ีน ไฮโดรเจน คาร์บอนมอนอกไซด์ เอทลิCเม2Hอร5์แSคHปแทน+ ไฮโดHรเ2จน Cอเี 2ทHน6  ไฮ+โดรเHจน2Sซัลไฟด์ นอรม์ ัลบวิ ทรี ัลดีไฮด์ ไอโซบวิ ทรี ัลดีไฮด์ hydrohalogenation ไฮโดรแฮโลจเี นชัน การเตมิ กรดไฮโดรแฮลกิ (hydrohalic acid) ซงึ่ เปน็ กรดทเี่ กดิ จากการรวมตวั ระหวา่ งอะตอมไฮโดรเจน กับอะตอมของธาตุ 2 แฮโลเจน (halogen) ได้แก่ กรดไฮโดรคลอริก (hydrochloric acid) หรอื กรดไฮโดรโบรมกิ (hydrobromic acid) ในโมเลกลุ แอลคีน (ดู alkene) ได้ผลผลิตเป็นสารแฮโลแอลเคน (haloalkane) hydrogenation การเติมไฮโดรเจน, ไฮโดรจเี นชนั แอลคนี กรดไฮโดรโบรมิก โบรโมแอลเคน ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน การเติมไฮโดรเจนเข้าไปที่พันธะคู่ของอะตอมคาร์บอน ทำ�ให้ พนั ธะคแู่ ตกออก และเกดิ พนั ธะระหวา่ งคารบ์ อนกบั ไฮโดรเจน ในกรณีที่อะตอมคาร์บอน 2 อะตอม ท่ีตำ�แหน่งพันธะคู่มี ในภาวะที่มีตัวเร่งปฏิกิริยา เช่น แพลทินัม  (platinum) จำ�นวนอะตอมไฮโดรเจนท่ีเกาะอยู่ต่างกัน อะตอมของธาตุ แพลลาเดยี ม (palladium) และโรเดียม (rhodium) เปน็ ต้น แฮโลเจนจะเลือกสร้างพันธะกับอะตอมคาร์บอนท่ีมีจำ�นวน ใชใ้ นการเปลยี่ นสารประกอบไฮโดรคารบ์ อนไมอ่ ม่ิ ตวั (ดู alkene) อะตอมไฮโดรเจนเกาะอยู่น้อยท่ีสุด และอะตอมไฮโดรเจน ให้เป็นไฮโดรคาร์บอนอ่ิมตัว (ดู alkane) เช่น การเปลี่ยน จากกรดไฮโดรแฮลิกจะสร้างพันธะกับอะตอมคาร์บอนที่มี สารตง้ั ต้นเบนซนี (ดู benzene) เปน็ ผลผลติ ไซโคลเฮกเซน อะตอมไฮโดรเจนเกาะอยมู่ ากทส่ี ดุ เนอื่ งจากคารโ์ บแคตไอออน (ดู cyclohexane) ท่ีสภาวะอุณหภูมิ 230 องศาเซลเซียส (carbocation) ท่ีได้มีความเสถียรมากที่สุด ซ่ึงเป็นไปตาม ความดนั 1.5-2.5 บาร์ โดยมโี ลหะแพลทนิ มั เปน็ ตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ า ก3ฎของมาร์คอฟนิคอฟ (Markovnikov’s rule) ซึ่งค้นพบ โดย วลาดเิ มยี ร์ มาร์คอฟนคิ อฟ (Vladimir Markovnikov) เบนซีน ไฮโดรเจน ไซโคลเฮกเซน นักวิทยาศาสตร์เคมีชาวรัสเซีย เมื่อ พ.ศ. 2412 ตัวอย่าง ของปฏิกิริยาเคมี เช่น การสังเคราะห์ 2-โบรโมโพรเพน นอกจากนี้ ยังใช้การเติมไฮโดรเจนเพ่ือสลายพันธะอะตอม (2-bromopropane) จากสารต้งั ตน้ โพรพลิ นี (ดู propylene) คาร์บอนกับอะตอมววิ ิธพันธ์ (heteroatom) ไดแ้ ก่ ออกซเิ จน โดยการเติมกรดไฮโดรโบรมกิ ไนโตรเจนหรอื ก�ำ มะถนั เพอ่ื ใหไ้ ดโ้ มเลกลุ ใหม่ 2 โมเลกลุ เรยี กการ เติมน้ีว่า การแตกตวั ด้วยไฮโดรเจน (ดู hydrogenolysis) H H Br hydrogenolysis การแตกตวั ดว้ ยไฮโดรเจน, ไฮโดรจโี นไลซสิ ปฏกิ ริ ยิ าสลายพนั ธะเดย่ี วระหวา่ งอะตอมคารบ์ อน หรอื อะตอม H C C C H HBr H C C C H คารบ์ อนกับอะตอมววิ ธิ พนั ธ์ (heteroatom) ไดแ้ ก่ ออกซเิ จน H H H H H H H ไนโตรเจน หรือกำ�มะถัน ด้วยไฮโดรเจน ได้โมเลกุลใหม่ 2 โมเลกลุ นยิ มใชใ้ นการก�ำ จดั อะตอมววิ ธิ พนั ธอ์ อกจากโมเลกลุ โพรพลิ ีน กรดไฮโดรโบรมกิ 2-โบรโมโพรเพน สารต้ังต้น เช่น ปฏิกิริยาการขจัดกำ�มะถันโดยใช้ไฮโดรเจน (hydrodesulfurization) ไดผ้ ลผลติ ใหม่ท่ีไมม่ ีอะตอมกำ�มะถนั วลาดเิ มยี ร์ มาร์คอฟนคิ อฟ และไฮโดรเจนซลั ไฟด์ (hydrogen sulfide) ตวั อยา่ งปฏกิ ริ ยิ า เคมี เช่น การขจัดกำ�มะถันออกจากเอทิลเมอร์แคปแทน (ethyl mercaptan) ซงึ่ เปน็ สารเจอื ปนในผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเลยี ม ได้อีเทนและไฮโดรเจนซัลไฟด์ สารานุกรม เปดิ โลกปิโตรเคมี 177

hydroisomerization การเปล่ียนไอโซเมอร์ดว้ ยไฮโดรเจน, hydrolysis การแยกสลายด้วยนำ�้ , ไฮดรอไลซิส ไฮโดรไอโซเมอไรเซชนั การสลายโมเลกุลของสารต้ังต้นให้เป็นโมเลกุลใหม่ 2 โมเลกุล การเปลี่ยนโครงสร้างของสารประกอบไฮโดรคาร์บอนให้มี ดว้ ยน�้ำ ทแ่ี ตกตวั เปน็ ไฮโดรเจนไอออน (hOyHd-r)ogen ion, H+) และ โซ่ก่ิงมากข้ึน ในภาวะที่มีไฮโดรเจนและตัวเร่งปฏิกิริยา ไฮดรอกไซดไ์ อออน (hydroxide ion, ตวั อยา่ งเช่น การเปลยี่ นนอรม์ ัลเฮกเซน (n-hexane) ใหเ้ ปน็ ไอโซเมอร์ตา่ งๆ เช่น 2-เมทิลเพนเทน (2-methylpentane) AB + HOH AH + BOH 3-เมทิลเพนเทน (3-methylpentane) 2,2-ไดเมทิลบิวเทน (2,2-dimethylbutane) และ 2,3-ไดเมทิลบิวเทน จากสารตง้ั ต้น AB ผลผลติ ทไี่ ด้คอื AH และ BOH ซึง่ เป็นผล (2,3-dimethylbutane) โดยใช้แพลทนิ มั -อะลมู ินา (platinum- ผลผลติ ที่เปน็ กลาง ตัวอยา่ งเชน่ การแยกสารประกอบเอสเทอร์ 2 alumina) เป็นตวั เร่งปฏิกริ ยิ า (ester) ใหเ้ ปน็ ผลผลติ กรดคารบ์ อกซลิ กิ (carboxylic acid) และ แอลกอฮอล์ (alcohol) และการแยกสารประกอบเอไมด์ (amide) ใหเ้ ปน็ กรดคารบ์ อกซิลิกและเอมีน (ดู amine) เปน็ ตน้ ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน นอร์มัลเฮกเซน hydroquinone ไฮโดรควิโนน สารประกอบอนิ ทรียป์ ระเภทไดออล (ดู diol) ที่มหี ม่ไู ฮดรอกซลิ (hydroxyl group, -OH) 2 หมู่ เป็นหมแู่ ทนทอ่ี ะตอมไฮโดรเจน บนวงแหวนเบนซีน (ดู benzene) ในตำ�แหน่งพารา (para position) สูตรโมเลกลุ C6H6O2 2-เมทลิ เพนเทน ไฮโดรควิโนน 3-เมทิลเพนเทน ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ ของแขง็ สขี าว สงั เคราะหจ์ ากสารตงั้ ตน้ โพรพลิ นี (ดู propylene) ท�ำ ปฏิกิรยิ ากับไอโซโพรพิลเบนซนี (isopropyl benzene) äÍâ«â à ÅÔ àº «Õ â à ÅÔ Õ ÍÍ¡«àÔ¨ 2,2-ไดเมทลิ เพนเทน ÒÃÒä´äÍâ«â à ÅÔ àº «Õ 2,3-ไดเมทิลบิวเทน ÒÃÒä´(2-äÎâ´Ãà»ÍÃÍÍ¡«Õ- äÎâ´Ã¤ÇÔâ áÍ«âÕ · 2-â à ÅÔ )ຠ«Õ 178 สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี

ใช้เป็นตัวต้านออกซิเดชัน (antioxidant) และตัวต้านโอโซน (antiozonant) ในการผลิตยาง นอกจากน้ี ยังใช้เป็นสารยับย้ังการเกิดพอลิเมอร์ (polymerization inhibitor) ในช่วงการผลิต และการเกบ็ รกั ษามอนอเมอร์ (ดู monomer) ชนิดตา่ งๆ เช่น อะคริโลไนไทรล์ (acrylonitrile) ไวนิลแอซีเทต (ดู vinyl acetate) อะครลิ กิ เอสเทอร์ (acrylic ester) และเมทาคริลิกเอสเทอร์ (methacrylic ester) เปน็ ต้น 2 ไฮโดรควโิ นน ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน injection moulding การขนึ้ รปู แบบฉีด การขน้ึ รปู ผลติ ภณั ฑพ์ ลาสตกิ โดยฉดี พลาสตกิ หลอมเหลวภายใตแ้ รงดนั สงู ผา่ นหวั ฉดี เขา้ สแู่ บบหลอ่ ทมี่ ลี กั ษณะเปน็ รปู รา่ งสดุ ทา้ ยของผลติ ภณั ฑ์ หลงั จากทพี่ ลาสตกิ หลอมเหลวเยน็ ตวั ลงและแขง็ ตวั ใน แบบหล่อ จะได้รูปร่างของผลิตภัณฑ์ที่ต้องการในท่ีสุด สามารถใช้ได้กับท้ังเทอร์มอพลาสติกและ เทอรม์ อเซต (ดู thermoset) เปน็ เทคโนโลยกี ารขนึ้ รปู ทไ่ี ดเ้ ปรยี บการขนึ้ รปู แบบอนื่ ๆ เพราะสามารถ ควบคมุ อตั ราการฉีดหรือความดนั ในการขน้ึ รูป ซงึ่ สามารถปรับเปล่ยี นไดอ้ ย่างรวดเร็ว ไดค้ ณุ ภาพ ผลติ ภณั ฑพ์ ลาสตกิ สม�ำ่ เสมอ และสามารถผลติ ชนิ้ งานทมี่ รี ปู รา่ งซบั ซอ้ นได้ ตวั อยา่ งของผลติ ภณั ฑ์ เชน่ ของเล่น ตัวเครอื่ งโทรศัพทม์ อื ถือ อุปกรณไ์ ฟฟา้ ทใ่ี ชต้ ามบา้ นเรอื นและอุตสาหกรรม ช้นิ สว่ น ตา่ งๆ ของรถยนต์ ชน้ิ สว่ นอุปกรณ์คอมพิวเตอร์ เป็นต้น เครื่องฉดี พลาสติก 179 สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี

Cavity/Part Raw plastic Hopper Mould Barrel Screw 2 ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน แผนภาพแสดงการท�ำ งานของเครอ่ื งฉดี พลาสติก raw plastic = เม็ดพลาสติก hopper = ท่ีพักเม็ดพลาสตกิ barrel = กระบอกฉดี screw = สกรู mould = แบบหล่อ cavity/part = ชอ่ งวา่ งในแบบหลอ่ /ชนิ้ งาน ช้นิ งานที่ไดจ้ ากการขนึ้ รปู แบบฉดี 180 สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี

interfacial polymerization การเกดิ พอลิเมอรร์ ะหวา่ งผิวสมั ผสั 2 การสังเคราะห์พอลิเมอร์แบบข้ัน (step polymerization) หรือแบบควบแน่น (condensation polymerization) จากมอนอเมอร์ (ดู monomer) 2 ชนดิ ทม่ี หี มูฟ่ งั ก์ชัน ต่างกันและมีความสามารถในการเกิดพอลิเมอร์ ปฏิกิริยาเกิดที่บริเวณรอยต่อและใกล้เคียง ระหว่างผิวสัมผัสของชั้นสารละลายท้ังสองท่ีไม่ละลายซ่ึงกันและกัน (immiscible solution) โดยมอนอเมอรช์ นดิ หนง่ึ ละลายในน้ำ� อกี ชนิดหน่งึ ละลายในตวั ทำ�ละลายสารอนิ ทรยี ์ (organic solvent) ตวั อย่างเชน่ การสังเคราะหเ์ ส้นใยของพอลิเอไมด์ 6 (polyamide 6) จากไดแอซิด คลอไรด์ (diacid chloride) เริ่มจากใชป้ ากคบี จมุ่ ลงในวัฏภาคอนิ ทรยี ์และลากผา่ นวฏั ภาคนำ้� จะได้เสน้ ใยตอ่ เนือ่ ง (continuous strand) ของพอลิเอไมด์ 6 พอลเิ มอร์ทสี่ ังเคราะห์ดว้ ยวธิ นี ี้ เกดิ ได้อย่างรวดเร็วในภาวะปกติ เชน่ ทอ่ี ุณหภูมิหอ้ ง interpenetrating polymer network (IPN) โครงขา่ ยพอลเิ มอร์แบบสอดไขว้ (ไอพีเอน็ ) ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน โครงสร้างของพอลิเมอร์ที่ประกอบด้วยพอลิเมอร์สองชนิดขึ้นไป ซ่ึงสายโซ่สอดไขว้กันอย่าง แนบชิดโดยไมเ่ กดิ พันธะโคเวเลนต์ การสอดไขวเ้ กิดจากการเตมิ มอนอเมอรแ์ ละสารเช่ือมขวาง เขา้ ไปในพอลเิ มอรท์ มี่ โี ครงสรา้ งเปน็ ตาขา่ ย เกดิ เปน็ พอลเิ มอรช์ นดิ ทสี่ องเชอ่ื มขวางกบั ชนดิ แรก แบบสอดไขว้ ตวั อยา่ งการเกดิ โครงขา่ ยพอลเิ มอรแ์ บบสอดไขว้ เชน่ พอลเิ อทลิ อะครเิ ลต (พอี เี อ) สอดไขว้กับพอลสิ ไตรนี (ดู polystyrene) โดยมีไดไวนลิ เบนซีนเปน็ สารเชอื่ มขวาง การสงั เคราะหโ์ ครงขา่ ยพอลิเอทิลอะคริเลต สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี 181

inverse emulsion polymerization การเกิดพอลิเมอร์ ionomer ไอออนอเมอร์ แบบอิมัลชนั ผกผัน เทอร์มอพลาสติกท่ีมีหน่วยเอทิลีนเป็นส่วนประกอบที่สำ�คัญ การสังเคราะห์พอลิเมอร์ที่มีกลไกปฏิกิริยาเช่นเดียวกับการ และสามารถเกดิ พนั ธะไดท้ งั้ โคเวเลนตแ์ ละไอออนนกิ มลี กั ษณะ เกดิ พอลเิ มอรแ์ บบอิมลั ชัน (ดู emulsion polymerization) คลา้ ยพอลเิ อทิลนี คือ ความโปร่งแสง (transparency) ความ จากมอนอเมอรท์ ล่ี ะลายน�้ำ (water-soluble monomer) เชน่ เหนียวหนืด (tenacity) สมบตั ิในการเด้งกลบั ได้ (resilience) อะครลิ าไมด์ (ดู acrylamide) กรดอะคริลิก (acrylic acid) และความต้านทานน�ำ้ มนั ไขมันและตัวท�ำ ละลาย สมบตั ิเด่น เป็นต้น ต่างกับการเกิดพอลิเมอร์แบบอิมัลชันซ่ึงสังเคราะห์ คอื ความยดื หยนุ่ ดดั งอไดแ้ มท้ อี่ ณุ หภมู ติ �ำ่ (low-temperature จากมอนอเมอร์ที่ไม่ละลายนำ้� โดยใช้ตัวทำ�ละลายอินทรีย์ flexibility) สามารถเด้งกลับได้ (resilience) มีความยืดสูง เชน่ เฮกเซน (hexane) สารลดแรงตึงผวิ (surfactant) น้ำ� (elongation) มีสมบัติในการทนแรงกระแทกดีเยี่ยม (impact 2 สารเร่ิมปฏกิ ิริยา (initiator) ทีล่ ะลายนำ�้ ได้ หรือตวั ท�ำ ละลาย strength) มีความเป็นไดอิเล็กทริกท่ีดีครอบคลุมช่วงความ อินทรีย์และมอนอเมอร์ (monomer) จากนั้นกวนสารละลาย ถก่ี วา้ ง ความแขง็ แรงของพอลเิ มอรห์ ลอมสงู (melt strength) ของมอนอเมอร์ในนำ�้ ให้กระจายตัวเป็นอิมัลชัน เกดิ พอลิเมอร์ และมีความต้านทานการขดั ถู (abrasion resistance) แตม่ ี ทผี่ วิ ของหยดมอนอเมอร์ ซง่ึ กระจายตวั ในตวั ท�ำ ละลายอนิ ทรยี ์ ข้อเสยี บางประการคอื มีความแข็งตึงต�ำ่ (stiffness) เกิดการ ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ข้อดีของกระบวนการนี้คือ ถ้าใช้สารลดแรงตึงผิวแบบไม่มี คบื ได้ง่าย (susceptibility to creep) มอี ุณหภูมิการโก่งตวั ประจุ (nonionic surfactants) จะท�ำ ให้ไดผ้ ลผลิตมากกวา่ ด้วยความรอ้ นต่�ำ (heat distortion temperature) มคี วาม การเกดิ พอลเิ มอรแ์ บบอมิ ลั ชัน แตข่ ้อเสียคอื อนุภาคอิมัลชัน ต้านทานรังสีอัลตราไวโอเลตตำ่� (ultraviolet resistance) มีเสถยี รภาพน้อยกวา่ การเกิดพอลิเมอร์แบบอิมลั ชัน ตวั อยา่ ง นยิ มนำ�มาใช้ทำ�ฉนวน ปลอกห้มุ สายไฟและสายเคเบลิ และ พอลเิ มอรท์ ส่ี งั เคราะหจ์ ากวธิ นี คี้ อื พอลอิ ะครลิ กิ พอลอิ ะครลิ าไมด์ เปลือกหุ้มลูกกอล์ฟ (golf ball cover) สารเคลือบสำ�หรับ (ดู poly(acrylamide)) และพอลเิ มอรร์ ว่ มของพอลิอะคริลาไมด์ พินโบว์ลิ่ง (bowling pin coating) และผลิตบรรจุภัณฑ์ (packaging application) นอกจากนี้ ยังใช้ในผลิตภัณฑ์ที่ ผลิตจากวัสดุเชิงประกอบ เช่น ส้นรองเท้าที่ต้องผนึกด้วย Oil ความร้อนในอตุ สาหกรรมรองเทา้ เปน็ ตน้ Water ลกั ษณะของอิมัลชนั แบบผกผัน inverse suspension polymerization การเกิดพอลเิ มอร์ พนิ โบว์ล่ิง แบบแขวนลอยผกผนั การสงั เคราะหพ์ อลเิ มอรท์ มี่ กี ลไกปฏกิ ริ ยิ าเชน่ เดยี วกบั การเกดิ iso-butane ไอโซบิวเทน พอลเิ มอรแ์ บบแขวนลอย (ดู suspension polymerization) สารประกอบไฮโดรคารบ์ อนอมิ่ ตวั ประเภทแอลเคน (ดู alkane) แตว่ ฏั ภาคกลบั กนั คอื ตวั ท�ำ ละลายอนิ ทรยี เ์ ปน็ วฏั ภาคตอ่ เนอื่ ง ประกอบด้วยอะตอมคาร์บอน 4 อะตอม เป็นไอโซเมอร์ และมหี ยดมอนอเมอรท์ ล่ี ะลายน�้ำ ไดแ้ ขวนลอยอยู่ ขอ้ แตกตา่ ง (isomer) หนงึ่ ของบวิ เทนทมี่ โี ครงสรา้ งเปน็ โซก่ ง่ิ สตู รโมเลกลุ จากการเกิดพอลเิ มอรแ์ บบแขวนลอยคือ ใช้ในการสงั เคราะห์ C4H10 พอลิเมอร์จากมอนอเมอร์ท่ีละลายน้ำ� (water-soluble monomers) เช่น อะครลิ าไมด์ (ดู acrylamide) และกรด ไอโซบวิ เทน อะคริลิกมอนอเมอร์ ต่างกับการเกิดพอลเิ มอร์แบบแขวนลอย ซง่ึ สงั เคราะหจ์ ากมอนอเมอรท์ ไ่ี มล่ ะลายน�ำ้ ตวั อยา่ งเชน่ การเกดิ พอลิเมอร์ของพอลิอะครลิ าไมด์ (ดู poly(acrylamide)) และ พอลเิ มอร์ร่วมของพอลอิ ะครลิ าไมด์ เป็นตน้ 182 สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ ก๊าซไม่มีสี ไม่ละลายน้ำ� ไวไฟ สังเคราะห์จากสารต้ังต้น นอร์มัลบิวเทน (n-butane) ที่เป็นไอโซเมอร์ที่มีโครงสร้าง เปน็ โซต่ รง ทำ�ปฏิกริ ยิ าการเปลีย่ นไอไซเมอร์ (isomerization) ที่ภาวะอุณหภูมิและความดันปานกลาง โดยมีอะลูมินาที่เติม คลอไรด์ (chlorided alumina catalyst) เป็นตัวเรง่ ปฏกิ ริ ิยา CH3CH2CH2CH3 CH3CH(CH3)2 2 นอร์มลั บิวเทน ไอโซบวิ เทน ใช้เป็นสารทำ�ความเย็น (refrigerant) ในอุปกรณ์ทำ�ความ ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน เย็นต่างๆ ชื่อเรียกทางการค้าคือ อาร์-600เอ (R-600a) นอกจากน้ี ยังใช้เป็นส่วนประกอบของเชื้อเพลิงปิโตรเลียม เหลวอัดกระปอ๋ ง ทมี่ ไี อโซบวิ เทนกับโพรเพน (ดู propane) ในสัดส่วน 80:20 อาร์-600เอ อปุ กรณท์ ำ�ความเย็น เชอื้ เพลิงปโิ ตรเลยี มอดั เหลว สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี 183

iso-butene, iso-butylene ไอโซบวิ ทีน, ไอโซบวิ ทิลีน ÒÓÁÑ ËÅÍÅ สารประกอบไฮโดรคารบ์ อนไมอ่ มิ่ ตวั ประเภทแอลคนี (ดู alkene) ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ านประกอบดว้ ยอะตอมคารบ์ อน 4 อะตอม มโี ครงสรา้ งเปน็ โซก่ ง่ิ และมพี นั ธะคขู่ องคารบ์ อน 1 พนั ธะในโครงสรา้ ง เปน็ ไอโซเมอร์ หนึง่ ของบวิ ทนี (ดู butene) สตู รโมเลกุล C4H8 2 ไอโซบวิ ทีน ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ กา๊ ซไมม่ สี ี ไมล่ ะลายน�ำ้ ไวไฟ ผลผลติ พลอยไดจ้ ากกระบวนการ แตกตัวของนำ้�มันดิบ หรือได้จากการสังเคราะห์โดยตรง จากปฏิกิริยาการดึงไฮโดรเจนออก (ดู dehydrogenation) โดยใชไ้ อโซบิวเทน (ดู iso-butane) เป็นสารต้งั ตน้ และใช้ ตัวเร่งปฏิกิริยา เป็นสารต้ังต้นสำ�หรับผลิตเมทิลเทอร์เชียรี บิวทิลอเี ทอรห์ รอื เอม็ ทีบอี ี (ดู methyl tertiary butyl ether) ทใี่ ชเ้ ปน็ สารเพม่ิ คา่ ออกเทน (octane booster) ในน�ำ้ มนั เบนซนิ นอกจากนี้ ยงั ใชผ้ ลิตยางสังเคราะห์ชนดิ ยางบิวทิล (ดู butyl rubber) และเป็นสารเตมิ แตง่ ในนำ�้ มนั หล่อล่ืน เอม็ ทบี ีอี ÊÒÃà ÁÔ ¤ÒÍÍ¡à· ã ÓÁÑ àº «Ô ถุงมอื ยางท�ำ ด้วยยางบวิ ทลิ iso-butylene glycol ไอโซบิวทลิ นี ไกลคอล สารประกอบอินทรีย์ประเภทไดออล (ดู diol) หรอื ไกลคอล 184 สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี (ดู glycol) ท่ีมหี ม่ไู ฮดรอกซลิ (hydroxyl group, -OH) 2 หมู่ เปน็ หมแู่ ทนทอ่ี ะตอมคารบ์ อนต�ำ แหนง่ ท่ี 1 และ 2 ในโครงสรา้ ง สูตรโมเลกลุ C4H10O2 ไอโซบิวทลี นี ไกลคอล

ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ iso-butylene oxide ไอโซบวิ ทลิ นี ออกไซด์ ของเหลวหนืด ไมม่ สี ี ละลายนำ้� สังเคราะหจ์ ากปฏกิ ริ ิยาการ สารประกอบอินทรีย์ประเภทอิพ็อกไซด์ (ดู epoxide) ท่ีมี เติมน้ำ� (hydration) โดยใช้ไอโซบิวทิลีนออกไซด์ (ดู iso- โครงสร้างเปน็ วงแหวนอพิ อ็ กไซด์ เช่ือมกบั หมเู่ มทิล (methyl butylene oxide) เปน็ สารตง้ั ตน้ และมกี รดเปน็ ตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ า gวงroแuหpว,น-CสHูต3ร)โม2เลหกมลุ ู่ บCน4อHะ8ตOอมคารบ์ อนตำ�แหนง่ เดยี วกนั ใน ไอโซบิวทลิ นี ออกไซด์ น้�ำ ไอโซบิวทิลีนไกลคอล 2 นอกจากน้ียังสังเคราะห์จากไอโซบิวทิลีนออกไซด์ทำ�ปฏิกิริยา ไอโซบิวทีลนี ออกไซด์ ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ออกซิเดชันโดยตรง (direct oxidation) กับออกซิเจนและน้ำ� โดยมีไทเทเนียม (III) คลอไรด์ (titanium (III) chloride) และ ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ คอปเปอร์ (II) คลอไรด์ (copper (II) chloride) เป็นตวั เรง่ ของเหลว ไวไฟ สังเคราะหจ์ ากสารตั้งตน้ ไอโซบวิ ทีน (ดู iso- ปฏิกริ ยิ า butene) ทำ�ปฏกิ ิริยาคลอโรไฮดรเิ นชัน (chlorohydrination) กับกรดไฮโพคลอรัส (hypochlorous acid) ไอโซบวิ ทลิ นี ออกไซด์ ออกซเิ จน น้�ำ ไอโซบวิ ทลิ นี ไกลคอล (CH3)2CH=CH2 + HOCl (CH3)2CHOHCH2Cl ไอโซบิวทนี กรดไฮโพคลอรัส ไอโซบิวทลิ นี คลอโรไฮดรนิ เป็นสารตั้งต้นในการผลิตกรดแอลฟาไฮดรอกซีไอโซบิวทิริก 2(CH3)2CHOHCH2Cl + Ca(OH)2 (CH3)2COCH2 (a-hydroxyisobutyric acid) ซึ่งเป็นสารตั้งต้นในการ ไอโซบวิ ทิลีนคลอโรไฮดริน แคลเซียมไฮดรอกไซด์ ไอโซบวิ ทลิ ีนออกไซด์ ผลิตกรดเมทาคริลิก (ดู methacrylic acid) ใช้ในการผลิต พอลเิ มอรพ์ เี อม็ เอม็ เอ (PMMA) ซง่ึ มลี กั ษณะแขง็ และใสคลา้ ย + CaCl2 + 2H2O พอลคิ าร์บอเนต (ดู polycarbonate) แคลเซียมคลอไรด์ น�ำ้ นอกจากนี้ยังสังเคราะห์ได้จากปฏิกิริยาออกซิเดชันโดยตรง (direct oxidation) กับออกซิเจน โดยมีแทลเลียมแอซีเทต (thallium acetate) ในสารละลายกรดแอซตี กิ (ดู acetic acid) เป็นตัวเร่งปฏกิ ริ ยิ า ผลติ ภัณฑท์ ผี่ ลิตจาก (CH3)2C=CH2 + O2 ไอโซบิวทีลนี ออกไซด์ พอลเิ มอรพ์ ีเอ็มเอม็ เอ ไอโซบิวทีน ออกซเิ จน เปน็ สารตง้ั ตน้ ส�ำ หรบั ผลติ ไอโซบวิ ทลิ นี ไกลคอล (ดู isobutylene glycol) สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี 185

iso-butyric acid กรดไอโซบวิ ทิริก สารประกอบอินทรีย์ประเภทกรดคาร์บอกซิลิก (carboxylic acid) ที่มีหมู่คาร์บอกซิล (carboxyl group, -COOH) เชอ่ื มตอ่ กับอะตอมคารบ์ อน 3 อะตอม ในโครงสรา้ งหลัก เปน็ ไอโซเมอร์ (isomer) หนง่ึ เชน่ เดยี วกบั กรดนอรม์ ลั บวิ ทริ กิ (n-butyric acid) สตู รโมเลกลุ C4H8O2 2 ¡Ã´äÍ⫺ÇÔ ·ÃÔ ¡Ô ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ ของเหลว ไมม่ สี ี มกี ลน่ิ เหมน็ ละลายน�้ำ สงั เคราะหจ์ ากสารตงั้ ตน้ ไอโซบวิ ทานอล (isobutanol) ท�ำ ปฏกิ ริ ยิ าออกซเิ ดชนั (oxidation) ด้วยโพแทสเซียมไดโครเมต (potassium dichromate) และกรดซลั ฟวิ รกิ (sulfuric acid) หรอื ใช้โพรพิลีน (ดู propylene) ทำ�ปฏิกิริยากับคาร์บอนมอนอกไซด์ (carbon monoxide) ในสภาวะทีม่ กี รดไฮโดรฟลูออริก (hydrofluoric acid) และนำ้� CH2=CH-CH3 + CO HHF2O CH3 CH3-CH-COOH â à ÔÅÕ ¤ÒÃºÍ ÁÍ Í¡ä«´ ¡Ã´äÍ⫺ÔÇ·ÔÃ¡Ô เปน็ สารตง้ั ตน้ ในการสงั เคราะหก์ รดเมทาครลิ กิ (ดู methacrylic acid) โดยการดงึ ไฮโดรเจน (ดู dehydrogenation) ออกจากโมเลกุล ¡Ã´àÁ·Ò¤ÃÅÔ ¡Ô isocyanate ไอโซไซยาเนต สารประกอบท่ีมีหมู่ไอโซไซยาเนต (–N=C=O) ในโครงสร้าง โครงสร้างท่ีมีหมู่ ไอโซไซยาเนตหมเู่ ดยี วเรยี กวา่ มอนอไอโซไซยาเนต จ�ำ กดั การใชใ้ นอตุ สาหกรรมพลาสตกิ ถ้ามีหม่ไู อโซไซยาเนต 2 หมูเ่ รยี กวา่ ไดไอโซไซยาเนต หรืออาจมหี ลายๆ หมเู่ รยี กว่า พอลิไอโซไซยาเนต อย่างไรกต็ าม ในกรณขี องไทรเมอร์ทีบ่ รรจไุ อโซไซยาเนต 3 หมู่อยู่ ในวงแหวนหกเหลย่ี ม เรียกวา่ ไอโซไซยานเู รต (ดู polyisocyanurate, diisocyanate) isomerization การเปล่ียนไอโซเมอร,์ ไอโซเมอไรเซชัน การเปล่ียนแปลงทางเคมี (chemical conversion) โดยปรับเปลี่ยนโครงสร้างของ สารประกอบไฮโดรคาร์บอนท่ีมีโครงสร้างเป็นโซ่ตรงให้เป็นโซ่กิ่ง เช่น นอร์มัลบิวเทน (ดู n-butane) ไปเปน็ ไอโซบวิ ทีน (ดู iso-butene) โดยใชต้ ัวเร่งปฏิกิรยิ า ในสภาวะท่ีมี อณุ หภมู แิ ละความดนั ปานกลางในโรงกลั่นน้ำ�มัน หนว่ ยไอโซเมอไรเซชันทำ�หน้าทีเ่ ปล่ยี น ไฮโดรคารบ์ อนโซต่ รงใหเ้ ปน็ โซก่ ิง่ เพ่อื เพ่มิ เลขออกเทนใหก้ ับน้ำ�มันเบนซิน 186 สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี

iso-paraffin ไอโซพาราฟิน สารประกอบไฮโดรคารบ์ อนประเภทแอลเคนโซก่ ง่ิ (branched alkane) ทมี่ อี ะตอมคารบ์ อน ต้งั แต่ 4 อะตอมขึ้นไป ตวั อย่างเชน่ ชอื่ สาร โครงสร้าง การใช้ประโยชน์ ไอโซบิวเทน (iso-butane) หรือ ใช้เป็นสารท�ำ ความเย็น (refrigerant) หรือเชอื้ เพลงิ 2-เมทลิ โพรเพน (2-methyl propane) 2 ไอโซเฮกเซน (isohexane) หรอื ใชเ้ ป็นตัวทำ�ละลาย ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน 2-เมทลิ เพนเทน (2-methyl pentane) ไอโซเฮพเทน (isoheptane) ใช้เป็นตัวท�ำ ละลาย หรอื 2-เมทิลเฮกเซน (2-methyl hexane) 3-เมทิลเฮกเซน ใช้เปน็ ตวั ทำ�ละลาย (3-methyl hexane) ไอโซออกเทน (isooctane) สารป้องกนั การน็อก (anti-knock) ของเคร่ืองยนต์ หรือ 2,2,4-ไทรเมทลิ เพนเทน และใชเ้ ป็นสารมาตรฐานในการเปรยี บเทยี บ (2,2,4-trimethyl pentane) เลขออกเทนของนำ�้ มนั เบนซิน โดยมคี า่ เท่ากับ 100 สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี 187

isophthalic acid กรดไอโซพทาลกิ สารประกอบอินทรีย์ประเภทกรดคาร์บอกซิลิกแอโรแมติก (aromatic carboxylic acid) ทม่ี หี มคู่ ารบ์ อกซลิ กิ (-COOH) 2 หมู่ เป็นหมูแ่ ทนที่บนวงแหวนเบนซนี (ดู benzene) ที่ตำ�แหนง่ เมทา (meta position) ของโครงสรา้ ง เป็นไอโซเมอรห์ นึ่ง ของกรดพทาลิก (ดู phthalic acid) สตู รโมเลกลุ C8H6O4 2 ไอโซพทาลิก ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ แอลคดิ เรซิน ของแข็งสีขาว ไม่ละลายน้ำ� ระเหิดกลายเป็นก๊าซ นำ้�หนัก โมเลกุล 166.14 กรัมต่อโมล ความหนาแน่น 1.53 กรัม kinetic chain length ความยาวสายโซเ่ ชิงจลน์ ตอ่ ลกู บาศกเ์ ซนตเิ มตร และจดุ หลอมเหลว 341-343 องศา ค่าเฉลี่ยของมอนอเมอร์ (ดู monomer) ท่ีสามารถเกิดเป็น เซลเซยี ส สงั เคราะหไ์ ดจ้ ากสารตง้ั ตน้ เมทาไซลนี (m-xylene) พอลเิ มอร์ต่ออนมุ ูลอสิ ระ 1 อนุมลู ของตวั เร่งปฏิกริ ยิ า ก่อนที่ ท�ำ ปฏิกริ ยิ าออกซิเดชัน (oxidation) กับแอมโมเนยี มซลั ไฟต์ อนมุ ลู อสิ ระจะถกู ท�ำ ลายโดยปฏกิ ริ ยิ าการสนิ้ สดุ (termination (ammonium sulfite) reaction) ใชส้ ญั ลกั ษณ์ V แทนความยาวโซเ่ ชงิ จลน์ ซึ่งมีคา่ เเทรม่ิา่ กปบัฏอกิ ตัริ ยิราาส(ว่Rนi)ขหอรงอืออตั ตัรารกาการาเรกสดิ น้ิ พสอดุ ลปเิ มฏอกิ รริ ์ยิ (าRp()Rตt)อ่ ดองัตั สรมากกาารร ไฮโดรเจนซัลไฟด์ เมทาไซลีน แอมโมเนยี มซัลไฟต์ ไอโซพทาลิก แอมโมเนยี น้�ำ นอกจากนี้ ยังสังเคราะห์ได้จากการออกซิไดซ์เมทาไซลีนกับ ออกซิเจน ทสี่ ภาวะอุณหภมู ิ 200 องศาเซลเซยี ส ความดนั 12 บาร์ โดยใช้เกลอื ของโคบอลท์ (cobalt salt) หรือเกลอื ของแมงกานีส (manganese salt) ทม่ี ีโบรมีนเป็นสารเสริม (promoter) ในสารละลายกรดแอซีติก (ดู acetic acid) เปน็ ตัวเรง่ ปฏิกริ ิยา ใชส้ งั เคราะห์พอลเิ อสเทอร์ชนิดไมอ่ ิม่ ตวั (unsaturated polyester) และแอลคิดเรซิน (alkyd resin) กรดไอโซพทาลิก lactam แลกแทม สารประกอบวงแหวนเอไมด์ (cyclic amide) ท่ีสังเคราะห์ 188 สารานุกรม เปดิ โลกปิโตรเคมี จากการดึงโมเลกุลของนำ้�ออกจากกรดแอมิโน 1 โมเลกุล ตัวอย่างเช่น เบตาแลกแทม (β-lactam) โครงสร้างเป็น วงแหวนส่ีเหล่ียม แกมมาแลกแทม (g-lactam) วงแหวน หา้ เหลยี่ ม และเดลตาแลกแทม (δ-lactam) วงแหวนหกเหลย่ี ม แต่แลกแทมท่ีมีความสำ�คัญในอุตสาหกรรมพอลิเมอร์คือ เอปไซลอนคาโพรแลกแทม (e-caprolactam) โครงสร้าง วงแหวนเจ็ดเหลี่ยม (ดู caprolactam) ที่ใช้สังเคราะห์ พอลเิ อไมด์ 6 หรือไนลอน 6 (ดู polyamide 6, nylon 6)

เป็นวัตถุดิบต้ังต้นในการผลิตสารซักฟอก (detergent) ใน ครัวเรือนท่ีสามารถยอ่ ยสลายไดใ้ นธรรมชาติ เบตาแลกแทม แกมมาแลกแทม เดลตาแลกแทม linear alkyl benzene (LAB) แอลคลิ เบนซนี ชนิดโซต่ รง 2 (แอลเอบ)ี สารประกอบไฮโดรคารบ์ อนประเภทแอโรแมตกิ ส์ (ดู aromatics) แอลคิลเบนซีนชนดิ โซ่ตรง ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ที่มีหมู่แอลคิล (alkyl group) เช่น สารมอนอโอเลฟิน (monoolefin) ท่มี อี ะตอมคารบ์ อน 12-14 อะตอม เปน็ หมู่ แทนทีบ่ นวงแหวนเบนซนี (ดู benzene) สูตรโมเลกลุ ทวั่ ไป คโดอื ยทC่ี 6mH5CแHลRะ1Rn2 เปเมน็ อ่ื เลRขจ1 �ำ =นวCนnเHต2ม็ n+ท1ี่มแาลกะกวRา่ ห2 ร=ือเCทา่mกHบั 2m+01  (m ≥ 0) และมากกว่าหรือเทา่ กับ 1 (n ≥ 1) ตามลำ�ดับ H3C(CH2)x (CH2)yCH3 แอลคิลเบนซนี ชนิดโซต่ รง ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ ของเหลวคล้ายนำ้�มัน ไม่มีสี ไม่มีกล่ิน ไวไฟ สมบัติข้ึนกับ ชนิดของหมแู่ อลคลิ เปน็ หลัก สังเคราะห์ไดห้ ลายวธิ ี แต่วิธที ่ี ได้รับความนิยมคือ กระบวนการเอชเอฟ/นอร์มัลพาราฟิน (HF/n-paraffin) โดยใช้สารต้ังต้นเบนซีนทำ�ปฏิกิริยากับ โอเลฟนิ (ดู olefin) ทีเ่ กดิ จากการดึงไฮโดรเจน (ดู dehydro- genation) ออกสารประกอบไฮโดรคาร์บอนอ่ิมตัวประเภท พาราฟนิ (ดู paraffin) โดยมกี รดไฮโดรฟลอู อรกิ (hydrofluoric acid) เปน็ ตัวเร่งปฏิกริ ิยา ทอี่ ุณหภมู ิประมาณ 40-70 องศา เซลเซียส เบนซนี โอเลฟนิ แอลคลิ เบนซนี ชนิดโซต่ รง ผลิตภณั ฑ์ทำ�ความสะอาด สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี 189

linear alkyl benzene sulfonate (LAS) แอลคิลเบนซนี ซลั โฟเนตชนิดโซต่ รง (แอลเอเอส) สารประกอบอนิ ทรยี ป์ ระเภทแอโรแมตกิ ส์ (ดู aromatics) ทมี่ ี หมซู่ ลั โฟเนต (sulfonate group, -อSะOต3-อ)มแลเะปส็นาหยมโซู่แค่ ทานรทบ์ ี่บอนน ท่ีมีช่วงอะตอมคาร์บอน 10-14 วงแหวนเบนซนี (ดู benzene) ในโครงสร้าง สารซักฟอก 2 linear low density polyethylene (LLDPE) พอลเิ อทลิ ี นความหนาแนน่ ต่ำ�เชงิ เสน้ (แอลแอลดีพอี ี) พอลิเอทิลีน (ดู polyethylene) ที่มีความหนาแน่นเท่ากับ ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน พอลเิ อทลิ นี ความหนาแนน่ ต�่ำ (ดู low density polyethylene (LDPE)) แตม่ ีโซก่ งิ่ ส้ันกว่า เพ่ือปรบั ปรงุ สมบัติใหค้ วามตา้ น แอลคลิ เบนซนี ซัลโฟเนตชนดิ โซ่ตรง แรงดึงสูง (tensile strength) ราคาถกู กว่าพอลิเอทลิ นี ความ ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ หนาแนน่ ต�่ำ เนอ่ื งจากใชค้ วามดนั และอณุ หภมู ใิ นปฏกิ ริ ยิ าการ ของเหลวไม่มีสี ไม่มีกล่ิน โดยสมบัติข้ึนกับชนิดของหมู่ เกดิ พอลเิ มอรต์ �ำ่ กวา่ การน�ำ ไปใชง้ านเชน่ เดยี วกบั พอลเิ อทลิ นี แอลคิลเป็นหลัก ผลิตได้จากสารต้ังต้นแอลคิลเบนซีนชนิด ความหนาแนน่ ตำ�่ โซต่ รง (linear alkyl benzene) ทำ�ปฏิกิริยากบั ซลั เฟอร์ไตร- ออกไซด์อิสระ (sulfur trioxide) จากกรดซัลฟิวริกฟูมมิง living polymerization การเกดิ พอลเิ มอร์ท่ยี ังโตได้ (fuming sulfuric acid) จากน้ันจึงทำ�ให้เป็นกลางด้วย การสังเคราะหพ์ อลิเมอรท์ ่ยี ังโตได้ (living polymer) ซึ่งเปน็ โซเดยี มไฮดรอกไซด์ (sodium hydroxide) พอลิเมอร์ท่ีสายโซ่ยังมีตำ�แหน่งกัมมันต์ที่ว่องไวอยู่ที่ปลายโซ่ และยังทำ�ปฏิกิริยาต่อไปได้หลังจากท่ีมอนอเมอร์ในระบบทำ� ปฏิกิริยาหมดไปแล้ว สังเคราะห์ได้จากปฏิกิริยาการเกิด พอลเิ มอรแ์ บบแอนไอออน (ดู anionic polymerization) และแบบ ซลั เฟอร์ไตรออกไซด์ ซเี กลอร-์ นตั ตา (ดู Ziegler-Natta polymerization) และอาจเกดิ แอลคลิ เบนซีน แอลคลิ เบนซนี ซลั โฟเนต ไดเ้ ปน็ บางครงั้ จากปฏกิ ริ ยิ าการเกดิ พอลเิ มอรแ์ บบแคตไอออน ชนิดโซต่ รง ชนิดโซ่ตรง ประโยชน์ของการเกิดพอลิเมอร์ท่ียังโตได้คือ การสังเคราะห์ นิยมใช้เป็นสารลดแรงตึงผิวในสารซักฟอก และผลิตภัณฑ์ พอลิเมอร์ร่วมแบบกลุ่มและการสังเคราะห์พอลิเมอร์ร่วมให้มี ท�ำ ความสะอาด สมบตั ติ ามตอ้ งการ เพราะทป่ี ลายโซย่ งั พรอ้ มทจี่ ะเกดิ ปฏกิ ริ ยิ า การเกิดพอลิเมอร์ต่อไปได้ ถ้าเติมมอนอเมอร์ท่ีต้องการลงไป ในระบบ เช่น การสังเคราะห์พอลิเมอร์ร่วมของสไตรีน- บวิ ทาไดอนี (styrene-butadiene copolymer) และพอลเิ มอร์ รว่ มของอะคริโลไนไทรล์-บวิ ทาไดอนี -สไตรีน เปน็ ต้น โซเดียมแอลคลิ เบนซีนซัลโฟเนตชนดิ โซต่ รง CH CH2=CH CH=CH2 ผลิตภัณฑท์ �ำ ความสะอาด n 190 สารานุกรม เปดิ โลกปิโตรเคมี CH2 CH=CH CH2 CH CH=CH n n การเกดิ พอลิเมอร์ทย่ี งั โตไดข้ องพอลเิ มอร์ร่วมแบบกลมุ่ สไตรีน-บวิ ทาไดอีน

low density polyethylene (LDPE) พอลิเอทิลีนความหนาแน่นตำ�่ (แอลดพี อี )ี พอลเิ อทลิ นี (ดู polyethylene) ทม่ี คี วามหนาแนน่ ระหวา่ ง 0.915-0.925 กรมั ตอ่ ลกู บาศก์ เซนติเมตร สังเคราะห์จากปฏิกิริยาการเกิดพอลิเมอร์แบบอนุมูลอิสระด้วยหมู่แอลคิล (alkyl group) ทเ่ี ปน็ สายโซ่ก่งิ ซง่ึ มคี วามยาวของอะตอมคารบ์ อน 2-8 อะตอม แตโ่ ดย ปกตมิ ี 4 อะตอม และมโี ซก่ ง่ิ จ�ำ นวนมาก มสี มบตั ทิ นแรงกระแทกสงู (impact strength) มคี วามเหนยี ว (toughness) มคี วามนมุ่ สามารถดงึ ยดื ไดง้ า่ ย (ductile) นยิ มนำ�ไปใชผ้ ลติ ฟลิ ม์ บรรจภุ ณั ฑ์ ฟิล์มหดตัว และฟลิ ม์ แบบหลายชั้น 2 ผลติ ภณั ฑท์ ่ีผลิตจากพอลิเอทิลีนความหนาแน่นต�ำ่ ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน Lycra ไลครา ชื่อทางการค้าของเส้นใยวัสดุยืดหยุ่นที่ประกอบด้วยพอลิยูริเทน (ดู polyurethane) กบั พอลอิ เี ทอร์ (ดู polyether) ผลติ โดยบริษัท ดูปองท์ สงั เคราะห์จากปฏิกริ ยิ าระหว่าง พอลเิ ททระเมทลิ นี อเี ทอรไ์ กลคอล (พอลเิ ททระไฮโดรฟวิ แรน หรอื พอลิ 1,4-ออกซบี วิ ทลิ นี - ไกลคอลพอลิออล) กับทอลิวอีนไดไอโซไซยาเนตมากเกินพอ ได้พอลเิ มอร์ท่ีมีปลายโซ่ เปน็ ไอโซไซยาเนต ซ่ึงท�ำ ปฏกิ ริ ยิ าตอ่ กับไดแอมีน เช่น ไฮดราซีนหรือเอทลิ ีนไดแอมีน ในตวั ท�ำ ละลาย แลว้ ฉีดเป็นเส้นใย ผ้าผสมเสน้ ใยไลครา สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี 191

ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ านmaleic acid กรดมาเลอิก สารประกอบอินทรีย์ประเภทกรดไดคาร์บอกซิลิก (dicarboxylic acid) โครงสร้างประกอบด้วย พนั ธะคู่ 1 พนั ธะ และหมคู่ ารบ์ อกซิล (carboxyl group, -COOH) 2 หมู่ ทีต่ ำ�แหนง่ ปลายทงั้ สอง ของสายโซ่ สตู รโมเลกลุ C4H4O4 2 กรดมาเลอกิ ลักษณะทางกายภาพ ณ อุณหภูมิห้องและความดันบรรยากาศ ของแข็งสีขาว มีกล่ินออก เปร้ียว ละลายนำ้� สลายตัวเม่ืออุณหภูมิสูงกว่าจุดเดือด สังเคราะห์จากการแยกสลายด้วยน้ำ� (ดู hydrolysis) โดยมีมาเลอกิ แอนไฮไดรด์ (ดู maleic anhydride) เปน็ สารต้ังต้น ใช้เปน็ สารตง้ั ต้นสำ�หรบั ผลติ สารเคมตี ่างๆ ในอตุ สาหกรรมปโิ ตรเคมี เชน่ กรดไกลออกซลิ ิก (glyoxylic acid) ซง่ึ นำ�มาท�ำ ปฏกิ ริ ยิ ากบั ฟีนอล ไดผ้ ลติ ภณั ฑค์ อื 4-ไฮดรอกซแี มนเดลิกแอซดิ (4-hydroxymandelic acid)  เป็นสารต้ังต้นสำ�หรับผลิตยาแอมอกซิลิน (amoxicillin) สำ�หรับฆ่าเชื้อแบคทีเรีย กรด ซักซนิ ิก (succinic acid) ใช้เปน็ สารมธั ยนั ตรส์ ำ�หรบั ผลิตสี น�ำ้ หอม แลกเกอร์ (lacquer) เป็นต้น ผงกรดมาเลอิก น�ำ้ หอม 192 สารานุกรม เปดิ โลกปิโตรเคมี

maleic anhydride (MA) มาเลอกิ แอนไฮไดรด์ (เอม็ เอ) สารประกอบเฮเทอโรไซคลกิ ประเภทไซคลกิ แอนไฮไดรด์ (cyclic anhydride) โครงสร้างเป็นวงแหวนห้าเหล่ียมไม่อิ่มตัวท่ีมี พันธะคู่ 1 พนั ธะ กบั หมู่คาร์บอนลิ (carbonyl group,-CO-) 2 หมู่ เชอื่ มตอ่ กบั อะตอมออกซเิ จนในโครงสรา้ ง สตู รโมเลกลุ C4H2O3 มาเลอิกแอนไฮไดรด์ 2 มาเลอกิ แอนไฮไดรด์ ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ การพน่ ยากำ�จัดศตั รพู ชื ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ของแข็งสีขาว กล่ินเหม็นฉุน สังเคราะห์ได้จากสารตั้งต้น นอร์มัลบิวเทน (ดู n-butane) ทำ�ปฏิกิริยาออกซิเดชัน medium density polyethylene (MLDPE) พอลเิ อทลิ ีน (oxidation) กับออกซิเจน ที่สภาวะอุณหภูมิ 490 องศา ความหนาแน่นปานกลาง (เอ็มดพี ีอ)ี เซลเซยี ส โดยมีตัวเรง่ ปฏกิ ริ ิยาคือ ซีเรยี มคลอไรด์ (cerium พอลิเอทิลีนท่ีมีความหนาแน่นระหว่าง 0.941-0.965 กรัม chloride) หรือโคบอลต์-โมลิบดินัมออกไซด์ (cobalt- ต่อลูกบาศก์เซนติเมตร สงั เคราะห์ไดเ้ ช่นเดยี วกับพอลเิ อทิลนี molybdenum oxide) ความหนาแน่นต่�ำ (ดู low density polyethylene (LDPE)) 2CนHอ3รCม์ Hลั บ2วิCเทHน2CH3 +ออ7กOซเิ 2จน ม2าเCลอ2Hกิ แ2(อCนไOฮไ)ด2Oรด์ + 8Hน้�ำ 2O แตท่ �ำ ปฏกิ ริ ยิ าทอี่ ณุ หภมู ทิ ต่ี �ำ่ กวา่ การน�ำ ไปใชง้ านเชน่ เดยี วกบั นอกจากน้ี ยังสามารถสังเคราะห์จากสารต้ังต้นเบนซีน พอลิเอทลิ ีนความหนาแนน่ ต�ำ่ (ดู benzene) ท�ำ ปฏิกริ ยิ าออกซเิ ดชนั กับออกซิเจน ทสี่ ภาวะ อณุ หภมู ิ 400 องศาเซลเซยี ส โดยมวี านาเดยี มเพนทาออกไซด์ (vanadium pentaoxide) เป็นตัวเรง่ ปฏิกริ ยิ า + 4.5O2 + 2CO2 + 2H2O melamine formaldehyde resin (MF) เรซนิ เมลามีน- ฟอรม์ ลั ดีไฮด์ (เอ็มเอฟ) เบนซีน ออกซเิ จน มาเลอิกแอนไฮไดรด์ คาร์บอนไดออกไซด์ น้ำ� พอลิเมอรป์ ระเภทเทอรม์ อเซต (ดู thermosetting polymer) ท่ีสังเคราะห์ได้จากปฏิกิริยาระหว่างเมลามีนกับฟอร์มัลดีไฮด์ (ดู formaldehyde) ใช้สังเคราะห์พอลิเอสเทอร์ชนิดไม่อ่ิมตัว (unsaturated CH2 polyester) เปน็ หลกั นอกจากนี้ ยงั ใชส้ งั เคราะหส์ ารเคมตี า่ งๆ NH เชน่ กรดฟมู ารกิ (fumaric acid) แอลคดิ เรซนิ (alkyd resin) และสารฆ่าศัตรพู ชื และสัตว์ (pesticide) เป็นต้น C HN H NN HN H CH2 N C C N ( CH2) 2 N C C N ( CH2) 2 N C C N CH2 N N N HNH N CC N H NH CH2 CH2 เรซินเมลามีน-ฟอรม์ ัลดไี ฮด์ สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี 193

membranes เยอ่ื แผ่น, เมมเบรน metathesis เมทาทซี ิส ชั้นบางๆ ของวัสดุท่ีทำ�หน้าท่ีเป็นตัวก้ันคัดเลือก (selective ปฏิกิริยาการแลกเปล่ียนพันธะระหว่างโมเลกุลสารตั้งต้น 2 barrier) ระหวา่ ง 2 วฏั ภาค เพอ่ื ก้ันอนภุ าค โมเลกลุ หรือสาร โมเลกุล ได้ผลิตภัณฑ์ใหม่ท่ีมีความคล้ายคลึงกับโมเลกุลสาร ทีต่ ้องการโดยอาศัยแรงขบั (driving force) ได้แก่ ความดัน ต้ังต้น ปฏิกิริยาเมทาทีซิสท่ีสำ�คัญคือ โอเลฟินเมทาทีซิส ความเข้มข้น กระแสไฟฟ้า สมบัติของเย่ือแผ่นแต่ละชนิดมี (olefin metathesis) เปน็ ปฏกิ ริ ยิ าการแตกตวั และรวมตวั ของ ความแตกต่างกนั เช่น อาจมีความหนาตา่ งกนั มีโครงสรา้ ง สารโอเลฟนิ โดยใชต้ วั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ า เชน่ โลหะนกิ เกลิ (nickel) ตา่ งกนั ไดแ้ ก่ เอกพนั ธ์ (homogeneous) หรอื แบบวิวิธพันธ์ หรอื ทังสเตน (tungsten) ตัวอย่างเชน่ การสังเคราะหส์ ไตรีน (heterogeneous) นอกจากน้ี ยังแบ่งประเภทโดยใช้เส้น (ดู styrene) จากสารตั้งต้นเอทิลีน (ดู ethylene) และ ผ่านศูนย์กลางรูพรุน (pore diameter) คือ ไมโครพอรัส 1,2-ไดเฟนิลเอทิลีน (1,2-diphenylethylene) ณ อุณหภูมิ 2 (microporous) ทม่ี ีเสน้ ผา่ นศูนย์กลางรพู รนุ เล็กกว่า 2 นาโน -20 องศาเซลเซยี ส โดยใชท้ งั สเตนเฮกซะคลอไรด์ (tungsten เมตร มโิ ซพอรสั (mesoporous) ทม่ี ขี นาดเสน้ ผา่ นศนู ยก์ ลาง hexachloride) และเอทิลอะลูมิเนียมไดคลอไรด์ (ethyl รพู รนุ 2-50 นาโนเมตร และแมโครพอรสั (macroporous) aluminium dichloride) ในเอทานอล (ethanol) เปน็ ตัวเร่ง ที่มีขนาดเส้นผ่านศูนย์กลางรูพรุนมากกว่า 50 นาโนเมตร ปฏิกริ ยิ า ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ตัวอย่างการใช้เย่ือแผ่นในอุตสาหกรรมปิโตรเคมี เช่น กระบวนการแยกโอเลฟนิ (ดู olefin) และพาราฟนิ (ดู paraffin) ออกจากกนั โดยใชส้ ารละลายซลิ เวอรไ์ นเตรต (silver nitrate) เปน็ สารดดู ซบั สารโอเลฟนิ จะถกู ดงึ ออกจากสารดดู ซบั โดยผา่ น ของผสมเข้าไปในเส้นใยกลวงเย่ือแผ่นไมโครพอรัส (hollow 1,2-ไดเฟนิลเอทลิ ีน เอทลิ ีน microporous membrane fiber) โอเลฟินจะซึมผา่ นออกไป ดา้ นนอกของเยอื่ แผน่ สว่ นสาร ละลายทเี่ หลอื จะไหลอยภู่ ายใน เส้นใยกลวงเย่ือแผ่น สไตรีน meta-xylene, m-xylene เมทาไซลีน สารประกอบไฮโดรคาร์บอนไม่อิ่มตัวประเภทแอโรแมติกส์ (ดู aromatics) เป็นไอโซเมอร์ (isomer) หน่ึงของไซลีน (ดู xylene) จากทง้ั หมด 3 ไอโซเมอรค์ อื ออรโ์ ทไซลนี (o-xylene) เมทาไซลนี (m-xylene) และพาราไซลนี (p-xylene) โครงสรา้ ง ประกอบด้วยวงแหวนเบนซีน (ดู benzene) ที่มีหมู่เมทิล บ(mนeวtงhแyหl วgนroใuนpต,ำ�-แCหHน3ง่)เ2มทหามู่ เปน็ หมแู่ ทนทอี่ ะตอมไฮโดรเจน C8H10 (meta position) สูตรโมเลกุล การทำ�หนา้ ที่เปน็ ตวั ก้ันโมเลกลุ ของเย่อื แผ่น เย่ือแผน่ ขนาดตา่ งๆ เมทาไซลนี 194 สารานกุ รม เปิดโลกปิโตรเคมี ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ ของเหลว ไม่มีสี กล่นิ เหม็น ไม่ละลายน้�ำ ไวไฟ องค์ประกอบ หนง่ึ ของไซลนี ผสม (mixed xylene) ทผ่ี ลติ จากการรฟี อรม์ ดว้ ย ตวั เร่งปฏิกริ ิยา (catalytic reforming) ของสารตั้งตน้ แนฟทา (ดู naphtha) โดยการแยกข้นั สุดท้ายไดเ้ มทาไซลนี และพารา- ไซลนี ผสมกนั อยู่ สามารถน�ำ มาแยกออกจากกนั ไดโ้ ดยการดดู ซบั ด้วยตวั กรองระดับโมเลกลุ (molecular sieve) ทำ�หนา้ ทเี่ ป็น

สารดดู ซบั (adsorbent) ท�ำ ใหเ้ มทาไซลนี มคี วามบรสิ ทุ ธม์ิ ากขน้ึ ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ หรอื โดยการตกผลึก (ดู crystallization process) เนอื่ งจาก กา๊ ซ ไม่มสี ี ไมม่ กี ล่นิ เบากวา่ อากาศ ไวไฟ น้ำ�หนักโมเลกลุ พาราไซลนี มจี ดุ เยอื กแขง็ สงู กวา่ เมทาไซลนี จงึ สามารถตกผลกึ 16.04 กรัมต่อโมล ความหนาแน่น 0.717 กิโลกรัมต่อ แยกออกจากกันได้ เมทาไซลีนใช้สังเคราะห์กรดไอโซพทาลิก ลกู บาศก์เมตร จุดหลอมเหลว -182.5 องศาเซลเซยี ส และ (isophthalic acid) ใชเ้ ปน็ พอลเิ มอรร์ ว่ ม (ดู copolymer) จุดเดือด -161.6 องศาเซลเซียส โครงสร้างมีความเสถียร สำ�หรับเปลี่ยนสมบัติของพอลิเอทิลีนเทเรฟแทเลต (ดู มาก เนื่องจากมีการจัดเรียงโครงสร้างโมเลกุลเป็นทรงส่ีหน้า polyethylene terephthalate) หรือใชก้ ารเปล่ยี นไอโซเมอร์ (tetrahedral) และไม่มีอิเล็กตรอนคู่โดดเดี่ยว (lone pair (isomerization) ใหเ้ ปน็ พาราไซลีน ซง่ึ มีมลู คา่ สูงกวา่ electron) เหลืออยู่ภายในโครงสร้าง เป็นองค์ประกอบหลัก ที่พบในก๊าซธรรมชาติและเป็นผลิตภัณฑ์ผลพลอยได้จากการ methacrylic acid (MAA) กรดเมทาครลิ ิก (เอม็ เอเอ) กลนั่ น�้ำ มนั ดบิ ใชเ้ ปน็ เชอ้ื เพลงิ ส�ำ หรบั รถยนต์ ภาคอตุ สาหกรรม 2 สารประกอบอินทรีย์ประเภทไวนิล (vinyl) ท่ีมีหมู่เมทิล โดยใช้ความดันอัดลงในถังเก็บเรียกว่า ก๊าซธรรมชาติอัดหรือ (methyl group, อ-ยCา่ Hง3ล)ะ และหมคู่ าร์บอกซิลกิ (carboxylic ซีเอ็นจี (compressed natural gas (CNG)) สำ�หรับใน group, -COOH) 1 หมู่ บนอะตอมคารบ์ อนเดยี วกนั ประเทศไทยรู้จักในช่ือ เอ็นจีวีหรือก๊าซธรรมชาติสำ�หรับ ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ในโครงสร้าง สูตรโมเลกุล C4H6O2 รถยนต์ (natural gas for vehicles (NGV)) นอกจากนี้ ยังเป็นสารตั้งต้นสำ�หรับผลิตสารเคมีต่างๆ ในอุตสาหกรรม O เคมแี ละปิโตรเคมี ไดแ้ ก่ กา๊ ซสงั เคราะห์ (synthesis gas) OH ซึ่งประกอบด้วยคาร์บอนมอนอกไซด์และไฮโดรเจน ที่เป็น สารต้ังต้นสำ�หรับผลิตเมทานอล (methanol) กรดแอซีติก กรดเมทาคริลกิ (ดู acetic acid) และแอซีติกแอนไฮไดรด์ (ดู acetic anhydride) เปน็ ต้น ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ ของเหลว ไม่มสี ี กลิ่นเหม็นฉุน ละลายในตัวทำ�ละลายอินทรยี ์ ได้ดี สังเคราะหโ์ ดยใช้ไอโซบวิ ทีน (ดู iso-butene) เปน็ สาร ต้ังต้น ผ่านปฏิกริ ิยา 2 ขนั้ ตอน ไอโซบวิ ทีน ออกซิเจน เมทาโครลีน น�้ำ CH3 CH3 CH2=C COOH เมทาโครลีน ออกซิเจน เมทาครลิ ิก กรดเมทาครลิ กิ ใชผ้ ลติ เมทลิ เมทาครเิ ลตมอนอเมอร์ (ดู methyl รถยนต์ทีใ่ ชม้ เี ทนเปน็ เช้ือเพลิง methacrylate) โดยท�ำ ปฏิกิรยิ ากับเมทานอล (ดู methanol) ส�ำ หรับผลติ พอลิเมทลิ เมทาครเิ ลต สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี methane มเี ทน สารประกอบไฮโดรคารบ์ อนอมิ่ ตวั ประเภทแอลเคน (ดู alkane) ที่มีขนาดเล็กที่สุดในกลุ่ม ประกอบด้วยอะตอมคาร์บอนเพียง 1 อะตอม ในโครงสร้าง สูตรโมเลกุล CH4 H HCH H มีเทน 195

methanol, methyl alcohol เมทานอล, เมทิลแอลกอฮอล์ methyl ethyl ketone (MEK) เมทลิ เอทลิ คโี ทน (เอ็มอเี ค) สารประกอบอินทรียป์ ระเภทแอลกอฮอล์ (alcohol) ทมี่ ขี นาด สารประกอบอินทรีย์ประเภทคีโทน (ketone) โครงสร้าง เลก็ ที่สดุ ในกลุ่ม มหี ม่ไู ฮดรอกซิล (hydroxyl group, -OH) ประกอบดว้ ยอะตอมคารบ์ อน 4 อะตอม สตู รโมเลกลุ C4H8O เปน็ หมแู่ ทนทไี่ ฮโดรเจน ทเี่ ชอื่ มตอ่ กบั อะตอมคารบ์ อนในมเี ทน (ดู methane) สูตรโมเลกลุ CH3OH 2 เมทลิ แอลกอฮอล์ เมทิลเอทลิ คีโทน ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ เมทิลแอลกอฮอล์เป็นของเหลวใส ระเหยได้ง่าย มีกลิ่นฉุน ของเหลวใส ไมม่ สี ี มกี ลนิ่ ฉนุ คลา้ ยใบสาระแหน่ สงั เคราะหโ์ ดย ใช้นอรม์ ัลบิวทีน (ดู n-butene) เป็นสารตัง้ ตน้ ผา่ นปฏิกริ ยิ า สังเคราะหจ์ ากกา๊ ซสังเคราะห์ (synthesis gas) ทป่ี ระกอบ ออกซเิ ดชนั (oxidation) ทภ่ี าวะอณุ หภมู ิ 130 องศาเซลเซยี ส ดว้ ยคารบ์ อนมอนอกไซดแ์ ละไฮโดรเจน ในสดั ส่วน 1:2 โมล ความดนั 3 บาร์ โดยใชแ้ พลเลเดยี ม (II) คลอไรด์ (palladium ทภี่ าวะอุณหภูมิ 250 องศาเซลเซยี ส ความดัน 50-100 บาร์ (II) chloride) หรือคอปเปอร์ (II) คลอไรด์ (copper (II) โดยมีโลหะผสมทองแดง-ซงิ ก์ออกไซด์ (copper-zinc oxide) chloride) เปน็ ตัวเร่งปฏกิ ิรยิ า และอะลูมินา (alumina) เป็นตวั เรง่ ปฏกิ ิริยา CH3COIICH2CH3 CO + 2H2 CH3OH นอร์มลั บิวทนี ออกซเิ จน เมทิลเอทิลคีโทน คาร์บอนมอนอกไซด์ ไฮโดรเจน เมทานอล ใช้เป็นเชื้อเพลิงสำ�หรับเซลล์เช้ือเพลิง (fuel cell) และ เป็นตัวทำ�ละลายสำ�หรับวัสดุเคลือบผิวประเภทไวนิล (vinyl) เป็นวัตถุดิบสำ�หรับสังเคราะห์สารเคมีต่างๆ ประมาณ และอะคริลิก (acrylic) รวมถึงกาว ใช้ผลิตสารเคมอี ่ืนๆ เชน่ มากกว่าร้อยละ 50 ของเมทานอลนำ�ไปผลิตฟอร์มัลดีไฮด์ เมทลิ เอทลิ คโี ทนเพอรอ์ อกไซด์ (methyl ethyl ketone peroxide) (ดู formaldehyde) สว่ นทเี่ หลอื น�ำ ไปผลติ เมทลิ เอสเทอรต์ า่ งๆ ตัวเร่งปฏิกิริยาสำ�หรับการสังเคราะห์พอลิเอสเทอร์เมทิล- (methyl ester) เชน่ เมทิลอะคริเลต (methyl acrylate) เพนทนี อล (methyl pentynol) นอกจากน้ี ยงั ใชเ้ ปน็ ตวั ท�ำ ละลาย เมทลิ เมทาคริเลต (ดู methyl methacrylate) เมทลิ แอซีเทต ของพอลิเอไมด์ (ดู polyamide) และสารยับยั้งการกัดกร่อน (methyl acetate) และเมทิลเทเรฟแทเลต (methyl (corrosion inhibitor) terephthalate) เปน็ ตน้ นอกจากน้ี ยงั ใชผ้ ลติ เมทลิ เทอรเ์ ชยี ร-ี บิวทลิ อเี ทอร์ (ดู methyl tertiary butyl ether) ทใ่ี ชเ้ ป็นสาร เพิม่ เลขออกเทน (octane booster) ในน�ำ้ มนั เบนซนิ ยังใช้ เปน็ สารต้ังตน้ ในการผลติ ไบโอดเี ซล (biodiesel) ด้วย เมทลิ เอทิลคีโทน เชอ้ื เพลิงสำ�หรับเซลล์เช้ือเพลิง 196 สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี

methyl methacrylate (MMA) เมทลิ เมทาครเิ ลต (เอม็ เอม็ เอ) หสแาลมระู่แปหทรมนะู่เทกม่ีบอทนบิลออแะินอตทซอรีเมทียค์ตาทร(ี่มบ์ mีหอeมนtู่เhเมดyทียlaิลวcกeนั (tmatสeeูตt,hรyโ-มlCเOลgกrOoลุ CupHC,35)H-C8เOHป2็น3) แผ่นอะครลิ กิ เมทลิ เมทาคริเลต 2 methyl isobutyl ketone (MIBK) เมทิลไอโซบิวทลิ คีโทน ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน (เอ็มไอบเี ค) ของเหลว ไมม่ สี ี สงั เคราะหจ์ ากสารตง้ั ตน้ แอซโี ทนท�ำ ปฏกิ ริ ยิ า สารประกอบอินทรีย์ประเภทคีโทน (ketone) โครงสร้าง ไฮโดรไซยาเนชนั (hydrocyanation) กบั ไฮโดรเจนไซยาไนด์ ประกอบดว้ ยอะตอมคารบ์ อน 6 อะตอม สตู รโมเลกลุ C6H12O ได้สารไซยาโนไฮดริน (cyanohydrin) ซง่ึ จะท�ำ ปฏิกริ ิยาต่อกับ กรดซัลฟิวริก (sulfuric acid) และเมทานอล (ดู methanol) ไดผ้ ลผลติ หลกั คอื เมทลิ เมทาครเิ ลต โดยมแี อมโมเนยี มซลั เฟต (ammonium sulfate) เป็นผลผลติ พลอยได้ เมทิลไอโซบวิ ทิลคีโทน ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อณุ หภมู หิ อ้ งและความดนั บรรยากาศ แอซีโทน ไฮโดรเจนไซยาไนด์ ไซยาโนไฮดรนิ ของเหลวไมม่ สี ี มีกลิน่ คลา้ ยใบสาระแหน่ ไวไฟ สงั เคราะห์ โดยใช้แอซีโทน (ดู acetone) เป็นสารตั้งต้น ทำ�ปฏิกิริยา H3C CN แอลดอลคอนเดนเซชัน (ดู aldol condensation) และมี C + H2SO4 + CH3OH โซเดยี มไฮดรอกไซด์ (sodium hydroxide) เปน็ ตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ า OH CH3 NaOH (CH3)2CCH2COCH3 H2O (CH3)2C=CHCOCH3 H3C CO ไดแอซีโOทHน แอลกอฮอล์ ไซยาโนไฮดริน กรดซลั ฟิวรกิ เมทานอล CHแ3อซโี ทน เมสทิ ิลออกไซด์ H3C CN COOCH3 C +HCu2 /NHi2ScOat4. + CH3OH (CH3)2CHCH2CHCH3 H2C C + NH4HSO4 (CHH3)32CCHCH2COOHCH3 CH3 แอมโมเนียมซลั เฟต เมทิลเมทาครเิ ลต OH เมทลิ ไอโซบวิ ทิลคโี ทน เมทิลไอโซบิวทิลคารบ์ ินอล ประมาณรอ้ ยละ 80 ของเมทลิ เมทาครเิ ลตใชเ้ ปน็ สารตงั้ ตน้ ใน ใช้เป็นตัวทำ�ละลายสำ�หรับไนโตรเซลลูโลส (nitrocellulose) การผลติ พอลเิ มทลิ เมทาครเิ ลต (ดู poly(methyl methacrylate)) แลกเกอร์ (lacquer) รวมถงึ พอลเิ มอร์และเรซนิ (ดู resin) ท่ีใช้ผลติ แผ่นพลาสตกิ ใสส�ำ หรับขึน้ รปู ชิน้ งานต่างๆ เมทลิ ไอโซบวิ ทลิ คีโทน เมทิลเมทาครเิ ลต สารานุกรม เปิดโลกปโิ ตรเคมี 197

methyl methacrylate acrylonitrile butadiene styrene (MABS) เมทลิ เมทาครเิ ลต อะครโิ ลไนไทรล์บวิ ทาไดอีนสไตรนี (เอ็มเอบีเอส) เทอรม์ อพลาสตกิ ทม่ี มี อนอเมอรร์ ว่ ม (comonomer) ทง้ั หมด 4 ชนดิ คอื เมทลิ เมทาครเิ ลต (ดู methyl methacrylate) อะครโิ ลไนไทรล์ (ดู acrylonitrile) บวิ ทาไดอนี (ดู butadiene) และสไตรนี (ดู styrene) เชอ่ื มกนั แบบพอลเิ มอร์ 4 กง่ิ ในสองวฏั ภาค (a two-phase graft tetrapolymer) สมบตั โิ ดยทว่ั ไปเหมอื นกบั เอบเี อส (ABS) แตต่ า่ งกนั ตรงทมี่ กี ารเพมิ่ เมทลิ - เมทาคริเลตมอนอเมอร์ ทำ�ให้มีค่าดัชนีหักเหของสองวัฏภาคใกล้กับค่าที่ทำ�ให้โปร่งแสง และยงั สามารถปรับปรุงใหม้ คี วามตา้ นทานการเสอื่ ม (degradation) ดว้ ยความร้อน 2 methyl tertiary butyl ether (MTBE) เมทลิ เทอร์เชยี รบี วิ ทิลอีเทอร์ (เอม็ ทบี อี )ี สารประกอบอินทรีย์ประเภทอีเทอร์ (ether) โครงสร้างประกอบด้วยอะตอมคาร์บอน 5 อะตอม โดยมอี ะตอมออกซิเจนแทรกอยใู่ นโครงสร้าง สูตรโมเลกลุ C5H12O ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน O เมทลิ เทอรเ์ ชียรบี วิ ทิลอเี ทอร์ ลกั ษณะทางกายภาพ ณ อุณหภูมิหอ้ งและความดันบรรยากาศ ของเหลวไม่มสี ี มกี ลิ่น คล้ายใบสาระแหน่ ไวไฟ สงั เคราะหโ์ ดยใช้ไอโซบิวทนี (ดู iso-butene) เป็นสารตงั้ ต้น ทำ�ปฏกิ ริ ิยากับเมทานอล (ดู methanol) ทภ่ี าวะอณุ หภมู ิ 50 องศาเซลเซียส ความดนั บรรยากาศ โดยมีกรดเปน็ ตวั เร่งปฏกิ ริ ิยา CH3 CH3 CH3OH + CH3 C=CH2 CH3 O C CH3 เมทานอล ไอโซบวิ ทีน CH3 เมทลิ เทอรเ์ ชยี รบี วิ ทลิ อเี ทอร์ ใชเ้ ปน็ สารเตมิ แตง่ (additive) เพอื่ เพมิ่ เลขออกเทน (octane number) ของน�ำ้ มนั เบนซนิ (gasoline) และใช้เป็นตัวทำ�ละลาย เมทิลเทอร์เชยี รบี ิวทิลอเี ทอร์ 198 สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี

methylene diphenylene diisocyanate (MDI) เมทิลีนไดเฟนิลีนไดไอโซไซยาเนต (เอ็มดไี อ) สารประกอบที่มีหมู่ไอโซไซยาเนต (ดู isocyanate) ใช้ในการสังเคราะห์พอลิยูริเทน (ดู polyurethane) OC N NCO 2 เมทิลีนไดเฟนลิ นี ไดไอโซไซยาเนต ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน microemulsion polymerization การเกิดพอลเิ มอร์แบบไมโครอิมัลชัน การสังเคราะห์พอลิเมอร์ท่ีมีกลไกปฏิกิริยาเช่นเดียวกับการเกิดพอลิเมอร์แบบอิมัลชัน (ดู emulsion polymerization) แต่ควบคมุ ให้มีขนาดอนุภาคไม่เกนิ 100 นาโนเมตร ในขั้นตอนแรกผสมมอนอเมอร์ สารลดแรงตึงผิว และนำ้� แล้วนำ�ไปกวนในเครื่องกวน จากนั้นปั่นสารละลายด้วยโฮโมจิไนเซอร์ ซ่ึง เป็นเครื่องกวนที่มคี วามดนั หรอื ความเร็วรอบสูง ทำ�ให้ไดห้ ยดมอนอเมอร์ขนาดไมเ่ กิน 100 นาโนเมตร แล้วจึงเติมสารเร่ิมปฏิกิริยาเพ่ือทำ�ให้เกิดเป็นพอลิเมอร์ ใช้สังเคราะห์พอลิเมอร์นาโนแคปซูล อาทิ พอลิสไตรีนนาโนแคปซลู ส�ำ หรับสง่ ผา่ นยา (drug delivery) isooctaneAd+dmonomer Polymerization MicSeullrefaicntawnat ter FilledMsicuerfllaectant Phase-separation Remove surfactant Dry mCoorrpeh-oshloeglly naPnooclyampesrule แผนภมู กิ ารเกดิ พอลิเมอร์แบบไมโครอิมัลชันเพื่อสงั เคราะห์พอลิสไตรีนนาโนแคปซูล สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี 199

miniemulsion polymerization การเกิดพอลิเมอรแ์ บบมนิ อิ ิมลั ชนัผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน การสงั เคราะหพ์ อลเิ มอรท์ ม่ี กี ลไกปฏกิ ริ ยิ าเชน่ เดยี วกบั การเกดิ พอลเิ มอรแ์ บบอมิ ลั ชนั (ดู emulsion polymerization) และการเกดิ พอลเิ มอรแ์ บบไมโครอมิ ลั ชนั (ดู micro- emulsion polymerization) แต่ควบคุมให้มีขนาดอนุภาคอยู่ระหว่าง 50-500 นาโนเมตร (ตา่ งจากการเกดิ พอลเิ มอรแ์ บบไมโครอมิ ลั ชนั ทมี่ กี ารควบคมุ ขนาดอนภุ าค ไมเ่ กิน 100 นาโนเมตร) ในขนั้ ตอนแรกผสมมอนอเมอร์ สารลดแรงตงึ ผิว และน�้ำ ลงไปในเครอ่ื งกวน แล้วป่นั กวนสารละลายดว้ ยโฮโมจิไนเซอร์ ซึ่งเป็นเครื่องกวนทมี่ ี ความดนั หรอื ความเรว็ รอบสงู ท�ำ ใหไ้ ดห้ ยดมอนอเมอรข์ นาดอนภุ าคระหวา่ ง 50-500 นาโนเมตร แล้วจึงเติมสารเร่ิมปฏิกิริยาเพ่ือทำ�ให้เกิดเป็นพอลิเมอร์ ใช้สังเคราะห์ 2 พอลเิ มอรน์ าโนแคปซลู อาทิ พอลสิ ไตรนี นาโนแคปซลู ส�ำ หรบั สง่ ผา่ นยา (drug delivery) หรอื หอ่ ห้มุ อนภุ าคเหลก็ ออกไซด์ ทีถ่ กู ปรับปรุงพืน้ ผิวโดยพอลสิ ไตรีนนาโนแคปซูล mixed C4 ซี 4 ผสม ของผสมไฮโดรคาร์บอนท่ีมีองค์ประกอบหลักเป็นไฮโดรคาร์บอน ที่มีอะตอมคาร์บอน 4 อะตอม ไดแ้ ก่ ไอโซบิวทนี (ดู isobutene) บิวทาไดอนี (ดู butadiene) และ 1-บิวทีน (ดู 1-butene) ลักษณะทางกายภาพ ณ อุณหภูมิห้องและความดัน บรรยากาศ ก๊าซ ไม่มีสี มีกล่ิน เป็นผลผลิตผลพลอยได้จากการผลิตสารโอเลฟิน (ดู olefin) จากกระบวนแตกตัวของแนฟทา (ดู naphtha) นำ�ซี 4 ผสม มาแยก องค์ประกอบแต่ละชนิดให้บริสุทธิ์ก่อนท่ีจะนำ�ไปใช้ประโยชน์ ไอโซบิวทีนใช้เป็นสาร ต้ังต้นในการผลิตเมทิลเทอร์เชียรีบิวทิลอีเทอร์ สำ�หรับเพ่ิมเลขออกเทน (octane number) ในน้ำ�มันเบนซิน (gasoline) บิวทาไดอีนใช้ในการผลิตยางสังเคราะห์ หรือพลาสติกต่างๆ เช่น ยางบิวทาไดอีน (ดู butadieine rubber) และพลาสติก อะครโิ ลไนไทรล-์ บิวทาไดอนี -สไตรีน (ดู acrylonitrile-butadiene-styrene) 1-บิวทนี ใช้เป็นสารโคมอนอเมอร์ (comonomer) รว่ มกับเอทิลนี (ดู ethylene) ส�ำ หรับผลิต พอลเิ อทิลนี ชนดิ ความหนาแนน่ สงู (ดู high density polyethylene) และพอลิเอทลิ นี เชงิ เสน้ ความหนาแน่นต�ำ่ (LLDPE) FeCI2 + FeCI3 Coprecipitation γ-Fe2O3 Phase transfer with in alkaline medium PAM200/Styrene PAM200 = CH3 CH3 CH C C O CH2 CH O n=6 P O γ-Fe2O3 CH2 CH O Styrene Emulsification Miniemulsion polymerization Water แผนภูมิการเกิดพอลิเมอร์แบบมนิ อิ มิ ลั ชนั ของพอลสิ ไตรีนเพือ่ หอ่ หุ้มอนุภาคเหล็กออกไซดท์ ่ีถูกปรบั ปรุงพน้ิ ผวิ 200 สารานุกรม เปิดโลกปโิ ตรเคมี

modacrylic fiber เสน้ ใยโมดะคริลกิ พอลิเมอร์สังเคราะห์ท่ีผลิตขึ้นเพื่อให้โซ่มีความยาวสูง ประกอบด้วยอะคริโลไนไทรล์ (ดู acrylonitrile) ร้อยละ 35-85 และร้อยละ 20 หรือมากกว่าเป็นไวนิลคลอไรด์หรือไวลินิดีน- คลอไรด์ มสี มบตั แิ ละการนำ�ไปใชค้ ลา้ ยกับอะคริลิก แตม่ สี ่วนทแ่ี ตกตา่ งคอื มคี วามตา้ นทานสาร เคมแี ละการเผาไหมส้ งู กวา่ มคี วามไวต่อความร้อน และมคี วามถว่ งจ�ำ เพาะมากกวา่ ใชใ้ นการผลติ สงิ่ ทอ เสอ้ื ผา้ กันไฟ พรม และผมปลอม 2 ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ผลิตภัณฑจ์ ากเส้นใยโมดะคริลิก สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี 201

molecular sieve ตัวกรองโมเลกลุ , โมเลคิวลารซ์ ฟี ผลติ ภณั ฑป์ โิ ตรเคมี กระบวนการผลิต คณุ สมบัตผิ ลติ ภัณฑ์ และการใชง้ าน ซโี อไลต์ วัสดุท่ีมีรูพรุนขนาดเล็กท่ีมีขนาดสม่ำ�เสมอ ใช้เป็นสารดูดซับ สารประกอบอะลูมโิ นซลิ เิ กต กา๊ ซและของเหลว และใชแ้ ยกโมเลกลุ ขนาดตา่ งๆ ในของผสม ออกจากกัน โดยโมเลกุลท่ีมีขนาดเล็กกว่าขนาดรูพรุนจะผ่าน เขา้ ไปภายในวสั ดแุ ละถกู ดดู ซบั สว่ นโมเลกลุ ทมี่ ขี นาดใหญก่ วา่ ไมส่ ามารถเขา้ ไปได้ ถ้าเปน็ กรณีทโ่ี มเลกุลในของผสมมีขนาด 2 เทา่ กนั การแยกจะขน้ึ กบั ความมขี ว้ั (polarity) ระหวา่ งโมเลกลุ ของตัวถูกดูดซับและตัวดูดซับ แตกต่างจากตัวกรอง (filter) ชนิดท่ัวไปที่ไม่สามารถกรองสารในระดับโมเลกุลและไม่มี การดูดซับเกิดข้ึน นิยมใช้ในการดึงนำ้� (ดู dehydration) ออกจากสารตั้งต้นในอุตสาหกรรมปิโตรเลียมและปิโตรเคมี เพอ่ื ปอ้ งกนั การสกึ กรอ่ นของอปุ กรณโ์ ลหะตา่ งๆ ภายในโรงงาน ตัวกรองโมเลกุลที่ใช้งานแล้วสามารถนำ�ไปฟ้ืนฟูสภาพได้ใหม่ อีกคร้ัง โดยการลดความดนั ใหค้ วามรอ้ น รวมถงึ การไลด่ ้วย ก๊าซพา (carrier gas) ตัวอย่างของตัวกรองโมเลกุล เช่น สารประกอบอะลูมิโนซิลิเกต (alumino silicate mineral) ดินเหนียว (clay) แกว้ ทมี่ ีรูพรุน (porous glass) ถา่ นรูพรุน ขนาดเลก็ มาก (microporous charcoal) ซโี อไลต์ (ดู zeolite) คารบ์ อนกัมมนั ต์ (activated carbon) รวมถึงสารสงั เคราะห์ ท่ีมีโครงสร้างเป็นรูพรุน ขนาดของตัวกรองโมเลกุลมีอยู่ หลายขนาดดว้ ยกัน ดงั นี้ 1) ตัวกรองโมเลกลุ ทม่ี ีขนาด 3 องั สตรอม (angstrom) หรือ ชนิด 3A เหมาะสำ�หรับดูดซับสารแอมโมเนีย (ammonia) และนำ้� 2) ตัวกรองโมเลกุลท่ีมีขนาด 4 อังสตรอม หรือชนิด 4A เหมาะสำ�หรับดูดซับน้ำ� คาร์บอนไดออกไซด์ ซัลเฟอร์ ไดออกไซด์ (sulfur dioxide) ไฮโดรเจนไดซลั ไฟด์ (hydrogen sulfide) เอทิลีน (ethylene) อีเทน (ethane) โพรพิลีน (propylene) เอทลิ แอลกอฮอล์ (ethyl alcohol) 3) ตัวกรองโมเลกุลที่มีขนาด 5 อังสตรอม หรือชนิด 5A เหมาะสำ�หรับดูดซับสารประกอบไฮโดรคาร์บอนชนิดโซ่ตรง แอลกอฮอล์ และสารประกอบเมอรแ์ คปแทน (mercaptan) ทมี่ จี �ำ นวนคาร์บอนน้อยกว่า 4 อะตอม 4) ตวั กรองโมเลกลุ ทมี่ ีขนาด 8 องั สตรอม หรอื ชนดิ 10X เหมาะส�ำ หรบั ดดู ซบั สารประกอบไฮโดรคารบ์ อน ทมี่ โี ครงสรา้ ง แบบกิง่ หรอื แอโรแมตกิ ส์ 5) ตวั กรองโมเลกลุ ท่มี ขี นาด 10 องั สตรอม หรอื ชนดิ 13X เหมาะสำ�หรบั ดดู ซบั สารไดบิวทีลามนี (dibutylamine) 202 สารานกุ รม เปิดโลกปโิ ตรเคมี