สารานุกรมเปิดโลกปิโตรเคมี

external plasticization การเสรมิ สภาพพลาสตกิ ภายนอก flame retardant สารหนว่ งไฟ 3 การทำ�ให้พลาสติกอ่อนตัว ลดอุณหภูมิเปลี่ยนสภาพแก้ว สารอนิ ทรยี ห์ รอื อนนิ ทรยี ์ ซงึ่ มโี บรมนี (bromine) หรอื คลอรนี ลดความหนืดของพลาสติกหลอม และลดมอดุลัสของ (chlorine) หรือฟอสฟอรัส (phosphorus) หรือพลวง คอมพาวนดแ์ ละการปรบั ปรุงคณุ สมบตั ิของพลาสตกิ ความยืดหยุ่นของพลาสติก โดยใส่สารเสริมสภาพพลาสติก (antimony) หรอื อะลมู เิ นยี ม (aluminium) ธาตใุ ดธาตหุ นงึ่ เปน็ (ดู plasicizers) ในพลาสตกิ ทแี่ ข็งเปราะ เปน็ วธิ ที ีน่ ยิ มมาก องคป์ ระกอบ ใสใ่ นพลาสตกิ เพอ่ื ตา้ นการตดิ ไฟ ท�ำ ใหต้ ดิ ไฟยาก ขอ้ ดขี องการเสรมิ สภาพพลาสตกิ ภายนอกคอื สามารถควบคมุ โดยลดอณุ หภมู กิ ารจดุ ตดิ ไฟ (ignition temperature) และชะลอ ระดับความอ่อนตัวมากหรือน้อยตามอุณหภูมิใช้งาน โดยเลือก อตั ราการเผาไหมข้ องพลาสตกิ เพม่ิ ความปลอดภยั ปอ้ งกนั ชวี ติ ชนิดและปรับปริมาณสารเสริมสภาพพลาสติก สารเสริม และทรพั ย์สนิ ไม่สามารถทำ�ให้พลาสติกไมต่ ดิ ไฟ แตช่ ่วยลด พลาสติกภายนอกมีทั้งท่ีเป็นโมเลกุลขนาดเล็ก (มอนอเมอร์) ความสามารถในการตดิ ไฟหรอื สภาพลุกไหม้ได้ (flammability) และเป็นโมเลกุลขนาดใหญ่ (พอลิเมอร์) นิยมใช้มอนอเมอร์ หรือช่วยให้ไฟมอดดับเองได้ (self-extinguishing) โดยเข้าไป เพราะราคาถกู กวา่ และสามารถใชก้ บั ผลติ ภณั ฑห์ ลากหลายกวา่ แทรกแซงกลไกการเผาไหม้ด้วยวิธีทางกายภาพ หรือโดย แต่มีข้อเสียคือ ให้ความอ่อนตัวไม่ถาวร เพราะสารสามารถ ปฏกิ ริ ิยาเคมี เช่น ลดเชอื้ เพลงิ ส�ำ หรบั การตดิ ไฟ ลดความร้อน เคล่ือนย้ายสู่ผิวพลาสติก และระเหยหรือถูกสกัดออกได้ง่าย หรือลดปรมิ าณออกซเิ จน แบง่ เป็น 2 ประเภท ได้แก่ ประเภท เพราะยึดกับพลาสติกโดยพันธะทางกายภาพ ตัวอย่างสาร ที่ทำ�ปฏิกิริยากับพอลิเมอร์ สร้างพันธะทางเคมียึดกับเนื้อ เสรมิ สภาพพลาสตกิ ภายนอกชนดิ มอนอเมอร์ เชน่ สารประกอบ พลาสติก และประเภทที่ใช้เป็นสารเติมแต่ง (ดู additive) ทาเลต (phthalate) อพิ ็อกซี (epoxy) อะดเิ พต (adipate) ใส่ผสมทางกายภาพกับพลาสติกท่ีต้องการสมบัติต้านการ อะซิเลต (azelate) และไทรเมลลเิ ทต (trimellitate) รวมทั้ง ติดไฟโดยไม่เกิดพนั ธะทางเคมี แบง่ ตามลกั ษณะการทำ�หนา้ ที่ เอสเทอรอ์ น่ื ๆ เชน่ กลทู าเรต (glutarate) และซเิ ทรต (citrate) เปน็ 3 กลมุ่ คือ 1) กล่มุ ท่ีเกดิ ถ่านชาร์ (char former) ทำ�หน้าทตี่ ้านเปลวไฟ filler ตวั เติม โดยก่อให้เกิดชั้นถ่านชาร์ท่ีเป็นฉนวนปิดก้ันผิวพลาสติกจาก สารเตมิ แตง่ (ดู additive) แบบผงอนิ ทรยี ห์ รอื อนนิ ทรยี ์ ไดจ้ าก ความร้อนจากไฟ และปิดก้ันไม่ให้ออกซิเจนจากบรรยากาศ ธรรมชาติ แรธ่ าตุ หรอื การสงั เคราะห์ ใสใ่ นพลาสตกิ เพอื่ เพมิ่ เขา้ ไป ได้แก่ สารทมี่ ีฟอสฟอรสั เช่น แอมโมเนียมฟอสเฟต ปริมาตรและเพ่ือลดต้นทุน เพราะราคาถูกกว่าพลาสติกมาก (ammonium phosphate) หรอื ซงิ คบ์ อเรต (zinc borate) ให้ผลพลอยได้ดา้ นสมบัติเชิงกล เชงิ กายภาพ และเชงิ ความร้อน 2) กลุ่มท่ีดูดซับความร้อน (heat absorber) ทำ�หน้าท่ีลด ขนึ้ กบั ชนดิ ของตวั เตมิ นยิ มใสป่ ระมาณรอ้ ยละ 10-50 โดยน�ำ้ หนกั ความร้อนโดยใช้ความร้อนไประเหยนำ้�ออกจากสาร ช่วยให้ ถ้าใส่มากเรียกว่าสารเพ่ิมเน้ือ (extender) เดิมนิยมใส่ใน พนื้ ผวิ เยน็ ลงจนต�ำ่ กวา่ อณุ หภมู กิ ารจดุ ติดไฟ ไดแ้ ก่ สารกลมุ่ พลาสตกิ เทอร์มอเซต เชน่ ฟีนอลกิ (phenolic) ยเู รยี (urea) ไฮเดรตของโลหะ เช่น อะลูมเิ นยี มไทรไฮเดรต (aluminium และเมลามีน (melamine) ปัจจุบันใช้มากทั้งในพลาสติก trihydrate) แมกนเี ซยี มไฮดรอกไซด์ (magnesium hydroxide) เทอร์มอเซตและเทอร์มอพลาสติก นอกจากช่วยลดต้นทุน เปน็ ตน้ ยงั ชว่ ยดา้ นการขนึ้ รปู ด้วย ตวั เตมิ ชนิดแรกๆ คอื ผงไมห้ รือ 3) กลุ่มท่ดี ับเปลวไฟ (flame quencher) ทำ�หน้าทโี่ ดยลด ผงขี้เลื่อย ซ่ึงมีความแข็งแรงเพราะมีเส้นใยไม้ ราคาถูก ออกซิเจนดว้ ยการแทรกแซงปฏกิ ิริยาในเปลวไฟ ได้แก่ สารกลุ่ม น�้ำ หนักเบา ผสมง่าย แตม่ ขี ้อเสยี คอื ดดู นำ้�ได้มาก ปจั จุบันใช้ ท่ีมแี ฮโลเจน เชน่ โบรมนี (bromine) หรือคลอรีน (chlorine) ตัวเติมอ่นื ๆ เช่น แคลเซยี มคารบ์ อเนต (calcium carbonate, มักใช้ร่วมกับสารเสริม (synergist) เช่น สารหน่วงไฟ CตวัaเCตOมิ 3ส) ว่ นทใัลหกญ์ ช่ (tว่ aยlcเพ) มิ่ ดสินมเบหตั นิ เียชวน่ (clay) ซิลิกา (silica) ไทรออกไซด์ของพลวง (antimony trioxide) ไมกา (mica) เพมิ่ ความ ต้านทานความรอ้ น (heat resistance) และลดการบดิ เบี้ยว ตวั อยา่ งผลติ ภณั ฑท์ ต่ี อ้ งใชส้ ารหนว่ งไฟ เชน่ สายไฟ-สายเคเบลิ (warpage) ออกไซด์ของโลหะ (metal oxide) แคลเซียม ซัลเฟต (calcium sulfate) เพิ่มความต้านทานแรงดึงและ แรงกด แบเรยี มซัลเฟต (barium sulfate) เปน็ ผงสขี าว เพิ่ม ความถ่วงจำ�เพาะ ความต้านทานแรงเสียดทานและสารเคมี คารบ์ อนแบลก็ (ดู carbon black) เปน็ ผงสดี �ำ ต้านการเกดิ ประจไุ ฟฟา้ สถติ และเพมิ่ ความเปน็ ตวั น�ำ (conductive) ผงหนิ / ผงชอลค์ (stone flour/chalk) ผงแก้วกลวง (hollow glass micro sphere) ชว่ ยลดความหนาแนน่ เสน้ ใยแกว้ (glass fiber) สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี 303

คอมพาวน ์ดและการป ัรบป ุรง ุคณสม ับติของพลาส ิตก3 พลาสตกิ ทไ่ี ม่ใสส่ ารหนว่ งไฟ มักตดิ ไฟง่ายและเรว็ fluorescent whitening agent (FWA), fluorescent brightener (FB) สารเพ่มิ ความขาว จากการวาวแสง (เอฟดบั เบิลยูเอ, เอฟบ)ี ดู optical brightening agent (OBA) foaming การท�ำ โฟม การทำ�ให้พลาสติกมีโครงสร้างเป็นรูพรุนแบบโฟมโดยใช้สารฟู (ดู chemical blowing agent) ซง่ึ จะแตกตวั ใหก้ า๊ ซเมอื่ ไดร้ ับความร้อนขณะขึ้นรูป ข้อดขี องการทำ�โฟมคือ การลดต้นทุนเพราะใช้ วัตถุดิบน้อยลง (เทียบกับช้ินงานพลาสติกปกติขนาดเท่ากัน) ลดน้ำ�หนักและความหนาแน่นของ ช้ินงานพลาสติก ผลิตเปน็ ช้ินงานโฟมพลาสตกิ หนาโดยไมม่ ีปญั หาการบดิ เบี้ยว (warpage) หรอื ต�ำ หนทิ ผี่ วิ ชน้ิ งาน เชน่ รอยยบุ (sink mark) โฟมพลาสตกิ เปน็ ฉนวนความรอ้ นทดี่ ี ทนการกระแทก ไดด้ ี แตข่ อ้ เสียของการท�ำ โฟมคือ รอบเวลาการขึน้ รปู ช้นิ งาน (cycle time) นานกวา่ การขึน้ รูป ชิน้ งานพลาสติกปกติโดยกระบวนการอืน่ ๆ fragrance กลน่ิ หอม น�้ำ มนั หอม (fragrance oil) ใสผ่ สมในพลาสตกิ เพอื่ เพมิ่ กลนิ่ หอม เพอื่ กลบกลน่ิ โดยเฉพาะอยา่ งยงิ่ พลาสตกิ ทีน่ ำ�กลับมาใช้ใหม่ มหี ลายชนดิ ทงั้ ทีเ่ ป็นน้ำ�มนั หอมที่สกดั จากวสั ดธุ รรมชาติ เชน่ ดอกไม้ โดยเฉพาะกหุ ลาบ มะนาว หรือเป็นสารสงั เคราะห์ กลิ่นหอมในผลติ ภณั ฑ์พลาสตกิ สามารถกลบ กลิ่นไม่พึงประสงคข์ ณะใชง้ าน หรอื อาจใชก้ ลิ่นสรา้ งเอกลักษณ์เชิงพาณิชยห์ รอื ความแตกต่างจาก ผลิตภัณฑช์ นดิ เดยี วกันในท้องตลาด ตวั อยา่ งผลติ ภณั ฑ์ทนี่ ิยมใสก่ ลิ่นหอม เชน่ ของเล่น ของใช้ ในบ้าน โรงพยาบาล โรงแรมและอาคารพาณิชย์ ฟิล์มหรือแผ่นพลาสติกเพื่อบรรจุภัณฑ์ เช่น ถงุ ขยะ พลาสติกในผา้ อ้อมอนามยั ขวดบรรจุน�้ำ ยาซกั ล้าง แชมพู ขวดยา กล่นิ หอมท่นี ิยม เชน่ กุหลาบ มะนาว หรืออาจเปน็ กล่ินจากอาหารหรือเครอื่ งด่ืม ขนึ้ รูปด้วยกระบวนการท่หี ลากหลาย เช่น การฉีดเข้าแบบหล่อ (injection moulding) การเป่าฟิล์ม (film blowing) การทำ�โฟม (foaming) การขึ้นรูปแบบหมุน (rotational moulding) เป็นต้น 304 สารานุกรม เปดิ โลกปิโตรเคมี

free radical terminator สารหยุดยงั้ อนมุ ลู อสิ ระ impact modifier สารดดั แปรความทนแรงกระแทก สารเติมแต่ง (ดู additive) ประเภทสารเสถียรแสงกลุ่มท่ี สารเติมแต่ง (ดู additive) ท่ีใส่ในพลาสติกเพื่อเพิ่มความ หยุดย้ังอนุมูลอิสระ ซึ่งเกิดจากพลังงานความร้อนหรือจาก ทนทานตอ่ แรงกระแทก (impact strength) และความเหนยี ว ปฏิกิรยิ าออกซิเดชัน ตัวอย่างสารหยดุ ย้ังอนมุ ูลอิสระที่นยิ มใช้ (toughness) โดยแปรเปลย่ี นสมบตั ใิ นตวั พลาสตกิ (inherent ไดแ้ ก่ ฮินเดอรด์เอมีน (hindered amine) ซ่งึ มรี าคาแพงกวา่ properties) แต่ละชนิดเพียงเล็กน้อย ได้แก่ ค่ามอดุลัส สารดดู ซบั แสงอลั ตราไวโอเลต (ดู UV absorber) แตเ่ ปน็ ทนี่ ยิ ม ของความยืดหยุ่น (modulus of elasticity) และแรงดึง ใช้มากในพลาสติกกลุ่มพอลิโอลิฟินส์ เพราะมีประสทิ ธภิ าพดี (tensile strength) เป็นทางเลือกหนึ่งนอกเหนือจากการ และคุม้ ราคา เช่น บรรจุภณั ฑ์สำ�หรบั อาหาร แผ่นพลาสตกิ เพมิ่ น�ำ้ หนักโมเลกุลของพลาสตกิ ซง่ึ มีผลท�ำ ใหค้ วามสามารถ เพ่ืองานเกษตร เพราะทนต่อยาฆ่าแมลงท่ีใส่ในพืชเกษตร ข้ึนรูป (processability) ของพลาสติกลดลง หรือการเติม ประสิทธิภาพของสารนี้ยังเพิ่มข้ึนอีกเม่ือใช้ควบคู่กับตัวต้าน สารเสริมสภาพพลาสติก (ดู plasticizer) ซ่ึงมีผลทำ�ให้ ออกซิเดชนั (ดู antioxidant) การทนแรงดึงและสมบัติเชิงความร้อนลดลง ใส่ได้ในทั้ง เทอร์มอพลาสติกและเทอร์มอเซต เช่น พอลิไวนิลคลอไรด์ glass transition temperature (Tg) อุณหภูมิเปล่ียน (ดู polyvinyl chloride (PVC)) พอลเิ อทลิ นี (ดู polyethylene 3 สภาพแกว้ (PE)) พอลิโพรพิลีน (polypropylene (PP)) พอลิสไตรีน อณุ หภมู สิ งู สดุ ทพ่ี ลาสตกิ เปลย่ี นจากสภาพแขง็ เปราะคลา้ ยแกว้ (ดู polystyrene (PS)) เปน็ ตน้ รวมไปถงึ พลาสติกวศิ วกรรม (glassy) ไปเปน็ สภาพนมุ่ ออ่ นตวั คลา้ ยยาง (rubbery) สามารถ หลายชนดิ ดัดให้โค้งงอได้ เกิดจากสายโซ่โมเลกุลพอลิเมอร์ที่จัดตัวแบบ คอมพาวนดแ์ ละการปรบั ปรุงคณุ สมบตั ิของพลาสตกิ อสัณฐาน (amorphous) หยุดการเคล่ือนขยับเมื่ออุณหภูมิ ตัวอย่างผลติ ภณั ฑ์พลาสตกิ ทน่ี ยิ มใสส่ ารดดั แปร ลดลงถึงหรือตำ่�กว่าอุณหภูมิเปล่ียนสภาพแก้ว เป็นสมบัติ ความทนแรงกระแทก เชน่ โปรไฟล์พลาสติก ของพอลิเมอร์ ยางและพลาสติก ท้ังเทอร์มอพลาสติกและ เทอร์มอเซตทม่ี โี ครงสร้างอสัณฐาน ส�ำ หรบั เทอรม์ อพลาสติก internal lubricant สารหล่อล่ืนภายใน อุณหภูมิเปล่ียนสภาพแก้วอยู่ตำ่�กว่าอุณหภูมิหลอมเหลว สารเติมแต่ง (ดู additive) เพื่อหล่อล่ืนพลาสติกหลอมท่ี (ดู melting temperature (Tm)) และอุณหภูมิอ่อนตัว สามารถละลายได้ จึงทำ�หน้าที่หล่อล่ืนภายในระหว่างสายโซ่ (softening temperature (Ts)) โมเลกุลของพอลิเมอร์ ช่วยลดความหนืดของพลาสติกหลอม ให้ไหลได้ดีข้ึน แต่ไม่ช่วยให้พลาสติกที่หลอมหลุดร่อนจาก heat stabilizer สารเสถยี รความรอ้ น ผวิ โลหะ ตัวอยา่ งสารหลอ่ ลนื่ ภายใน เช่น กรดไขมัน (fatty สารเติมแต่ง (ดู additive) ท่ีใส่ในพลาสติกเพ่ือลดอัตรา acid) เอไมด์ของกรดไขมนั (fatty acid amide) เอสเทอร์ การสลายตัวของพลาสติกด้วยความร้อน ทำ�ให้พลาสติก ของกรดไขมนั (fatty acid ester) ทนความร้อนได้สูงข้ึน มักใช้ขณะข้ึนรูปพอลิไวนิลคลอไรด์ (ดู polyvinyl chloride (PVC)) ซงึ่ ปกตจิ ะแตกสลาย (degrade) ให้ไฮโดรเจนคลอไรด์ (dehydroclorination) ท่ีอุณหภูมิ สูงกว่า 100 องศาเซลเซียส ทำ�ให้พอลิไวนิลคลอไรด์มีสี หมองคล้�ำ และเปราะ นอกจากนปี้ ัญหาท่ีตามมาคือไฮโดรเจน คลอไรดท์ เี่ กดิ กลายเปน็ ตวั เรง่ ปฏกิ ริ ยิ า (catalyst) การแตกสลาย ต่อไปอีก สารเสถียรความร้อนท่ีเติมจึงต้องทำ�งานสองหน้าที่ คือป้องกันการแตกสลายให้ไฮโดรเจนคลอไรด์ และต้อง ท�ำ ปฏิกริ ิยากบั ไฮโดรเจนคลอไรด์ทอี่ อกมาด้วย ซง่ึ อาจจำ�เปน็ ต้องใชส้ ารเสถียรความรอ้ นมากกว่าหนง่ึ ชนิด ตัวอย่างสารเสถียรความร้อน ได้แก่ แบเรียม-แคดเมียม- สังกะสี-แคลเซียม-ตะกั่ว และสารประกอบออร์แกโนทิน (organotin compound) ที่นิยมใช้สารเพิ่มเสถียรความ ร้อนผสมกัน เชน่ แบเรียม-สงั กะสี หรอื แคลเซียม-สังกะสี การเลอื กใชย้ งั ขนึ้ กบั ลกั ษณะการใชง้ านของผลติ ภณั ฑพ์ ลาสตกิ และภมู ศิ าสตร์ของแหล่งทใ่ี ชผ้ ลิตภัณฑ์ดังกล่าว สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี 305

คอมพาวน ์ดและการป ัรบป ุรง ุคณสม ับติของพลาส ิตกinternal mould releasing agent สารชว่ ยถอดแบบหลอ่ ภายใน สารเติมแต่ง (ดู additive) ประเภทสารช่วยถอดแบบหลอ่ (ดู mould releasing agent) มีพื้นผิวไวต่อการทำ�ปฏิกิริยา ใช้ผสมกับพลาสติกหลอมในขั้นตอนการ ทำ�คอมพาวนด์ด้วยการใช้สารละลายพาหะ (carrier solvent) เช่น สไตรีน ระหวา่ งการขน้ึ รูปในแบบหลอ่ ซึ่งมที ัง้ ความรอ้ น ความดนั และการหดตัวของ ชิ้นงานขณะเย็นลง สารน้ีจะแยกตัวออกจากสารละลายพาหะและเคล่ือนย้าย สผู่ ิวของชิน้ งานในแบบหลอ่ เกดิ เปน็ ช้นั ฟิลม์ บางๆ ประมาณ 30-50 ไมครอน มกั เปน็ สารประกอบทม่ี แี อลกอฮอลห์ รอื เอไมดข์ องไขมนั (fatty alcohol/amide) เอสเทอร์ (ester) หรือไข (wax) ซ่ึงสามารถเคลอ่ื นย้ายสผู่ ิวของชิน้ งานในแบบ 3 หล่อ ทำ�ให้เกิดฟิล์มสม่ำ�เสมอบนผิวช้ินงานทำ�ให้การถอดแบบง่าย แต่ฟิล์มที่ เคลอื บบนผวิ ชน้ิ งานมผี ลตอ่ เนอ่ื งท�ำ ใหย้ ดึ ตดิ (adhesion) ตอ่ ไปไมไ่ ด้ ในขน้ั ตอน การประกอบหรือตกแตง่ ชนิ้ งานพลาสตกิ หลงั การถอดแบบ แมจ้ ะลา้ งทำ�ความ สะอาดผิวของช้ินงานแล้ว แต่สารช่วยถอดแบบหล่อภายในก็ยังเคล่ือนย้ายสู่ พื้นผวิ ของชิน้ งานตอ่ เนอื่ ง ทำ�ใหย้ ดึ ตดิ หรือตกแต่งไม่ได้ ภาพแสดงการฉดี เขา้ แบบหลอ่ และการถอดชน้ิ งานฉดี จากแม่แบบ internal plasticization การเสรมิ สภาพพลาสตกิ ภายใน การทำ�ให้พลาสติกอ่อนตัว พร้อมท้ังลดอุณหภูมิเปล่ียนสภาพแก้วของ พอลิเมอร์แข็งท่ีมีอุณหภูมิเปลี่ยนสภาพแก้วสูง โดยการทำ�พอลิเมอร์ร่วม (copolymer) ระหว่างมอนอเมอร์ของพอลิเมอร์ท่ีมีอุณหภูมิเปลี่ยน สภาพแก้วสูงกับมอนอเมอร์ของพอลิเมอร์ท่ีมีอุณหภูมิเปลี่ยนสภาพ แก้วตำ่�กว่า ข้อดีของการเสริมสภาพพลาสติกภายในคือ โมเลกุลของ พอลิเมอร์แข็งยึดติดกับโมเลกุลของพอลิเมอร์ อ่อนด้วยพันธะทางเคมี ที่แข็งแรง จึงไม่ระเหยและไม่อาจทำ�ลายได้โดยการสกัด แต่ข้อเสีย ของการเสริมสภาพภายในคือ พอลิเมอร์ร่วมท่ีได้มีระดับความอ่อนตัว จำ�กัด สมบัติเชิงกลของพลาสติกที่เสริมสภาพภายในนี้เปลี่ยนแปลงอย่าง ชัดเจนเมื่ออุณหภูมิเปลี่ยนและมีเสถียรภาพทางมิติต่ำ� (dimensional stability) คือมกี ารสูญเสยี รปู ทรงท่อี ณุ หภูมสิ งู 306 สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี

light fastness ความทนแสง light stabilizer สารเสถยี รตอ่ แสง สมบตั ิทสี่ ำ�คญั ของสารเติมแต่ง (ดู additive) ที่ใส่ในพลาสตกิ สารเติมแต่ง (ดู additive) ทใ่ี ส่ในพลาสตกิ เพ่ือปอ้ งกนั การ ประเภทสารเพ่มิ ความขาวจากการวาวแสง (ดู fluorescent เส่ือมของพลาสติกจากแสงทุกคล่ืนความยาว ซึ่งเป็นตัวเร่ง whitening agent) หรือสารเพ่ิมความสว่างเชิงแสง ให้พลาสติกเส่อื มตามอายุ (aging) ส่วนใหญท่ ำ�หน้าท่ปี ้องกัน (ดู optical brightening agent) บ่งช้ีและตรวจสอบด้วย การเสอ่ื มสภาพเหตแุ สง (photodegradation) โดยเฉพาะชว่ ง ดชั นีความขาว (whitening index) ถา้ ระดบั ดัชนีความขาว คลน่ื อตั ราไวโอเลต (ultraviolet (UV)) ในแสงแดด ซงึ่ มรี ะดบั มีค่าสูงและคงที่แม้ถูกแสงเป็นเวลานาน บ่งช้ีว่าสารเพ่ิม พลงั งานทส่ี ามารถท�ำ ลายพนั ธะเคมบี างสว่ นในพลาสตกิ ท�ำ ให้ ความขาวและพลาสติกท่ีใส่สารเพ่ิมความขาวดังกล่าว เกิดอนุมลู อิสระ (free radicals) ทำ�ปฏิกิริยากับออกซเิ จนใน สามารถทนแสงไดด้ ี อากาศ เกิดเป็นอนุมูลเพอร์ออกซี (peroxy radical) ตัดสาย โซโ่ มเลกลุ ของพลาสตกิ ท�ำ ใหส้ มบตั เิ ชงิ กายภาพของพลาสตกิ 200 ถดถอยลง ลกั ษณะบง่ ชค้ี อื เกดิ ความเหลอื ง (yellowing) และ ความเปราะ (embrittlement) สารเสถียรต่อแสงมี 3 กลุ่ม 150 ไดแ้ ก่ กลุ่มทดี่ ดู ซับแสงอัลตราไวโอเลต (ดู UV absorber) 3 กลุม่ ท่ีหยดุ การเกิดอนุมูลอิสระ (ดู free radical terminator) w Ciba 100 และกล่มุ ที่ระงบั (quencher) แตล่ ะกลมุ่ ท�ำ หนา้ ที่ดว้ ยกลไก แตกตา่ งกนั สารเสถยี รตอ่ แสงทดี่ ตี อ้ งไมม่ สี ี ทนตอ่ แสงไดด้ ไี ม่ 50 กลายเป็นสีเหลอื งอมเทาเม่อื ถกู แสง ไม่ระเหยงา่ ยและไม่เป็น คอมพาวนดแ์ ละการปรบั ปรุงคณุ สมบตั ิของพลาสตกิ พษิ ใสใ่ นพลาสตกิ เพยี งรอ้ ยละ 0.05-2.00 โดยน้ำ�หนกั ขน้ึ อยู่ 0 0 20 40 60 กบั กล่มุ ชนิดของพลาสติก การใชง้ าน ความหนาของชน้ิ งาน Exposure Time (hours) พลาสตกิ และสารเตมิ แตง่ อืน่ ๆ ที่ใสใ่ นพลาสตกิ เชน่ การใส่ สารเสถยี รต่อแสงรว่ มกบั สารเติมแต่งอนื่ ๆ อย่างเป็นระบบ 0.05% Uvitex OB 0.05% Uvitex FP Control แผนภมู ิแสดงความทนแสงของแผ่นพวี ซี ีแบบอ่อนตวั เม่อื เพิม่ ความขาว หลง้ คาพลาสตกิ พวี ีซีทเ่ี ตมิ ทง้ั สารเสริมสภาพ พลาสตกิ และสารเสถียรตอ่ แสง หลังคาเรอื นเพาะปลูกใช้พลาสตกิ ท่ีใสส่ ารเสถยี รต่อแสง 307 สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี

คอมพาวน ์ดและการป ัรบป ุรง ุคณสม ับติของพลาส ิตกlimiting oxygen index (LOI), oxygen index ดัชนีออกซิเจนจำ�กัด (แอลโอไอ), ดัชนอี อกซเิ จน ดัชนีช้ีวัดความสามารถติดไฟ (flammability) โดยวัดจากปริมาณต่ำ�สุดของ ออกซิเจนในบรรยากาศ ที่พลาสติกจะติดไฟได้อย่างต่อเน่ือง หน่วยเป็นร้อยละ โดยปรมิ าตร ทดสอบโดยวธิ ที ดสอบมาตรฐานตา่ งๆ เชน่ มาตรฐานสหรฐั อเมรกิ า ส�ำ หรบั การทดสอบวสั ดุ (American Standard for Testing of Material (ASTM)) วิธี ASTM D 2863 โดยวางชิ้นงานทดสอบตามแนวดิ่งในกระบอกแกว้ ที่มีกา๊ ซ ผสมระหวา่ งออกซเิ จนและกา๊ ซเฉอ่ื ย คอื กา๊ ซไนโตรเจน จากนน้ั จดุ ไฟเผาชน้ิ งาน ทดสอบ ปรับปริมาณก๊าซออกซิเจนที่ป้อนเข้าจนถึงระดับท่ีช้ินงานเผาไหม้อย่าง ต่อเนื่อง ปริมาณต�ำ่ สดุ ของกา๊ ซออกซเิ จนท่ีชว่ ยใหช้ น้ิ งานตดิ ไฟอยา่ งต่อเนือ่ งคือ ค่าดัชนอี อกซิเจนจ�ำ กดั (LOI) ตัวอยา่ งเช่น ถา้ LOI ของพลาสติกท่ีทดสอบมคี า่ เท่ากบั 40 หมายความวา่ พลาสติกดังกลา่ วจะตดิ ไฟในบรรยากาศทม่ี ีออกซเิ จน 3 อยู่รอ้ ยละ 40 โดยปริมาตร เปน็ การทดสอบหน่ึงในการคัดกรอง (screening) เมื่อพัฒนาผลติ ภัณฑ์ใหมๆ่ หรือเพอื่ การควบคุมคุณภาพ ห้องทดสอบ ช้ินงานทดสอบ ที่ยึดชิน้ งาน ทอ่ รวมก๊าซ การทดสอบหาดชั นอี อกซเิ จนจำ�กดั (LOI) lubricant สารหล่อลนื่ สารเติมแต่ง (ดู additive) ทใี่ ส่ในพลาสตกิ เพอื่ ช่วยการไหลของพลาสตกิ หลอม (polymer melt) ช่วยให้พลาสติกหลอมไม่ติดบนพื้นผิวโลหะร้อน เช่น ลูกรีด (roll) กระบอกฉดี (barrel) และสกรู (screw) ขณะขนึ้ รปู การใช้สารหลอ่ ลื่น ช่วยระบายความร้อนที่เกิดจากแรงเสียดทานระหว่างผิวโลหะกับพลาสติกหลอม มี 2 แบบ ได้แก่ แบบภายใน (ดู internal lubricant) และแบบภายนอก (ดู external lubricant) ตัวอยา่ งสารหล่อล่ืน ไดแ้ ก่ สบโู่ ลหะ (metal soap) ไขไฮโดรคาร์บอน (hydrocarbon wax) ไขพอลเิ อทิลนี (PE wax) ไขเอไมด์ (amide wax) กรดไขมัน (fatty acid) เอไมดข์ องกรดไขมัน (fatty acid amide) แอลกอฮอลข์ องไขมนั (fatty alcohol) เอสเทอรข์ องกรดไขมนั (fatty acid ester) 308 สารานุกรม เปดิ โลกปิโตรเคมี

matrix เมทรกิ ซ์ 3 พลาสติกที่เป็นวัฏภาคต่อเนื่องในวัสดุเชิงประกอบ (ดู composite, composite material) เมทรกิ ซท์ �ำ หนา้ ทเ่ี ปน็ ตวั คนั่ ใหว้ สั ดเุ สรมิ ก�ำ ลงั ซง่ึ เปน็ วฏั ภาคกระจาย ใหแ้ ยกกระจายออก เปน็ สว่ นเพม่ิ ความแข็งแรงและมอดลุ สั ของความยดื หย่นุ พลาสตกิ ทัง้ ประเภทเทอรม์ อพลาสติกและเทอร์มอเซต สามารถเป็นเมทรกิ ซ์ได้ เทอรม์ อพลาสตกิ ทน่ี ิยม ไดแ้ ก่ ไนลอน (ดู nylon) พอลิโพรพิลีน (PP) ส่วนเทอร์มอเซตท่ีนิยม ได้แก่ พอลิเอสเทอร์ชนิดไม่อ่ิมตัว (uPET) อิพ็อกซี (ดู epoxy) ฟนี อลฟอรม์ ลั ดไี ฮด์ (ดู phenol formaldehyde (PF)) ไวนลิ เอสเทอร์ (vinyl ester) วสั ดเุ ชงิ ประกอบ ทด่ี ีควรมเี มทรกิ ซ์หอ่ หมุ้ และยึดตดิ กบั วัสดเุ สริมกำ�ลัง เพือ่ ก่อรปู ทรงเป็นผลติ ภณั ฑข์ ้นึ รูป นอกจากน้ี เมทรกิ ซย์ งั เปน็ สว่ นรบั แรงภายนอกและถ่ายโอนแรงส่วู ัสดเุ สริมกำ�ลัง เมทรกิ ซ์ที่ดีควรเปน็ ของไหล ท่ยี ดึ กับวฏั ภาคกระจายได้ดี และสามารถข้ึนรูปได้งา่ ย อmุณelหtiภnูมgิทtี่พeอmลpิเมeอraรt์หuรrือeเท(Tอmร)์มออพณุ ลหาภสมูติหิกไลดอ้รมับพลังงานความร้อนสูงพอ จนสามารถทำ�ลายพันธะ คอมพาวนดแ์ ละการปรบั ปรุงคณุ สมบตั ิของพลาสตกิ ระหว่างโมเลกุล (intermolecular bonding) ทำ�ให้สายโซ่โมเลกุลเลื่อนไถลผ่านกัน เกิดการ หลอมเหลวและการไหล สมบัติเชิงความร้อนท่ีพบในพอลิเมอร์และเทอร์มอพลาสติก อุณหภูมิ ((แสddูลงeeกะggวอrr่eาณุaeอdหุณaoภtfiหมูocภิกnrูมาyรsิเtปอtea่อmลllน่ียipnตนietัวสyra)ภt(กuาsาoพreรfแtหeกล(n้Tวอindม)g)เ(กดtดิูสeใำ�mgนหlชpaรว่esับงrsเaอทtณุ อutrrรหae์มภnอมู(sพTแิitsลiค)o)าบnสๆแตตแิกtต่eทตำ่�mส่ี่มก�ำpีรวหะeา่ ดรrอaบัับณุ tเขuทหั้นrอภeกรูมาม์ ิกร(อTาเพรรgีย)เล)สงาือ่ตสอมัวตุณเสกิ ปลอห็นาสภผยณัูมลเสิหฐึกมา้สอนองูง จะมีคา่ อณุ หภมู หิ ลอมในช่วงกว้าง ปัจจัยท่มี อี ทิ ธพิ ลต่ออณุ หภูมหิ ลอม ไดแ้ ก่ พนั ธะระหว่างโมเลกลุ ความอ่อนตัวของสายโซ่โมเลกุล นำ้�หนักโมเลกุล โครงสร้างแบบก่ิง ความมีสมมาตรของกลุ่มที่ เกาะติดด้านขา้ งของสายโซ่หลกั เปน็ ตน้ ตารางแสดงอุณหภูมิเปล่ยี นสภาพแก้ว (Tg) และอณุ หภูมหิ ลอมเหลว (Tm) ของพลาสติกชนดิ ต่างๆ พลาสตกิ Tg (oC) Tm (oC) Polyethylene (high density) -115 137 Polyoxymethylene -85 181 Polyisoprene (natural rubber) -73 28 Polyisobutylene -73 28 Polyvinylidene chloride -19 190 Polyhexamethylene adipamide (nylon 66) 53 265 Polyethylene terephthalate 69 265 Polyvinyl chloride 81 212 Polystyrene 100 240 Polytetrafluoroethylene 127 327 สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี 309

miscibility สภาพผสมเขา้ กนั ได้ ความสามารถในการผสมเขา้ กันได้ระหว่างพอลเิ มอร์กับพอลเิ มอร์ หรอื พอลเิ มอร์กบั พอลเิ มอร์รว่ ม หรอื พอลิเมอรร์ ว่ มกบั พอลิเมอร์ร่วม การผสมเขา้ กันไดข้ นึ้ กบั ตัวแปรอิสระ เช่น อุณหภมู กิ ารผสม ความดันขณะผสม นำ้�หนักโมเลกุลของพอลิเมอร์ โครงสร้างโมเลกุลของพอลิเมอร์คู่ผสม โดยพิจารณาจากค่าพลังงานอิสระของกบิ ส์ในการผสม (Gibbs’ free energy of mixing, ∆Gm) ท่ีสมดุลเทอรม์ อไดนามกิ ส์ (equilibrium thermodynamics) ∆Gm = G12 – (G1 + G2) 3 เ ส ม�ำ ือ่ หรGGGับ1212 คอื พลังงานอสิ ระของกิบสส์ ำ�หรับพอลเิ มอร์ 1 1 และพอลิเมอร์ 2 คอื พลงั งานอิสระของกบิ สส์ ำ�หรับพอลเิ มอร์ 2 คือ พลังงานอิสระของกิบส์สำ�หรับการผสมกันระหว่างพอลิเมอร์ คอมพาวน ์ดและการป ัรบป ุรง ุคณสม ับติของพลาส ิตก ในกรณที ีพ่ อลเิ มอรผ์ สมทสี่ ภาพเข้ากนั ได้ (misciblepolymer blends) bคlา่ eขnอdงs)∆คG่าขmอ<ง 0 แตใ่ นกรณีพอลเิ มอร์ผสมทีม่ ีสภาพเข้ากนั ไม่ได้ (immiscible polymer ∆Gm > 0 (a) Polymer 1 (b) Polymer 2 ภาพแสดงความสามารถผสมเข้ากันได้ระหวา่ งสารหรอื พอลเิ มอร์ 2 ชนิด (a) พอลเิ มอร์ผสมมีสภาพเข้ากนั ได้ (b) พอลิเมอร์ผสมมีสภาพเขา้ กนั ไมไ่ ด้ 310 สารานุกรม เปดิ โลกปิโตรเคมี

ตัวอยา่ งพอลเิ มอร์ผสมและพอลิเมอร์อลั ลอย ผู้ผลิต PPE/PS, PPE/PA, PPE/PET, PPE/PBT, PPE/HIPS, PC/ASA, PC/PET, PC/PBT, PC/PCT, PC/ABS, PC/PE, General Electric PC/PO1, PBT/PET, PEI/PA, PEI/PC, PPS alloys, SAN/PSO2, Plastics ABS/PA, ABS/PMMA, ABS/PVC, ASA/PVC, acrylic/PVC, ASA/PMMA, PBT/EL3, PBT/ABS PC/ABS, PO/EPDM, TPU4/ABS, PS/PMMA, PS/EL DOW 3 PC/ABS, PC/PE, PC/PS, PC/PET, PA-6/EL, PA-6/PO, Bayer/Mobay PC/PBT, PBT/EL, PC/PO, PA-6/PA-6.6 PPE/HIPS, PP/EPR, PC/ABS, PC/ASA, PC/PBT/EL, คอมพาวนดแ์ ละการปรบั ปรุงคณุ สมบตั ิของพลาสตกิ PC/PET/EL, PBT/ASA, PBT/SAN, PA/ASA, PA/ABS, PPE/PA, BASF PSO alloys, PA-6/PA-6.6, PPE/PA, PPS alloys POM/EL, PA/EL, PA/PE, PET/EL, PBT/EL POM/EL, POM/PTFE, acrylic/PVC, PA/acrylic rubber, Du Pont PA-6/PA-6.6, PA-6, 12/EL PA/EL, PBT/PET, PBT/EL, POM/EL, POM/TPU, PP/EPDM, Hocchst/Celanese PS/EL 1PO = polyolefins; 2PSO = polysulfone; 3EL = elastomer; 4TPU = thermoplastic linear polyurethanes mould releasing agent สารช่วยถอดแบบหลอ่ สารเติมแต่ง (ดู additive) ใช้เพื่อหล่อลื่นให้ถอดช้ินงานพลาสติก หรือวัสดุเชิงประกอบ (ดู composite, composite material) จากแบบหลอ่ ไดง้ า่ ย ลดการเกดิ ต�ำ หนบิ นผวิ ชนิ้ งาน มที งั้ เปน็ ของเหลว นำ�้ มนั หลอ่ ลนื่ (lubricant oil) สารหลอ่ ล่นื แข็ง (solid lubricant) และไข (wax) ทำ�หน้าที่โดย เป็นช้ันฟลิ ์มบางๆ ท่ผี วิ ของช้นิ งาน ปอ้ งกันชน้ิ งานติดกับพ้ืนผิวแบบหล่อ นยิ มใชเ้ ทฟลอน (teflon) หรือพอลิเททระฟลูออโรเอทิลีน (polytetrafluoroethylene) ที่มีความล่ืน ทนสารเคมีและความ ร้อนไดด้ ี เคลือบหรอื พน่ บนผิวของแบบหล่อ ใชง้ านไดผ้ ลดคี งทน นอกจากนี้ ยังนิยมใช้สารซิลโิ คน ฉีดพ่นบนพื้นผิวภายในแบบหล่อ แต่ต้องพ่นซ้ำ�บ่อยๆ การเลือกสารช่วยถอดแบบหล่อต้อง พิจารณาองค์ประกอบทางเคมขี องพลาสตกิ ท่ีจะข้นึ รูป วสั ดทุ ใี่ ช้ท�ำ แบบหลอ่ (ซ่งึ อาจเป็นโลหะ เชน่ อลมู เิ นียม อลั ลอยของโลหะ หรอื วสั ดุเชิงประกอบ พลาสติก ยาง เป็นตน้ ) กระบวนการข้ึนรปู ช้นิ งาน ภาวะขณะข้ึนรูป ตลอดจนการตกแตง่ ชิน้ งานพลาสตกิ หลังการถอดแบบ แบ่งเป็น 2 ชนิด ไดแ้ ก่ สารชว่ ยการถอดแบบหล่อภายใน (ดู internal mould releasing agent) และภายนอก (ดู external mould releasing agent) สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี 311

คอมพาวน ์ดและการป ัรบป ุรง ุคณสม ับติของพลาส ิตกnucleating agent สารก่อผลึก สารเตมิ แตง่ (ดู additive) ท่ใี ส่ในเทอรม์ อพลาสตกิ ประเภทโครงสร้างกง่ึ ผลกึ (semi-crystalline) เพอ่ื เปน็ จุดเรม่ิ กอ่ ผลึก (nuclei) ของผลึก (crystal) ในพลาสตกิ หลอมขณะเย็นลงในช่วงท้ายของ การขึ้นรปู กลไกการเกิดผลึกเร่ิมจากโมเลกลุ ของพลาสติกสว่ นทเ่ี รยี งตัวอย่างมรี ะเบียบเป็นสัณฐาน แถบบางๆ เรียกวา่ ลาเมลลาร์ (lamellar) สามารถกอ่ ตวั รอบจุดเรมิ่ กอ่ ผลกึ เกิดเป็นโครงสร้าง ผลึกซึ่งมีโมเลกุลแบบอสัณฐานแทรกอยู่ระหว่างแถบลาเมลลาร์ กลายเป็นผลึกรูปทรงกลมเรียกว่า สเฟียรูไลต์ (spherulites) ซ่ึงเติบโตเพ่ิมขนาดข้ึนเร่ือยๆ จนผนังของสเฟียรูไลต์ชนกันกับผนัง ของผลกึ ถัดไป ทำ�ให้การเตบิ โตหยุดลงและสญู เสียรปู ทรงกลม ขนาดของสเฟียรไู ลต์มผี ลต่อสมบัติ เชิงกล เชิงกายภาพ และความใสของพลาสติก การใส่สารก่อผลึกเป็นวิธีการเชิงพาณิชย์ท่ีใช้กับ 3 พอลิโอลิฟินส์ เช่น พอลิโพรพิลีน และพอลิเอไมด์ เพ่ือควบคุมการเริ่มก่อผลึกให้เป็นแบบ พหุพันธ์ (heterogeneous nucleation) ท่ีมีจุดเริ่มก่อผลึกจำ�นวนมากกระจายสม่ำ�เสมอท่ัว เน้ือพลาสติกหลอม เป็นการเร่งให้เกิดผลึกเร็วข้ึน และผลึกที่เกิดจำ�นวนมากแต่ขนาดเล็กช่วยลด ระยะเวลาการเยน็ ตัวเป็นพลาสตกิ แข็ง ทำ�ใหร้ อบเวลาการข้นึ รูป (cycle time) สำ�หรับผลิตภัณฑ์ พลาสตกิ ทขี่ ึน้ รปู โดยวิธีการฉดี เข้าแบบหล่อ (injection moulding) สั้นลง ลาเมลลาร์จากโมเลกุลท่ีพับเปน็ ระบยี บและการเกิดผลกึ สเฟยี รูไลต์ ผลของสารกอ่ ผลกึ ต่อขนาดผลึกสเฟยี รูไลตข์ องพอลโิ พรพลิ ีน (ซา้ ย) ปราศจากสารกอ่ ผลึก และ (ขวา) เม่ือใสส่ ารกอ่ ผลึก 312 สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี

Pomlyemlter No crystallization crPysatratilalilzlyed crysFtuallllyized Non-nucleated Nucleated Nucleating agent Crybsteaglliinzsation crPysatratilalilzlyed crysFtuallllyized 3 Cooling คอมพาวนดแ์ ละการปรบั ปรุงคณุ สมบตั ิของพลาสตกิ กระบวนการเกิดผลกึ ในพลาสติกท่ไี มใ่ สแ่ ละใส่สารกอ่ ผลึก optical brightening agent (OBA), optical brightener (OB) สารเพิ่มความ สวา่ งเชงิ แสง (โอบีเอ, โอบี) สารเติมแตง่ (ดู additive) อนิ ทรยี ท์ ใี่ ส่ในพลาสติก เพ่อื ลดความเหลือง เพิ่มความ ขาวและความสวา่ งสุกใส ดดู ซับแสงอลั ตราไวโอเลต (UV) ชว่ งความยาวคล่นื ส้นั ระหว่าง 300-400 นาโนเมตร ท่ีตาเปล่ามองไม่เห็น แล้วสะท้อนแสงช่วง ความยาวคล่นื สงู ขึ้นระหวา่ ง 400-500 นาโนเมตร ซึ่งเป็นแสงชว่ งสมี ่วงถึงสีฟา้ ที่ ตามองเหน็ ได้ ท�ำ ให้พลาสตกิ ดูขาวสวา่ งหรือทำ�ให้พลาสติกสีเดน่ สดใสขน้ึ สารเพิม่ ความสว่างท่ีดีตอ้ งสะทอ้ นความขาวสวา่ งอมสีฟ้า ทนแสงไดด้ โี ดยยงั คงสขี าวสว่าง หรือสีอ่ืนๆ อย่างสดใส ไม่หมองซีดแม้โดนแสงเป็นเวลานาน ทนความร้อนและ ทนสารเคมี มไี อระเหยนอ้ ย ไม่มีสีและเขา้ กนั ไดด้ ีกับพลาสตกิ ใชไ้ ดด้ กี ับพลาสติก โภคภัณฑ์ (commodity plastic) เชน่ พอลเิ อทิลีน (ดู polyethylene (PE)) พอลิไวนิลคลอไรด์ (ดู polyvinyl chloride (PVC)) พอลิสไตรนี (ดู polystyrene (PS)) และพอลเิ มอรร์ ว่ มของสไตรนี อะครลิ กิ ตลอดไปจนถงึ พลาสตกิ วศิ วกรรม เชน่ อะคริโลไนไทรล์บวิ ทาไดอีนสไตรนี (ดู acrylonitrile-butadiene-styrene (ABS)) พอลิคารบ์ อเนต (ดู polycarbonate (PC)) พอลเิ อไมด์ (ดู polyamide (PA)) พอลเิ อสเทอร์ (ดู polyester) และพอลยิ รู เิ ทน (ดู polyurethane (PU)) ทงั้ ในรปู แบบ แผ่นพลาสตกิ แผน่ ฟลิ ์ม หรือผลติ ภณั ฑท์ ี่ขึน้ รูปดว้ ยแบบหลอ่ ตวั อย่างผลิตภัณฑพ์ ลาสติกท่ใี ส่ 313 สารเพ่ิมความสว่างเชงิ แสง สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

3 ตวั อย่างผลิตภณั ฑ์พลาสตกิ ทีใ่ ส่ แพพลาสตกิ ผลิตจากพีวซี ีแบบอ่อนตัว แลดูท้ังขาวสวา่ งและมสี ีสดใส สารเพม่ิ ความสว่างเชิงแสง คอมพาวน ์ดและการป ัรบป ุรง ุคณสม ับติของพลาส ิตก % A A A % 100 B 50 300 400 500 600 700 300 400 500 600 700 700 40 90 300 400 500 600 700 30 80 20 70 (b) แม้การลดแสงสีเหลอื ง 10 60 อาจช่วยให้ดสู วา่ งขึ้น 0 50 แต่หากยงั มีแสงสีแสด-แดง 40 จะทำ�ใหย้ งั แลดูไมส่ วา่ งมาก 90 30 80 20 70 10 60 50 0 40 30 10 20 20 10 30 40 0 50 10 60 20 70 30 80 40 50 90 60 % 70 80 90 % (a) การสะท้อนของแสงเม่อื ยัง (c) การสะทอ้ นแสงสมี ่วง-ฟ้าเพ่ิมขึ้น ไมเ่ ติมสารเพม่ิ ความสว่าง เม่ือเติมสารเพม่ิ ความสว่าง ทำ�ให้แลดสู ว่างสดใสมากข้นึ ภาพแสดงหลังการเพมิ่ ความสวา่ ง/ความขาว 314 สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

oxidation induction time (OIT, isothermal OIT), oxidation induction temperature 3 (OIT, dynamic OIT) ระยะเวลาเหน่ียวนำ�การเกิดออกซิเดชัน, อุณหภูมิเหน่ียวนำ�การเกิด ออกซเิ ดชนั (โอไอท)ี ระยะเวลาสูงสุดหรืออุณหภูมิสูงสุดที่พลาสติก หรือสารต้านออกซิเดชันท่ีเติมแต่งในพลาสติก สามารถยบั ยงั้ การเกดิ ปฏกิ ริ ยิ าออกซเิ ดชนั ไวไ้ ด้ วดั โดยวธิ กี ารทดสอบมาตรฐานตา่ งๆ เชน่ มาตรฐาน สากล ISO 11357-6 ดว้ ยเครอ่ื งวเิ คราะหค์ วามตา่ งดา้ นความรอ้ นแบบกราด (differential scanning calorimeter (DSC)) ใหค้ วามรอ้ นแกช่ น้ิ งานพลาสตกิ ทที่ ดสอบดว้ ยอตั ราคงทจ่ี นถงึ อณุ หภมู ทิ ก่ี �ำ หนด จากนนั้ ตรึงอณุ หภูมิดงั กลา่ วใหค้ งที่ (isothermal) ในบรรยากาศของอากาศปกติหรอื ในบรรยากาศ ของก๊าซออกซิเจน จนเกิดปฏิกิริยาออกซิเดชันในพลาสติก เน่ืองจากเป็นปฏิกิริยาแบบคาย ความร้อน จึงสามารถสังเกตการเริ่มเกิดปฏิกิริยาออกซิเดชันได้จากความร้อนที่เพิ่มอย่างฉับพลัน ในกราฟบันทึกจากเคร่ืองวิเคราะห์ ซ่ึงเป็นการพล็อตระหว่างอัตราความร้อนกับอุณหภูมิหรือ อตั ราความรอ้ นกบั เวลา แสดงเปน็ ระยะเวลาเหนย่ี วนำ�การเกดิ ออกซเิ ดชนั ทอี่ ณุ หภมู ิคงที่ Y a คอมพาวนดแ์ ละการปรบั ปรุงคณุ สมบตั ิของพลาสตกิ T1 T2T3 T4 X Key X temperature Y heat flow rate TTTT2413 melting temperature of polymer method (oxidation induction temperature) onset of oxidation intercept point determined by tangent temperature of oxidation peak a exothermic กราฟจากเคร่ืองวเิ คราะห์ความต่างดา้ นความร้อนแบบกราด แสดงการเริม่ เกดิ ออกซเิ ดชนั ท่ีอณุ หภมู ิ T4 parts per hundred parts of resin, phr ส่วนต่อเรซนิ 100 ส่วน ปรมิ าณของสารเตมิ แต่ง (ดู additive) ตอ่ ปรมิ าณเรซนิ (พลาสติก) 100 สว่ น permanent antistat สารต่อตา้ นการเกิดไฟฟ้าสถิตแบบถาวร สารเติมแต่ง (ดู additive) ท่ีใส่ในพลาสติกเพื่อต่อต้านการเกิดไฟฟ้าสถิตแบบถาวร มีเสถียร ความรอ้ นสงู และคงความใส นบั เปน็ คแู่ ขง่ ของสารตอ่ ตา้ นการเกดิ ไฟฟา้ สถติ กลมุ่ เกลอื แอมโมเนยี ม ควอเทอร์นารี (quaternary ammonium salts) และกลมุ่ เอมนี มขี ้อเสยี คอื ไมส่ ามารถใชก้ บั ผลติ ภณั ฑพ์ ลาสตกิ ทส่ี มั ผสั อาหาร จงึ ไมเ่ ปน็ คแู่ ขง่ กบั เอสเทอรข์ องกรดไขมนั แตส่ ามารถแขง่ ขนั กบั ตวั เตมิ ทเี่ ปน็ ตวั น�ำ (conductive filler) เชน่ คารบ์ อนแบลก็ (ดู carbon black) ตวั เตมิ โลหะ (metal filler) และเส้นใย ซึ่งใช้ป้องกันการสะสมประจุในอุตสาหกรรมเครื่องใช้ไฟฟ้าและอิเล็กทรอนิกส์ กลุ่มพลาสติกเปา้ หมายของสารต่อต้านน้ี ได้แก่ พอลเิ อไมด์ (ดู polyamide (PA)) พอลิคารบ์ อเนต (ดู polycarbonate (PC)) พอลอิ ะคริโลไนไทรลบ์ ิวทาไดอีนสไตรีน (ABS) และพอลิไวนิลคลอไรด์ (ดู polyvinyl chloride (PVC)) ผลติ ภัณฑ์เป้าหมาย ไดแ้ ก่ ส่วนห่อหุม้ เครือ่ งใชไ้ ฟฟ้า อปุ กรณ์ อเิ ลก็ ทรอนิกส์ แผน่ พอลิคาร์บอเนต และจานบนั ทกึ ข้อมูล สารานุกรม เปดิ โลกปิโตรเคมี 315

คอมพาวน ์ดและการป ัรบป ุรง ุคณสม ับติของพลาส ิตกphysical blowing agent สารฟทู างกายภาพ ก๊าซหรือของเหลวที่อัดหรือฉีดเข้าไปในพลาสติกขณะหลอม เพ่ือดันให้พลาสติกขยายตัวฟูขึ้น เกิดโครงสร้างรูพรุนแบบโฟม ก๊าซท่ีอัดต้องเป็นก๊าซเฉื่อย ไม่ติดไฟ ไม่มีกลิ่นและไม่ทำ� ปฏิกิริยากับพลาสติก ส่วนของเหลวท่ีฉีดเข้าไปในพลาสติก หลอมมักมีจุดเดือดต่ำ� ในอดีตใช้สารประกอบไฮโดรคาร์บอน เช่น เพนเทน (pentane) หรือไฮโดรคาร์บอนท่ีมีคลอรีน (chlorinated hydrocarbon) เช่น เมทิลคลอไรด์ (methyl chloride) ไอโซโพรพลิ แอลกอฮอล์ (isopropyl alcohol) และ สารประกอบคลอโรฟลอู อโรคาร์บอน (chlorofluoro carbon (CFC)) ปัจจุบันนยิ มใช้คารบ์ อนไดออกไซด์หรือน้�ำ 3 plasticization การเสริมสภาพพลาสติก การเพม่ิ ความออ่ นตวั ความนมุ่ และการดงึ ยดื ของพลาสตกิ โดย ใส่สารเตมิ แตง่ ชนดิ สารเสริมสภาพพลาสติก (ดู plasticizers) มี 2 แบบ คือ การเสรมิ สภาพพลาสติกภายนอก (ดู external plasticization) และการเสรมิ สภาพพลาสตกิ ภายใน (ดู internal plasticization) plasticizer extender สารเพมิ่ เนอ้ื สารเสรมิ สภาพพลาสตกิ สารอินทรีย์ไฮโดรคาร์บอนเหลวซึ่งใช้ร่วมกับสารเสริมสภาพ พลาสติก (ดู plasticizers) มักใช้ร่วมกับสารเสริมสภาพ พลาสติกปฐมภมู ิ (ดู primary plasticizer) ในปรมิ าณจ�ำ กดั เพ่ือเปน็ สารเจอื เท่าน้นั (diluent) ชว่ ยลดตน้ ทุนเพราะมรี าคา ถูก หากใช้เป็นสารเดี่ยวอาจมีผลลดความหนืดของพลาสติก หลอมได้เล็กน้อย แต่ไม่มีประสิทธิภาพด้านเสริมสภาพ พลาสตกิ และซึมออกจากพลาสตกิ ไดง้ ่าย plasticizers สารเสริมสภาพพลาสติก สารเติมแต่ง (ดู additive) ใส่ในพลาสติกแข็ง ยาง (rubber) หรือวัสดุยืดหยุ่น (elastomer) ในปริมาณมาก (อาจสูงถึง 50-60 ส่วนต่อเรซิน 100 ส่วน) เพ่ือเพ่ิมความอ่อนตัว (flexibility) ทำ�ให้พลาสติกนุ่ม (soft) ดัดโค้งได้ (flexible) และดึงยืดได้ (strechable) นอกจากน้ี ยังมีผลช่วยลด ความหนืดของพลาสติกหลอม ช่วยให้พลาสติกหลอมเหลว (polymer melt) ไหลได้ดีข้ึน ขึ้นรูปง่ายข้ึน และยังช่วย ลดอุณหภูมิเปลี่ยนสภาพแก้วและมอดุลัสของความยืดหยุ่น โดยไม่เปลี่ยนแปลงสมบัติพื้นฐานทางเคมีของพลาสติก สว่ นใหญ่เป็นของเหลว ไม่มสี ี ไม่มกี ลิ่น มีความดันไอต่�ำ และ มคี วามเสถียรตอ่ ความร้อนดี (thermal stability) หากเป็น ของแข็งก็มักจะหลอมเหลวท่ีอุณหภูมิการทำ�คอมพาวนด์ (ดู compounding) มีสภาพเข้ากันได้ดี (compatibility) กับพลาสติกที่นำ�มาเสริมสภาพ ทำ�หน้าที่คล้ายสารหล่อล่ืน ภายใน (ดู internal lubricant) โดยลดแรงยึดเหนย่ี วระหว่าง สายโซ่โมเลกุลทำ�ให้โมเลกุลเคล่ือนตัวได้ง่ายข้ึน นิยมใช้มาก ทส่ี ดุ ในพอลิไวนิลคลอไรด์ 316 สารานุกรม เปดิ โลกปิโตรเคมี

polymer alloy พอลเิ มอร์อัลลอย 3 พอลิเมอรท์ ีไ่ ดจ้ ากการน�ำ พอลิเมอรผ์ สม (ดู polymer blend) ซงึ่ เป็นคูผ่ สมที่หลอมเข้ากนั ไม่ได้ (immiscible) แต่เป็นคู่ท่ีมีสภาพเข้ากันได้ (compatible) มาผ่านกระบวนการทำ�ให้เข้ากัน คอมพาวนดแ์ ละการปรบั ปรุงคณุ สมบตั ิของพลาสตกิ (compatibilization) โดยเติมสารทำ�ให้เข้ากัน (compatibilizer) ทำ�ให้เกิดการยึดติดท่ีพ้ืนผิว (interfacial adhesion) ระหวา่ งวฏั ภาคของพอลเิ มอร์ น�ำ ไปสกู่ ารเปลย่ี นแปลงสณั ฐาน (morphology) พอลิเมอร์อัลลอยที่ได้มักมีสมบัติดีกว่าของพอลิเมอร์คู่ผสมมาก และมีอุณหภูมิเปลี่ยนสภาพ คล้ายแก้วเพียงอุณหภูมิเดียว ตัวอย่างพอลิเมอร์คู่ผสมและพอลิเมอร์อัลลอยในเชิงพาณิชย์ เช่น ABS/Nylon, Nylon/olefin elastomer, PC/ABS, PC/PP, PC/Thermoplastic PU, PPE/Nylon, PVC/ABS and Polyester/elastomer polymer blend พอลเิ มอร์ผสม พอลิเมอรท์ ไี่ ด้จากการผสมพอลเิ มอร์กับพอลิเมอร์ หรอื พอลิเมอรก์ บั พอลิเมอร์รว่ ม หรอื พอลิเมอร์ รว่ มกบั พอลเิ มอร์ร่วม ต่างชนิดกันอยา่ งน้อย 2 ชนิด ดว้ ยวิธกี ารผสมแบบต่างๆ เช่น การละลาย ในตัวทำ�ละลายที่สามารถละลายทั้งหมด (co-solvent) แล้วขึ้นรูปด้วยการรีดหรือพ่นเพื่อกำ�จัด ตัวท�ำ ละลายออก เชน่ โดยการพน่ แห้ง (spray drying) หรอื การหลอ่ เป็นฟลิ ์ม (film casting) หรอื ผสมขณะเปน็ ผงแห้ง (fine powder mixing) หรือผสมขณะพอลิเมอร์แตล่ ะชนดิ เป็นน้�ำ ยาง เลเทกซ์ (latex blending) แตว่ ธิ ผี สมเชงิ กล (mechanical mixing) เปน็ วธิ ที น่ี ยิ มมากทสี่ ดุ การท�ำ พอลเิ มอรผ์ สมเปน็ เทคนคิ หนง่ึ เพอ่ื เพม่ิ สมบตั เิ ชงิ กล เพอื่ ยกระดบั การใชง้ าน และเพม่ิ มลู คา่ มากกวา่ พอลเิ มอรเ์ พยี งชนดิ เดยี ว โดยใหส้ มบตั ขิ องพอลเิ มอร์ (หรอื พอลเิ มอรร์ ว่ ม) ชนดิ หนงึ่ เสรมิ หรอื ชดเชย กับสมบตั ขิ องพอลเิ มอร์ (หรอื พอลเิ มอร์ร่วม) อีกชนดิ หนึ่ง พอลิเมอร์ผสมอาจหลอมผสมเข้ากนั ได้ (miscible) เป็นเนื้อเดียวกนั (homogeneous) ในระดบั โมเลกุล หรอื อาจมเี พยี งบางส่วนท่เี ขา้ กนั ไดถ้ งึ ระดบั โมเลกลุ และยงั มบี างสว่ นซง่ึ เปน็ วฏั ภาคทไี่ มเ่ ปน็ เนอื้ เดยี วกนั (heterogeneous) ทง้ั อาจ มสี ภาพหลอมเขา้ กนั ไมไ่ ด้ (immiscible) แตเ่ ปน็ คทู่ เ่ี หมาะสมกนั และสภาพเขา้ กนั ได้ (compatible) พอลิเมอร์ผสมมกั มสี มบัติเฉลย่ี ระหวา่ งสมบตั ิพอลเิ มอร์คผู่ สมนน้ั (พPอoลlyเิ mมอeรr)์ พ(Cอoลpเิ มolอyรmร์ eว่ rม) พอลิเมอรผ์ สม (Polymer blend) ผสมเข้ากันได้ (Miscible) ผ(สImมเmขา้isกcันibไมleไ่ )ด้ (Homเอoกgพeนัneธo์ us) (Heteวrิวoิธgพeันnธe์ous) การทำ�ใหเ้ ขา้ กนั (Compatibilization) (พPอoลlyิเมmอeรrอ์ aัลlลloอyย) แผนภาพแสดงนิยามและความสัมพันธ์ของพอลเิ มอรผ์ สมและพอลเิ มอร์อลั ลอย สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี 317

คอมพาวน ์ดและการป ัรบป ุรง ุคณสม ับติของพลาส ิตกpolymer composite พอลิเมอรเ์ ชงิ ประกอบ วสั ดุของแข็งที่มพี ลาสติกเปน็ เมทรกิ ซ์ (ดู matrix) หรอื วฏั ภาคตอ่ เน่อื ง และมีวสั ดุเสรมิ กำ�ลงั เป็น วัฏภาคกระจายในเน้ือพลาสติก การทำ�พอลิเมอร์เชิงประกอบเป็นวิธีการหนึ่งท่ีเพ่ิมความแข็งแรง และมอดลุ สั ของความยดื หยนุ่ (modulus of elasticity) ตอ่ หนว่ ยน�้ำ หนกั ตลอดจนเพม่ิ คา่ พลงั งาน แตกรา้ ว (fracture energy) แก่พลาสตกิ ได้ง่ายและรวดเร็ว พอลิเมอร์เชิงประกอบมนี �้ำ หนักและ ความหนาแน่นเพ่ิมขึ้นจากเดิมเพียงเล็กน้อย มีต้นทุนการผลิตสูงกว่าวัสดุที่เป็นพอลิเมอร์เดี่ยว ไมม่ าก (ยกเวน้ กรณที ใ่ี ชว้ สั ดเุ สรมิ ก�ำ ลงั ทมี่ รี าคาสงู เชน่ เสน้ ใยคารบ์ อน) หลายชนดิ มสี มบตั เิ ชงิ กล เทยี บเทา่ หรอื ดกี วา่ โลหะบางชนดิ ไมม่ ีปญั หาการเกดิ สนมิ มคี วามทนทานตอ่ สารเคมีขนึ้ อยกู่ บั ชนดิ ของเมทริกซ์ ปัจจุบันมีการประยุกต์ใช้พอลิเมอร์เชิงประกอบอย่างกว้างขวาง เช่น เป็นชิ้นส่วน ยานยนต์ สว่ นประกอบเรอื ส่วนประกอบเครอื่ งบิน สว่ นประกอบอปุ กรณก์ ฬี า เชน่ ไมก้ อลฟ์ สกี แผน่ กระดานโต้คลืน่ สระวา่ ยนำ�้ หรอื การใช้งานเป็นบรรจภุ ัณฑห์ รอื วสั ดอุ ่นื ๆ 3 primary plasticizer สารเสรมิ สภาพพลาสติกปฐมภมู ิ สารเติมแตง่ (ดู additive) หลักทใ่ี ชเ้ สริมสภาพพลาสติก ใชเ้ ปน็ สารเดี่ยวหรือเป็นองคป์ ระกอบ หลกั ในสารผสมเพอื่ เสรมิ สภาพพลาสตกิ มปี ระสทิ ธภิ าพสงู ไมเ่ คลอื่ นยา้ ยหรอื ซมึ ออกจากพลาสตกิ ลกั ษณะเปน็ ของเหลวอนิ ทรยี ห์ รอื ของแขง็ ซง่ึ สามารถหลอมเขา้ กบั พลาสตกิ ไดด้ อี ยา่ งรวดเรว็ ทช่ี ว่ ง อุณหภมู ิของการท�ำ คอมพาวนด์ (ดู compounding) หรอื ทีอ่ ณุ หภูมิปกติของการขึ้นรปู พลาสติก ตัวอยา่ งสารเสรมิ พลาสตกิ ปฐมภมู ิ เชน่ สารประกอบทาเลต (phthalate) อิพ็อกซี (ดู epoxy) ฟอสเฟต (phosphate) อะดิเพตไดเอสเทอร์ (adipate diester) ซบี าเคต (sebacate) และ พอลิเอสเทอร์ (ดู polyester) แต่ละชนิดมีข้อดขี ้อเสยี และข้อจำ�กัดแตกตา่ งกัน reinforcing materials วสั ดุเสรมิ ก�ำ ลงั วสั ดทุ ่ีเปน็ วัฏภาคกระจายในพอลเิ มอร์เชงิ ประกอบ (ดู polymer composite) ทำ�หน้าท่เี สรมิ กำ�ลัง โดยเพมิ่ มอดุลสั ของความยดื หยุ่น (modulus of elasticity) และความแข็งแรงแกพ่ ลาสติกทเ่ี ป็น เมทรกิ ซ์ (ดู matrix) นยิ มใชเ้ สน้ ใย (fiber) ทมี่ มี อดลุ สั และความตา้ นทานแรงดงึ สงู เชน่ เสน้ ใยแกว้ (glass fiber) เส้นใยคาร์บอน (carbon fiber) เส้นใยอาระมิด (aramid fiber) เสน้ ใยโบรอน (boron fiber) เป็นต้น เส้นใยเหลา่ น้มี ขี นาดเสน้ ผา่ นศูนยก์ ลางเลก็ มาก และมคี วามยาวต่อเนอื่ ง (filament) จงึ นยิ มรวมเสน้ ใยยาวหลายๆ เสน้ เปน็ กลมุ่ เสน้ ใยยาวตอ่ เนอื่ ง (tow หรอื ravings) หรอื ตเี กลยี วเพอื่ เพ่ิมความแขง็ แรงจนเปน็ เหมอื นเส้นดา้ ย (yarn) นอกจากน้ียังอาจนำ�กล่มุ เส้นใยยาว มาสานกนั จนเป็นผืนคลา้ ยเสอื่ (mats) หรืออาจทอเป็นผนื (woven) เพ่ือเสริมกำ�ลงั ในแนวตา่ งๆ ขนึ้ กบั ลกั ษณะโครงสรา้ ง และการวางผนื สานหรอื ผนื ทอ ในทางปฏบิ ตั กิ ารจดั วางกลมุ่ เสน้ ใยยาวมาก ใหเ้ ปน็ ระเบยี บในทศิ ทางทตี่ อ้ งการ นบั วา่ เปน็ เรอ่ื งทยี่ งุ่ ยากมาก และบางครง้ั ผปู้ ระกอบการตอ้ งการ ผลิตพอลิเมอรเ์ ชิงประกอบทีใ่ ช้งานได้โดยไม่ตอ้ งพิจารณาทิศทางการจัดวาง จงึ นิยมตดั กลุ่มเส้นใย ยาวต่อเนื่องเป็นกลมุ่ เสน้ ใยส้นั (staple) ซง่ึ สามารถผสมกับพลาสติกเพอ่ื ให้กลมุ่ เสน้ ใยส้นั ดังกลา่ ว กระจายตวั ในทิศทางต่างๆ แบบสุม่ (random) ให้ความแข็งแรงเหมือนกันทุกทศิ ทาง (isotropic) ท�ำ ให้งา่ ยต่อการใชง้ าน secondary plasticizer สารเสรมิ สภาพพลาสติกทุตยิ ภมู ิ สารเตมิ แตง่ (ดู additive) ทใี่ ชเ้ สรมิ สภาพพลาสตกิ ในปรมิ าณนอ้ ยกวา่ สารเสรมิ สภาพพลาสตกิ ปฐมภมู ิ (ดู primary plasticizer) มปี ระสทิ ธภิ าพต�่ำ เพราะเขา้ กบั พลาสตกิ ไดน้ อ้ ยกวา่ สารเสรมิ สภาพพลาสตกิ ปฐมภมู ิ จึงมักต้องใช้ร่วมกับสารเสริมสภาพพลาสติกปฐมภูมิเพื่อลดต้นทุน หรือเพื่อสร้างเสริมสมบัติอื่นๆ ท่ีสารเสริมสภาพปฐมภูมิไม่มี เป็นของเหลวอินทรีย์ที่หลอมเข้ากับพลาสติกได้น้อยและยาก ทชี่ ว่ งอณุ หภมู ิของการข้นึ รปู พลาสติก 318 สารานกุ รม เปิดโลกปโิ ตรเคมี

slip agent สารลน่ื ลดแรงเสียดทานระหว่างพลาสติกกับผนังของเคร่ืองข้ึนรูป 3 สารเติมแต่ง (ดู additive) ท่ีสำ�คัญต่อการผลิต และการ ลดแรงเสียดทานระหว่างอนุภาคพลาสติกและสารเติมแต่ง ใช้งานฟิล์มหรือแผ่นพลาสติก เพิ่มความล่ืนท้ังขณะขึ้นรูป ตลอดจนช่วยลดแรงเสียดทานระหว่างพื้นผิวพลาสติกขณะ คอมพาวนดแ์ ละการปรบั ปรุงคณุ สมบตั ิของพลาสตกิ และขณะใช้งาน ทำ�ให้แผ่นหรือฟิล์มพลาสติกไม่ยึดติดกัน ใชง้ าน ตวั อยา่ งเชน่ สารกลมุ่ สบโู่ ลหะ (metal soap) เอสเทอร์ และสามารถลื่นไถลผ่านเครื่องข้ึนรูป แผ่นหรือฟิล์มช้ันถัดไป ของกรดไขมันเอไมด์ (fatty acid amide ester) น้ำ�มัน ได้ง่าย ลดแรงเสียดทานหรือลดสัมประสิทธิ์แรงเสียดทาน ซลิ โิ คน (silicon oil) ไข (wax) นำ้�มนั พาราฟิน (paraffin oil) (coefficient of friction) ระหว่างผิวสัมผัส เป็นสารช่วย ไกลคอล (glycol) ไม่ละลายในพลาสตกิ หลอม จงึ เคล่ือนยา้ ย การขึ้นรูป (processing agent) มี 2 ชนดิ ได้แก่ สารลน่ื สู่ผิวของพลาสติกในระหว่างข้ึนรูป หรืออาจสะสมแล้วรวม ภายใน (internal slip agent) และสารล่ืนภายนอก ตัวกันท่ีผิวพลาสติก ทำ�ให้ผิวผลิตภัณฑ์พลาสติกมีความเรียบ (external slip agent) สารลืน่ ภายในช่วยลดความฝืดภายใน และเปน็ ประกายมนั เงา สารลน่ื ทน่ี ยิ มใชเ้ พราะมปี ระสทิ ธภิ าพ เนื้อพลาสติก ช่วยเพิ่มสมบัติการไหล ช่วยให้เนื้อพลาสติก และคุ้มทุน ไดแ้ ก่ เอไมดข์ องกรดไขมนั (fatty acid amide) หลอมเปน็ เน้อื เดยี วกัน ช่วยใหส้ ารเตมิ แต่ง (ดู filler) ล่นื ไหล ซึง่ มกั ใชป้ รมิ าณไมเ่ กนิ 1,000 สว่ นในล้านส่วนของพลาสตกิ ได้ดี และการขึ้นรูปผลิตภัณฑ์ง่ายขึ้น สามารถละลายได้ การวัดประสิทธิภาพของสารล่ืนกระทำ�โดยวัดค่าสัมประสิทธิ์ บ้างในพลาสติกเพราะมีความเป็นขั้วบ้าง (amphipolar) แรงเสียดทานของฟิล์มพลาสติก ตามวิธีการมาตรฐาน ตวั อยา่ งเชน่ กรดไขมนั (fatty acid) เอสเทอรข์ องกรดไขมัน สหรัฐอเมรกิ า ASTM D-1894 โดยปรมิ าณสารลื่นสัมพนั ธ์ สายโซ่ยาว (long chain fatty acid ester) ไขพอลเิ อทลิ นี กบั ระดบั ความลื่นและสัมประสทิ ธิ์แรงเสยี ดทาน (PE wax) และน�้ำ มนั ขาว (white oil) สว่ นสารลนื่ ภายนอกชว่ ย ระดับความลน่ื สมั ประสทิ ธแ์ิ รงเสยี ดทาน ปรมิ าณสารลน่ื (สว่ นต่อพลาสติกลา้ นสว่ นโดยน�ำ้ หนัก, ppm) ต่ำ� 0.50 - 0.80 200 - 400 กลาง 0.20 - 0.40 500 - 600 สงู 0.05 - 0.20 700 - 1,000 ภาพแสดงกลไกการทำ�งานของสารล่ืนชนดิ เอไมด์ 319 สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

การใชส้ ารลื่นในการผลิตฟลิ ม์ พลาสตกิ 3 แผ่นพลาสตกิ ที่ใสส่ ารล่ืน 320คอมพาวน ์ดและการป ัรบป ุรง ุคณสม ับติของพลาส ิตก thermal stabilizer สารเสถียรความร้อน ดู heat stabilizer thermogravimetric analysis (TGA) การวเิ คราะหก์ ารเปลย่ี นแปลงน�ำ้ หนกั ดว้ ยความรอ้ น (ทจี เี อ) การวเิ คราะหก์ ารเปลย่ี นแปลงมวลหรอื น�ำ้ หนกั ของสารเมอ่ื ไดร้ บั ความรอ้ นในเตาเผาภายใตบ้ รรยากาศ ท่ีควบคุม เปน็ เทคนิคการวเิ คราะหท์ ่มี ีความละเอยี ดและความไวสูง ใชห้ าความเสถยี รของวัสดุ เช่น พลาสติก และสารเติมแตง่ ตา่ งๆ (ดู additive) เม่ืออณุ หภมู เิ ปลีย่ นแปลง จะเกิดการเปล่ียนแปลง นำ้�หนกั ซ่ึงเป็นผลจากการเสอื่ มสลายตัวของพลาสตกิ และองคป์ ระกอบต่างๆ ในพลาสติก จึงสามารถ ใชเ้ ทคนคิ นต้ี รวจสอบ อณุ หภมู สิ ลายตวั ของพลาสตกิ และของสารเตมิ แตง่ แตล่ ะชนดิ ในพลาสตกิ นนั้ ๆ ตลอดจนปรมิ าณของสารเติมแต่งแต่ละชนดิ โดยดจู ากน้�ำ หนักท่หี ายไป ณ อุณหภมู ิสลายตัว นอกจาก นี้ ยังไดข้ อ้ มูลด้านปริมาณเถา้ ที่เกิดจากการเผาไหมพ้ ลาสติกดงั กล่าวดว้ ย Gas outlet Furnace Sample crucible Control thermocouple Sample thermocouple Radiation shield Vacuum Sample gas (1 and 2) Water cooling Sample holder lift Vacuum-tight housing Microbalance system Protective gas Thโคeรงrสmรา้ งขoอgงเคrรa่อื งvวเิiคmราะeหt์กrารiเcปล่ียAนแnปลaงนly้�ำ หzนeกั ดr้วยคTวาGมร้อน209 สารานกุ รม เปิดโลกปิโตรเคมี

titanium dioxide ไทเทเนียมไดออกไซด์ สารเติมแต่ง (ดู additive) ประเภทสารสี (ดู colorant) ที่เป็นสีผง (pigment) สารอนินทรยี ์สขี าวทีส่ ำ�คญั และมีปรมิ าณการใชม้ ากท่ีสดุ มีโครงสรา้ งผลึก 2 แบบคือ รไู ทล์ (rutile) และอะนาเทส (anatase) แบบแรกใชใ้ นอตุ สาหกรรมพลาสติกมากกวา่ เพราะมแี นวโนม้ การเสอื่ มจากปฏกิ ริ ยิ ากบั ออกซเิ จนนอ้ ยกวา่ (oxidative degradation) ซ่ึงทำ�ให้ผิวหลุดเป็นขุย (chalking) จึงนิยมเคลือบไทเทเนียมไดออกไซด์ (titanium กdาioรxใสid่ไeท,เทTเนiOยี 2ม)ไดดอ้วอยกสไซาดร์ใปนรพะลกาอสบตอิกะมลผี ูมลินา2 หรือซิลิกา เพื่อลดการเกิดปฏิกิริยา ดา้ นคือ ผลเชงิ แสง มาจากลักษณะ 3 เฉพาะของไทเทเนียมไดออกไซด์ที่สามารถกระจายแสงได้ด้วยกลไกการสะท้อน (reflection) การหกั เห (refraction) หรอื การกระเจงิ (diffraction) ชว่ ยเพม่ิ ความทบึ แสง ความขาวและความสวา่ งแกส่ พี ลาสตกิ ชว่ ยเพมิ่ การสะทอ้ นแสงสฟี า้ ผลของสมบตั ติ า่ งๆ ขึ้นอยู่กับการยึดติดของไทเทเนียมไดออกไซด์กับเน้ือพลาสติก การกระจายตัว สม่ำ�เสมอท่ัวเนื้อพลาสติกเป็นส่ิงสำ�คัญเพ่ือให้การกระจายของแสงมีประสิทธิภาพ คอมพาวนดแ์ ละการปรบั ปรุงคณุ สมบตั ิของพลาสตกิ พลาสติกที่ใส่ไทเทเนียมไดออกไซด์มีสมบัติความเป็นฉนวน มีความต้านทานไฟฟ้า อ(เงชค่น์ปรกะรกณอใีบชห้งราอีนสพาลราเสตตมิ ิกแทต่ผีง่ อส่ืนมๆTiใOน2พเลพา่ือสหต้มุิกสาไมยไ่กฟ่อใหส้เากยิดเคฟเอบงลิ อ)ากไมาศท่ จ�ำ ปากฏคิกวิรายิ มาชกืน้ับ ไมร่ ะเหย โดยเฉพาะขณะขน้ึ รปู ทีอ่ ุณหภูมิสงู และไม่ท�ำ ใหเ้ คร่อื งจกั ร อปุ กรณเ์ กดิ การ ขดู ขดี หรือสกึ เรว็ ผงสอี นนิ ทรยี ์ TiO2 321 สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

twin screw extruder (TSE) เคร่ืองอัดรีดแบบสกรูคู,่ เครื่องอัดรดี แบบเกลียวคู่ (ทเี อสอี) เครื่องผสมที่ใช้หลักการรีดผสมโดยใช้สกรูสองชุด ใช้ทำ�คอมพาวนด์ (ดู compounding) อยา่ งตอ่ เนอื่ ง สกรถู กู วางใหเ้ กลยี วสบั หวา่ งกนั (intermesh) ระยะแคบระหวา่ งสกรกู บั กระบอกรดี (barrel) และระหว่างสกรูด้วยกันเอง ทำ�ให้มีอัตราการเฉือนสูงและมีประสิทธิภาพการผสม เหมาะแก่การทำ�คอมพาวนด์ดีกว่าเครื่องอัดรีดแบบสกรูเด่ียว (single screw extruder (SSE)) มที งั้ ระบบสกรทู งั้ สองหมนุ ทางเดยี วกนั (co-rotating) และหมนุ สวนทางกนั (counter- rotating) สว่ นประกอบหลกั ของเคร่ืองอัดรดี สกรคู มู่ ีกรวยป้อน (feed hopper) ทต่ี อนทา้ ย ของเคร่ือง สกรูอยู่ภายในกระบอกรีด ซ่ึงมีหน่วยให้ความร้อนและควบคุมอุณหภูมิขณะ หลอมผสม สกรูอาจมรี ูปแบบเปน็ กรวย (conical screw) การหมุนของสกรทู �ำ ใหม้ กี ารผสม ของสารเตมิ แต่ง (ดู additive) กบั พอลิเมอร์หลอมขณะสกรหู มนุ เพื่อพาสว่ นผสมเคลือ่ นท่ี ไปด้านหนา้ ของเครอ่ื งเขา้ ส่แู ม่แบบ (die) อดั รีดออกมาเปน็ เสน้ พลาสตกิ ผสมกับสารเตมิ แตง่ ยาวตอ่ เนอื่ ง และตดั เปน็ เม็ดพลาสตกิ เม่ือเย็นลง 3 Screw rotation Rfleoswin คอมพาวน ์ดและการป ัรบป ุรง ุคณสม ับติของพลาส ิตก (a) Co-rotating Material path Rfleoswin Mbaatenrkial (b) Counter-rotating Material path ภาพแสดงการจดั วางสกรูคูใ่ นเครื่องอัดรดี แบบสกรคู ู่ระบบ (a) หมุนทางเดยี วกัน และ (b) หมุนสวนทางกนั bTeharruinstg Feed Vent port Bparecakksear npdlaated,aspctreererning Cartoelrlpeirllar Wicnudt--uopff or Linkage HHooppppeerr Feed throat Removal Extrudate (Extruded part) Die Sizing plates Vacuum port Water Heating zones Motor Base Extruder Die Cooling Puller เครอื่ งอดั รดี แบบสกรเู ด่ยี ว 322 สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี

two-roll mill เคร่อื งผสมแบบสองลูกรดี ช่องหนีบและหลอมติดเป็นแผ่นรอบลูกรีดลูกหนึ่ง แรงเฉือน เครื่องผสมที่ใช้หลักการรีดผสมโดยใช้ลูกรีดสองลูก ใช้ทำ� ระหว่างลูกรีดช่วยเพิ่มการผสมระหว่างพลาสติกและสาร คอมพาวนด์ (ดู compounding) สำ�หรับพลาสตกิ หลอมทมี่ ี เติมแต่งโดยไม่มีการผสมกันตามแนวแกนของลูกรีด จึงต้อง ความหนดื สงู มาก เชน่ พอลไิ วนลิ คลอไรด์ (ดู polyvinyl chloride ตัดแผ่นพลาสติกที่ติดรอบลูกรีดตัวหน่ึงตลบพับแผ่นในแนว (PVC)) ประกอบด้วยลกู รีดรอ้ นมผี วิ ขัดเงา (polished rolls) ต้ังฉากกับทิศทางเดิม แล้วป้อนเข้าสู่ช่องหนีบเพ่ือรีดแผ่นอีก สองลกู วางในแนวระดับ ลกู รดี หมุนสวนทางกนั ดว้ ยความเร็ว ทำ�ซ้ำ�หลายๆ ครงั้ เพือ่ ให้สารเติมแตง่ กระจายทั่วเน้ือพลาสตกิ รอบตา่ งกนั เลก็ นอ้ ย ระยะหา่ งระหวา่ งลกู รดี เรยี กวา่ ชอ่ งหนบี สามารถขึ้นรูปแผ่นท่ีได้โดยวิธีการอัดข้ึนรูปในแบบหล่อ (nip) เปน็ ระยะแคบๆ สมั พนั ธก์ บั ความหนาของแผน่ พลาสตกิ ที่ (compression moulding) ขนาดเลก็ เพอื่ ใชท้ ดสอบหรอื สรา้ ง จะได้ น�ำ วตั ถดุ บิ คอื ผงพลาสตกิ ซง่ึ ผสมกบั สารเตมิ แตง่ ตา่ งๆ แลว้ สูตรการคอมพาวนด์ในห้องปฏิบัติการ มีท้ังเคร่ืองขนาดเล็ก (ดู additive) จากเครื่องผสมมาป้อนท่ีช่องระหว่างลูกรีด รีดผสมได้ต่ำ�กว่า 1 กิโลกรัม จนถึงเคร่ืองขนาดใหญ่ 500 เม่ือลูกรีดหมุนจะดึงวัตถุดิบผสม (ซ่ึงเรียกว่า bank) เข้าสู่ กิโลกรมั นิยมใชใ้ นการรดี แผ่นยางและยางสังเคราะหด์ ว้ ย 3 คอมพาวนดแ์ ละการปรบั ปรุงคณุ สมบตั ิของพลาสตกิ เคร่ืองผสมแบบสองลกู รีด 323 สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี

UV absorber สารดดู ซบั แสงอัลตราไวโอเลต สารเติมแต่ง (ดู additive) ประเภทสารเสถียรแสง กลุ่มท่ี ทำ�หน้าท่ีดูดซับแสงอัลตราไวโอเลตไว้ได้เอง จึงป้องกันการ เกิดของอนุมูลอิสระเมื่อพลาสติกถูกแสง มักเป็นสารประเภท เบนโซฟีโนน (benzophenone) หรือเบนโซไทรอะโซล (benzotriazole) ที่นิยมใช้มากคือ 2-ไฮดรอกซี-4-นอร์มัล - อ อ กโ ท ซี เ บ นโ ซ ฟี โ น น ( 2 - h y d r o x y - 4 - n - o c t o x y benzophenone) สารประเภทเบนโซไทรอะโซลมีอัตรา การดูดซับแสงอัตราไวโอเลตได้สูงกว่าสารประเภทเบนโซ ฟีโนน สารประเภทเฟนนิลเอสเทอร์ก็สามารถดูดซับแสง อัลตราไวโอเลตได้ โดยเปลี่ยนเป็นไฮดรอกซีเบนโซฟีโนน เมือ่ ถกู แสงอัลตราไวโอเลต แตม่ ีราคาสูงกวา่ 3 R2 O H O HO R1 N คอมพาวน ์ดและการป ัรบป ุรง ุคณสม ับติของพลาส ิตก N O R1 X N R3 Benzotriazole R2 Benzophenone Ar HO HO N Ar1 N N Ar2 OR N Ar N OH Oxanilide Triazine Ph CN Ph O-R O Cyanoacrylate สูตรโครงสร้างทว่ั ไปของสารดดู ซับแสงอลั ตราไวโอเลตทีใ่ ช้ในการค้า ตวั อยา่ งผลติ ภัณฑท์ ่ีใช้ UV absorber 324 สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

UV stabilizer สารเสถยี รต่อแสง 3 ดู light stabilizer viscosity depressant สารลดความหนดื คอมพาวนดแ์ ละการปรบั ปรุงคณุ สมบตั ิของพลาสตกิ สารเติมแต่ง (ดู additive) ใส่ในพลาสติกเพื่อลดความหนืด นิยมใส่ในพลาสทิซอลของพอลิไวนิลคลอไรด์ (PVC plastisol) เพื่อให้ไหลได้ดีข้ึน สารเพ่ิมเนื้อสารเพ่ิมประสิทธิภาพของพลาสติก (ดู plasticizer extender) หลายชนิดสามารถลดความหนืดได้ ด้วย ซึ่งช่วยไล่ฟองอากาศออกจากพอลิเมอร์หลอมหรือพลาสทิซอล ได้ เช่น การผลติ ถุงมือพอลไิ วนิลคลอไรด์ด้วยการจุ่มแบบหลอ่ ลงใน พลาสทิซอล ฟองอากาศในพลาสทซิ อลทำ�ใหเ้ กดิ รตู ามด (pin hole) ในถุงมือ สารลดความหนืดอาจเป็นสารกลุ่มไฮโดรคาร์บอนรวมกลุ่ม แอลิเฟทกิ (aliphatic) แนฟทีนิก (naphthenic) และที่มีคลอรนี เปน็ องค์ประกอบ (chlorinated hydrocarbon) รวมท้ังสารอื่นๆ ที่มี องค์ประกอบทางเคมีคล้ายสารลดแรงตึงผิว (surfactant) ได้แก่ สารกลุ่มอิทอกซิเลตเทดของกรดไขมัน (ethoxylated fatty acids) หรือเอสเทอร์ของไขมัน (fatty esters) ที่โครงสร้างเป็นสายโซ่ส้ัน และตรง ซ่งึ มีไอระเหยน้อยกว่าและเปน็ ทีน่ ิยมใช้มากข้ึน เพราะสาร ลดความหนืดที่มีประสิทธิภาพส่วนใหญม่ กั มปี ัญหาเร่อื งมีไอระเหยสูง ด้วย แนวโน้มการใช้สารเติมแต่งในพลาสทิซอลคือ การใช้สารที่มี ไอระเหยต�ำ่ โดยเฉพาะอยา่ งยง่ิ พลาสทซิ อลส�ำ หรบั ผลติ ภณั ฑพ์ ลาสตกิ ทใ่ี ชง้ านภายในบา้ นหรอื อาคาร เพราะสารลดความหนดื ทมี่ ไี อระเหยสงู มกั มแี นวโนม้ ทจ่ี ะซมึ ออกและระเหยออกมา ส่งผลตอ่ คณุ ภาพอากาศ ภายในบา้ นหรืออาคาร สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี 325

และรกะบผาบรลลจิตอำ�จภหิสนัณต่ากิ ฑยส์์ air conveyor เครอื่ งลำ�เลยี งสินค้าด้วยระบบท่อลม อุปกรณ์ในระบบท่อลมเพื่อลำ�เลียงสินค้าหรือวัสดุไปจากแหล่งหน่ึงซ่ึงเป็นจุดส่ง ไปยังอีกแหล่งหนึ่งซ่ึงเป็นจุดรับ มีทั้งระบบอากาศและระบบสุญญากาศ การล�ำ เลยี งสารทเี่ ปน็ ของแขง็ โดยใชอ้ ากาศเปน็ ตวั ขบั ใหเ้ คลอื่ นทไ่ี ป เชน่ การขนถา่ ย เม็ดพลาสติกและผงเคมีผ่านทางท่อ เป็นต้น การเลือกเคร่ืองลำ�เลียงสินค้าด้วย ระบบท่อลมมาใชง้ านขึน้ กับชนิด ขนาด น้�ำ หนกั ความเรว็ ปริมาณ หรอื จ�ำ นวน ทต่ี อ้ งการขนถ่าย American Petroleum Institute (API) standard มาตรฐานสถาบนั ปโิ ตรเลยี ม แห่งสหรฐั อเมรกิ า, มาตรฐานเอพีไอ มาตรฐานต่างๆ ซ่ึงจัดทำ�ขึ้นโดยสถาบันปิโตรเลียมแห่งสหรัฐอเมริกา มาตรฐาน การทดสอบอุปกรณ์และการปฏิบัติงานในอุตสาหกรรมปิโตรเลียมและปิโตรเคมี มีมากกวา่ 500 มาตรฐาน และข้อแนะน�ำ ในการปฏิบัติงานปัจจุบันเปน็ มาตรฐาน สากลท่ียอมรับกันท่ัวโลก ในการก่อสร้างถังเก็บเคมีในอุตสาหกรรมปิโตรเคมี มกั อา้ งองิ ถึงมาตรฐานเอพไี อ เช่น API 620, API 650 เป็นต้น



American Production and Inventory Control asset utilization การใช้ประโยชน์สนิ ทรพั ย์ Society (APICS) สถาบันเพื่อการผลิตและสินค้าคงคลัง การวัดอัตราการใช้สินทรัพย์ที่ได้ลงทุนไปแล้วว่าอยู่ที่ระดับใด แหง่ สหรัฐอเมรกิ า (เอพิกส)์ เชน่ การใชเ้ ครอื่ งจกั รภายในโรงงานเตม็ รอ้ ยละ 100 แสดงว่า สมาคมที่ให้การศึกษาด้านการผลิตและการควบคุมสินค้า มีการใช้เครื่องจักรน้ันอย่างเต็มท่ี สามารถวัดจากเวลาที่ใช้ คงคลัง ตลอดจนข้ึนทะเบียนผู้เช่ียวชาญด้านโซ่อุปทานหรือ ในการเดินเคร่ือง อัตราการเดินเครื่อง นอกจากหมายถึง ซัพพลายเชน (supply chain) และลอจิสติกส์ (logistics) เครอ่ื งจกั รภายในโรงงานแลว้ อาจหมายถงึ พาหนะขนสง่ สนิ คา้ ในหลักสูตร Certified in Production and Inventory เชน่ เรอื รถบรรทุก ซึง่ สถานประกอบการก�ำ ลังใชง้ านดว้ ย Management (CPIM) ประกอบดว้ ย 5 หลักสูตรยอ่ ย ได้แก่ Basic Supply Chain Management, Master Planning automated storage and retrieval system (AS/RS) of Resources, Detailed Scheduling and Planning, ระบบการจัดเกบ็ และค้นคนื สินคา้ อตั โนมัติ Execution and Control of Operations และ Strategic ระบบที่ใช้กลไกอัตโนมัติเคล่ือนย้ายสินค้าในคลังสินค้า Management of Resources บริษทั ชัน้ น�ำ มักจะใหพ้ นกั งาน จากบริเวณรับส่งสินค้าหน้าคลังไปเก็บยังตำ�แหน่งที่ต้องการ ดา้ นโซอ่ ปุ ทานรบั การอบรมศกึ ษาในโครงการ CPIM ของสถาบนั และเคล่ือนย้ายจากตำ�แหน่งที่เก็บในคลังออกมายังบริเวณ เพ่ือให้สามารถปรับปรุงกระบวนการทำ�งานด้านโซ่อุปทาน รับส่งสินค้าหน้าคลัง โดยไม่ต้องใช้แรงคน เป็นระบบการ ทั่วท้ังองค์กร มีพจนานุกรมศัพท์มาตรฐานท่ีใช้ในการจัดการ จัดเก็บและใชพ้ นื้ ท่ีเก็บสนิ คา้ เต็มคลังทัง้ ดา้ นกวา้ ง ยาว และ โซ่อปุ ทานซึ่งเป็นท่ยี อมรบั คอื APICS dictionary สงู อย่างเตม็ ประสิทธภิ าพ 4 ระบบลอ ิจส ิตกส์และการ ำจ�ห ่นายผ ิลตภัณ ์ฑ คลังสนิ ค้าระบบ AS/RS backhaul การขนสง่ เทย่ี วกลับ การขนส่งโดยรถบรรทุกสินค้าจากปลายทางกลับไปยังต้นทาง หรือมายังฐานรถบรรทุกหลังจากการส่งสินค้าเสร็จส้ิน โดยทั่วไปมักนำ�รถเปล่ากลับโดยไม่มีสินค้าบรรทุกมาด้วย ผขู้ นสง่ จงึ พยายามวางแผนประสานงานและจดั ใหม้ กี ารขนสง่ พจนานุกรมเอพกิ ส์ ทั้งเที่ยวไปและเที่ยวกลับ เพ่ือเพิ่มประสิทธิภาพการใช้รถ American Standard of Mechanical Engineering ตลอดจนเป็นการลดตน้ ทนุ พลงั งานและลดตน้ ทนุ ลอจสิ ตกิ ส์ Code (ASME Code) รหัสมาตรฐานของสถาบนั วศิ วกรรม เคร่อื งกลแห่งสหรัฐอเมรกิ า (เอเอสเอม็ อี โคด้ ) baffle plate แผน่ กัน้ ภายในถัง แผ่นโลหะเชื่อมติดภายในกับตัวถังบรรทุกสารเคมีเหลว รหัสมาตรฐานซ่ึงกำ�หนดโดยสถาบันวิศวกรรมเครื่องกลแห่ง อาจมี 2-3 แผ่นกั้นในแนวขวางกับตัวถัง เพื่อรองรับแรง สหรัฐอเมริกา สำ�หรับอุปกรณ์ที่ใช้ในทางวิศวกรรม เช่น กระแทกของของเหลวเม่ือรถเปลี่ยนแปลงความเร็ว ช่วยลด ถังบรรจุสารเคมี รอยเชื่อม ความหนา อุปกรณ์ส่วนควบ เพื่อให้มีความปลอดภัยเพียงพอสำ�หรับการจัดเก็บและขนส่ง มวลของของเหลวในถังซึ่งกระแทกตัวถังขณะเบรก ช่วยให้ สินค้าบางประเภทท่ตี ้องการการปกปอ้ งพิเศษ เชน่ สารไวไฟ หยุดรถได้ในระยะท่ีต้องการ และป้องกันการเสียการทรงตัว สารกัดกรอ่ น เปน็ ตน้ ของรถในขณะเลี้ยว อันเน่ืองจากแรงหนีศูนย์ซึ่งเกิดจาก เคลอ่ื นท่ีของมวลของเหลว 328 สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี

bag บรรจุภัณฑ์ประเภทถงุ berth ทจ่ี อดเรอื , ทา่ เทยี บเรือ บ ร ร จุ ภั ณ ฑ์ ทำ � จ า ก วั ส ดุ ท่ี เ ป็ น ก ร ะ ด า ษ ห รื อ พ ล า ส ติ ก บริเวณท่ีเรือเข้าเทียบเพ่ือจอด ประกอบด้วยท่าเรือ บริเวณ เหมาะสำ�หรับผลิตภัณฑ์ที่เป็นของแข็ง มีขนาดต่างๆ ผกู เรอื อปุ กรณ์ขนถ่ายสนิ คา้ อปุ กรณค์ วามปลอดภยั ในกรณี เพ่ือให้เหมาะสมกับการจัดเก็บ การขนส่ง และการใช้งาน ฉุกเฉิน ท่าเทียบเรือสำ�หรับสินค้าในอุตสาหกรรมเคมี มีท้ัง ถุงบรรจุผลิตภัณฑ์สำ�หรับการขนส่งที่ทำ�จากพลาสติกของไทย ประเภทสินค้ามวลรวม (bulk cargo) ใช้ทา่ เทยี บเรือเรียกวา่ ส่วนใหญม่ ีขนาดบรรจทุ ่ี 25 กโิ ลกรมั ท่ีจอดเรือเทกอง (bulk berth) มีการสูบถ่ายสินค้าผ่าน ระบบท่อ สินค้าท่ีบรรจุในบรรจุภัณฑ์และขนส่งในตู้สินค้าใช้ ท่าเทียบเรือเรียกว่า ท่ีจอดเรือตู้สินค้า (container berth) ซง่ึ ขนยา้ ยโดยใชป้ น้ั จน่ั ขนาดใหญ่ มบี รเิ วณกวา้ งส�ำ หรบั จดั เกบ็ ตู้สนิ ค้าทีร่ อการบรรทกุ หรอื ขนถ่าย ถงุ บรรจุผลติ ภณั ฑท์ �ำ จากพลาสตกิ 4 barge เรอื ล�ำ เลยี ง, เรือขนส่งสินค้าขนาดเลก็ ทีจ่ อดเรอื , ท่าเทียบเรือ ระบบลอจสิ ตกิ สแ์ ละการจ�ำ หนา่ ยผลติ ภณั ฑ์ เรือขนส่งสินค้าประเภทของเหลวหรือสินค้าในบรรจุภัณฑ์ อาจมีเครื่องยนต์ขับเคลื่อนด้วยตัวเอง หรืออาจเป็นเรือไม่มี bill of lading (BL) เอกสารขนส่งสินค้า, ใบตราส่งสินค้า เคร่ืองยนต์ ต้องใช้เรือยนต์ลากจูง (ดู tug boat) ภายใน (บแี อล) ล�ำ เรือซ่งึ ลำ�เลยี งสินคา้ ทเ่ี ป็นของเหลว แบ่งเป็นช่องๆ เพ่ือให้ เอกสารกำ�กับการขนสง่ สนิ ค้าทางเรือ ออกโดยผปู้ ระกอบการ บรรทุกสินค้าได้หลายชนิด มีท่อต่อไปท่ีปั๊มสูบถ่ายสินค้าออก เรือขนส่งให้กับผู้ส่งสินค้า เป็นเอกสารยืนยันการรับสินค้า จากเรอื ไปยงั ถงั เกบ็ บนบก เปน็ พาหนะทตี่ อ้ งมคี วามปลอดภยั สงู ขน้ึ เรอื เพื่อจดั ส่งไปยังผู้รบั สินคา้ ปลายทาง มีรายละเอียดผู้ส่ง เนอ่ื งจากมกั บรรทกุ สนิ คา้ ประเภทสารอนั ตราย เชน่ สารไวไฟ และแสดงสทิ ธกิ ารครอบครอง กรมศลุ กากร กระทรวงการคลงั สารกัดกร่อน หรือสารท่ีมีความว่องไวต่อการเกิดปฏิกิริยา เรยี กเอกสารน้วี ่า ใบตราส่งสนิ คา้ จึงต้องมีอุปกรณ์และวิธีปฏิบัติงานซึ่งเป็นไปตามมาตรฐานที่ ก�ำ หนด ผปู้ ฏบิ ัตงิ านบนเรือตอ้ งได้รับการฝึกอบรมในเรอื่ งการ ท�ำ งานเก่ยี วกับสารเคมีโดยเฉพาะ เรอื ล�ำ เลยี ง, เรือขนสง่ สนิ ค้าขนาดเลก็ 329 สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี

ระบบลอจิส ิตกส์และการจำ�หน่ายผลิตภัณฑ์ bottom loading การบรรจสุ นิ ค้าทางดา้ นลา่ งถงั รถขนส่ง การบรรจุสินค้าที่เป็นของเหลวโดยใช้ท่อเข้าทางด้านล่างของ ตัวถังรถขนส่ง ออกแบบเพื่อขนถ่ายทางด้านล่าง ซ่ึงต้อง สอดคล้องกับอุปกรณ์เชื่อมต่อของสถานีขนถ่ายสารเคมีเหลว ของสถานประกอบการผสู้ ง่ สนิ คา้ และผรู้ บั สนิ คา้ มกั เปน็ ระบบ ปดิ มที อ่ ส�ำ หรบั สารเคมเี หลวอยดู่ า้ นลา่ ง และทอ่ ส�ำ หรบั ไอของ สารเคมี (vapor line) อยดู่ า้ นบน เมือ่ เตมิ สนิ คา้ ทางด้านล่าง ของถงั ไอของสารเคมที สี่ ะสมอยดู่ า้ นบนจะระบายไปสอู่ ปุ กรณ์ ควบคุมไอ เพอื่ ไมใ่ หถ้ ูกปล่อยออกสบู่ รรยากาศ 4 การบรรจสุ ินค้าทางด้านลา่ งถังรถขนส่ง bulk marine การขนส่งทางทะเลแบบมวลรวม การขนส่งสารเคมีเหลวหรือก๊าซทางทะเลในปริมาณมากโดย ไมใ่ ช้บรรจภุ ณั ฑ์ ต้องใช้เรอื ทีเ่ ปน็ ไปตามขอ้ กำ�หนดขององคก์ ร สากลในการเดินเรือทางทะเล (ดู International Maritime Organization (IMO)) ระบบการขนส่งทางทะเลมีปริมาณ มากที่สุด ซ่ึงมีการเช่ือมโยงกับระบบท่าเทียบเรือต้นทางและ ปลายทาง เพื่อขนถ่ายสินค้าไปยงั คลังเก็บอย่างปลอดภัย การขนส่งทางทะเลแบบมวลรวม 330 สารานุกรม เปดิ โลกปิโตรเคมี

bulk terminal สถานีรบั เรอื ขนสง่ แบบมวลรวม chartering การวา่ จ้างเรือเหมาล�ำ เพื่อบรรทกุ สารเคมเี หลว บรเิ วณรับเรือขนส่งแบบมวลรวม ประกอบด้วยทา่ เรอื ถงั เกบ็ การขนส่งสินค้าปิโตรเคมีประเภทสารเคมีเหลวปริมาณมาก สินค้าประเภทสารเคมีเหลว ทอ่ ขอ้ ตอ่ และอุปกรณ์ในการ ทางเรือ โดยการจ้างเหมาลำ�ให้ขนส่งผลิตภัณฑ์หรือวัตถุดิบ สูบถ่ายสารเคมีเหลว เชื่อมโยงกับระบบการขนส่งทางทะเล จากต้นทางไปยังปลายทาง มีกำ�หนดระยะเวลาการใช้เรือ แบบมวลรวม (ดู bulk marine) เงอ่ื นไขการใชเ้ รอื ตามขอ้ ตกลงในสญั ญา ซงึ่ มหี ลายแบบ ไดแ้ ก่ สญั ญาเชา่ เรอื แบบเทีย่ วเดินทาง (voyage charter) สัญญา เช่าเรือแบบกำ�หนดเวลา (time charter) สัญญาเช่าเรือ แบบเรอื เปลา่ (bareboat charter) และสญั ญาเชา่ เรือแบบ ระยะยาว (demise charter) สถานีรับเรอื ขนสง่ แบบมวลรวม chemical tanker เรือบรรทกุ สารเคมเี หลวหรอื ก๊าซ 4 เรือบรรทุกสารเคมีขนาดประมาณ 5,000 ตัน ถึงประมาณ 40,000 ตัน เล็กกว่าเรือบรรทุกน้ำ�มันและเรือสินค้าทั่วไป ระบบลอจสิ ตกิ สแ์ ละการจ�ำ หนา่ ยผลติ ภณั ฑ์ ใช้บรรทุกสินค้าที่มีลักษณะเฉพาะ และมีข้อจำ�กัดด้านท่าเรือท่ี รบั และสง่ มถี งั แยกเกบ็ สนิ คา้ ภายในตวั เรอื โดยถงั เกบ็ ผลติ ภณั ฑ์ เคมมี กั เปน็ เหลก็ กลา้ ไรส้ นมิ หรอื เหลก็ เคลอื บพเิ ศษ เพอื่ ปอ้ งกนั การกดั กรอ่ นหรอื การปนเปอื้ นของสารเคมี อาจมรี ะบบควบคมุ อุณหภมู สิ ำ�หรับสารเคมีบางชนดิ ปจั จบุ นั เรือบรรทกุ สารเคมี มกั เปน็ ตวั เรือ (hull) ท่มี ผี นัง 2 ชั้น (ดู vessel ประกอบ) เรอื บรรทกุ สารเคมเี หลวหรอื ก๊าซ สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี 331

combined shipment การขนสง่ สนิ ค้ารว่ ม เพอื่ จดั ระบบใหส้ ามารถขนถา่ ยสนิ คา้ ใหร้ วดเรว็ มรี ะบบทส่ี ามารถ การขนส่งด้วยรถขนส่ง เรือบรรทุกสินค้า หรือตู้สินค้า ระบตุ �ำ แหนง่ ตสู้ นิ คา้ และวางแผนการใชพ้ น้ี ทใี่ นลานตสู้ นิ คา้ อยา่ ง โดยรวบรวมสินคา้ จากผสู้ ่งสินคา้ หลายรายหรอื จากผสู้ ง่ สนิ คา้ มีประสิทธิภาพ ท่าเรือตู้สินค้าส่วนมากเป็นท่าเรือเพ่ือรองรับ รายเดยี ว แตส่ ง่ ใหผ้ รู้ บั สนิ คา้ หลายราย เพอื่ บรรจใุ หเ้ ตม็ หนว่ ย การน�ำ เขา้ และส่งออก จึงตอ้ งมปี ฏิบัติการศุลกากรเพือ่ กำ�กบั ดแู ล ขนสง่ เป็นการลดตน้ ทนุ สนิ คา้ ทนี่ �ำ เขา้ และส่งออก ท่าเรือตู้สินค้าทส่ี ำ�คัญของไทย ไดแ้ ก่ ทา่ เรอื แหลมฉบงั ทา่ เรือกรงุ เทพ (คลองเตย) ท่าเรอื สงขลา และ competent authority หน่วยงานของรัฐผูร้ บั ผดิ ชอบตาม ทา่ เรือเอกชน เชน่ ท่าเรือบีเอม็ ที ท่าเรือยนู ไิ ทย เปน็ ตน้ กฎหมาย หน่วยงานผู้รับผิดชอบระบบการขนส่งสินค้าอันตรายท้ังหมด containerization การขนสง่ ระบบตู้สนิ ค้า ตามมาตรฐานสากลของสหประชาชาติ กระทรวงคมนาคม การขนสง่ สนิ คา้ โดยระบบการบรรจใุ สต่ สู้ นิ คา้ การใหบ้ รกิ ารของ มักเป็นหน่วยงานผู้รับผิดชอบตามกฎหมายหลัก (main สายการเดินเรือเพ่อื ให้การเคล่อื นย้ายสินค้ามีประสิทธิภาพสูง competent authority) ทำ�งานร่วมกับหน่วยงานอ่ืนที่มีความ ปกปอ้ งสนิ คา้ และบรรจภุ ณั ฑไ์ มใ่ หเ้ สยี หายในระหวา่ งการขนสง่ รู้ความสามารถเฉพาะ มาทำ�หน้าท่ีเป็นหน่วยงานผู้รับผิดชอบ จดั เรยี งตสู้ นิ คา้ อยา่ งเปน็ ระบบ ทง้ั บนเรอื และบนลานตสู้ นิ คา้ ตามกฎหมาย (competent authority) เชน่ หนว่ ยงานผู้อนมุ ัติ บนบก เจา้ ของสนิ คา้ ทจ่ี ะสง่ ออกหรอื น�ำ เขา้ สามารถค�ำ นวณและ มาตรฐานถังสำ�หรับการขนส่ง หน่วยงานผู้อนุมัติมาตรฐาน จดั เตรยี มการบรรจไุ ดอ้ ยา่ งถกู ตอ้ ง เนอ่ื งจากเนอ้ื ทจ่ี ดั เกบ็ สนิ คา้ บรรจุภัณฑ์ หน่วยงานผู้พิจารณาการจำ�แนกประเภทสินค้า มมี าตรฐาน ตมู้ คี วามกวา้ ง ความยาว ความสงู เปน็ มาตรฐาน 4 อันตราย (classification) เป็นต้น เชน่ ตสู้ นิ คา้ ขนาด 20 ฟตุ หรอื 1 ทอี ยี ู (ดู twenty feet consolidation การรวบรวมสินค้า equivalent unit (TEU)) มขี นาดยาว 20 ฟตุ กวา้ ง 8 ฟตุ และสงู 8 ฟตุ 6 นว้ิ เมอ่ื พจิ ารณาขนาดของสนิ คา้ หรอื บรรจุ ระบบลอ ิจส ิตกส์และการ ำจ�ห ่นายผ ิลตภัณ ์ฑ การรวบรวมสนิ คา้ ทสี่ ถานขี นสง่ เพอื่ ใชห้ นว่ ยขนสง่ รว่ มกนั เชน่ ภัณฑ์ของสินค้า หรือขนาดพาเลต (ดู pallet) จะสามารถ ผู้ส่งออกสินคา้ ปริมาณนอ้ ยไมเ่ ต็มตู้นำ�สินค้า ไปรวมกับสนิ ค้า ค�ำ นวณปรมิ าณทต่ี อ้ งการขนสง่ โดยบรรจตุ สู้ นิ คา้ ไดอ้ ยา่ งถกู ตอ้ ง ของผู้ส่งออกรายอ่ืนเพ่ือใช้ตู้สินค้าเดียวกันจนเต็ม กิจกรรม ชว่ ยใหส้ ามารถวางแผนไดแ้ มน่ ย�ำ ขน้ึ ท่ีกระทำ�โดยผู้ประสานงานกับผู้ส่งออกหลายๆ ราย ทำ�ให้ สามารถเฉลีย่ ค่าขนสง่ ใหล้ ดลงได้ container port ท่าเรอื ตู้สนิ ค้า ท่าเรือที่ประกอบด้วยบริเวณลาน อุปกรณ์ และระบบท่ีจำ�เป็น ในการขนย้ายตู้สินค้าจากเรือข้ึนท่าเรือและจากท่าเรือขนย้ายลง เรือด้วยปัน้ จนั่ ขนาดใหญ่ บรเิ วณท่าเรอื ตอ้ งมลี านจดั เก็บตู้สนิ คา้ การขนส่งระบบต้สู นิ ค้า ทา่ เรอื ตูส้ นิ ค้า 332 สารานกุ รม เปิดโลกปโิ ตรเคมี

containment capability ความจขุ องภาชนะบรรจุ cycle stock สินค้าคงคลงั เตม็ ตามรอบ 4 บริเวณท่ีจัดสร้างไว้เพื่อรองรับสารเคมีเหลว ซึ่งอาจร่ัวไหล ปริมาณสินค้าหรือวัตถุดิบ ท่ีผลิตหรือสั่งซ้ือเข้ามาเต็มตาม ออกมาจากถังเก็บขนาดใหญ่ มักจัดท�ำ เปน็ ก�ำ แพงรอบบรเิ วณ รอบการผลติ หรอื การสง่ั ซอ้ื ตวั อยา่ งเชน่ การผลติ เมด็ พลาสตกิ ระบบลอจสิ ตกิ สแ์ ละการจ�ำ หนา่ ยผลติ ภณั ฑ์ ถังจัดเก็บ หากมถี ังเดียว บรเิ วณกกั เกบ็ จะต้องมีขนาดความจุ หลายชนิดโดยใช้สายการผลิตเดียวกันจะเป็นไปตามลำ�ดับ ซง่ึ สามารถรองรบั สารเคมที ร่ี ว่ั ไหลจากถงั เกบ็ ไดท้ ง้ั หมด หากมี ตอ้ งรวบรวมปรมิ าณสนิ คา้ ทผ่ี ลติ ตามรอบผลติ ใหม้ ากพอส�ำ หรบั หลายใบ ตอ้ งสามารถรองรบั สารเคมที รี่ ว่ั ไหลไดเ้ ทา่ กบั ปรมิ าตร การขาย กอ่ นท่จี ะถึงรอบการผลติ คร้ังตอ่ ไป ปริมาณที่สะสม ของถงั ทใ่ี หญท่ ีส่ ดุ ในกล่มุ ถงั ทสี่ รา้ งอยใู่ นบริเวณเดยี วกัน ไวน้ เ้ี รยี กวา่ สินค้าคงคลงั เตม็ ตามรอบ เช่นเดยี วกัน กรณกี าร contract of affreightment สญั ญาการเชา่ เรอื บรรทกุ สนิ คา้ สง่ั ซอ้ื วตั ถดุ บิ หรอื สงั่ ซอื้ สนิ คา้ เขา้ มาขาย ปรมิ าณทส่ี งั่ ซอื้ แตล่ ะ สัญญาระหว่างเจ้าของเรือกับเจ้าของสินค้าในการเช่าเรือเพ่ือ คร้ังคือ ปรมิ าณท่คี าดว่าจะเพยี งพอสำ�หรับการขาย ก่อนท่จี ะ การขนส่งสินค้า ส่วนใหญ่ใช้กับสินค้าเคมีเหลวหรือก๊าซโดย ถึงรอบการส่ังซ้ือครั้งถัดไป มีผลต่อต้นทุนการถือครองสินค้า เจ้าของสินค้าทำ�สัญญาให้เรือขนส่งสินค้าของตนจากท่าเรือ คงคลงั ถ้าลดสินคา้ คงคลังเต็มตามรอบลงจะทำ�ให้ตน้ ทุนการ ณ แหลง่ ผลิตสนิ ค้า ไปสง่ ยงั ทา่ เรอื ผรู้ บั สินคา้ ที่ได้ตกลงกันไว้ ถือครองลดลง แต่ทำ�ให้รอบการผลิตลดลงด้วย โดยระบุค่าขนส่งโดยรวม ระบุเง่ือนไขเวลาท่ีจะใช้ในแต่ละ cycle time เวลาครบรอบ ท่าเรือ และกำ�หนดค่าเสียเวลาเรือ ทั้งนี้ ผู้ประกอบการ ระยะเวลาการปฏิบัติงานต้ังแต่เริ่มกระบวนการจนเสร็จส้ิน เรือขนส่งสินค้าอาจมีสัญญาการว่าจ้างขนส่งสินค้าในเท่ียวนี้ กระบวนการจัดการโซ่อุปทาน ตัวอย่างเช่น รอบการผลิต กับหลายบริษัทที่เป็นเจ้าของสินค้าก็ได้ เพราะไม่เป็นการ พอลิสไตรีน มีรอบเวลาของกิจกรรมการผลิต 30 วัน เช่าเหมาลำ� ตัวอย่างเช่น ผู้ประกอบการทำ�สัญญาการเช่า ถ้ารอบเวลาของกิจกรรมการผลิตพอลิสไตรีนชนิดใสผ่าน เรือบรรทุกสินค้ากับผู้ประกอบการเรือขนส่งสินค้า เพ่ือให้ ไปแล้ว 10 วัน เวลาท่ีเหลือจะเป็นรอบเวลาของกิจกรรม ขนสง่ สนิ คา้ เคมจี ากทา่ เรอื ในสหรฐั อเมรกิ าจ�ำ นวน 20,000 ตนั การผลิตพอลิสไตรีนชนิดขุ่นอีก 20 วัน แล้วจึงจะกลับมา ไปส่งท่ที ่าเรือโยโกฮามาจำ�นวน 8,000 ตัน ทา่ เรอื โกเบจ�ำ นวน เริ่มผลิตพอลิสไตรีนชนิดใสรอบใหม่ การกำ�หนดรอบเวลา 4,000 ตัน ท่าเรือสิงคโปร์จำ�นวน 5,000 ตัน และท่าเรือ ของกิจกรรมยาว ทำ�ให้ได้ผลิตภัณฑ์ท่ีมีคุณภาพสม่ำ�เสมอ มาบตาพุดจำ�นวน 3,000 ตัน เป็นตน้ กว่าเพราะไม่ต้องเปลี่ยนแปลงเงื่อนไขการผลิตบ่อย แต่มีผล cross docking การขนถา่ ยสินคา้ สง่ ผา่ น ทำ�ให้ปรมิ าณสนิ ค้าคงคลังเตม็ ตามรอบเพ่ิมขน้ึ การขนส่งสนิ คา้ ซงึ่ เชอื่ มโยงการขนสง่ 2 แบบ เชน่ การขนส่ง dangerous goods สนิ คา้ อันตราย ดว้ ยรถบรรทกุ ขนาดใหญจ่ ากแหลง่ ทอี่ ยไู่ กลออกไปมาขนถา่ ยลง วสั ดุ สาร และสารเคมี ทงั้ ทเี่ ปน็ กา๊ ซ ของเหลว และของแขง็ รถบรรทุกขนาดเล็ก เพื่อกระจายสินค้าเข้าไปยังร้านค้าต่างๆ มี 9 ประเภทได้แก่ วัตถุระเบิด ก๊าซอนั ตราย ของเหลวไวไฟ ในเขตเมือง ในทางกลับกัน เป็นการขนส่งสินค้าที่รวบรวม ของแข็งไวไฟ สารออกซิไดซ์และสารอินทรีย์เพอร์ออกไซด์ จากหลายๆ แหล่งผลิตมาขนถ่ายลงรถบรรทุกขนาดใหญ่ สารพิษ สารกัมมันตรังสี สารกัดกร่อน และสารที่มีความ เพือ่ ขนส่งไปยังปลายทางทอี่ ยู่ไกล เป็นอันตรายอื่นๆ ตามคำ�จำ�กัดความในข้อแนะนำ�ของ cycle count การเวียนรอบนบั สนิ ค้าคงคลัง สหประชาชาติเรื่องการขนส่งสินค้าอันตราย (ดู United การปรับปรุงข้อมูลสินค้าคงคลังให้มีความถูกต้องแม่นยำ� Nations Recommendation on Transport of Dangerous มากขนึ้ ดว้ ยการก�ำ หนดใหม้ กี ารนบั สนิ คา้ คงคลงั เฉพาะบางชนดิ Goods (UNRTDG)) ผลิตภัณฑ์ปิโตรเคมีส่วนใหญ่จัด ที่พบความคลาดเคลื่อน หรือมีข้อสงสัยว่าอาจมีความ อยู่ในประเภทก๊าซอันตราย ของเหลวไวไฟ และสารพิษ คลาดเคล่ือน โดยไม่ต้องรอการนับสินค้าคงคลังตอนส้ินงวด ตัวอย่างเช่น เอทิลีน ทอลิวอีน และเบนซีน ตามลำ�ดับ บญั ชเี พอ่ื สบื หาสาเหตุ เชน่ เกดิ จากการบนั ทกึ ปรมิ าณผดิ หรอื บางชนิดจัดเป็นสารอันตรายได้มากกว่าหนึ่งประเภท เช่น ไม่ได้บันทึกข้อมูลบางรายการ หรือบันทึกชนิดสินค้าสลับกัน ฟอรม์ ัลดีไฮดจ์ ดั เปน็ ทั้งสารไวไฟและสารกัดกร่อน เป็นต้น เมื่อพบสาเหตุของความคลาดเคลื่อนแล้วจึงปรับแก้ ขอ้ มลู ใหต้ รง การเวียนรอบนับสนิ คา้ คงคลังถี่ขึน้ ท�ำ ให้สืบหา สาเหตุทำ�ให้ง่ายขึ้น เพราะย้อนหลังกลับไปถึงเวลาที่ทำ�การ ปรบั ข้อมูลครงั้ สดุ ทา้ ยเท่าน้ัน สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี 333

dangerous goods packaging บรรจุภณั ฑ์ส�ำ หรับสนิ ค้า dangerous goods safety advisor (DGSA) ทปี่ รกึ ษาดา้ น อนั ตราย ความปลอดภยั การขนสง่ สินค้าอันตราย (ดจี ีเอสเอ) บรรจุภัณฑ์ท่ไี ด้มาตรฐานซ่งึ ต้องผ่านการทดสอบต้นแบบก่อน บุคลากรสำ�คัญด้านความปลอดภัยในระบบการขนส่งสินค้า การผลติ บรรจภุ ณั ฑ์ทผ่ี า่ นการทดสอบแลว้ จะได้รบั มาตรฐาน อันตราย อาจเปน็ ผู้บริหาร พนกั งาน หรอื เป็นที่ปรกึ ษาใหก้ บั ตามคำ�จำ�กัดความในข้อแนะนำ�ของสหประชาชาติเรื่องการ สถานประกอบการ ในการใหค้ �ำ แนะน�ำ เกย่ี วกบั การปฏบิ ตั ติ าม ขนสง่ สนิ คา้ อนั ตราย (ดู United Nations Recommendation ขอ้ ก�ำ หนดในการขนสง่ สนิ คา้ อนั ตราย ตดิ ตามกจิ กรรมเกยี่ วกบั on Transport of Dangerous Goods (UNRTDG)) และ การขนสง่ สนิ คา้ อนั ตราย จดั ท�ำ รายงานอบุ ตั เิ หตุ จดั ท�ำ รายงาน มเี ครอ่ื งหมายหรือตราประทบั ของสหประชาชาติ (UN mark) ประจำ�ปี ต้องผ่านการอบรมเฉพาะและผ่านการสอบรับรอง เพื่อให้บรรจุและขนส่งสินค้าอันตรายระหว่างประเทศได้ มตี ้นแบบมาจากสหภาพยโุ รป ตัวอย่างเช่น บรรจุภัณฑ์สำ�หรับทอลิวอีนเป็นถังเหล็กขนาด 200 ลติ ร ทตี่ อ้ งไดม้ าตรฐาน UN Mark รหสั UN 1A1/Y/20/… dangerous goods tank code รหสั ถงั สำ�หรบั การขนส่ง ซึ่งหมายถึงถังเหล็กท่ีฝาบนเปิดไม่ได้ สำ�หรับสินค้าอันตราย สนิ ค้าอันตราย ทม่ี ีระดับความเป็นอนั ตรายปานกลาง (packing group II) รหัสสำ�หรับถังที่ใช้ในการขนส่งสินค้าอันตราย เป็นไปตาม ถงั ทนความดันทดสอบได้ที่ 20 กโิ ลปาสกาล เปน็ ตน้ มาตรฐานกำ�กับตามข้อกำ�หนดการขนส่งสินค้าอันตรายของ สหภาพยุโรป กำ�หนดไว้ในตารางบัญชีรายช่ือสินค้าอันตราย ในข้อตกลงยุโรป ว่าด้วยการขนส่งสินค้าอันตรายทางถนน 4 (เอดีอาร์) (ดู European Agreement Concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Road (ADR)) เช่น ถังส�ำ หรับการขนส่งสไตรีนมอนอเมอร์ มีรหสั ระบบลอ ิจส ิตกส์และการ ำจ�ห ่นายผ ิลตภัณ ์ฑ ถังคือ L4BN ซ่งึ หมายถงึ ถงั สำ�หรับบรรจุสารเคมเี หลว (L) ทสี่ ามารถทนความดนั ไดท้ ี่ 4 บาร์ (4) มที อ่ และขอ้ ตอ่ ส�ำ หรบั การขนถา่ ยสารเคมที างด้านลา่ งของถงั (B) และมีวาล์วนริ ภยั ท่ีสามารถระบายไอของสารออกได้ หากภายในถังมีความดัน บรรจุภัณฑส์ ำ�หรบั สินค้าอันตราย สูงเกนิ ความดนั ทีก่ ำ�หนด (N) ถังประเภท L4BN สำ�หรบั บรรจุสารเคมอี ันตราย 334 สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

dangerous goods warehouse คลงั สินคา้ สำ�หรบั สนิ ค้า demurrage ค่าเสยี เวลา อันตราย ค่าปรับที่ผู้ว่าจ้างเรือขนส่งสินค้าต้องจ่ายให้แก่ผู้ประกอบการ สถานท่ีจัดเก็บสินค้าอันตราย ซึ่งต้องเป็นไปตามข้อกำ�หนด เรอื ขนส่ง หากการใชเ้ วลาเรอื ในการขนถ่ายสนิ ค้า ณ ท่าเรือ พิเศษเกี่ยวกับความปลอดภัยในการจัดเก็บ ข้ึนกับประเภท ที่รับหรือจ่ายสินค้า นานกว่าเวลาท่ีระบุในข้อตกลงระหว่าง สินคา้ อนั ตราย เช่น ของเหลวไวไฟ มีข้อก�ำ หนดเกย่ี วกับการ เรอื ขนส่งและเจา้ ของสนิ คา้ แยกจดั เกบ็ ใหห้ า่ งจากสารออกซไิ ดซ์ วตั ถรุ ะเบดิ เปน็ ตน้ ตอ้ งมี depot สถานจี ดั เก็บและกระจายสินคา้ ผนังทนไฟในโครงสร้างของอาคารคลังสินค้า ต้องมีอุปกรณ์ คลงั สนิ คา้ เคมแี ละสนิ คา้ ทใ่ี ชร้ ะบบการเคลอื่ นยา้ ยดว้ ยตสู้ นิ คา้ ไฟฟ้าท่ีไม่เกิดประกายไฟในระหว่างการใช้งาน (explosion (container depot) มรี ะบบและอปุ กรณก์ ารเคลอ่ื นยา้ ยสนิ คา้ proof) ระบบการถา่ ยเทอากาศตามขอ้ ก�ำ หนด อปุ กรณ์ดบั เพลงิ ทเี่ หมาะสมกบั ภาชนะบรรจแุ ละขนถา่ ยเพอ่ื การขนสง่ อาจอยู่ ฉกุ เฉนิ แบบอัตโนมตั ิและแบบพกพา เปน็ ตน้ ในบรเิ วณทา่ เรอื หรือนอกบรเิ วณทา่ เรอื ก็ได้ 4 คลังสนิ ค้าสำ�หรบั สนิ คา้ อันตราย สถานีจดั เกบ็ และกระจายสินค้า ระบบลอจสิ ตกิ สแ์ ละการจ�ำ หนา่ ยผลติ ภณั ฑ์ dead weight ton (DWT) น�้ำ หนกั บรรทกุ ในเรอื รวม (ดดี บั เบลิ ยทู )ี detention คา่ หน่วงเวลาตู้สนิ ค้า หนว่ ยวดั ขนาดเรอื บรรทกุ สนิ คา้ ประเภทสารเคมเี หลว หมายถงึ คา่ ปรบั ซง่ึ เปน็ คา่ เสยี เวลาทผี่ นู้ �ำ ตสู้ นิ คา้ ไปใชง้ านตอ้ งจา่ ยใหแ้ ก่ น�ำ้ หนกั รวมของสนิ คา้ (cargo) รวมกบั น�ำ้ หนกั น�้ำ มนั เชอื้ เพลงิ สายการเดินเรือ ถา้ การนำ�ต้สู นิ ค้าออกจากเขตการกำ�กับดูแล และนำ้�ถ่วงเรือ (ballast) ที่เรือบรรทุกสามารถรับบรรทุกได้ ของสายการเดินเรือ เพื่อขนย้ายสินคา้ ออกจากตู้หรือขนย้าย โดยปลอดภยั สารเคมีในอุตสาหกรรมปโิ ตรเคมีมีขนาดตัง้ แต่ เข้าตู้ แลว้ ไมส่ ามารถนำ�มาคืนไดใ้ นเวลาทกี่ �ำ หนด 2,000 ไปจนถึง 40,000 DWT drain valve วาล์วสำ�หรับเกบ็ ตวั อย่าง delivery order (DO) ใบสง่ สนิ คา้ (ดโี อ) ชอ่ งเปดิ ส�ำ หรบั เกบ็ ตวั อยา่ งจากถงั เกบ็ หรอื จากรถขนสง่ เพอ่ื น�ำ เอกสารรายละเอียดของสินค้า ใช้ประกอบการนำ�ส่งให้ ไปตรวจสอบว่าได้ตามมาตรฐานทกี่ ำ�หนดหรือไม่ หรือส�ำ หรับ ลูกคา้ เริม่ จากการรบั ใบสงั่ ซือ้ สินค้าจากลกู ค้า การจดั เตรยี ม ถ่ายเทสารออกจากถังเก็บเพ่ือนำ�ไปบำ�บัด วัสดุที่ใช้ทำ�วาล์ว ผลิตภัณฑ์ตามใบส่ังซื้อ การเตรียมรถขนส่งมารับสินค้า สำ�หรับเก็บตัวอยา่ งต้องเหมาะสมกับประเภทสารเคมี การสง่ สนิ คา้ ไปยงั ลกู คา้ ใชเ้ ปน็ หลกั ฐานการรบั สนิ คา้ ตรวจสอบ เทียบกับใบส่ังซื้อจากลูกค้า และเซ็นกลับมาให้ผู้ขายเป็น หลักฐานการซ้ือขาย บางสถานประกอบการเรียกว่า บันทึก การส่งสินคา้ (delivery note) วาล์วสำ�หรบั เกบ็ ตัวอยา่ ง 335 สารานุกรม เปิดโลกปโิ ตรเคมี

drop test การทดสอบปลอ่ ยตก drybreak coupling ข้อต่อเช่ือมท่อถ่ายเทสารเคมีเหลว การทดสอบความแขง็ แรงบรรจภุ ณั ฑ์ หนงึ่ ในรายการทดสอบท่ี แบบแห้ง ระบไุ วใ้ นมาตรฐานบรรจภุ ณั ฑส์ �ำ หรบั การขนสง่ สนิ คา้ อนั ตราย ข้อต่อระหว่างท่อลำ�เลียงสินค้าที่เป็นสารเคมีเหลว เป็นชนิด โดยปล่อยให้บรรจุภัณฑ์ที่บรรจุนำ้�อยู่เต็มตกกระทบพื้นจาก ปิดเร็ว ทำ�ให้สารเคมีไม่ร่ัวไหลเวลาถอดข้อต่อของท่อออก ความสูงที่กำ�หนด บรรจุภัณฑ์ที่ถือว่าผ่านการทดสอบต้อง จากกนั มกั ใชก้ บั สารเคมที เี่ ปน็ กา๊ ซหรอื สารเคมเี หลวทเี่ ปน็ สนิ คา้ ไมแ่ ตกเสยี หาย อนั ตราย เชน่ สารไวไฟ สารพษิ หรือสารกัดกรอ่ น เป็นต้น electrostatic ไฟฟา้ สถติ ประจุไฟฟ้าซ่ึงเกิดจากการปฏิบัติงานที่มีสนามแม่เหล็ก เคลื่อนไหวผ่านตัวนำ�ไฟฟ้าโดยธรรมชาติ เกิดเป็นกระแส ไฟฟา้ สถติ ซง่ึ มผี ลถงึ ข้นั ระเบดิ หรอื เกดิ เพลงิ ไหม้ หากอยใู่ น บรรยากาศของสารไวไฟและมีส่วนผสมกับอากาศพอเหมาะ การป้องกันอันตรายจากไฟฟ้าสถิตทำ�ได้โดยการติดต้ังสายดิน (grounding หรอื earthing) 4 drum ถงั การทดสอบปลอ่ ยตก emergency response การก้ภู ยั ฉกุ เฉิน ปฏิบัติการเพื่อลดผลกระทบอันเกิดจากภาวะฉุกเฉินจาก บรรจุภัณฑ์สำ�หรับเก็บผลิตภัณฑ์หรือสินค้าที่เป็นของเหลว อุบัติเหตุและอุบัติภัย เช่น ระเบิด ไฟไหม้ สารเคมีรั่วไหล ท�ำ จากวสั ดุต่างๆ เชน่ พลาสติก เหล็ก อะลูมเิ นยี ม ไม้ และ ซงึ่ อาจเปน็ อนั ตรายตอ่ ชวี ติ สขุ ภาพ สง่ิ แวดลอ้ ม และทรพั ยส์ นิ ระบบลอ ิจส ิตกส์และการ ำจ�ห ่นายผ ิลตภัณ ์ฑ โลหะอน่ื มหี ลายขนาด ตัง้ แต่ 20 ลิตร จนถึง 1,000 ลิตร รวมถึงการฟ้ีนฟบู รู ณะคณุ ภาพสงิ่ แวดล้อม การกู้ภยั จากเหตุ ถังท่ีใช้ในอุตสาหกรรมปิโตรเคมีส่วนใหญ่มีขนาด 200 ลิตร ฉุกเฉนิ เป็นกระบวนการท่ีเกีย่ วข้องกับหลายฝา่ ย เร่ิมจากการ หากเป็นถังซึ่งใช้บรรจุสินค้าอันตรายต้องมีมาตรฐานตาม ทำ�แผนเพื่อเตรียมการอย่างรวดเร็วเม่ือเกิดเหตุ การแจ้งเหตุ ข้อกำ�หนดการขนส่งสินค้าอันตราย มีเครื่องหมายหรือ และส่ือสารรายละเอียดของอุบัติเหตุอย่างรวดเร็วและชัดเจน ตราประทับของสหประชาชาติ (UN mark) กำ�กับ เพือ่ แสดง ความสามารถของผบู้ ญั ชาการ ณ สถานทเ่ี กดิ เหตุ และทมี งาน วา่ เป็นถังซ่งึ ได้มาตรฐานและผ่านการทดสอบตน้ แบบแล้ว กู้ภัย ตลอดจนความพร้อมของอุปกรณ์ การประสานงานกับ ผเู้ ชยี่ วชาญ หากเป็นภยั ท่เี กี่ยวกบั สารเคมีอันตราย drum filling การบรรจุสนิ คา้ ลงถงั การบรรจุสินค้าประเภทสารเคมีเหลวลงถัง เป็นหน้าที่ของ ผผู้ ลติ หรือผูแ้ บง่ บรรจุ ผู้บรรจุตอ้ งเลือกบรรจภุ ณั ฑซ์ ึง่ เหมาะสม กับสนิ ค้าทบ่ี รรจุ ใหม้ ีความแขง็ แรงและทำ�ดว้ ยวัสดทุ เ่ี ข้ากนั ได้ กับสินค้า ต้องมีระบบป้องกันไม่ให้สารหกร่ัวไหล โดยต้องมี อุปกรณ์ตรวจวัดปริมาณสารที่เติมและตัดการป้อนสารเมื่อถึง ปรมิ าณท่ีก�ำ หนด การบรรจุสนิ ค้าลงถัง การกภู้ ัยฉกุ เฉนิ 336 สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

enterprise resource planning (ERP) ระบบการจดั การ ภมู ภิ าค สารเคมใี นอตุ สาหกรรมปโิ ตรเคมหี ลายชนดิ เปน็ สนิ คา้ ทรัพยากรทั่วท้ังองค์กร (ออี าร์พ)ี อันตรายในการขนสง่ เช่น เอทลิ ีน โพรพิลนี เบนซนี สไตรีน ระบบเทคโนโลยีสารสนเทศสำ�หรับการจัดการโซ่อุปทานท่ัวท้ัง ทอลวิ อนี ไซลนี ไวนิลคลอไรด์ เปน็ ตน้ องคก์ ร ทีเ่ ชือ่ มโยงระบบตา่ งๆ ขององค์กร ไดแ้ ก่ ระบบบญั ชี การเงนิ ระบบสนิ คา้ คงคลงั วตั ถดุ บิ และสนิ คา้ ซง่ึ รวมถงึ สนิ คา้ ระหว่างการผลิต ระบบการจัดซื้อ ระบบการผลิต ระบบ การขาย ระบบการจัดส่ง การบันทกึ ขอ้ มูลการปฏิบัตงิ านทุก ข้นั ตอน และการนำ�ข้อมลู จากการปฏิบตั ิการมาวิเคราะหเ์ พือ่ เพ่มิ ประสิทธภิ าพการปฏบิ ตั ิงานดา้ นตา่ งๆ European Agreement Concerning the International 4 Carriage of Dangerous Goods by Road (ADR) ข้อตกลง ยุโรปวา่ ดว้ ยการขนสง่ สนิ ค้าอนั ตรายทางถนน (เอดอี าร)์ ระบบลอจสิ ตกิ สแ์ ละการจ�ำ หนา่ ยผลติ ภณั ฑ์ ข้อตกลงเร่ืองมาตรฐานการขนส่งสินค้าอันตรายซ่ึงกลุ่ม ประเทศในทวปี ยุโรปร่วมกันจดั ท�ำ ขนึ้ เกณฑ์มาตรฐานในการ จ�ำ แนกประเภทสนิ คา้ อนั ตราย มาตรฐานแทง็ กแ์ ละบรรจภุ ณั ฑ์ สำ�หรับสินค้าอันตราย การทดสอบตรวจสอบแท็งก์และ บรรจุภัณฑ์ การอบรมพนักงานขับรถและผู้เกี่ยวข้อง ท้ังน้ี เพ่ือให้เกิดความปลอดภัยในการขนส่งสินค้าอันตรายภายใน ประเทศ และการขนส่งข้ามแดนในทวีปยุโรป ประเทศไทย และกลุ่มประเทศในอาเซียนกำ�ลังจัดทำ�สัตยาบันร่วมกันเพื่อ นำ�หลักเกณฑ์และข้อกำ�หนดเช่นเดียวกับเอดีอาร์มาใช้ใน การสร้างมาตรฐานการขนส่งสินค้าอันตรายข้ามแดนร่วมกัน และทำ�ให้เกิดความปลอดภัยในการขนส่งสินค้าอันตรายใน ขอ้ ตกลงยุโรปวา่ ดว้ ยการขนส่งสนิ ค้าอันตรายทางถนน (เอดอี าร)์ European Chemical Industry Council (CEFIC) สภาอตุ สาหกรรมเคมีแหง่ สหภาพยุโรป องค์กรเครือข่ายอุตสาหกรรมและธุรกิจเคมีท่ีใหญ่ท่ีสุดในโลก กอ่ ตงั้ ขน้ึ เมอ่ื พ.ศ. 2515 ส�ำ นกั งานใหญอ่ ยทู่ ก่ี รงุ บรสั เซล ประเทศ เบลเยย่ี ม มสี มาชิกประมาณ 29,000 บรษิ ัท คณะทำ�งาน 60 คณะ มผี เู้ ชยี่ วชาญดา้ นเคมจี ากบรษิ ทั และสมาคมทเี่ ปน็ สมาชกิ มารว่ มงานใน CEFIC ถงึ 4,000 คน เพอื่ ผลกั ดนั ยทุ ธศาสตรแ์ ละ โครงการตา่ งๆ เชน่ ระเบยี บสารเคมีของสหภาพยโุ รป (รีช) (ดู registration, evaluation, authorization and restric- tion of chemicals (REACH)) การอนุรักษ์พลังงานและ สงิ่ แวดลอ้ ม การวิจยั และพฒั นาต่างๆ สารานุกรม เปดิ โลกปิโตรเคมี 337

explosion proof อปุ กรณ์กันระเบดิ fixed tank ถังยดึ ติดกบั ตวั รถ อปุ กรณท์ ใี่ ชใ้ นโรงงานหรอื คลงั สนิ คา้ ซง่ึ เกบ็ สารเคมที ม่ี สี มบตั ิ ถงั ส�ำ หรบั ขนสง่ สารเคมเี หลวชนดิ ทยี่ ดึ ตดิ กบั ตวั รถ เชน่ รถขนสง่ ไวไฟหรอื อาจระเบดิ ได้ หรอื ในบรเิ วณทอ่ี าจมไี อระเหยของสาร ทอลิวอีน รถขนส่งสไตรีนมอนอเมอร์ เปน็ ต้น มาตรฐานถงั ไวไฟ ซึ่งหากมีประกายไฟจากอุปกรณ์ไฟฟ้าท่ีใช้ในบริเวณ ทย่ี ดึ ตดิ กบั ตวั รถส�ำ หรบั การขนสง่ สารเคมี ซง่ึ จดั อยใู่ นประเภท ดังกล่าวจะท�ำ ให้มีโอกาสไฟไหม้ได้ เช่น หลอดไฟ สวติ ชไ์ ฟ สนิ คา้ อนั ตราย ตอ้ งเปน็ ไปตามมาตรฐานขอ้ ตกลงยโุ รปวา่ ดว้ ย ปม๊ั มอเตอร์ กลอ้ ง เปน็ ตน้ ตอ้ งหอ่ หมุ้ อยา่ งแขง็ แรงและมดิ ชดิ การขนสง่ สินคา้ อันตรายทางถนน (เอดีอาร)์ (ดู European ไม่ให้ก๊าซหรือไอระเหยสารไวไฟเข้าไปได้ คุณลักษณะและ Agreement Concerning the International Carriage of สมบัติต้องเป็นไปตามมาตรฐานทผ่ี เู้ กยี่ วข้องใหค้ วามเห็นชอบ Dangerous Goods by Road (ADR)) ซ่งึ ระบมุ าตรฐาน ถงั ตามประเภทสนิ คา้ อนั ตราย ส�ำ หรบั ประเทศไทยตอ้ งเปน็ ไป ตามมาตรฐานประกาศกระทรวงอุตสาหกรรม เรอ่ื งการขนสง่ วัตถอุ ันตรายทางบก พ.ศ. 2546 ตัวอยา่ งมาตรฐานถงั ยึดตดิ กับตัวรถสำ�หรับสไตรีนมอนอเมอร์หมายเลขสินค้าอันตราย 4 ของสหประชาชาติ (ดู United Nations number) 2055 ก�ำ หนดใหใ้ ชม้ าตรฐานถัง LGBF มคี วามหมายดังน้ี L = ของเหลว ระบบลอ ิจส ิตกส์และการ ำจ�ห ่นายผ ิลตภัณ ์ฑ อุปกรณก์ นั ระเบดิ G = ความดนั ค�ำ นวณต�ำ่ สุด B = การขนถา่ ยทางด้านลา่ งของถงั โดยมวี าลว์ ปิด 3 ตวั F = มรี ะบบการปลอ่ ยไอออกฉกุ เฉิน (venting system) ถังยดึ ติดกบั ตัวรถ 338 สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

flammable, inflammable ไวไฟ สมบตั ขิ องสารทอี่ ยใู่ นสถานะตา่ งๆ ทง้ั กา๊ ซ ของเหลว ของแขง็ ซึ่งพร้อมจะลุกติดไฟเมื่อมีแหล่งกำ�เนิดความร้อน เกณฑ์การ วดั ว่าเปน็ สารไวไฟหรือไม่ เปน็ ไปตามมาตรฐานสากล โดยใช้ เกณฑ์ของสหประชาชาติเรอ่ื งการขนส่งสินค้าอนั ตราย ประเภทของสาร ระดบั ความไวไฟ เกณฑก์ ารวดั ตวั อยา่ งสาร กา๊ ซไวไฟ ไวไฟสูง ระดบั 1 ส่วนผสมของก๊าซหรือไอระเหยกับอากาศท่ีมีช่วงความไวไฟ เอทลิ นี ออกไซด์ (flammable range) กวา้ งกวา่ รอ้ ยละ 12 หรอื สารซง่ึ เมอ่ื ผสมกบั บวิ ทาไดอนี อากาศ สามารถตดิ ไฟไดท้ สี่ ว่ นผสมเทา่ กบั หรอื นอ้ ยกวา่ รอ้ ยละ 13 ไวไฟ ระดับ 2 ก๊าซที่มชี ่วงความไวไฟ (flammable range) เมอ่ื ผสมกับอากาศ แอมโมเนีย และไมม่ ีสมบัติตามสารไวไฟสงู ระดบั 1 ของเหลวไวไฟ ไวไฟสงู มาก ของเหลวทมี่ จี ุดวาบไฟต่ำ�กวา่ 23 องศาเซลเซยี ส และจดุ เดอื ด คาร์บอนไดซัลไฟต์ ระดับ 1 ต�ำ่ กวา่ หรอื เทา่ กับ 35 องศาเซลเซียส โพรพิลีนออกไซด์ ไวไฟสูง ระดบั 2 ของเหลวทมี่ ีจดุ วาบไฟต�่ำ กว่า 23 องศาเซลเซยี ส และจุดเดือด ทอลิวอีน ไซลีน 4 มากกวา่ 35 องศาเซลเซยี ส ไซโคลเฮกเซน ไวไฟ ระดบั 3 ของเหลวที่มีจุดวาบไฟมากกว่าหรือเท่ากับ 23 องศาเซลเซียส เอทิลีนไกลคอล และต่ำ�กว่าหรอื เท่ากับ 60 องศาเซลเซียส ไอโซบิวทานอล ระบบลอจสิ ตกิ สแ์ ละการจ�ำ หนา่ ยผลติ ภณั ฑ์ flange หน้าแปลน flash point จดุ วาบไฟ แผ่นวัสดุที่ประกบปลายท่อจากถังในรถหรือเรือกับปลายท่อ อุณหภูมิตำ่�สุดท่ีทำ�ให้ปริมาณไอของสารสะสมมากพอที่จะ ของถังเก็บสารเคมีเหลว ยึดติดกันด้วยน็อตและสกรู การใช้ จุดติดไฟได้ในอากาศ เม่ือทดสอบตามมาตรฐานการทดสอบ หน้าแปลนเป็นวิธีที่มีต้นทุนตำ่� แต่ควรใช้กับสารเคมีท่ีไม่ ในหอ้ งปฏบิ ตั ิการ มี 2 วิธคี อื แบบถว้ ยเปิด (open cup) และ อนั ตรายเทา่ นนั้ เพราะมคี วามเสยี่ งจากการรว่ั ไหลของสารเคมี แบบถว้ ยปดิ (closed cup) จดุ วาบไฟต�่ำ แสดงวา่ เปน็ ของเหลว ท่ีตกค้างอยู่ในท่อในขณะถอดหน้าแปลน นอกจากน้ียังเสีย ไวไฟมาก ตามระบบจำ�แนกและสื่อสารสารเคมีให้เป็นระบบ เวลาประกอบและถอด เดยี วกนั ทว่ั โลก (จเี อชเอส) (ดู globally harmonized system for classification and labeling of chemicals (GHS)) ของเหลวทมี่ จี ุดวาบไฟต่�ำ กวา่ 93 องศาเซลเซียส จัดว่าเป็น ของเหลวไวไฟ ตัวอยา่ งเช่น ทอลิวอนี มจี ดุ วาบไฟท่ี 16 องศา เซลเซยี ส และเมทานอลมจี ดุ วาบไฟท่ี 15.6 องศาเซลเซียส เมื่อทดสอบด้วยวธิ ีถว้ ยเปิด หน้าแปลน เครื่องมอื ทดสอบจดุ วาบไฟ 339 สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี

flexibag ถุงออ่ นหยุน่ ขนาดใหญ่ floating roof tank ถงั เก็บท่มี ีระบบหลงั คาลอย ถุงบรรจุสารเคมีเหลวขนาดใหญ่ซึ่งออกแบบเพ่ือขนส่งใน ถังบรรจุสารเคมีเหลวท่ีหลังคาเล่ือนข้ึนลงตามระดับของสาร ตสู้ ินค้าขนาดมาตรฐาน 20 ฟุต (1 ทอี ยี ู) ทั่วไป (ดู twenty ท่ีอยู่ในถัง ใช้เก็บสารเคมีเหลวระเหยง่ายที่อยู่ในเกณฑ์ไวไฟ feet equivalent unit (TEU)) มักทำ�จากยางสังเคราะห์ เช่น มชี ่วงของขีดจ�ำ กดั ขน้ั ตำ่�ของส่วนผสมระเบดิ ได้ (lower นีโอพรีนผสมกับพลาสติก เช่น พอลิเอทีลีนและพอลิยูริเทน explosion limit) และขีดจำ�กดั ข้ันสงู ของสว่ นผสมระเบิดได้ หลายชน้ั เพอ่ื ความทนทานในการใชง้ าน มคี วามยดื หยนุ่ และ (upper explosion limit) กวา้ ง ท�ำ ใหไ้ อของสารเมอื่ ผสมกบั บรรจสุ ารเคมเี หลวไดถ้ งึ 20 ตนั เมอื่ น�ำ สง่ สนิ คา้ แลว้ สามารถ อากาศมีโอกาสติดไฟได้ง่าย ชว่ ยลดการสะสมของไอ พับเก็บกลับมาในตู้สินค้าขากลับ เป็นการประหยัดพื้นที่และ นำ�มาใช้บรรจุสารเคมีซ้ำ�ได้ จัดเปน็ นวตั กรรมทางเลอื กในการ ขนสง่ สารเคมีเหลวทไี่ มอ่ ันตราย สามารถลดค่าขนส่งลงเมอ่ื เปรียบเทยี บกับการใชถ้ งั สำ�หรับขนสง่ ทางทะเล (ดู isotank) 4 ระบบลอ ิจส ิตกส์และการ ำจ�ห ่นายผ ิลตภัณ ์ฑ ถังเก็บที่มีระบบหลงั คาลอย ถุงออ่ นหยนุ่ ขนาดใหญ่ forecast accuracy ความแมน่ ของการพยากรณ์ยอดขาย ตัวชี้วัดท่ีสำ�คัญในการตรวจสอบประสิทธิภาพการวางแผน flexible hose ทอ่ ล�ำ เลยี งแบบออ่ น โซ่อุปทาน การพยากรณ์ยอดขายเป็นจุดเริ่มต้นของการ ท่อต่อเพ่ือเชื่อมการขนถ่ายสินค้าระหว่างถังเก็บและรถหรือ วางแผนอุปทาน ได้แก่ แผนการผลิต แผนสินค้าคงคลัง เรือ เป็นแบบอ่อนหรือยืดหยุ่นได้ อาจทำ�จากเส้นเหล็กกล้า แผนการจ้างผลิต แผนวัตถุดิบคงคลัง และแผนการส่ังซื้อ ไรส้ นมิ ถกั ยาง พลาสติก ขึน้ อยู่กับชนดิ ของสารเคมีท่ีขนถา่ ย วัตถุดิบ ถ้าการพยากรณ์มีความผิดพลาดมากจะทำ�ให้แผน โซอ่ ปุ ทานไมส่ อดคลอ้ งกบั ความตอ้ งการของตลาด ไมส่ ามารถ ส่งมอบสินค้าได้ทันเวลา ในขณะเดียวกันก็ต้องถือครอง ปริมาณสินค้าคงคลังของสินค้าท่ีตลาดไม่ต้องการจำ�นวนมาก เทคนิคการพยากรณ์ยอดขายมักใช้วิธีการทางสถิติควบคู่ กับการวิเคราะห์แนวโน้มการตลาดจากปัจจัยภายใน เช่น การส่งเสริมการขาย การออกสินค้าใหม่ ปัญหาการผลิต และ ปัจจัยภายนอก เช่น สถานการณ์ทางการเมือง เศรษฐกิจ ฤดูกาล กิจกรรมของค่แู ขง่ เปน็ ต้น ทอ่ ลำ�เลียงแบบอ่อน full container load (FCL) การขนส่งแบบเต็มตู้สินค้า (เอฟซแี อล) 340 สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี การขนส่งทางทะเลด้วยระบบเหมาตู้สินค้าทั้งตู้ในการขนส่ง เท่ียวหน่ึงจากต้นทางไปยังปลายทาง ผู้ส่งสินค้ามักบรรทุก สนิ คา้ ใหเ้ ตม็ พกิ ดั ทบี่ รษิ ทั เรอื อนญุ าตใหต้ สู้ นิ คา้ หนง่ึ ๆ บรรทกุ ได้ หรืออาจขนส่งไม่เต็มพิกัดแต่ต้องการเหมาขนส่งตู้สินค้า เที่ยวน้ันแต่เพียงผู้เดียว ปฏิบัติการลอจิสติกส์ด้วยระบบการ ขนส่งแบบเต็มตู้สินค้า จะไม่เปิดตู้สินค้าที่ท่าเรือหรือท่าพัก สนิ คา้ ขา้ มแดน แตจ่ ะขนผา่ นตสู้ นิ คา้ ไปยงั ผรู้ บั สนิ คา้ ปลายทาง

full trailer รถบรรทกุ พ่วง globally harmonized system for classification and รถขนส่งซ่ึงแบ่งตัวรถเป็นสองส่วน ส่วนหลังเป็นส่วนพ่วงที่ labeling of chemicals (GHS) ระบบจำ�แนกและสอ่ื สาร ผูกโยงกับตัวรถบรรทุกส่วนหน้าและลากจูงไปได้ มีแกนล้อ สารเคมใี หเ้ ป็นระบบเดียวกนั ทั่วโลก (จเี อชเอส) ทั้งส่วนหนา้ และสว่ นหลงั สามารถปลดออกและทรงตวั อยไู่ ด้ ระบบจ�ำ แนกความเปน็ อนั ตรายของสารเคมแี ละวธิ กี ารสอ่ื สาร ทำ�ให้สามารถบรรทุกสินค้าได้มากข้ึน แต่ไม่ใช้ขนส่งสินค้า ให้เป็นระบบเดยี วกนั ทั่วโลก ระบบการจดั กลุ่ม การติดฉลาก อันตราย เนอ่ื งจากอาจมีปัญหาการบงั คบั รถสว่ นหลงั ซึ่งเสี่ยง และการแสดงรายละเอียดบนเอกสารข้อมูลความปลอดภัย ตอ่ การพลิกคว่�ำ ไดง้ ่าย (safety data sheet) เพือ่ ใหแ้ ต่ละประเทศสามารถส่อื สาร และเข้าใจข้อมูลที่เกี่ยวข้องกับอันตรายท่ีเกิดจากสารเคมีใน ทิศทางเดียวกัน สัญลักษณ์แสดงอันตรายแสดงเป็นแผนภูมิ รปู ภาพอนั ตราย (hazard pictogram) รถบรรทกุ พว่ ง ระบบจ�ำ แนกและส่อื สารสารเคมีใหเ้ ปน็ ระบบเดยี วกนั ท่ัวโลก (จเี อชเอส) 4 gas cylinder ถงั บรรจุกา๊ ซ green logistics ลอจสิ ติกสท์ ี่เปน็ มิตรต่อสิ่งแวดล้อม ระบบลอจสิ ตกิ สแ์ ละการจ�ำ หนา่ ยผลติ ภณั ฑ์ บรรจุภัณฑ์สำ�หรับบรรจุก๊าซภายใต้ความดัน ทำ�ด้วยโลหะ กจิ กรรมลอจสิ ตกิ สท์ ท่ี �ำ ใหเ้ กดิ การลดการใชพ้ ลงั งาน ลดการปลอ่ ย รูปทรงกระบอก การผลิตเป็นไปตามมาตรฐานกระทรวง กา๊ ซท่ีมผี ลกระทบต่อบรรยากาศ เช่น ก๊าซคารบ์ อนไดออกไซด์ อตุ สาหกรรม มหี ลายขนาดและระดบั ความดนั เพอ่ื ใหใ้ ชก้ บั กา๊ ซ ก๊าซคาร์บอนมอนอกไซด์ ก๊าซออกไซด์ของไนโตรเจน เป็นต้น ได้หลายชนดิ เชน่ กา๊ ซแอมโมเนีย ก๊าซหงุ ต้ม กา๊ ซไนโตรเจน ลดการใช้บรรจุภัณฑ์ ปรับเปลี่ยนให้มีการใช้พลังงานทดแทน กา๊ ซออกซิเจน เปน็ ต้น โดยถังท่ีบรรจกุ ๊าซแตล่ ะชนดิ ต้องพ่น ในการขนส่งมากขึ้น ปรับเปลย่ี นใช้รูปแบบการขนสง่ ท่ใี ช้นำ�้ มนั สีท่ีกำ�หนดไว้ในมาตรฐานเพ่ือแสดงความแตกต่างที่ชัดเจน เชอื้ เพลงิ นอ้ ยลง เชน่ ขนสง่ ทางน้ำ� เป็นต้น เพม่ิ ความปลอดภัย และมีการจดั การที่ถูกตอ้ ง grounding, earthing การตอ่ สายดิน การนำ�สายโลหะที่ต่ออยู่กับถังบรรจุหรือรถขนส่งลงสู่พ้ืนดิน เพื่อให้ประจุไฟฟ้าท่ีเกิดจากไฟฟ้าสถิตไหลลงดิน ลดความ เสี่ยงจากไฟฟ้าสถิตสำ�หรับถังบรรจุสารประเภทไวไฟ และใน ระหว่างการขนถา่ ยสารไวไฟระหว่างรถขนสง่ กับถงั บรรจุ ถงั บรรจุก๊าซ การต่อสายดนิ จากรถขนส่งระหวา่ งการขนถ่ายสารเคมี 341 สารานกุ รม เปิดโลกปโิ ตรเคมี

hazard classification การจ�ำ แนกประเภทสนิ คา้ อันตราย MFloawrk cIVontroller Oprvoedrufictll saenndsorerstained การจำ�แนกประเภทสินค้าอันตรายด้วยรหัสตัวเลขตาม ข้อแนะนำ�การขนส่งสินค้าอันตราย ระบุความเป็นอันตราย aScctuulamtoatrisc ของสารเคมที ีก่ ำ�ลังขนส่ง เชน่ รหัส 33 หมายถงึ สารเคมี ท่ีเป็นของเหลวไวไฟสูง หรือมีจุดวาบไฟ (ดู flash point) Ventafils ต่ำ�กว่า 23 องศาเซลเซียส รหสั 336 หมายถึง สารเคมีทเี่ ปน็ Snoczuzlllyes ของเหลวไวไฟสงู และมคี วามเปน็ พษิ เปน็ ตน้ รหสั การจ�ำ แนก ประเภทสินค้าอันตราย เป็นชุดตัวเลขท่ีอยู่ส่วนบนของป้าย EMcaognn-eoL-ginakuTMges สีส้มในการขนส่งสินค้าอันตราย ชุดตัวเลขส่ีตัวที่อยู่ส่วน ล่างเป็นหมายเลขสินค้าอันตรายของสหประชาชาติ (ดู UN T Vsiegnntaallsarm number และดู placard ประกอบ) ระบบลอ ิจส ิตกส์และการ ำจ�ห ่นายผ ิลตภัณ ์ฑ การป้องกนั การเติมสารลน้ ระดับ 4 X1731378 130388 ตัวอยา่ งรหสั การจำ�แนกประเภทสนิ ค้าอนั ตรายและหมายเลขสนิ ค้าอนั ตราย ของสหประชาชาติ ของสาร acetyl chloride (1717) และ acetal (1088) hazardous substance วัตถอุ นั ตราย IMO tank container ตู้สินคา้ ส�ำ หรบั ขนสง่ ทางทะเล สารเคมที เ่ี ปน็ อนั ตรายทางกายภาพตอ่ สขุ ภาพและสงิ่ แวดลอ้ ม ดู isotank เช่น วตั ถรุ ะเบิด สารไวไฟ สารออกซิไดซ์ สารเพอรอ์ อกไซด์ in transit inventory สนิ ค้าคงคลงั ระหวา่ งทาง อินทรีย์วัตถุหรือสารอินทรีย์ สารพิษ สารกัมมันตรังสี สินค้าท่ีอยู่ระหว่างการขนส่ง ต้องระบุผู้เป็นเจ้าของหรือ สารกัดกร่อน และกากของเสียอันตราย มีระบบการจำ�แนก มีสิทธิครอบครองสินค้าในระหว่างการขนส่งในเง่ือนไขการ ความเป็นอันตรายหลายระบบและอาจเกิดความสับสนในการ ซอ้ื ขาย หากเป็นการซื้อขายท่ีโรงงานผู้ขาย เจ้าของสนิ ค้าคอื ส่ือสารความเป็นอันตราย สหประชาชาติจึงจัดทำ�ข้อกำ�หนด ผู้ซ้ือ หากเป็นการซ้ือขายโดยระบุการส่งมอบถึงโรงงานผู้ซ้ือ เกี่ยวกับการจำ�แนกความเป็นอันตรายของสารเคมีและการ เจ้าของสินค้าคือผู้ขาย เป็นต้นทุนลอจิสติกส์ของผู้ซ้ือหรือ สื่อสาร เรียกว่า ระบบจีเอชเอส (ดู globally harmonized ผขู้ ายตามเงอ่ื นไขทรี่ ะบุ ความเปน็ เจา้ ของหรอื สทิ ธคิ รอบครอง system for classification and labeling of chemicals สนิ คา้ ระหว่างการขนส่ง หมายถึง ความรบั ผดิ ชอบต่อความ (GHS)) สำ�หรับประเทศไทย วตั ถุอนั ตราย หมายถึง สารทอี่ ยู่ เสียหายในระหวา่ งการขนสง่ และเกยี่ วโยงกับการท�ำ ประกนั ภัย ในบัญชีรายช่ือตามพระราชบัญญตั ิวัตถุอันตราย สนิ คา้ และการท�ำ สญั ญาขนสง่ กบั ผขู้ นสง่ เรอื่ งความรบั ผดิ ชอบ hedge stock สนิ คา้ คงคลงั เพอื่ การเกง็ ราคา ต่อความเสียหายของสนิ ค้าด้วย ดู speculative stock incompatible chemical สารเคมีท่เี ข้ากนั ไมไ่ ด้ high level protection การปอ้ งกันการเติมสารล้นระดบั สารเคมที เ่ี ขา้ กนั ไมไ่ ด้ หากผสมกนั จะเกดิ ปฏกิ ริ ยิ าอยา่ งรนุ แรง อุปกรณ์ป้องกันการเติมสารลงในถังหรือรถบรรทุกมากเกิน เกิดปฏิกิริยาท่ีให้ความร้อนสูง เปลวไฟ หรือระเบิดได้ เช่น ระดบั ทก่ี ำ�หนด โดยจะสง่ สญั ญาณไปใหป้ ัม๊ หยุดท�ำ งาน สารไฮโดรคารบ์ อนกับสารออกซิไดซ์ เปน็ ต้น 342 สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

inhibitor สารยบั ย้ังปฏิกิรยิ า สารที่ใส่เข้าไปในสารเคมอี ืน่ เพ่ือหน่วง ยบั ยงั้ หรือหยุดไม่ให้ เกิดปฏกิ ริ ยิ าท่ีไมต่ อ้ งการ เช่น การใส่เมทานอลเพ่ือลดโอกาส การเกิดพอลิเมอร์ของฟอร์แมลดีไฮด์ในถังบรรจุ การเติมก๊าซ ไนโตรเจนในถงั บรรจสุ ารไวไฟ เพอื่ เจอื จางสว่ นผสมของไอระเหย ของสารไวไฟกับอากาศทอ่ี าจตดิ ไฟได้ inland container depot (ICD) สถานีขนถ่ายตู้สินค้า การขนสง่ อีกรูปแบบหนง่ึ เพอ่ื เชอ่ื มโยงกบั 4 นอกทา่ เรอื (ไอซีด)ี สถานประกอบการที่อยรู่ ิมแม่น้ำ�หรอื ทะเลสาบ สถานีขนถ่ายตู้สินค้าซ่ึงให้บริการผู้นำ�เข้าและส่งออกสินค้าที่ บริเวณนอกท่าเรือ เพื่อความสะดวกแก่ผู้นำ�เข้าและส่งออก ระบบลอจสิ ตกิ สแ์ ละการจ�ำ หนา่ ยผลติ ภณั ฑ์ สนิ คา้ ใหส้ ามารถน�ำ สง่ ตสู้ นิ คา้ ทส่ี ถานนี ไ้ี ด้ โดยไมต่ อ้ งน�ำ สง่ ถงึ ทา่ เรอื ซง่ึ อยไู่ กลออกไป สามารถประหยดั คา่ ขนสง่ และตดิ ตาม แก้ปัญหาได้ใกล้ชิดข้ึน ในสถานีขนถ่ายตู้สินค้านอกท่าเรือ เช่น สถานขี นถา่ ยตูส้ ินคา้ ลาดกระบัง มีบริการหลายประเภท เช่น บรรจุหรือนำ�สินค้าออกจากตู้สินค้า ลานเก็บตู้สินค้า คลังสินค้า การขนย้ายตู้สินค้า การขนส่งทางรถบรรทุกและ รถไฟ การบริการพธิ กี ารศลุ กากร insulation ฉนวน วัสดหุ ุ้มอุปกรณ์ ถงั บรรจุ หรอื ท่อ ฉนวนมหี ลายประเภท เชน่ ฉนวนในอาคาร ฉนวนกนั เสยี ง ฉนวนกนั ไฟฟา้ ทใ่ี ชก้ นั มากใน อตุ สาหกรรมปโิ ตรเคมเี ปน็ ฉนวนกนั ความรอ้ นทห่ี อ่ หมุ้ อปุ กรณ์ ถงั บรรจุ หรอื ทอ่ เพอ่ื ลดการถา่ ยเทความรอ้ น ควบคมุ อณุ หภมู ิ ของสารที่อยู่ภายในให้อยู่ในระดับท่ีกำ�หนด หรือเพ่ือเพิ่ม ประสทิ ธิภาพพลงั งาน สถานขี นถา่ ยตู้สินค้าลาดกระบงั โดยทางรถไฟ ฉนวน inland waterway การขนส่งทางน�้ำ การขนส่งทางเรือโดยใช้เส้นทางเดินของแม่น้ำ�หรือทะเลสาบ อาจเชื่อมโยงกับการขนส่งทางทะเล เป็นการขนส่งด้ังเดิมที่ ใช้กันมาเป็นเวลานาน อุตสาหกรรมปิโตรเคมีของไทยใช้การ ขนสง่ ทางน�้ำ ขนสง่ สารเคมจี ากมาบตาพดุ และศรรี าชา หรอื น�ำ เขา้ จากต่างประเทศเข้ามาตามแม่นำ้�เจา้ พระยา เพอื่ น�ำ สนิ คา้ มาขนถ่ายที่ท่าเรือสารเคมีเหลวในเขตจังหวัดสมุทรปราการ และกรุงเทพมหานคร สารานกุ รม เปดิ โลกปิโตรเคมี 343

intermediate bulk container (IBC) บรรจุภัณฑ์แบบ หมวด F : มวลรวมขนาดกลาง (ไอบีซ)ี FCA = free carrier ผู้ขายสง่ มอบสินค้า บรรจุภัณฑ์ขนาดกลางสำ�หรับบรรจุสินค้าท่ีเป็นของเหลวและ ณ หนว่ ยขนส่งขั้นแรก ของแขง็ อาจท�ำ ดว้ ยไม้ โลหะ พลาสตกิ หรอื กระดาษ มขี นาด FAS = free alongside ผู้ขายสง่ มอบสินคา้ ตง้ั แต่ 700 กโิ ลกรมั ถงึ 3,000 กโิ ลกรัม ณ ข้างเรอื ท่ที ำ�การส่งออก ผู้ขายจดั การพิธีการ ศุลกากรในการส่งออกให้ FOB = free on board ผขู้ ายส่งมอบสินคา้ ขึน้ บนเรอื และจดั การพธิ ีการศลุ กากรให้ หมวด C : CFR = cost and freight ผู้ขายสง่ มอบสินคา้ ถงึ ทา่ เรือ ของผูช้ อื้ แตส่ ิทธิครอบครองสินคา้ โอนกันตง้ั แต่ สนิ คา้ ขึน้ เรอื แลว้ CIF = cost, insurance and freight เหมอื น CFR แต่ผ้ขู ายจัดการเรื่องประกันสนิ ค้าให้กับผูช้ ้ือ CPT = carriage paid to เหมอื นกบั CFR แตใ่ ชก้ ับ หมวดการขนส่งอน่ื นอกจากทางเรือ 4 CIP = carriage and insurance paid เหมือนกับ CIF แตใ่ ช้กบั หมวดการขนส่งอ่ืน หมวด D : ระบบลอ ิจส ิตกส์และการ ำจ�ห ่นายผ ิลตภัณ ์ฑ DAT = delivered at terminal ผู้ขายส่งมอบสินคา้ ท่ี ปลายทาง บรรจุภัณฑ์แบบมวลรวมขนาดกลาง international commercial terms (INCOTERMS) DAP = delivered at place ผู้ขายส่งมอบสินค้าถึง ข้อตกลงธรุ กรรมการค้าสากล (อินโคเทอม) สถานทีข่ องผู้ซือ้ ขอ้ ตกลงธรุ กรรมการคา้ ระหวา่ งผซู้ อื้ และผขู้ าย ใชแ้ ละยอมรบั DDU = delivered duty unpaid ผู้ขายส่งมอบสนิ ค้าถึง กนั ทว่ั โลก ระบถุ งึ สทิ ธแิ ละเงอ่ื นไขในการสง่ มอบสนิ คา้ การโอน สถานทข่ี องผซู้ อ้ื แตผ่ ชู้ อื้ รบั ผดิ ชอบเรอื่ งภาษนี �ำ เขา้ สทิ ธคิ รอบครองสนิ คา้ ความรับผิดชอบตอ่ สนิ คา้ การก�ำ หนด DDP = delivered duty paid ผ้ขู ายสง่ มอบสินคา้ ถงึ ราคาทีซ่ ื้อขาย แบง่ ออกเป็นหมวดตา่ งๆ ดงั นี้ สถานทข่ี องผชู้ ้ือ รวมคา่ ภาษีน�ำ เขา้ ด้วย หมวด E : EXW = ex works ผูข้ ายขายสินคา้ ณ สถานทข่ี อง ผ้ขู าย CIF transport & insurance paid CFR transport + paid FOB DES The seller cFairrrsiet r Lpooartding pDoersttination The buye r EXW FAS DAF DEQ DDU DDP FCA Frontier CPT transport paid CIP transport & insurance paid แผนภมู แิ สดงขอ้ ตกลงธรุ กรรมการคา้ ต�ำ แหน่งในการโอนความรบั ผิดชอบ หรอื สทิ ธคิ รอบครองสินค้า 344 สารานุกรม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี

international maritime dangerous goods (IMDG) การผลิตและการขายในช่วงเวลาหน่ึงๆ ตลอดจนการเสริม 4 การขนส่งสินคา้ อนั ตรายทางทะเล (ไอเอม็ ดีจ)ี ทักษะในการทำ�งานร่วมกันของหน่วยงานที่เก่ียวข้องในการ ข้อกำ�หนดของสหประชาชาติเรื่องการขนส่งสินค้าอันตราย ควบคมุ ระดบั สนิ ค้าคงคลังดงั กล่าวใหอ้ ยใู่ นระดบั ทเี่ หมาะสม ระบบลอจสิ ตกิ สแ์ ละการจ�ำ หนา่ ยผลติ ภณั ฑ์ ทางทะเล มาตรฐานสากลเก่ียวกับการจำ�แนกประเภทสินค้า isotank ถังส�ำ หรับขนสง่ ทางทะเล อันตราย การกำ�หนดมาตรฐานถังและบรรจุภัณฑ์ที่ใช้ในการ ถังขนาดต้ังแต่ 16,000 ถึง 24,000 ลิตร ที่มีกรอบขนาด ขนส่งสนิ ค้าอันตราย การจดั เก็บ และการแยกขนส่งสำ�หรับ เทา่ กบั ตสู้ นิ คา้ ขนาด 20 ฟตุ เพอ่ื ใหส้ ามารถจดั วางบนเรอื และ สนิ ค้าซ่งึ เขา้ กนั ไมไ่ ด้ จำ�แนกสินคา้ อันตรายเป็น 9 ประเภท บนลานต้สู ินค้าไดเ้ ชน่ เดียวกบั ตสู้ ินค้าขนาด 20 ฟตุ ออกแบบ เชน่ เดยี วกบั ทก่ี �ำ หนดในขอ้ แนะน�ำ ของสหประชาชาตเิ รอ่ื งการ มาให้เหมาะสมกับสารเคมีเหลวและก๊าซประเภทต่างๆ ขนสง่ สนิ คา้ อนั ตราย (ดู United Nations Recommendation ตามมาตรฐานขององค์กรสากลในการเดินเรือทางทะเล on Transport of Dangerous Goods (UNRTDG)) (ไอเอม็ โอ) (ดู International Maritime Organization (IMO)) International Maritime Organization (IMO) องค์กร ชนิดต่างๆ ดังนี้ สากลในการเดนิ เรือทางทะเล (ไอเอ็มโอ) IMO Type 0 สำ�หรบั สินคา้ ในอตุ สาหกรรมอาหาร องค์กรระหว่างประเทศภายในสหประชาชาติเพ่ือกำ�หนด (food grade) แนวทางสากลในการขนสง่ ทางทะเล กอ่ ตงั้ ทก่ี รงุ เจนวี าใน พ.ศ. IMO Type 1 ส�ำ หรับสารเคมีเหลวทม่ี ีความดนั ไอสูง 2491 และพัฒนาข้อกำ�หนดด้านความปลอดภัย ส่ิงแวดล้อม (volatile liquid) เชน่ เบนซีน กฎระเบยี บ ความร่วมมือ และประสิทธิภาพของการขนส่งทาง IMO Type 2 สำ�หรับสารเคมีเหลวทั่วไป เช่น นำ้�ยาง ทะเล ปัจจบุ ันมีสำ�นกั งานอยูใ่ นกรุงลอนดอน มปี ระเทศสมาชิก สงั เคราะห์ รวม 169 ประเทศ มีข้อกำ�หนดเก่ียวกับการเดินเรือทะเล IMO Type 5 ส�ำ หรบั บรรจกุ า๊ ซความดนั ต�ำ่ เชน่ บวิ ทาไดอนี หลายประการท่ีใช้เป็นกฎกติกาสากลและประเทศสมาชิก IMO Type 7 สำ�หรับบรรจุก๊าซความดันสูง มาตรฐาน ต้องปฏิบัตติ าม เช่น SOLAS (Safety of Life at Sea), ASME Class VIII Division 1 เชน่ ไนโตรเจน COLREGs (Convention on the International Regulations อารก์ อน ออกซิเจน for Preventing Collisions at Sea), MARPOL (International jetty ท่าเทียบเรือ Convention for the Prevention of Pollution from Ships) โครงสร้างที่ยื่นไปในทะเลหรือแม่น้ำ�เพ่ือช่วยให้เรือเทียบท่าได้ เป็นต้น สะดวกขึ้น มอี ปุ กรณท์ จ่ี �ำ เปน็ ส�ำ หรบั การจอดเรอื การขนถา่ ย inventory accuracy ความแม่นยำ�ของข้อมลู สนิ ค้าคงคลงั สินค้า อุปกรณ์ความปลอดภัย บริเวณที่มีความเส่ียงสูง ตัวช้ีวัดสำ�คัญในระบบลอจิสติกส์ โดยการเปรียบเทียบ การปฏิบัติงานต้องเป็นไปตามมาตรฐานและมีบุคลากรท่ีมี ข้อมูลสินค้าคงคลังที่ถูกบันทึกในระบบฐานข้อมูลกับสินค้า ความเช่ียวชาญ คงคลังท่ีมีอยู่จริง ข้อมูลสินค้าคงคลังท่ีถูกต้องมีความสำ�คัญ ต่อประสิทธิภาพการวางแผน ความมั่นใจในการขายสินค้า ผลติ ภาพในการท�ำ งาน และความแมน่ ย�ำ ในระบบบญั ชี ขอ้ มลู สนิ คา้ คงคลงั ทแ่ี มน่ ย�ำ เกดิ จากนโยบายการบนั ทกึ ขอ้ มลู ทชี่ ดั เจน และวินัยในการบันทึกข้อมูล รวมถึงเทคโนโลยีสารสนเทศ ที่จะช่วยให้การบันทึกข้อมูลเกิดข้ึน ทันทีที่มีธุรกรรมเก่ียวกับ การเคลอื่ นไหวของสนิ ค้าคงคลงั inventory management การบริหารสินค้าคงคลงั ทา่ เทยี บเรือ การบริหารสินค้าคงคลังหรือสต็อก ซึ่งเป็นวัสดุที่ยังคงอยู่ใน ระบบของสถานประกอบการ วสั ดอุ าจเปน็ วตั ถดุ บิ หรอื วตั ถดุ บิ แปรรูปซึ่งอยู่ในระหว่างการผลิต หรือผลิตภัณฑ์สำ�เร็จรูป การบรหิ ารสนิ คา้ คงคลงั ใหอ้ ยใู่ นระดบั ทเ่ี หมาะสมเปน็ กจิ กรรม ส�ำ คญั ในระบบลอจสิ ตกิ ส์ โดยพจิ ารณาระดบั ทเ่ี หมาะสมของ สนิ คา้ คงคลงั ขนั้ ต�่ำ (safety stock) และระดบั ทเี่ หมาะสมของ สนิ คา้ คงคลงั เตม็ ตามรอบ (cycle stock) ทเ่ี ปน็ ผลจากปรมิ าณ สารานกุ รม เปดิ โลกปโิ ตรเคมี 345

label ฉลาก ขอ้ ความระบรุ ายละเอยี ดของสนิ คา้ เชน่ ฉลากยา ฉลากสนิ คา้ อนั ตราย มรี ปู แบบเฉพาะและครอบคลมุ เนอ้ื หาทจ่ี �ำ เปน็ ส�ำ หรบั สนิ คา้ ตามข้อกำ�หนดมาตรฐาน ตัวอย่างฉลากสนิ คา้ อนั ตราย ตามขอ้ แนะน�ำ ดา้ นการขนสง่ สนิ คา้ อนั ตรายของสหประชาชาติ เช่น ทอลิวอีน เป็นของเหลวไวไฟ ให้ใช้ฉลากสำ�หรับการ ขนส่งสินค้าอันตรายประเภทท่ี 3 มีรูปไฟเป็นสัญลักษณ์อยู่ ในตวั ฉลาก และตอ้ งตดิ ฉลากบนภาชนะบรรจุสนิ ค้า 3 3 ฉลากสนิ คา้ อันตราย ระบบลอ ิจส ิตกส์และการ ำจ�ห ่นายผ ิลตภัณ ์ฑ4 lead time ชว่ งเวลาในการส่งมอบ, ระยะเวลาเตรยี มการ ระยะเวลาตงั้ แตส่ งั่ ซอ้ื สนิ คา้ จนกระทงั่ ไดร้ บั สนิ คา้ เชน่ ชว่ งเวลา ในการส่งมอบลูกค้า (customer lead time) ช่วงเวลาใน การส่งมอบผู้สั่งซ้ือ (purchasing lead time) หรือระยะ เวลาเตรียมการ เร่ิมต้ังแต่สั่งทำ�การจนกระทั่งเสร็จสิ้น เช่น ระยะเวลาเตรียมการผลิต (production lead time) ระยะ เวลาเตรียมการจัดสง่ (delivery lead time) มีความสำ�คญั อย่างย่งิ ต่อระบบการจดั การโซ่อุปทานและลอจิสตกิ ส์ เพอ่ื ให้ เชื่อมโยงกิจกรรมที่ต่อเนื่องเป็นไปอย่างมีประสิทธิภาพสูงสุด การบริหารเวลาที่ดีจะทำ�ให้การรอคอยกิจกรรมท่ีต้องมา เช่ือมโยงลดลง เช่น การผลิตสินค้าเสร็จแล้วไม่สามารถ บรรจุลงบรรจุภัณฑ์ได้ เนื่องจากบรรจุภัณฑ์ท่ีสั่งมาไม่ทัน เป็นเพราะส่งั บรรจภุ ณั ฑช์ า้ เกินไป เป็นตน้ less than container load (LCL) การขนส่งสนิ ค้าไมเ่ ตม็ ตูส้ นิ คา้ (แอลซีแอล) การขนส่งสินค้าทางตู้สินค้าในปริมาณที่น้อยกว่าความจุ ตู้สินค้า หากเช่าตู้สินค้าทั้งตู้จะเสียค่าใช้จ่ายมาก ผู้ส่งออก จึงต้องเลือกวิธีการส่งออกแบบแอลซีแอล เป็นการเช่าพื้นที่ เท่าท่ีต้องการใช้ หน่วยเป็นลูกบาศก์ฟุตหรือเป็นนำ้�หนัก ผดู้ �ำ เนนิ การขนสง่ หรอื ผปู้ ระกอบการเรอื ตอ้ งพยายามรวบรวม สินค้าท่ีส่งออกไปยังท่าเรือปลายทางเดียวกันให้ได้จนเต็ม ต้สู ินคา้ เพ่อื ลดต้นทนุ การขนส่ง อุปกรณช์ ี้บอกระดบั ในถงั เกบ็ level indicator อุปกรณช์ บ้ี อกระดบั ในถังเกบ็ อุปกรณ์ชี้บอกระดับสารเคมีเหลวในถังเก็บ แสดงปริมาณ ที่เหลืออยู่ มีทั้งแบบเครื่องมีอวัดทางกลและเคร่ืองมือทาง อิเล็กทรอนิกส์ เชน่ หลอดแก้วด้านข้าง (sight glass) แสดง ระดบั หรอื อปุ กรณว์ ดั โดยใชเ้ สยี งสะทอ้ น (ultrasonic) เปน็ ตน้ 346 สารานกุ รม เปิดโลกปโิ ตรเคมี

lightering การขนถ่ายสินคา้ จากเรอื สู่เรอื loading การบรรจุสินคา้ เข้าไปในหน่วยขนส่ง การถ่ายสินค้าจากเรือสู่เรือ มักเป็นการถ่ายจากเรือใหญ่ลง การบรรจุสินค้าข้ึนรถหรือลงเรือก่อนการขนส่ง ข้ันตอนและ เรือเล็ก เพื่อให้เรือใหญ่เบาขึ้น กินน้ำ�ลึกน้อยลง สามารถ วิธีการบรรจุสินค้าขึ้นกับชนิดของสินค้า และชนิดของรถ เข้าเทียบท่าเรือซึ่งเรือใหญ่ที่มีนำ้�หนักบรรทุกเต็มไม่สามารถ หรอื เรอื การบรรจสุ นิ คา้ ชนดิ กา๊ ซหรอื สารเคมเี หลวในรปู แบบ เข้าได้ หรือเป็นการถ่ายสินค้าลงเรือที่มีเส้นทางเดินเรือ มวลรวม (bulk) ในปรมิ าณมากลงเรือบรรทกุ สนิ คา้ ใช้ระบบ แตกตา่ งกนั โดยไม่ต้องเทียบทา่ เรอื ท่อ การบรรจสุ นิ ค้าประเภทบรรจภุ ณั ฑ์ เชน่ สารเคมเี หลวใน ถังขนาด 200 ลติ ร หรือเม็ดพลาสตกิ ในถงุ ขนาด 25 กิโลกรัม ใช้รถยกทงั้ พาเลต (ดู pallet) ขึ้นสูร่ ถขนสง่ loading arm แขนกลจา่ ยสารเคมเี หลว ทอ่ ส�ำ หรบั จา่ ยสนิ คา้ ทเี่ ปน็ สารเคมเี หลว รปู รา่ งเหมอื นแขนกล เพ่ือสูบถ่ายสารเคมีเหลวบรรจุในถังรถขนส่ง ช่วยผ่อนแรง พนักงานไม่ต้องยกหัวจ่ายซ่ึงมีนำ้�หนักมาก การออกแบบ แขนกลตอ้ งใหพ้ อดกี บั ระยะและความสงู ของจดุ จา่ ยสนิ คา้ ของ รถขนส่ง ท�ำ งานพร้อมๆ กนั ไดห้ ลายแขน การขนถา่ ยสนิ ค้าจากเรือสูเ่ รอื 4 load securement การรดั ตรงึ สินค้าบนรถขนสง่ แขนกลจา่ ยสารเคมเี หลว ระบบลอจสิ ตกิ สแ์ ละการจ�ำ หนา่ ยผลติ ภณั ฑ์ การรดั ตรงึ สนิ คา้ หรอื บรรจภุ ณั ฑท์ กุ หนว่ ยกบั ตวั รถใหแ้ นน่ หนา สามารถใช้เชือก เข็มขัด ผ้าใบคลุม หรือใช้ถุงอากาศ (air bag) สอดระหว่างบรรจุภณั ฑ์บนรถหรอื ในต้สู นิ คา้ เพอ่ื ใมใ่ ห้ เกิดช่องว่างให้บรรจุภัณฑ์ขยับได้ บรรจุภัณฑ์ท่ีไม่รัดตรึงหรือ รัดตรึงไม่แน่นพอ ทำ�ให้รถบรรทุกเสียหลักจากแรงกระแทก หรือแรงเหวี่ยงของสินค้าหรือบรรจุภัณฑ์ ท่ีเกิดจากการเร่ง การเบรก และการเล้ียว การรัดตรงึ สินค้าบนรถขนสง่ สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี 347

loading hose ท่ออ่อนจ่ายสารเคมีเหลว manifold ท่อรว่ ม ท่อต่อสำ�หรับจ่ายสินค้าท่ีเป็นสารเคมีเหลวระหว่างถังเก็บกับ จุดเชื่อมต่อท่อขนถ่ายสินค้าประเภทสารเคมีเหลวและก๊าซ หน่วยขนส่ง (รถหรอื เรอื ) ท่อมคี วามอ่อนตวั ทำ�ใหป้ รบั เขา้ กับ ระหวา่ งเรอื และทา่ เรอื หรอื ระหวา่ งรถและสถานขี นถา่ ยสนิ คา้ ระยะและความสูงของขอ้ ต่อ (ดู drybreak coupling) หรอื สำ�หรบั การขนถา่ ยสินค้าจากเรอื และท่าเรอื มที อ่ ร่วมเชือ่ มตอ่ หนา้ แปลน (ดู flange) ไดด้ ี การเลอื กวสั ดทุ ใ่ี ชท้ �ำ ทอ่ บรรจตุ อ้ ง 2 ตำ�แหน่ง คอื บนเรือและบนท่าเรอื โดยมกั มีหลายชดุ วาง ใหเ้ ขา้ กนั กบั สารเคมที ก่ี �ำ ลงั ขนถา่ ย มที งั้ ทที่ �ำ จากยางสงั เคราะห์ เรยี งกนั เปน็ แถว เส้นเหลก็ กลา้ ไรส้ นิมสานกันและอ่ืนๆ loose bag การจดั วางสนิ ค้าชนดิ ถุงแบบเรยี งกอง ท่อรว่ ม การจดั เรยี งสนิ คา้ ประเภทถงุ ในรถหรอื ตสู้ นิ คา้ แบบเรยี งตอ่ กนั โดยไมใ่ ช้พาเลต (ดู pallet) มกั ใชก้ ับสถานทีซ่ ง่ึ ไมม่ อี ปุ กรณ์ ขนย้าย เชน่ รถยก (forklift) จึงตอ้ งใชแ้ รงงานข้ึนเรยี งสินค้า ทีส่ ถานขี องผูส้ ง่ สินค้า และใชแ้ รงงานขนสนิ ค้าลงจากรถหรอื ตู้สินค้าท่ีสถานีของผู้รับสินค้าใช้ เม่ือสินค้ามีนำ้�หนักไม่มาก ตน้ ทนุ แรงงานถกู กวา่ การใชเ้ ครอ่ื งจกั ร บรรจใุ นรถหรอื ตสู้ นิ คา้ ไดม้ ากกว่าการใช้พาเลต 4 ระบบลอ ิจส ิตกส์และการ ำจ�ห ่นายผ ิลตภัณ ์ฑ การจดั วางสินค้าชนิดถุงแบบเรยี งกอง marking การทำ�สัญลักษณ์ การทำ�สัญลักษณ์เพื่อสื่อสารข้อมูลในระบบลอจิสติกส์และ manhole ช่องลงซอ่ มบำ�รงุ การขนสง่ เชน่ รหสั การขนสง่ สนิ คา้ อนั ตรายทต่ี อ้ งตดิ บนตวั ถงั ชอ่ งเปดิ ของถงั เกบ็ และถงั ส�ำ หรบั การขนสง่ ประเภทสารเคมเี หลว บรรจสุ ารเคมี สญั ลกั ษณบ์ นถงั หรอื บรรจภุ ณั ฑ์ เพอ่ื ระบวุ า่ เปน็ มีขนาดกว้างพอให้เจ้าหน้าที่ลงไปตรวจสอบหรือซ่อมบำ�รุงได้ ถงั หรอื บรรจภุ ณั ฑท์ ไ่ี ดม้ าตรฐานเหมาะส�ำ หรบั ใชข้ นสง่ สารเคมี เช่น ลา้ ง ซ่อมแซม ช่องลงซอ่ มบำ�รุงของถังเก็บมักอยู่ท้ังด้าน สญั ลกั ษณ์นตี้ ้องแสดงให้เหน็ ไดช้ ัดเจน (ดู placard ประกอบ) บนและดา้ นข้าง ส่วนถงั สำ�หรับการขนสง่ มักอยดู่ ้านบน mode of transport รูปแบบการขนส่ง การขนสง่ สนิ คา้ หลายรปู แบบ ไดแ้ ก่ การขนสง่ ทางทอ่ การขนสง่ ทางถนน การขนสง่ ทางรถไฟ (ดู rail transport) การขนสง่ ทางทะเล การขนสง่ ทางน�ำ้ (ดู inland waterway) การขนส่ง ทางอากาศ แตล่ ะรูปแบบตอ้ งใช้หนว่ ยขนสง่ ทเี่ หมาะสม เชน่ รถบรรทุก รถไฟ เรือ เคร่อื งบิน เป็นต้น การเลือกใช้รูปแบบ การขนสง่ ท่เี หมาะสมมปี จั จยั พจิ ารณา ได้แก่ ชนดิ ของสนิ คา้ ปริมาณท่ีขนส่ง การเข้าถึงระบบการขนส่งในรูปแบบต่างๆ ตน้ ทนุ ในการขนสง่ ความสะดวกของผสู้ ง่ สนิ คา้ และผรู้ บั สนิ คา้ เปน็ ต้น ช่องลงซอ่ มบ�ำ รุง multimodal transport การขนสง่ หลายรปู แบบ การขนสง่ สนิ คา้ จากผสู้ ง่ สนิ คา้ ตน้ ทางไปยงั ผรู้ บั สนิ คา้ ปลายทาง ซึ่งต้องอาศัยรูปแบบการขนส่งมากกว่าหนึ่งรูปแบบ ตัวอย่าง เชน่ การขนสง่ สไตรนี มอนอเมอรแ์ บบมวลรวม จากแหลง่ ผลติ ในนคิ มอตุ สาหกรรมมาบตาพดุ ไปยงั โรงงานผรู้ บั สนิ คา้ ประเทศ เวยี ดนาม เรม่ิ ตน้ จากการขนสง่ ทางทอ่ จากโรงงานไปยงั ถงั เกบ็ ที่ท่าเรือมาบตาพุด ขนถ่ายลงเรือสินค้าสารเคมีเหลว (bulk chemical tanker) ไปยงั ท่าเรือในประเทศเวยี ดนาม ขนสง่ 348 สารานุกรม เปิดโลกปิโตรเคมี

ผ่านท่อจากเรือไปยงั ถังเกบ็ ในบริเวณท่าเรอื ขนถ่ายจากถงั ลง notice of readiness ใบแจง้ ความพรอ้ มเขา้ เทยี บทา่ 4 รถบรรทุกไปส่งยังโรงงานผใู้ ชส้ ไตรีนมอนอเมอร์ ขนถา่ ยจาก เอกสารทเ่ี รอื สนิ คา้ ซง่ึ เดนิ ทางมาถงึ ทา่ เรอื จดั ท�ำ ขน้ึ ส�ำ หรบั สง่ รถไปยงั ถงั เกบ็ ทโี่ รงงานผรู้ บั ปลายทาง การขนสง่ หลายรปู แบบ ใหท้ า่ เรอื และผรู้ บั สนิ คา้ เพอ่ื แจง้ ถงึ ความพรอ้ มของเรอื เพอ่ื ให้ ระบบลอจสิ ตกิ สแ์ ละการจ�ำ หนา่ ยผลติ ภณั ฑ์ ประกอบด้วย 1) หน่วยขนส่งในรูปแบบต่างๆ เชน่ ท่อ รถ ทกุ ฝา่ ยทเี่ กยี่ วขอ้ งเตรยี มการตา่ งๆทจี่ �ำ เปน็ ส�ำ หรบั การรบั สนิ คา้ เรือ 2) สถานีและอุปกรณ์เพื่อเปล่ียนผ่านรูปแบบการขนส่ง จากเรอื ในทางพาณชิ ย์ การแจง้ ความพรอ้ มของเรอื เป็นการ เชน่ ทา่ เรอื สถานรี ถ 3) อปุ กรณเ์ พ่อื จัดเก็บสินค้าท่ีสถานี เริ่มต้นนับเวลาท่ีผู้เกี่ยวข้องจะต้องเตรียมการ และต้องเร่ิม เปลี่ยนผ่าน เชน่ ถงั เก็บ เปน็ ตน้ กระบวนการรบั สนิ คา้ จากเรอื ตามระยะเวลาทกี่ �ำ หนดในสญั ญา nitrogen padding การแทนทอ่ี ากาศดว้ ยไนโตรเจน หากเกินจากระยะเวลาท่ีกำ�หนดและยังไม่พร้อมที่จะรับสินค้า การเติมไนโตรเจนแทนที่อากาศในช่องว่างในถังเก็บสารเคมี จากเรือ อาจเปน็ เหตใุ ห้เรอื เรียกร้องค่าเสียเวลาเรือได้ บางชนดิ ทอ่ี าจทำ�ปฏิกริ ยิ ากบั อากาศ หรอื เกดิ ไอระเหยสะสม on-time delivery การสง่ มอบตรงเวลา ซ่ึงเมื่อผสมกับอากาศอาจเกิดส่วนผสมที่ทำ�ให้เกิดการระเบิด การส่งมอบสินค้าของผู้ขายสินค้าแก่ลูกค้า ตัวช้ีวัดท่ีสำ�คัญ ลดความเสย่ี งในการเกดิ ปฏกิ ริ ยิ าหรอื เกดิ ไอผสมอากาศ ทอ่ี าจ เพอื่ ตรวจสอบประสทิ ธภิ าพการจดั การในระบบโซอ่ ปุ ทานและ เกดิ การระเบิดได้ ลอจิสติกส์ของผู้ขายสินค้า วัดเป็นอัตราส่วนหรือร้อยละของ non destructive testing (NDT) การทดสอบแบบ จำ�นวนคำ�ส่ังซื้อของลูกค้าท่ีผู้ขายสินค้าสามารถส่งมอบได้ ไมท่ ำ�ลาย (เอ็นดที )ี ตรงเวลา เทียบกบั จ�ำ นวนคำ�สั่งซ้อื ทง้ั หมดในชว่ งเวลาทก่ี �ำ ลัง การทดสอบอุปกรณ์ ภาชนะบรรจุ และท่อ เพ่ือรับรองว่ามี พจิ ารณา เชน่ ในเดอื นหนง่ึ มคี �ำ สงั่ ซอ้ื จากลกู คา้ 1,000 รายการ ความแข็งแรงและเป็นไปตามมาตรฐานทีก่ ำ�หนด การทดสอบ สามารถสง่ มอบไดต้ รงเวลา 985 รายการ ประสทิ ธิภาพการ แบบไม่ทำ�ลายประกอบด้วย การทดสอบโดยใช้คล่ืนเสียง สง่ มอบสินค้าใหต้ รงเวลาคอื ร้อยละ 98.5 สามารถนำ�ข้อมลู (ultrasonic) การทดสอบโดยใช้ผงแม่เหล็ก (magnetic- ไปจดั ท�ำ โครงการเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพการสง่ มอบสนิ คา้ เพมิ่ ความ particle) การทดสอบโดยการซมึ ของน�ำ้ สี (liquid penetrant) พึงพอใจให้กับลูกค้า ทำ�ให้ลูกค้ามีความมั่นใจมากขึ้นในการ การทดสอบโดยคลื่นวิทยุหรือรงั สเี อกซ์ จัดทำ�แผนการผลิต นอกจากนี้ ยังทำ�ให้ลูกค้าลดต้นทุนการ จัดเก็บวตั ถดุ บิ ลงได้ เน่อื งจากสามารถลดสนิ คา้ คงคลังส�ำ รอง เพ่อื รองรบั ความไม่แน่นอน (safety stock) ลงได้ open top drum ถังแบบฝาเปิดด้านบน ถังท่ีมีฝาเปิดด้านบนเพ่ือเติมสารหรือถ่ายเทสารออกจากถัง มักใช้กับสารเคมีเหลวท่ีมีความหนืดสูง (high viscosity) สารที่เป็นผง (powder) หรือสารแขวนลอย (emulsion) จำ�เปน็ ตอ้ งผสม (mix) หรอื กวน (stir) เพอ่ื ใหส้ ารเป็นเนอื้ เดียวกันและได้คุณภาพสินค้าตามต้องการ การใช้ถังฝาเปิด ด้านบนท�ำ ให้ทำ�งานไดส้ ะดวก การทดสอบแบบไมท่ ำ�ลาย ถังแบบฝาเปดิ ด้านบน สารานกุ รม เปิดโลกปโิ ตรเคมี 349

optimization การจดั การทีเ่ หมาะสมท่สี ุด packaging การบรรจหุ บี หอ่ , บรรจภุ ณั ฑ์ การจัดการให้เกิดความเหมาะสมท่ีสุดภายใต้ข้อจำ�กัดต่างๆ ภาชนะบรรจุทมี่ ีขนาดต้งั แต่ขนาดเลก็ ๆ ไปจนถึงขนาด 3,000 ในการปฏิบัติงาน ซึ่งมักจะมีวัตถุประสงค์ที่ตรงข้ามกัน เช่น ลติ ร ในความหมายของการขนสง่ สนิ คา้ อนั ตรายตามขอ้ แนะน�ำ การใหบ้ รกิ ารลูกคา้ ใหด้ ีทส่ี ดุ ในขณะทีต่ ้องการลดต้นทุนให้ต�่ำ ของสหประชาชาติ หากมคี วามจมุ ากกวา่ 3,000 ลติ ร เรยี กว่า ทส่ี ดุ การสรา้ งจดุ พอเหมาะระหวา่ งการเพมิ่ ความหลากหลาย ถัง บรรจุภณั ฑ์อาจท�ำ จากวสั ดหุ ลายชนิด เช่น กระดาษ ไม้ ของผลติ ภัณฑ์ (product mix) กับการผลิตอย่างต่อเน่ืองเพือ่ พลาสติก เหลก็ โลหะอ่ืนๆ มรี ปู รา่ งตา่ งๆ กัน ออกแบบให้ ใหไ้ ดค้ ุณภาพคงที่ เปน็ ตน้ เหมาะสมกบั การรกั ษาคณุ ภาพสนิ คา้ การจดั เกบ็ และการขนสง่ overflow เกนิ ความตอ้ งการ โดยค�ำ นึงถึงความปลอดภัยของผเู้ กีย่ วขอ้ ง สนิ ค้าที่น�ำ ส่งมีปรมิ าณมากกว่าความจุของถงั เก็บ ไมส่ ามารถ รองรบั สินค้าสว่ นเกินได้ อาจต้องนำ�ไปส่งทอ่ี ่นื ในทางปฏิบตั ิ อาจทำ�ให้สินค้าล้นถังเก็บและไหลล้นออกมา ทำ�ให้เกิดความ เสย่ี งหากเปน็ สนิ ค้าอันตราย ระบบลอ ิจส ิตกส์และการ ำจ�ห ่นายผ ิลตภัณ ์ฑoverturn protection แนวป้องกันอปุ กรณ์บนถงั รถขนส่ง บรรจภุ ัณฑใ์ นอตุ สาหกรรมปิโตรเคมที จี่ ัดเกบ็ ในคลงั สนิ คา้ การออกแบบส่วนบนของถังบนรถขนส่ง ให้เป็นขอบตลบทับ 4 ท่ีสูงกว่าระดับความสูงของอุปกรณ์ที่ติดตั้งอยู่ส่วนบนของถัง โดยรอบ เช่น ชอ่ งเปิด วาล์วนิรภยั มาตรวดั ระดบั เป็นตน้ จัดทำ�ขึ้นเพื่อปกป้องอุปกรณ์เหล่านั้นไม่ให้ถูกกระแทกหรือ กดทับหากเกิดอุบัติเหตุรถพลิกควำ่� ซ่ึงอาจทำ�ให้เกิดความ เสียหายแก่อุปกรณ์ดงั กล่าว และทำ�ใหส้ นิ คา้ รว่ั ไหลออกมา pallet แท่นรองสินค้า, พาเลต อุปกรณ์สนับสนุนการขนย้ายและจัดเก็บสินค้าให้เป็นไปอย่าง รวดเร็ว มปี ระสทิ ธภิ าพ ลดความเสียหายของสนิ คา้ มีขนาด ต่างๆ ตามความเหมาะสมกับขนาดสินค้าและการใช้งาน พาเลตมาตรฐานทใ่ี ช้กันมากทสี่ ุดมขี นาด 100 x 120 x 15 เซนตเิ มตร มาตรฐานยโุ รปมขี นาด 80 x 120 x 15 เซนตเิ มตร มาตรฐานญป่ี ุน่ มขี นาด 110 x 110 x 15 เซนติเมตร วัสดุ ท่ีใช้ท�ำ พาเลตอาจทำ�จากไม้ พลาสตกิ เหล็ก กระดาษ มีการ ออกแบบเพอื่ ให้ใชร้ ่วมกับอปุ กรณ์สำ�หรับขนย้าย เช่น รถยก (forklift truck) หรืออปุ กรณย์ กดว้ ยมอื (handlift) มคี วาม แขง็ แรงรองรบั สนิ คา้ ไดป้ ระมาณ 1.5 ตนั สามารถจดั วางเรยี ง บนพนื้ คลงั สนิ คา้ วางซอ้ นทบั วางเรยี งบนชน้ั วางสนิ คา้ (rack) จดั วางในต้สู นิ ค้าหรือรถขนสง่ Top deckboard Two-way entry Four-way entry แนวป้องกนั อุปกรณบ์ นถังรถขนส่ง Bottom deckboard Runner 350 สารานุกรม เปิดโลกปโิ ตรเคมี แทน่ รองสินคา้ , พาเลต

4 เครอื่ งจดั เรียงบนพาเลต ระบบลอจิสติกสแ์ ละการจ�ำ หน่ายผลิตภัณฑ์ palletizer เคร่ืองจัดเรียงบนพาเลต อปุ กรณจ์ ัดเรยี งบรรจภุ ณั ฑบ์ นพาเลต (ดู pallet) เพ่มิ ความ รวดเร็วและความถูกต้องในการปฏบิ ัตงิ าน ตลอดจนลดภาวะ อนั ตรายจากการยกของหนกั ของคนงาน ออกแบบใหส้ ามารถ จดั เรยี งไดห้ ลายแบบ ขน้ึ กบั ชนดิ และขนาดของบรรจภุ ณั ฑท์ ใี่ ช้ perfect order ค�ำ สั่งซือ้ ของลกู ค้าทีส่ มบูรณ์ ท่อขนส่งลำ�เลยี ง คำ�ส่ังซ้ือของลูกค้าท่ีได้รับการตอบสนองอย่างสมบูรณ์ มีการ จัดการเพื่อตอบสนองความต้องการให้มีความถูกต้องทุก placard ป้ายปดิ เพอ่ื สอื่ สารข้อมูลสินค้า ประการ ไดแ้ ก่ การส่งมอบสินค้าตามคำ�สั่งซือ้ ไดอ้ ย่างถกู ตอ้ ง สัญลักษณ์และข้อความติดข้างรถขนส่งหรือถังเก็บสารเคมี ทั้งชนิดของสินค้า จ�ำ นวนสินค้า เวลาสง่ มอบ ชอื่ ผรู้ ับ สถานท่ี เพื่อสอ่ื สารขอ้ มลู ของสินค้าและขอ้ ความอน่ื ๆ ทจ่ี �ำ เป็น ไดแ้ ก่ จดั ส่ง และเอกสารน�ำ สง่ ตวั ชี้วัดสำ�คญั ดา้ นประสิทธภิ าพการ ประเภทของสินค้า ประเภทของวัตถุอันตราย สัญลักษณ์ จัดการลอจิสติกส์ ทำ�ให้สามารถลดต้นทุนลอจิสติกส์ของ หมายเลขตดิ ต่อเมือ่ เกิดเหตฉุ ุกเฉนิ เปน็ ต้น ทง้ั น้เี พือ่ ให้ผ้ทู ี่อยู่ โซ่อปุ ทานท้งั กระบวนการ บริเวณใกล้เคียงเห็น และสามารถสื่อสารข้อความบนรถให้ pipeline ทอ่ ขนสง่ ลำ�เลียง กับหน่วยงานท่ีเก่ียวข้องตามที่ระบุข้อความไว้ในป้ายดังกล่าว ท่อสำ�หรับขนส่งสินค้าสารเคมีเหลวและก๊าซปริมาณมากท่ีมี (ดู globally harmonized system for classification and ประสิทธิภาพสงู ปลอดภยั ใชข้ นสง่ ได้ทัง้ บนบกและในทะเล labeling of chemicals (GHS), hazard classification เป็นระยะทางหลายพันกิโลเมตร โดยเฉพาะจากบริเวณท่ี ประกอบ) ทรุ กนั ดาร หรอื มีภูมิอากาศทเี่ ลวร้าย อตุ สาหกรรมปิโตรเคมี ใชก้ ารขนสง่ ทางทอ่ เปน็ หลกั ในการขนถา่ ยทง้ั วตั ถดุ บิ และสนิ คา้ จ�ำ นวนมาก จากโรงงานหนงึ่ ไปยงั อกี โรงงานหนง่ึ มหี ลายขนาด และท�ำ จากวัสดุทีเ่ หมาะสมกับสารเคมีท่ขี นสง่ สารานกุ รม เปิดโลกปโิ ตรเคมี 351

ตัวอย่างปา้ ยของสารเคมที ีม่ อี ันตราย port of destination ท่าเรือปลายทางผ้รู บั สินค้า สนิ คา้ คงคลงั ทง้ั ระบบลง การหมนุ เวยี นของวตั ถดุ บิ และสนิ คา้ ท่าเรือท่ีผู้รับสินค้าระบุให้เป็นท่าเรือปลายทาง เพ่ือให้เรือ เรว็ ขน้ึ แตม่ ขี อ้ เสยี คอื อาจใชก้ �ำ ลงั การผลติ และทรพั ยากรอยา่ ง ทราบว่าจะต้องนำ�ส่งสินค้าที่ท่าเรือใด มักถูกระบุในเง่ือนไข ไม่มปี ระสิทธภิ าพ และประสิทธิภาพการสง่ มอบสินค้าลดลง การซือ้ ขายทเ่ี ป็นการสง่ มอบสนิ ค้าปลายทาง เช่น การซื้อขาย ผลติ ภัณฑป์ โิ ตรเคมแี บบ CFR หรอื CIF (ดู international PUSH strategy กลยุทธ์โซ่อุปทานท่ียึดการใช้ทรัพยากร 4 commercial terms ประกอบ) จะระบทุ า่ เรือปลายทางดว้ ย เปน็ หลกั การจัดการโซ่อุปทานโดยใช้ทรัพยากรท่ีมีอยู่ให้เต็มศักยภาพ port of shipment ท่าเรือต้นทางผสู้ ่งสินค้า ไดแ้ ก่ การใช้วัตถดุ ิบ การใช้ก�ำ ลงั การผลิตท่มี ีอยใู่ หเ้ ตม็ ทเ่ี พอ่ื ท่าเรือต้นทางของการขนส่งสินค้าทางเรือ มักถูกระบุใน ลดตน้ ทนุ การผลติ ขอ้ ดคี อื การใชป้ ระสทิ ธภิ าพของทรพั ยากร ระบบลอ ิจส ิตกส์และการ ำจ�ห ่นายผ ิลตภัณ ์ฑ เง่ือนไขการซื้อขาย เช่น การซ้ือขายสินค้าปิโตรเคมีจาก ที่มีอยู่อยา่ งเต็มที่ สามารถลดตน้ ทนุ การผลิต แต่มขี อ้ เสียคอื นิคมอตุ สาหกรรมมาบตาพุดท่ีเง่ือนไขการขายเปน็ แบบ FOB อาจมีสินค้าคงคลังหมุนเวียนช้า หากการวางแผนโซ่อุปทาน (ดู international commercial terms ประกอบ) จะระบุวา่ ไม่มีประสิทธิภาพเพียงพอ และอาจมีสินค้าคงคลังเหลือมาก ทา่ เรือตน้ ทางเปน็ ทา่ เรอื มาบตาพุด เปน็ ต้น หากการจัดการการตลาดและการขายไม่ทันกับกำ�ลังการผลิต ทำ�ให้เกิดความสูญเสียเร่ืองสินค้าคงคลังและเพิ่มต้นทุน product stewardship การดูแลตลอดอายผุ ลติ ภณั ฑ์ ลอจสิ ตกิ สข์ ององค์กร การดูแลผลิตภัณฑ์เคมีเพื่อลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมตลอด ช่วงอายุของผลิตภัณฑ์ ได้แก่ การออกแบบผลิตภัณฑ์โดย quick coupling ข้อตอ่ แบบตดิ ตั้งเร็ว หลีกเล่ียงการใช้สารอันตรายทำ�ให้สามารถมีอายุการใช้งานได้ ขอ้ ต่อปลายท่อทใ่ี ชส้ ำ�หรับขนถ่ายสารเคมีเหลว สามารถสวม นานขนึ้ สามารถน�ำ กลบั มาใชใ้ หมร่ วมถงึ น�ำ กลบั มาผลติ ใหมไ่ ด้ หรือติดตั้งได้อย่างรวดเร็ว และบางชนิดมีวาล์วชนิดปิดอย่าง การผลติ ตลอดจนการรบั ผดิ ชอบตอ่ คา่ ใชจ้ า่ ยทเี่ กดิ ขน้ึ จากการ รวดเรว็ เมอ่ื ถกู ถอดออกจากกนั เปน็ ขอ้ ตอ่ เพอ่ื ปอ้ งกนั การรว่ั ไหล ตอ้ งก�ำ จดั กากของเสยี จากผลติ ภณั ฑ์ หนง่ึ ในหกมาตรการของ ของสารเคมีเหลวท่ีบริเวณสถานีขนถ่ายสินค้าลงรถบรรทุก กฎบัตรการดแู ลดว้ ยความรับผดิ ชอบ (ดู responsible care) หรือขนถ่ายจากรถบรรทุกเขา้ สถู่ งั เกบ็ สามารถลดการรวั่ ไหล ของสมาคมเคมนี านาชาติ ของสารเคมที บ่ี รเิ วณขอ้ ตอ่ ขณะขนถา่ ยเมอ่ื เปรยี บเทยี บกบั การ ใชห้ นา้ แปลน (ดู flange) ในการเชอื่ มตอ่ ท่อ สามารถลด PULL strategy กลยุทธ์โซ่อปุ ทานทย่ี ึดความตอ้ งการของ ผลกระทบตอ่ สงิ่ แวดล้อมอันเนื่องมาจากการร่วั ไหลของสารเคมี ลูกค้าเป็นหลัก การจดั การโซอ่ ปุ ทานโดยเตมิ เตม็ ความตอ้ งการของลกู คา้ ไมว่ า่ จะเปน็ ก�ำ หนดเวลาผลติ หรอื จดั หาใหต้ รงตามระยะเวลา การสง่ มอบสินค้าซ่ึงเป็นตัวกำ�หนดแผนการขนส่ง เชื่อมโยงไปถึง ความต้องการด้านการบรรจุ บรรจุภัณฑ์ ผลิตภัณฑ์จากคลัง สนิ คา้ การเตมิ เตม็ คลงั สนิ คา้ ความตอ้ งการในการผลติ วตั ถดุ บิ การเติมเต็มวัตถุดิบ และการส่ังซ้ือวัตถุดิบ มีผลต่อเน่ืองกับ ความต้องการภายในองค์กร โดยเริ่มต้นจากความต้องการใน การส่งมอบสินค้าของลูกค้า ข้อดีคือ สามารถลดการจัดเก็บ ข้อตอ่ แบบติดตงั้ เร็ว 352 สารานุกรม เปิดโลกปโิ ตรเคมี