หนังสือก้าวเริ่ม

ก้า้ วเริ่ม�่ ...“ธนาคารเวลา” สำำ�หรัับทุุกกลุ่�่มวััยภาษีีเจริิญ …ทำ�ำ ที่่� “ใช่”่ ... ...ให้ท้ ี่่� “ชอบ”... …ออม “เวลา”... ...แทน “เงินิ ”... ผชู้ ว่ ยศาสตราจารย์ ดร.กลุ ธดิ า จนั ทรเ์ จรญิ ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.เนตร หงษ์ไกรเลิศ กนั ยายน 2563

ก้้าวเริ่ �ม...“ธนาคารเวลา” สำำ�หรัับทุุกกลุ่�่มวััยภาษีีเจริิญ ทำ�ำ ที่่� “ใช่่” ให้้ที่�่ “ชอบ” ออม “เวลา” แทน “เงิิน” เลขมาตรฐานสากล (ISBN) : 978-974-683-260-1 พิิมพ์ค์ รั้้ง� ที่�่ 1 : กันั ยายน 2563 จำ�ำ นวนพิมิ พ์ ์ : 800 เล่่ม ผู้�้เขีียน : ผู้้�ช่วยศาสตราจารย์์ ดร.กุลุ ธิิดา จัันทร์เ์ จริิญ ผู้้�ช่วยศาสตราจารย์์ ดร.เนตร หงษ์ไ์ กรเลิศิ ที่ป่� รึึกษา : ดร.พรชััย มงคลวนิชิ สนัับสนุุนการเผยแพร่่ : สำำ�นัักสนับั สนุนุ สุุขภาวะประชากรกลุ่่�มเฉพาะ (สำำ�นักั 9) สำ�ำ นัักงานกองทุุนสนับั สนุุนการสร้้างเสริิมสุขุ ภาพ (สสส.) จััดทำำ�โดย : ศููนย์ว์ ิิจัยั เพื่อ่� พััฒนาชุมุ ชน มหาวิทิ ยาลััยสยาม Website : www.rcfcd.com ออกแบบรููปเล่่ม : ณฐศศิิร์์ ประถมสิิทธิ์� พิมิ พ์ท์ ี่ ่� : บริษิ ััท พีี.เอ.ลีีฟวิ่�ง จำ�ำ กััด เลขที่่� 4 ซอยสิริ ิินธร 7 ถนนสิริ ินิ ธร แขวงบางบำำ�หรุุ เขตบางพลััด กรุุงเทพฯ 10700 ข้อมลู ทางบรรณานกุ รมของส�ำนักหอสมุดแห่งชาติ National Library of Thailand Cataloging in Publication Data กุลุ ธิิดา จัันทร์์เจริิญ. ก้า้ วเริ่ม� ”ธนาคารเวลา” สำ�ำ หรับั ทุกุ กลุ่่ม� วัยั ภาษีเี จริญิ .-- กรุงุ เทพฯ : ศูนู ย์ว์ ิจิ ัยั เพื่อ�่ พัฒั นาชุมุ ชน มหาวิทิ ยาลัยั สยาม, 2565. 230 หน้า้ . 1. ผู้้�สูงอายุุในเมืือง. 2. วััยสููงอายุุ. 3. การสููงวัยั ของประชากร. I. เนตร หงษ์์ไกรเลิศิ , ผู้แ้� ต่่งร่่วม. II. ชื่่อ� เรื่อ่� ง. 305.26 ISBN 978-974-683-260-1

เกริ่ �นนำ�ำ ใครจะคาดคิิดว่่าโครงสร้้างประชากร ของประเทศไทยจะปรัับรููป เปลี่ย� นร่่าง หากเทีียบเคีียงกัับรููปสามเหลี่ย� ม จะพบว่่าแต่่เดิมิ นั้้น� โครงสร้้างประชากรไทยเปรียี บเสมืือนรููปสามเหลี่ย� ม ที่่�มีีฐานล่่างที่่ม�ั่น� คง ด้ว้ ยจำ�ำ นวนประชากรวัยั แรงงาน อัตั ราการเกิดิ และวััยเด็ก็ มีสี ัดั ส่่วนที่่ส� ูงู ส่่วนผู้้�สูงวััย (60 ปีีขึ้�น้ ไป) และอััตราการตายของ มีจี ำ�ำ นวนไม่่มาก จึึงเป็็นส่่วนยอดปลายแหลม ประชากรไทยเริ่�มมีีสัดั ส่่วน ของสามเหลี่ย� มที่่ต�ั้ง� มั่�นด้ว้ ยรากฐานที่่ม�ั่�นคง ที่่ไ� ม่่สมดุลุ จำ�ำ นวนประชากรเด็ก็ ลดลง ในขณะที่่ป� ระชากรสูงู วัยั เพิ่่ม� ขึ้น้� อย่่างต่่อเนื่อ�่ ง จนปีี พ.ศ. 2548 ประเทศไทย ก้้าวเข้้าสู่� “สัังคมสููงวััย” และคาดการณ์์ว่่าจะเป็็นสัังคมสููงวััยระดัับสุุดยอด ในปีี พ.ศ. 2573 เมื่่�อสััดส่่วนประชากรสููงวััยเพิ่่�มเป็็นร้้อยละ 28 อะไรจะเกิิดขึ้�น เมื่อ�่ โครงสร้้างประชากรไทยกลายร่า่ งเป็น็ รููปสามเหลี่ย�่ มกลัับหััว ทุกุ ภาคส่่วนต่่างตั้�งรับั กัับผลกระทบที่่�จะเกิิดขึ้้น� จากการเป็น็ “สังั คมสูงู วััย” ซึ่ง� รััฐบาลไทยโดยคณะกรรมการผู้ส�ูู้งอายุแุ ห่ง่ ชาติิ ได้้มีีมติแิ ละประกาศให้้การดำ�ำ เนินิ งาน ธนาคารเวลา เป็น็ 1 ใน 10 ประเด็น็ เร่ง่ ด่ว่ นด้้านผู้ส�ูู้งอายุปุ ีี 2561-2564 เพื่อ�่ เตรีียม ความพร้้อมรองรัับสัังคมสููงวััย

ทว่่า “ธนาคารเวลา” เป็น็ แนวคิดิ หลักั การใหม่่ ที่่�ต้อ้ งเรียี นและรู้� ศูนู ย์์วิจิ ัยั เพื่่�อพััฒนาชุุมชน (ศวพช.) มหาวิิทยาลััยสยาม ได้้รัับโอกาสจากสำำ�นัักสนัับสนุุน สุขุ ภาวะประชากรกลุ่�มเฉพาะ (สำำ�นััก 9) สำ�ำ นัักงานกองทุนุ สนัับสนุนุ การสร้้างเสริมิ สุขุ ภาพ (สสส.) ในการพััฒนารููปแบบและกลไกการดำำ�เนินิ งานธนาคารเวลารองรัับ สัังคมสููงวััย โดยพื้้น� ที่่เ� ขตภาษีเี จริญิ เป็น็ พื้้น� ที่่น� ำำ�ร่่องตั้ง� แต่่เดืือนกรกฎาคม พ.ศ. 2562 หนัังสืือ ก้้าวเริ่�ม...“ธนาคารเวลา” สำำ�หรัับทุุกกลุ่�มวััยภาษีีเจริิญ…ทำ�ำ ที่่� “ใช่่” ให้้ที่่� “ชอบ”…ออม “เวลา” แทน “เงิิน”…เล่่มนี้้� ได้้นำ�ำ เสนอประสบการณ์์ การขัับเคลื่่�อนงานธนาคารเวลารองรัับสัังคมสููงวััยในพื้้�นที่่�เขตภาษีีเจริิญ ในช่่วง การทำำ�ความเข้้าใจภายใต้้กระบวนการเรีียนรู้�ร่ วมกัันขององคาพยพทุุกภาคส่่วน ด้้วยผู้�้เขีียนรู้้�ดีีว่่า ผลลััพธ์์ที่่�เกิิดจากการก่่อรููป ก่่อร่่าง “ธนาคารเวลา” ล้้วนเป็็น “ทรััพยากร” อัันเป็น็ สมบััติขิ องทุุกคนในพื้้น� ที่่� ผู้้�เขียี น ขอขอบพระคุุณผู้้�หนุนุ เสริิมทุกุ ภาคส่่วน ที่่ล� ้้วนเป็น็ ผู้้�ร่วมขับั เคลื่่�อน ให้้เกิิดบทเรีียนที่่ส� ำ�ำ คัญั ของก้้าวเริ่�ม และด้้วยความหวัังร่ว่ มกัันว่า่ ...ก้้าวย่า่ งที่่ม� ั่่�นคง ของ “ธนาคารเวลารองรัับสัังคมสููงวััย” ยัังคงต้้องการการเสริมิ พลัังการพััฒนาอย่า่ ง ต่่อเนื่อ�่ ง เพื่�่อนำ�ำ ไปสู่�การพััฒนากลไกรองรัับสัังคมสููงวััยของประเทศไทยต่อ่ ไป ผศ.ดร.กุุลธิดิ า จัันทร์์เจริิญและคณะ กัันยายน 2563

สารบัญั เกริ่�นนำำ� 3 สารบััญ 5 สารบััญภาพ 18 1 ภาษีเี จริญิ ...พื้้น� ที่่�เดิิม...แต่ก่ ระบวนทัศั น์์ใหม่่ 19 ...เมื่�อ่ โครงสร้า้ งประชากรเปลี่่ย� น... 21 21 พื้�้นที่่เ� ดิิม แต่่กระบวนทัศั น์์ใหม่่... 24 ... “ทำำ�ความรู้�จักั ...พื้้�นที่่ภ� าษีเี จริญิ อีีกครั้ง� ”.... ... “ไม่่ใช่่เรื่อ�่ งแปลก...จะหวั่น� ...จะไหว...ไปทำ�ำ ไม”... 28 … “เรื่่�องแปลก...ที่่ต� ้้องหวั่�น...และไหว... 33 ภายใต้โ้ ครงสร้้างประชากรสููงอายุุที่่�หนาแน่่น”... ...“เมื่่�อพีรี ามิิดโครงสร้า้ งประชากรกลัับหัวั ”...

2 “สังั คมสููงวัยั ” …เยืือนประเทศไทยและพื้น้� ที่่�ภาษีเี จริิญ… 41 ...มาอีกี แล้ว้ ...อะไรคืือ...“สัังคมสููงวัยั ”… 42 ... “สัังคมสููงวัยั ”ต่่างกัับการเป็็น “ผู้้�สูงวััย (อายุุ)”.. 43 ...ความหมายของคำำ�ว่่า “สังั คมสููงวััย”... 44 ...รู้�หรืือไม่่...ประเทศไทยเข้า้ สู่� “สังั คมสูงู วััย” แล้ว้ ... 45 ...อะไร...กระทบอะไร..เมื่�อ่ ประเทศไทยเป็น็ “สัังคมสููงวััย”... 47 ...เหลียี วดูู...พื้้น� ที่่ภ� าษีเี จริิญ..เข้้าสู่� “สัังคมสูงู วัยั ”... 50 3 ...อะไรจะเกิดิ ขึ้น�้ ...จากการเป็น็ สัังคมสููงวัยั ในพื้้�นที่่เ� ขตภาษีีเจริิญ.... 52 “ธนาคารเวลา” ประเด็็นเร่ง่ ด่่วนที่่�ต้้องขับั เคลื่อ่� นรองรับั สัังคมสูงู วัยั 53 อะไรคืือคำำ�ว่า่ “ธนาคารเวลา”... 54 ... จากขนมครก กลายร่่างเป็็นขนมเค้้ก 57 ...หรืือ...จากขนมเค้้ก กลายร่่างเป็น็ ขนมครก... ...จะเกิิดที่่�ไหน คงไม่่สำ�ำ คัญั เท่่ากัับเกิดิ ขึ้น้� ทำำ�ไม... 58 ...รู้�ที่ม� า แล้ว้ เรียี นรู้้�คำำ�ว่่า “ธนาคารเวลา”... 59 …ความเชื่อ่� ...ค่่านิิยม...และคุณุ ค่่า...“ธนาคารเวลา” 60 รูปู แบบการดำ�ำ เนินิ งาน...“ธนาคารเวลา” 62 “ธนาคารเวลา”...โอกาส..ท่่ามกลาง...วิิกฤติิ...ในสถานการณ์์... 64 ...“สัังคมสููงวััย”... “ธนาคารเวลา” ประเด็น็ เร่่งด่่วนที่่ต� ้อ้ งขัับเคลื่�อ่ นรองรับั สังั คมสููงวััย... 66

จาก…พื้�น้ ที่่น� ำ�ำ ร่อ่ ง “การพััฒนาพื้�น้ ที่่ส� ุขุ ภาวะเขตเมืือง” 74 4 73 สู่่�…พื้้�นที่่�นำำ�ร่อ่ ง “ธนาคารเวลา” รองรับั สังั คมสููงวััยเขตเมืือง คำำ�ท้า้ ...เปิดิ ฉาก ถามใจ…ถามความต้้องการของคนภาษีเี จริิญ... ... รางวัลั ...“การพััฒนาพื้้�นที่่�สุุขภาวะนำำ�ร่่อง เขตแรกของกรุุงเทพมหานคร” 76 บทพิิสูจู น์…์ พลัังการมีีส่่วนร่่วมของคนภาษีเี จริิญ... ...ด้ว้ ยความเชื่อ่� มั่น� ...ในพลัังการมีีส่่วนร่่วมของคนภาษีีเจริญิ และ ภาคีีเครืือข่่าย... 78 4 ด่า่ นของก้้าวเริ่�ม...ธนาคารเวลารองรัับสัังคมสููงวััยภาษีีเจริญิ ... 80 ... ทีมี งาน...เปิิดฉาก...เริ่ม� ต้น้ บนความไม่รู้�..และหรืือ..รับั รู้�อย่่างไร... กัับคำำ�ว่่า “ธนาคารเวลา” และ “สัังคมสููงวัยั ”... 80 ... พบกัับ...สหผู้้�นำ�ำ พื้้�นที่่�ภาษีเี จริิญ 80 ... รู้�..ไม่รู้�...แต่่รับั รู้�...พร้อ้ มเรียี นรู้�...ขอชูมู ืือ ร่่วมพัฒั นา...“ธนาคารเวลา” รองรับั “สังั คมสููงวััย”... 83

... ก้้าวเริ่�ม...ผ่่านด่่านแรก...ผู้้�นำ�ำ พร้อ้ ม...พี่่น� ้้องในพื้้�นที่่.� ..จะพร้้อมด้้วย... 84 ได้้อย่่างไร... 85 ... ก้้าวเริ่ม� ...ด่่านที่่�สอง...เวทีี...บ้า้ น วััด โรงเรียี น สถานประกอบการ... ... ก้้าวเริ่ม� ...ด่่านที่่�สาม...ถามใจพี่่�น้้อง... 87 ถ้้ารอจนพร้อ้ ม...คงไม่่ได้เ้ ริ่�มก้า้ ว... ... ก้้าวเริ่ม� ...ด่่านที่่ส�ี่�... 90 พี่่น� ้้องมากพื้้น� ที่่.� .. จำำ�เป็น็ มีีคุณุ สมบัตั ิิร่่วม... จาก 4 ด่า่ นของก้า้ วเริ่�ม...สู่� 7 พื้น�้ ที่่�นำำ�ร่่อง และคณะทำ�ำ งาน... 94 ...ยืืนยันั ...ก้้าวแรก...7 พื้้�นที่่น� ำำ�ร่่อง... 94 ...ไม่่ปล่่อยมืือ...พื้้�นที่่�ที่่�เหลืือ ยังั ร่่วมเรีียนรู้�...รููปแบบคณะทำ�ำ งาน... 96

ทุกุ กระบวนท่่า..คืือ..การเรีียนเพื่่อ� รู้� 5 97 ...สู่�การเป็็น “ธนาคารเวลา” รองรับั สัังคมสูงู วัยั ภาษีีเจริิญ “ธนาคารเวลา” ไม่่ได้้มาแทนที่่� หรือื ทัับซ้้อน...ภารกิิจเดิมิ 98 ...ถามซ้ำ��ำ ...ถามย้ำำ��... “ธนาคารเวลา” และการเป็็น “สัังคมสููงวััย”... 99 ...“ห่่วง”...ธนาคารเวลาทำำ�ให้้ “จิติ อาสา”“หาย”ไป ไม่่แชร์เ์ พราะไม่่จริงิ ... 100 ความแตกต่่างของ “3 ธนาคาร” ที่่ค� วรรู้� 102 “ใคร” ต้้องรู้�...ต้อ้ งเข้า้ ใจ...ต้้องปรัับกระบวนการทำ�ำ งาน... 104

กระบวนการ...คืือ...กลยุุทธการเรีียนรู้้�…ร่ว่ มกััน... 107 107 ... ปรับั คิดิ ...พิชิ ิติ จิติ ...ไม่่ยึึดติดิ ตัวั ตน... 108 ... เรียี นเพื่�่อรู้�...ผ่่านการพััฒนากระบวนคิิด...พิชิ ิติ กลไก... 111 ... ทำำ�ความเข้า้ ใจ...10 ขั้น� ตอน... 119 ผ่า่ นการเรีียนรู้�ประสบการณ์์ 10 ขั้�นตอนการจัดั ตั้้ง� ธนาคารเวลา 120 เครื่อ� งมืือ...คืือ..กระบวนการเรียี นรู้้�ร่่วมกััน... 120 ... ทำำ�ความเข้า้ ใจ...ผ่่านการพััฒนาเครื่อ่� งมืือ... 122 ... ประยุุกต์์ใช้.้ ..พัฒั นาเป็็นเครื่่�องมืือดำำ�เนินิ งานธนาคารเวลา 122 รองรัับสัังคมสููงวััยภาษีเี จริญิ ... 125 1. ...คู่ม� ืือความรู้้�ธนาคารเวลา...รองรัับสัังคมสููงวััย... 129 2. ...การจัดั เก็็บฐานข้อ้ มูลู ประชากร…ในพื้้�นที่่�... 132 3. ...สมุุดบัันทึึกเวลา (สมุดุ บัญั ชีี)... 4. ...ใบสมััคร…สมาชิกิ ... อยากทดลอง ทำ�ำ ความเข้า้ ใจ... และจะปรัับทำ�ำ ... 136

บทเรียี นจากก้า้ วเริ่�ม...ผ่่านการเรียี นเพื่่อ� รู้� 7 พื้้น� ที่่�นำ�ำ ร่่อง 6 137 และภาคีเี ครือื ข่า่ ย จาก...ธนาคารเวลา…รองรัับสังั คมสูงู วััย...สู่�...การเป็็นธนาคารเวลา …สำำ�หรัับทุกุ กลุ่�มวัยั ...ภาษีีเจริิญ 138 “...ตั้ง� ชื่อ�่ ...ให้้ลืือนาม...ตามความหมาย...” 138 ... สโลแกน...ในก้า้ วเริ่ม� ...ทำำ�ที่่� “ใช่่”...ให้ท้ ี่่� “ชอบ”...ออม “เวลา” แทน “เงินิ ” 141 ก้้าวเริ่ม� ...การเรียี นเพื่่อ� รู้� 7 พื้น�้ ที่่�… 142 ธนาคารเวลาสำำ�หรับั ทุุกกลุ่�มวััยภาษีเี จริญิ ... 1 ก้้าวเริ่�ม...ธนาคารเวลาสำ�ำ หรัับทุกุ กลุ่�มวััยภาษีีเจริญิ 143 “สาขาชุุมชนศิริ ิินทร์์และเพื่่อ� น” … รู้�จักั พื้้�นที่่.� ..“วิิกฤติ”ิ ...ทำ�ำ ให้เ้ กิดิ ...“โอกาส”... 143 ... รู้�จัักคน...ในพื้้�นที่่�...“ใกล้”้ ...หรืือเป็็น “สังั คมสูงู วัยั ”... 144 … รู้�...ร่่วมเป็็น 1 ในพื้้�นที่่�นำ�ำ ร่่อง...“ธนาคารเวลา” 145 ก้า้ วเริ่ม� ...ธนาคารเวลาสำำ�หรับั ทุุกกลุ่่�มวัยั ภาษีีเจริญิ 146 สาขาชุมุ ชนศิริ ินิ ทร์แ์ ละเพื่อ่� น ... ล้้มๆ...ลุุกๆ... 146 ... ต้้องปรับั ...ต้้องสัับ...กระบวนคิดิ กระบวนการทำำ�งาน... 147 ... ระดมอาสา พี่่น� ้อ้ ง ร่่วมเป็น็ ทีีมคณะทำ�ำ งาน “ธนาคารเวลาฯ”... 147 ... ถล่่ม ทะลาย ครั้ง� แล้ว้ ครั้ง� เล่่า เรียี นรู้� เข้้าใจกับั คำำ�ว่่า “สังั คมสููงวััย” 148 และ “ธนาคารเวลา”... ... เรีียนรู้� ผ่่านกิจิ กรรมพัฒั นาเครื่อ่� งมืือ และฐานข้้อมูลู ประชากร... 149

... กติิกา...ข้้อกำำ�หนด...บนการมีสี ่่วนร่่วม.... 149 ... ปฐมนิเิ ทศ เรีียนรู้�ใจ และความต้อ้ งการ ผ่่านการพููดคุยุ ... 150 ... ลอง...เล่่น...แลก...ฝาก...ถอน...เวลา กัับ ธนาคารเวลา... 150 ... ก้า้ วเริ่ม� ของบทเรีียน...ธนาคารเวลาสำำ�หรับั ทุกุ กลุ่่�มวัยั 151 สาขาชุุมชนศิิรินิ ทร์แ์ ละเพื่�่อน... ...วงจรของการเรีียนรู้�...ที่่ไ� ม่่รู้้�จบ 152 2 ก้า้ วเริ่�ม...ธนาคารเวลาสำำ�หรับั ทุุกกลุ่�มวัยั ภาษีเี จริิญ “สาขาชุมุ ชนเลิิศสุุขสม” 153 ... รู้�จัักพื้้น� ที่่.� ..“คิิดถึึงเตยหอม”... “คิิดถึึงเลิิศสุุขสม”... 153 ... รู้�จักั คน...ในพื้้น� ที่่�...“สัังคมสูงู วัยั ”...เยืือน “เลิิศสุุขสม”... 154 …รู้�...ร่่วมเป็น็ 1 ในพื้้น� ที่่�นำำ�ร่่อง...“ธนาคารเวลา”… 155 ก้้าวเริ่ม� ...ธนาคารเวลาสำำ�หรับั ทุุกกลุ่่�มวัยั ภาษีีเจริิญ สาขาชุมุ ชนเลิศิ สุุขสม 156 ... เริ่�มเลย...พี่่น� ้้องเลิศิ สุขุ สม... 156 ... เริ่�มคึึก...เริ่ม� คััก...แต่่เพื่อ�่ นทััก...เลยต้้องคิิด... 156 ... เรียี นรู้� ผ่่านกิจิ กรรมพัฒั นาเครื่อ่� งมืือ และฐานข้อ้ มูลู ประชากร... 157 ... ลอง...เล่่น...แลก...ฝาก...ถอน...เวลา กัับ ธนาคารเวลา... 158 ... ก้า้ วเริ่ม� ของบทเรีียน...ธนาคารเวลาสำำ�หรับั ทุุกกลุ่่ม� วัยั สาขาชุมุ ชนเลิิศสุุขสม... 159 ...วงจรของการเรียี นรู้�...ที่่�ไม่่รู้้�จบ 160

3 ก้า้ วเริ่ม� ...ธนาคารเวลาสำ�ำ หรัับทุกุ กลุ่�มวััยภาษีเี จริญิ 161 “สาขาชุุมชนคลองลััดภาชี”ี ... รู้�จักั พื้้�นที่่�...“คลองลัดั ภาชี”ี ...“ที่่�ไม่่จำ�ำ นน”... 161 ... รู้�จัักคน...ในพื้้�นที่่�...“ใกล้้”...หรืือเป็น็ “สังั คมสูงู วััย”... 162 ... รู้�...ร่่วมเป็็น 1 ในพื้้�นที่่น� ำ�ำ ร่่อง...“ธนาคารเวลา”… 163 ก้า้ วเริ่�ม...ธนาคารเวลาสำำ�หรับั ทุุกกลุ่่�มวัยั ภาษีีเจริญิ 163 สาขาชุมุ ชนคลองลััดภาชี ี ...ฟัังๆ...คิิดๆ..แล้้วสะกิิด...ตั้ง� คณะกรรมการ... 163 ... เรื่�อ่ งนี้้�ต้้องขยาย...กระจายประชาสััมพัันธ์์... 164 ... จะเริ่�ม...กัันอย่่างไร...อะไร...คืือ...เครื่อ่� งมืือ... 164 ... ย้อ้ นกลัับ...ทำ�ำ ความเข้า้ ใจ...เครื่่�องมืือนั้้น� ไซร้.้ ..คืือการพูดู คุุย... 165 ... แยกแยะ...ทำำ�ความเข้้าใจ...ทำ�ำ ที่่� “ใช่่” ให้้ที่่� “ชอบ” 165 ...ออมเวลา...แทนเงิิน...ไว้้ใน “ธนาคารเวลา”... ...แค่่ก้้าวเริ่ม� ...เพื่อ่� ก้า้ วแรก...กัับการพััฒนา “ธนาคารเวลา” 166 ...คลองลััดภาชีี... ...พลังั เยาวชน...คนคลองลัดั ภาชี.ี ..ช่่วยบอกชี้้� ผู้้�ปกครอง 166 ...ร่่วมวางแผนเดิินหน้า้ .... ...ก้า้ วเริ่ม� ของบทเรียี น...ธนาคารเวลาสำ�ำ หรับั ทุุกกลุ่่ม� วัยั 167 สาขาชุุมชนคลองลััดภาชี.ี .. ...วงจรของการเรีียนรู้�...ที่่ไ� ม่่รู้้�จบ 168

4 ก้้าวเริ่�ม...ธนาคารเวลาสำำ�หรับั ทุกุ กลุ่�มวััยภาษีเี จริญิ 169 “สาขาชุุมชนพููนบำ�ำ เพ็็ญ” ... รู้�จัักพื้้น� ที่่�...“พูนู บำ�ำ เพ็็ญ”...“แหล่่งรวมของดีี พื้้น� ที่่�กึ่�งเมืือง”… 169 ... รู้�จักั คน...ในพื้้น� ที่่�...“ใกล้้”...หรืือเป็น็ “สังั คมสูงู วัยั ”... 170 ... รู้�...ร่่วมเป็น็ 1 ในพื้้�นที่่น� ำำ�ร่่อง...“ธนาคารเวลา”… 171 ก้า้ วเริ่�ม...ธนาคารเวลาสำำ�หรับั ทุกุ กลุ่่ม� วัยั ภาษีีเจริิญ สาขาชุุมชนพููนบำ�ำ เพ็ญ็ 171 “...ชวนพี่่น� ้้องคุยุ ...ก่่อนก้้าวเริ่�ม....” 171 “...จััดทีีม...เริ่�มเรีียน...เริ่�มรู้�...” 172 “...ประชาสััมพันั ธ์.์ ...พี่่น� ้อ้ งเริ่�มรู้�...” 172 “...จััดกิจิ กรรม...ของดีีนำำ�...เยาวชนร่่วม...” 173 “...จััดกิจิ กรรม...เยาวชนนำำ�...ผู้�้ใหญ่่ร่่วม...” 173 ... ก้้าวเริ่�มของบทเรีียน...ธนาคารเวลาสำำ�หรับั ทุกุ กลุ่่�มวััย 174 สาขาชุุมชนพูนู บำำ�เพ็ญ็ ... ... วงจรของการเรียี นรู้�...ที่่ไ� ม่่รู้้�จบ 175 5 ก้า้ วเริ่�ม...ธนาคารเวลาสำ�ำ หรับั ทุุกกลุ่�มวััยภาษีีเจริิญ “สาขาชุมุ ชนวัดั จัันทร์ป์ ระดิิษฐาราม เขต 1 หมู่� 3” 176 ... รู้�จัักพื้้�นที่่.� ..“บ้้าน”...“วััด”...“ชุมุ ชน”... สัังคมคนเมืือง... 176 ... รู้�จัักคน...ในพื้้�นที่่.� ..“ใกล้”้ ...หรืือเป็็น “สังั คมสููงวััย”... 177 ... รู้�...ร่่วมเป็็น 1 ในพื้้น� ที่่�นำำ�ร่่อง...“ธนาคารเวลา”… 178 ก้า้ วเริ่ม� ...ธนาคารเวลาสำำ�หรับั ทุกุ กลุ่่ม� วััยภาษีเี จริิญ 179 สาขาชุมุ ชนวัดั จันั ทร์์ประดิษิ ฐาราม เขต 1 หมู่� 3

... ประชุมุ คณะกรรมการชุุมชน...ผู้ใ�้ หญ่่เริ่�ม...พี่่�น้อ้ งต้อ้ งร่่วม... 179 ... ประชาคม...ชุมุ ชน...ถามใจพี่่�น้อ้ ง... 180 ... สำำ�รวจข้้อมููล...พัฒั นาฐานประชากร... 181 ... ระดมประชาสัมั พัันธ์์...ชุมุ ชนเริ่ม� รู้�...แต่่ต้อ้ งเข้้าใจ... 181 ...ก้า้ วเริ่ม� ของบทเรียี น...ธนาคารเวลาสำ�ำ หรัับทุุกกลุ่่�มวัยั 182 สาขาชุุมชนวััดจันั ทร์ป์ ระดิษิ ฐาราม เขต 1 หมู่� 3 ... วงจรของการเรียี นรู้�...ที่่ไ� ม่่รู้้�จบ 183 184 6 ก้้าวเริ่ม� ...ธนาคารเวลาสำำ�หรัับทุุกกลุ่�มวััยภาษีีเจริิญ “สาขาชุมุ ชนจัันทรัังษีี” ... รู้�จัักพื้้�นที่่.� ..“จันั ทรัังษีี”... สัังคมคนเมืือง... 184 ... รู้�จัักคน...ในพื้้น� ที่่�...“ใกล้”้ ...หรืือเป็น็ “สังั คมสูงู วััย”... 185 ... รู้�...ร่่วมเป็น็ 1 ในพื้้น� ที่่�นำ�ำ ร่่อง...“ธนาคารเวลา”... 186 ก้้าวเริ่ม� ...ธนาคารเวลาสำำ�หรัับทุกุ กลุ่่ม� วััยภาษีีเจริิญ สาขาชุมุ ชนจันั ทรังั ษี ี 186 ...20 กุมุ ภาพัันธ์.์ ..2563...เชิิญผู้้�รู้�...เล่่าสู่.� ..พี่่น� ้อ้ ง... 186 ...เมื่่อ� วิิกฤติ.ิ ..เป็็นโอกาส... 187 ...ติดิ ป้้ายประชาสัมั พัันธ์.์ ..ธนาคารเวลาสำ�ำ หรัับทุุกกลุ่่�มวัยั 188 ภาษีเี จริิญ... ...สำ�ำ รวจข้้อมูลู ...ฐานประชากร.... 188 …ก้้าวเริ่�มของบทเรียี น...ธนาคารเวลาสำ�ำ หรับั ทุุกกลุ่่ม� วััย 189 สาขาชุมุ ชนจัันทรังั ษีี… …วงจรของการเรียี นรู้�...ที่่�ไม่่รู้้�จบ 190

7 ก้้าวเริ่�ม...ธนาคารเวลาสำำ�หรัับทุุกกลุ่�มวััยภาษีีเจริญิ 191 “สาขาบริิษััทแกมม่่า อินิ ดััสตรี้ส� ์์ จำ�ำ กััด” ... รู้�จักั พื้้น� ที่่.� ..“ผู้้�นำ�ำ ดี”ี มีี “วิิสััยทััศน์์”... 191 ... รู้�จักั คน...ในพื้้�นที่่�...“ใกล้”้ ...หรืือเป็น็ “สังั คมสูงู วััย”... 192 ... รู้�...ร่่วมเป็น็ 1 ในพื้้น� ที่่น� ำำ�ร่่อง...“ธนาคารเวลา”... 193 ก้า้ วเริ่�ม...ธนาคารเวลาสำำ�หรัับทุกุ กลุ่่�มวัยั ภาษีเี จริญิ 194 สาขาบริษิ ัทั แกมม่่า อินิ ดััสตรี้ส� ์์ จำ�ำ กัดั ... “ทำำ�ความเข้า้ ใจ ทีมี ในพื้้น� ที่่�”... 194 ... “เชิญิ ผู้้�รู้� เล่่าสู่ก� ัันฟังั (อีกี ทีี)”... 195 ... “วิกิ ฤติมิ า...แกมม่่า ฯ สู้�”... 195 ... “เสริิมพลััง...จััดทััพ จััดทีมี ”... 196 ... “เรีียนรู้�...บริบิ ท เตรีียมฐานข้อ้ มูลู ”... 196 … ก้า้ วเริ่�มของบทเรียี น...ธนาคารเวลาสำำ�หรัับทุุกกลุ่่�มวััย 197 สาขาบริิษััทแกมม่่า อิินดััสตรี้ส� ์์ จำ�ำ กัดั ... … วงจรของการเรียี นรู้�...ที่่�ไม่่รู้้�จบ 198 การเรียี นเพื่่อ� รู้�...สู่�...บทเรียี นจากก้้าวเริ่ม� ...7 พื้้�นที่่� ภาคีเี ครือื ข่่าย... 199 ... สิ่ง� ที่่� “ต้อ้ ง” และสิ่�งที่่� “ควร” ในการดำ�ำ เนินิ งานธนาคารเวลา... 202 ... คำ�ำ “เหมืือน” คำ�ำ “ซ้้อน” (สามธนาคาร)... 204 ... “รำำ�มวย” บทเรีียนสำ�ำ คัญั ก่่อน “โจมตีี”... 207 ... ทดลองเล่่น แลก ลงบันั ทึึก...เริ่ม� “ยกที่่�หนึ่่�ง” เก็็บเล็ก็ ...ผสมน้้อย... ผ่่านกิิจกรรมออมเวลา ทำำ�ที่่� “ใช่่” ให้ท้ ี่่� “ชอบ” ของสมาชิิกทุุกกลุ่่�มวััย... 208

7 ก้า้ วต่่อไป...ก้า้ วแรก...“ธนาคารเวลา” สำำ�หรับั ทุกุ กลุ่�มวััยภาษีเี จริญิ 209 วิิกฤติซิ ้ำ��ำ ...ธนาคารเวลายัังย้ำำ�� ...เพื่่�อบทเรียี นสู่่�ก้้าวแรก... 210 บทสรุุป...บทเรียี น...ผ่า่ นการสะท้้อนคิดิ ...คนทำำ�งาน... 211 ... สะท้้อนคิดิ ...คนทำ�ำ งาน...ต่อ่ การพััฒนา 213 “ธนาคารเวลาสำำ�หรับั ทุุกกลุ่�มวัยั ภาษีีเจริิญ”... 1. ปรัับ...กระบวนทััศน์ก์ ารทำำ�งาน 213 2. รู้้� ก่่อน เริ่�ม 213 1) ผู้้�นำำ�ต้้องรู้�...พร้้อมหนุนุ เสริิม: 213 2) คนทำ�ำ งานต้อ้ งรู้�...พร้อ้ มขับั เคลื่่�อน: 214 3. ...ไม่่ยึึดติดิ ...กระบวนการเดิมิ ... 214 ... สะท้อ้ นคิิด...คนทำ�ำ งาน...ต่อ่ การพััฒนา “ธนาคารเวลารองรัับสังั คมสููงวััยของประเทศไทย”... 215 1. เรียี น...รู้�...ดู.ู ..นิยิ าม...ความเป็็นมา...รักั ษาไว้้...ในสังั คมไทย... 215 “...ธนาคารเวลา”...ต้้องพัฒั นาแบบมีีส่่วนร่่วม...จากพื้้น� ที่่.� ..สู่�นโยบาย... 215 2. “ธนาคารเวลา” บริิบทหลากหลาย...ความท้า้ ทาย... 216 ในการสังั เคราะห์บ์ ทเรียี น 3. บูรู ณาการ “ธนาคารเวลารองรับั สัังคมสูงู วัยั ”...ความชััดเจน...ที่่ท� ้้าทาย... 216 4. “...กลไก...อาจก่่อ...แต่่ไม่่เกิิด...เหมืือนต้้นไม้้...งอก...แต่่...ไม่่งาม...” 217 ...ธนาคารเวลาสำำ�หรัับทุุกกลุ่�มวััยภาษีีเจริญิ ... 218 ก้า้ วต่่อไป...จากก้้าวเริ่ม� ...สู่่�ก้า้ วแรก... เอกสารอ้้างอิิง 220

สารบัญั ภาพ ภาพที่่� 14 ขั้�นตอนเชิิงปฏิบิ ััติกิ ารเพื่�่อการจััดตั้�ง 117 ธนาคารเวลาในพื้้น� ที่่� ภาพที่่� 15 หน้า้ ปกเอกสารความรู้้�ธนาคารเวลา 124 รองรับั สัังคมสููงวััย ภาพที่่� 1 แสดงความหมายและแบ่่งระดับั 44 ภาพที่่� 16 องค์ป์ ระกอบเนื้้�อหาเอกสารความรู้� 124 การเป็็นสัังคมสููงวััย ธนาคารเวลารองรับั สังั คมสูงู วัยั ภาพที่่� 2 พีีรามิดิ ประชากรของประเทศไทย ภาพที่่� 17 ประเด็น็ ของฐานข้้อมููลประชากรในพื้้�นที่่� 127 พ.ศ. 2533, 2543, 2551 และ 2573 46 ภาพที่่� 18 หน้า้ ปกเอกสารสมุดุ บันั ทึึกเวลา 131 ภาพที่่� 3 ประชากรในพื้้�นที่่เ� ขตภาษีีเจริญิ 51 ภาพที่่� 19 องค์์ประกอบเนื้้�อหาสมุดุ บันั ทึึกเวลา 131 ณ 17 กรกฎาคม 2562 ภาพที่่� 20 ตััวอย่่างใบสมััครสมาชิกิ ธนาคารเวลา ภาพที่่� 4 ค่่านิยิ ม 5 ประการของการทำ�ำ งาน รองรับั สังั คมสููงวััยภาษีีเจริญิ 134 “ธนาคารเวลา” 60 ภาพที่่� 21 ข้้อมููลทักั ษะที่่�ประกอบในใบสมััครสมาชิกิ ภาพที่่� 5 รูปู แบบการดำ�ำ เนินิ งาน “ธนาคารเวลา” 63 ธนาคารเวลารองรัับสังั คมสูงู วััยภาษีเี จริญิ 135 ภาพที่่� 6 ทุนุ ทรัพั ย์์ “อะไรควร” “อะไรต้อ้ ง” 90 ภาพที่่� 22 ประชากรชุุนชนศิริ ิินทร์์และเพื่อ�่ น ในการดำ�ำ เนิินงาน “ธนาคารเวลา” จำำ�แนกตามเพศและช่่วงอายุุ ในปีี 2563 145 ภาพที่่� 7 คุุณสมบััติพิ ื้้�นที่่ท� ี่่จ� ะจัดั ตั้ง� ธนาคารเวลา ภาพที่่� 23 ประชากรชุนุ ชนเลิิศสุุขสม จำ�ำ แนกตามเพศ รองรับั สัังคมสููงวััยภาษีีเจริิญ 93 และช่่วงอายุุ ในปีี 2563 155 ภาพที่่� 8 สี่�ด่่านก้้าวเริ่ม� ...เรีียนเพื่่�อรู้�...ธนาคารเวลา รองรับั สัังคมสููงวััย 94 ภาพที่่� 24 ประชากรชุุนชนคลองลัดั ภาชีี จำ�ำ แนกตามเพศและช่่วงอายุุ ในปีี 2563 162 ภาพที่่� 9 การเรียี นเพื่่�อรู้� 4 ด่่าน...สู่ก� ารกำ�ำ หนดคุุณสมบัตั ิิ พื้้�นที่่น� ำ�ำ ร่่อง และการเป็็นคณะทำ�ำ งาน... ภาพที่่� 25 ประชากรชุนุ ชนพููนบำ�ำ เพ็็ญ จำำ�แนก 170 ธนาคารเวลารองรัับสังั คมสููงวัยั ภาษีเี จริญิ 95 ตามเพศและช่่วงอายุุ ในปีี 2563 ภาพที่่� 10 ความแตกต่่างของธนาคารจิิตอาสา ภาพที่่� 26 ประชากรชุนุ ชนวััดจัันทร์์ประดิษิ ฐาราม ธนาคารความดีี ธนาคารเวลา 103 เขต 1 หมู่� 3 จำำ�แนกตามเพศและช่่วงอายุุ ในปีี 2563 178 ภาพที่่� 11 สรุุปการสะท้้อนความคิดิ ก่่อนการดำ�ำ เนินิ งาน ธนาคารเวลารองรับั สัังคมสููงวััย 106 ภาพที่่� 27 ประชากรชุุนชนจัันทรัังษีี จำ�ำ แนกตามเพศ และช่่วงอายุุ ในปีี 2563 185 ภาพที่่� 12 การดำ�ำ เนินิ งานธนาคารเวลารองรัับสังั คมสููงวัยั ภาษีีเจริิญ 7 พื้้�นที่่�และภาคีีเครืือข่่าย ภาพที่่� 28 พนัักงานบริิษััทแกมม่่า อินิ ดััสตรี้ส� ์์ จำ�ำ กัดั ในรูปู แบบคณะทำ�ำ งาน 107 จำำ�แนกตามเพศและช่่วงอายุุ 193 ภาพที่่� 13 สรุปุ การวิเิ คราะห์ก์ ลไกการบริหิ ารจัดั การ ภาพที่่� 29 ประเด็น็ ที่่� “ต้้อง” และ “ควร” ดำำ�เนิินการของ ธนาคารเวลารองรับั สังั คมสูงู วัยั ภาษีเี จริญิ 110 ธนาคารเวลาสำ�ำ หรัับทุกุ กลุ่่ม� วััยภาษีเี จริิญ 203

1 ภาษีีเจริิญ...พื้้�นที่�เ่ ดิมิ ...แต่่กระบวนทัศั น์์ใหม่่ เมื่อ�่ โครงสร้า้ งประชากรเปลี่�ย่ น



พื้้�นที่่�เดิิม แต่่กระบวนทััศน์์ใหม่.่ .. ...“ทำ�ำ ความรู้้�จักั ...พื้้�นที่่�ภาษีเี จริิญอีกี ครั้�ง”.... เป็็นที่่�ทราบกัันดีีอยู่�แล้้วว่่าพื้้�นที่่�เขตภาษีีเจริิญเป็็น 1 ใน 50 เขตของกรุุงเทพมหานคร (กทม.) เดิิมเป็็นอำ�ำ เภอหนึ่่�งของ จัังหวััดธนบุุรีี และเปลี่�ยนฐานะเป็็น “เขตภาษีีเจริิญ” ของ กทม. ตามประกาศคณะปฏิิวัตั ิิฉบับั ที่่� 335 ลงวัันที่่� 13 ธัันวาคม 2515

ในสมััยนั้้�นมีีพื้้น� ที่่� 53.947 ตารางกิิโลเมตร ประกอบด้ว้ ย 10 แขวง ต่่อมา ในปีี 2540 มีีประกาศ กระทรวงมหาดไทย ลงวัันที่่� 14 ตุลุ าคม 2540 จัดั ตั้ง� เขตบางแค เป็น็ เขตใหม่่ โดยแบ่่งพื้้น� ที่่� 3 แขวง ซึ่ง� เดิิมตั้ง� อยู่ใ� นเขตภาษีีเจริญิ ออกไป ส่่งผลให้้เขตภาษีเี จริญิ มีีพื้้�นที่่� 17.18 ตารางกิโิ ลเมตร ประกอบด้ว้ ย 7 แขวง คืือ แขวงบางหว้า้ แขวงบางด้้วน แขวงบางจาก แขวงบางแวก แขวงคลองขวาง แขวงคูหู าสวรรค์์ และแขวงปากคลองภาษีีเจริิญ (1)

ถึึงแม้ว้ ่่าเขตภาษีเี จริญิ จะมีสี ภาพพื้้น� ที่่ก�ึ่ง� ชนบท กึ่ง� เมืือง แต่่เมื่อ่� ขึ้น้� ชื่อ�่ ว่่าเป็น็ 1 ในเขตของ เมืืองหลวง จึึงเป็็นพื้้�นที่่�ที่่�มีีการขยายตััวของระบบสาธารณููปโภค โดยเฉพาะด้้านการคมนาคม ทั้้�งเส้้นทางน้ำ�ำ�เนื่่�องด้้วยมีีพื้้�นที่่�ที่่�ติิดกัับแม่่น้ำำ�� เจ้้าพระยา จึึงมีีคลองสำ�ำ คััญๆ อาทิิ คลองภาษีีเจริิญ คลองวัดั เพลง คลองวัดั โคนอน คลองบางหว้า้ ฯลฯ เป็น็ ต้น้ และเส้น้ ทางสัญั จรบนบก ที่่ป� ระกอบด้ว้ ย เส้้นทางถนนและรถไฟฟ้้ามหานคร รถไฟฟ้้าบีีทีีเอส ส่่งผลให้้เกิิดการเปลี่�่ยนแปลงของพื้้�นที่่� เขตภาษีีเจริญิ จากชุมุ ชนเกษตรเป็น็ ชุมุ ชนเมืือง และมีีจำ�ำ นวนประชากรที่ห่� นาแน่น่ ขึ้้น� โดยพบว่า่ ในเดืือนธัันวาคมปีี 2562 มีีประชากรรวม 126,160 คน 59,970 ครััวเรืือน เมื่อ่� เทีียบเคีียงกัับพื้้น� ที่�่ พบว่า่ ความหนาแน่น่ ของประชากรคืือ 7,074.12 คนต่อ่ ตารางกิโิ ลเมตร (2)

...“ไม่่ใช่่เรื่่�องแปลก ...จะหวั่่น� ...จะไหว ...ไปทำำ�ไม”... ความหนาแน่่นของประชากรที่่�หลั่�งไหลเข้้าสู่�พื้้�นที่่� ที่่ม� าพร้อ้ มกับั ความเจริญิ นั้้น� ไม่่ใช่่เรื่อ่� งแปลก เพราะทุกุ พื้้น� ที่่� เมืือง หรืือพื้้�นที่่�ที่่�ความเจริิญได้้ก่่อรููปก่่อร่่างขึ้้�นผู้�้คนมัักจะ ถาโถมมาอย่า่ งไร้้ทิศิ ทาง และนำ�ำ ไปสู่ค� วามเป็น็ อยู่ท�ี่่ห� นาแน่่น ท่่ามกลางความเจริญิ ของสิ่ง� ก่่อสร้า้ ง กลับั ส่ง่ ผลต่อ่ ความเสื่อ�่ ม เชิงิ พื้้น� ที่่� พฤติกิ รรมมนุษุ ย์์ วิถิ ีีชีีวิติ สิ่ง� แวดล้้อมและสุขุ ภาวะ ของผู้�ค้ นที่่อ� าศััยอยู่� (3) ผลกระทบจากการเบีียดบัังพื้้�นที่่�ด้้วยสิ่ �งก่่อสร้้างที่่� เห็็นเด่่นชััดคืือ พื้้�นที่�่ในการปลููกต้้นไม้้ลดลง (พื้้�นที่่�สีีเขีียว ลดลง) สิ่�งเหล่่านี้้�เป็็นไปอย่่างไม่่ต้้องคาดเดา ด้้วยพื้้�นที่่� เขตภาษีีเจริิญ กำำ�ลัังพััฒนาไปสู่�ความเจริิญเชิิงโครงสร้้าง ย่่อมส่่งผลต่่อการมีพี ื้้น� ที่่ส� ีเี ขียี ว และการมีพี ื้้น� ที่่ส� วนสาธารณะ ลดลงอย่่างแน่่นอน

ความหนาแน่่นของประชากรในพื้้�นที่่เ� ขตภาษีเี จริิญ ในเดืือนธัันวาคมปีี 2562 ดั่ง� ข้อ้ มููลเบื้้�องต้น้ ดููเหมืือนจะสวนทางกับั มาตรฐานของโลก ที่่�องค์์การอนามััยโลก (World Health Organization, WHO) กำำ�หนดว่่าเมืืองที่่�มีีสิ่ง� แวดล้อ้ มที่่ด� ีคี วรมีีพื้้น� ที่่�สีีเขียี ว 9 ตารางเมตร/คน ในขณะเดีียวกันั การมีีพื้้�นที่่ส� วนสาธารณะย่่อมไม่่เพีียงพอตามมา โดยมาตรฐานที่่�สำ�ำ นัักผัังเมืืองใช้้เป็น็ เกณฑ์ส์ ำ�ำ หรับั พื้้�นที่่�กรุงุ เทพมหานคร (กทม.) คืือ ควรมีีพื้้�นที่่ส� าธารณะ 16 ตารางเมตร/คน แต่่ทว่่า ข้้อมููลจากสำำ�นัักงานสวนสาธารณะ กทม. ณ วัันที่่� 6 ตุุลาคม 2560 ระบุวุ ่่า กทม.มีีสวนสาธารณะ 7 ประเภท (สวนหย่่อมขนาดเล็็ก สวนหมู่�บ้้าน สวนชุุมชน สวนระดัับย่่าน สวนระดัับเมืือง สวนถนน สวนเฉพาะทาง) รวมแล้้วเพีียง 6.43 ตารางเมตร/คน (4) มาตรฐาน องค์ก์ ารอนามััยโลก (WHO) 9 ตารางเมตร/คน ประเทศสิิงคโปร์์ กััวลาลัมั เปอร์์ กรุงุ เทพมหานคร 66.2 ตารางเมตร/คน ประเทศมาเลเซีีย ประเทศไทย 43.9 ตารางเมตร/คน 3.5 ตารางเมตร/คน

แต่่กระนั้้�น ข้้อจำำ�กััดเชิิงพื้้�นที่่�ก็็ไม่่น่่าหวั่�นไหว หากเจ้้าของพื้้�นที่่�ให้้ความสำำ�คััญ และร่่วมแรงร่่วมใจพััฒนาอย่่างไม่่ยอมจำำ�นน ดั่�งบทเรีียนของพี่่�น้้องชาวภาษีีเจริิญที่่�ได้้รัับ แรงบันั ดาลใจและหนุนุ เสริมิ จากภาคีเี ครืือข่่ายทั้้ง� ในและนอกพื้้น� ที่่� รวมพลังั จัดั การข้อ้ จำำ�กัดั พื้้�นที่่�เมืือง ส่่งผลให้้เขตภาษีีเจริิญเป็น็ พื้้น� ที่่�นำำ�ร่่องเขตแรกของ กทม. ดำำ�เนิินการพััฒนา พื้้น� ที่�ส่ ร้้างสรรค์์เพื่�อ่ สุขุ ภาวะ (Healthy Space) ตั้�ง้ แต่ป่ ีี 2555 จนปัจั จุบุ ััน

หลายพื้้�นที่่�ต่่อยอด สานต่่อ บนความมุ่�งมั่�นและเข้้มแข็็งของเจ้้าของพื้้�นที่่� ซึ่�ง สะท้้อนถึึง “ความยั่ง� ยืืน” ของการพัฒั นา โดยมีีสำ�ำ นัักงานกองทุนุ สนัับสนุนุ การสร้้างเสริมิ สุขุ ภาพ (สสส.) มหาวิิทยาลััยสยาม มููลนิิธิิวิิจััยเพื่่�อพััฒนามนุุษย์์และชุุมชน (มวมช.) สนัับสนุนุ และขัับเคลื่่อ� นร่่วมกัับพี่่�น้้องชาวภาษีีเจริิญและภาคีีเครืือข่า่ ย

…“เรื่�อ่ งแปลก...ที่่�ต้้องหวั่่�น...และไหว ...ภายใต้้โครงสร้า้ งประชากรสูงู อายุทุ ี่่ห� นาแน่่น”... แต่่ไหนแต่่ไรมา เมื่�่อสะท้้อนภาพความเป็็นเมืือง คนเรามัักคิิดถึึงภาพพื้้�นที่่�ความเจริิญ ผู้�้คนมากหน้้าหลายตา แข่่งขัันทำ�ำ มาหากินิ เพื่�อ่ การยังั ชีีพ และมัักได้ย้ ินิ อยู่เ� นืืองๆ ว่่า ... นัับวันั ทำำ�มาหากิินได้้อย่่างลำำ�บากเหลืือเกินิ ... เศรษฐกิจิ ถดถอย...ข้้าวยากหมากแพง ... สัังคมขาดการช่่วยเหลืือ...ไม่่มีีคนดูแู ล ... ต้อ้ งอยู่�คนเดียี วอย่่างยากลำำ�บาก ... รัฐั ต้้องแบกรับั ภาระ โดยเฉพาะอย่่างยิ่�ง การดูแู ลผู้้�ที่ม� ีีอายุุ 60 ปีี ขึ้น้� ไป ...ไม่ม่ ีีใครนิ่่ง� เฉย...ที่่ผ� ่่านมาหลายภาคส่่วนทั้้ง� ภาครัฐั เอกชน ประชาคม มิไิ ด้น้ิ่่ง� นอนใจ ในปััญหา ผลกระทบต่่อสุุขภาวะประชาชนที่่�เกิิดขึ้�้นทั้้�งด้้านร่่างกาย จิิตใจ สัังคม สิ่�งแวดล้้อม และเศรษฐกิิจ โดยเฉพาะอย่่างยิ่�ง การดููแลผู้้�สูงอายุุไทยด้้วยการจััดสวััสดิิการของภาครััฐบาล ดั่�งพัฒั นาการสรุุปสั้น� ๆ คืือ

ตั้�งแต่่ปีี พ.ศ. 2496 สมััยรััฐบาล จอมพล ป. พิิบููล สงคราม มีบี ริกิ ารในรูปู แบบสถานสงเคราะห์แ์ ก่่ผู้้�สูงอายุุ ที่่ถ� ูกู ทอดทิ้้ง� คืือ สถานสงเคราะห์์คนชราบ้้านบางแค ในปีี พ.ศ. 2536 กรมประชาสงเคราะห์จ์ ัดั ตั้ง� “กองทุนุ เบี้้ย� ยังั ชีพี ผู้้�สูงอายุ”ุ คัดั เลืือกผู้้�สูงอายุหุ มู่บ� ้า้ นละ 3–5 คน จ่่ายเบี้้ย� ยัังชีีพ 200 บาทต่่อคนต่่อเดืือน ต่่อมาในช่่วงวิิกฤตเศรษฐกิจิ ปีี พ.ศ. 2541 ปรัับเบี้้ย� ยัังชีีพเพิ่่�มเป็็น 300 บาทต่่อคนต่่อเดืือน ในปีี พ.ศ. 2552 คณะกรรมการผู้้�สููงอายุุแห่่งชาติิ กำ�ำ หนดให้จ้ ่่ายเบี้้ย� ยังั ชีพี ผู้้�สูงอายุทุี่่ไ� ม่่ได้ร้ ับั สวัสั ดิกิ ารหรืือ สิทิ ธิิประโยชน์อ์ ื่น�่ ใด เป็น็ เงิิน 500 บาทต่่อคนต่่อเดืือน ปีี 2555 กำำ�หนดเบี้้ย� ยังั ชีีพรายเดืือนแบบขั้น� บัันได คืือ อายุุ 60–69 ปีี ได้้รับั 600 บาท อายุุ 70–79 ปีี ได้้รัับ 700 บาท อายุุ 80–89 ปีี ได้้รับั 800 บาท และอายุุ 90 ปีีขึ้น้� ไป ได้ร้ ับั 1,000 บาท (5)

60อ-า6ยุ9ุ ปีี 70อ-า7ยุ9ุ ปีี 6ได้0้รั0ับ 7ได้0ร้ ั0ับ บาท/เดืือน บาท/เดืือน 80อ-า8ยุ9ุ ปีี 90อปาียขี ึุุ้น�้ ไป 8ได้0้รั0บั 1ไ,ด0้ร้ ั0ับ0 บาท/เดืือน บาท/เดืือน กระทรวงการพััฒนาสัังคมและความมั่ �นคงของมนุุษย์์ (กระทรวง พม.) ได้้ให้้เงินิ สงเคราะห์เ์ พื่่�อการยังั ชีีพแก่่ผู้้�สูงอายุุ ที่่ม� ีีรายได้น้ ้้อย ผ่่านบัตั รสวััสดิิการแห่่งรััฐ โดยผู้้�มีรายได้้ไม่่เกิิน 30,000 บาทต่่อปีี เพิ่่ม� จากเดิิม 300 บาท เป็็น 400 บาทต่่อเดืือน และผู้้�ที่ม� ีีรายได้้เกินิ กว่่า 30,000 บาท แต่่ไม่่เกินิ 100,000 บาทต่่อปีี ได้้เพิ่่�มจากเดิิม 200 บาท เป็็น 250 บาทต่่อเดืือน โดยจ่่ายทุุกวันั ที่่� 15 ของเดืือน เริ่ม� ครั้ง� แรกวันั ที่่� 15 สิงิ หาคม 2561 (6)

มิิเพียี งการดูแู ลผู้้�สูงอายุุผ่่านการจััดเบี้้ย� ยังั ชีีพดัังกล่่าว รััฐบาลในยุุคพลเอกประยุุทธ จัันทร์์โอชา ยัังมีีมาตรการด้า้ นสวััสดิกิ ารอื่น�่ ๆ ผ่่านการดำ�ำ เนินิ งาน ของหน่่วยงานต่่างๆ อาทิิ กระทรวงสาธารณสุุขจัดั แผนงาน ทันั ตสุขุ ภาพสำำ�หรับั ผู้้�สูงอายุปุ ระเทศไทย พ.ศ.2558-2565 การจััดสิ่ง� อำ�ำ นวยความสะดวกสำำ�หรับั คนพิกิ ารและผู้้�สูงอายุุ การจ้า้ งงานผู้้�สูงอายุุ การสร้้างที่่พ� ัักอาศัยั /สินิ เชื่�อ่ ที่่อ� ยู่�อาศััยสำำ�หรับั ผู้้�สูงอายุุ การออมภาคบังั คับั สำ�ำ หรับั แรงงาน เป็็นต้้น (7)

...แต่่ทว่่า...เท่่าไหร่่จึึงจะพอ...เพราะประชากรผู้้�สูงอายุุมีีมากขึ้�้นอย่่าง ต่่อเนื่�่อง...การจััดสรรงบประมาณเพื่�่อหนุุนเสริิมการยัังชีีพและความเป็็นอยู่ �ของ ผู้้�สูงอายุุ 60 ปีขี ึ้น�้ ไปที่่ม� ีจี ำำ�นวนมากขึ้น�้ อย่่างต่่อเนื่อ�่ ง นับั ตั้ง� แต่่ปีี 2537 จำ�ำ นวนผู้้�สูงอายุุ ขยายตัวั จากร้อ้ ยละ6.8เป็น็ ร้อ้ ยละ14.9ต่่อประชากรทั้้ง� หมดของประเทศในปีี2557(8) นอกจากนี้้� ผู้้�สูงอายุเุ หล่่านี้้� ยังั มีเี ศรษฐานะที่่ย� ากจน ดั่ง� ข้อ้ มูลู สำ�ำ คัญั ในปีี พ.ศ. 2558 ที่�่พบว่่า มีีผู้้�สููงอายุุที่่�มีีรายได้้ต่ำ��ำ กว่่าเส้้นความยากจนถึึงร้้อยละ 34.3 ของประชากรสููงอายุุทั้้�งหมด และเฉพาะปีี พ.ศ. 2559 รััฐบาลมีีค่่าใช้้จ่่ายเพื่�่อ เบี้้�ยยัังชีพี ผู้้�สูงอายุถุ ึึง 63,219 ล้้านบาท (9)

...“เมื่่�อพีีรามิิด โครงสร้้างประชากร กลัับหััว”... ภายใต้้การบริิหารจััดการในทุกุ มาตรการดัังกล่่าวข้้างต้้น ล้ว้ นเป็็นไปเพื่อ�่ การจััดบริิการและสวัสั ดิกิ ารแก่่ผู้้�สูงอายุุ ซึ่�งนัับวัันการใช้ง้ บประมาณและทรััพยากรต่่างๆ จะเพิ่่�มขึ้้น� ตามจำำ�นวนและความต้้องการความช่่วยเหลืือ ของประชากรสูงู อายุุ

แต่่ไม่่น่่าหวั่น� ใจนักั หากอุปุ สงค์์ อุปุ ทานมีดี ุุลยภาพต่่อกััน กล่่าวคืือมีคี วามสมดุลุ ระหว่่างความต้้องการกับั การมีีอยู่�ของทรัพั ยากรภาครััฐ ซึ่�งส่่วนหนึ่่ง� ได้ม้ าด้ว้ ยการเก็็บภาษีีรายได้จ้ ากประชาชนในวัยั แรงงาน



เมื่�อ่ พิินิิจ พิิจารณาลัักษณะประชากรไทยกลุ่่ม� ที่่เ� ป็็นเรี่ย� วแรง (วััยทำ�ำ งานและวัยั เด็ก็ ) พบว่่า กลุ่่�มวัยั ดังั กล่่าวกลัับมีีสัดั ส่่วนที่่�ลดน้้อยลงเรื่่�อยๆ ทั้้�งนี้้� ส่่วนหนึ่่ง� เกิิดจากประสิทิ ธิภิ าพ ประสิิทธิิผลของการรณรงค์์วางแผนครอบครัวั ด้ว้ ยการคุมุ กำ�ำ เนิิด ส่่งผลให้แ้ ต่่ละครอบครััวมีบี ุุตรจำำ�นวนลดน้อ้ ยลงจากเดิมิ เมื่อ�่ ปีี พ.ศ. 2513 ผู้�้หญิิงไทย 1 คน มีลี ูกู เฉลี่�ย 6 คน (10) และลดลงเรื่อ�่ ยๆ จนเหลืือประมาณ 2 คน ในปีี พ.ศ. 2540 (11) ปีี พ.ศ. 2513 ปีี พ.ศ. 2540 ผู้้ห� ญิงิ ไทย 1 คน มีีลููกเฉลี่�ย่ 6 คน ผู้�ห้ ญิงิ ไทย 1 คน มีีลููกเฉลี่ย�่ 2 คน

จวบจนปััจจุุบััน พฤติิกรรมการสมรสและการมีีบุุตรก็็เปลี่�ยนไป คนโสด มากขึ้้น� ในขณะเดีียวกััน อััตราการตายก็็ลดลง ด้ว้ ยประสิิทธิิภาพการรักั ษา พยาบาล (คนอายุยุ ืืน แต่่เป็น็ โรคเรื้อ� รังั ) รวมทั้้ง� คนดูแู ลตนเองและเข้า้ ถึึงโอกาสต่่างๆ ได้้มากขึ้้น� ...อะไรจะเกิิดขึ้้�นกัับโครงสร้้างประชากรที่เ�่ ปลี่่�ยนไป... ...หากประเทศ เปรีียบเป็็นเช่่นบ้้าน และการพััฒนาประเทศคืือการสร้า้ ง บ้้าน บ้้านที่่�สมบููรณ์์แข็็งแรง ต้้องวางรากฐานให้้มั่�นคง ดัังนั้้�น เมื่่�อวาดฝัันถึึงบ้้าน เราจะคิิดถึึงรููปบ้้านในลัักษณะของ...สามเหลี่่ย� ม... ...ฐานล่า่ งของบ้้านที่แ่� ข็ง็ แรง คืือ เสาเข็ม็ และฐานที่่ร� ับั น้ำำ��หนักั จึึงเปรียี บ ได้้กับั ประเทศที่่ม� ีปี ระชากรวััยแข็ง็ แรงจำ�ำ นวนมากเป็น็ รากฐาน...

วััยสูงู อายุุ วััยแรงงาน วัยั เด็็ก ...ส่่วนกลางและส่่วนยอดของบ้้าน เป็น็ ที่่อ� ยู่อ� าศััยและหลังั คาคุ้้�มกัันฝนและแดด เปรีียบเหมืือนการมีีประชากรกลุ่่�มวััยที่่�มีปี ระสบการณ์์ และภููมิปิ ัญั ญา วััยนี้้พ� ร้อ้ มเข้า้ สู่�วััยสูงู อายุุ... ...ภาพบ้้านที่ม�่ ั่่�นคง จึึงเปรีียบดั่่�งโครงสร้้างประชากรของประเทศ ที่่เ� ข้ม้ แข็ง็ ด้ว้ ยทุนุ มนุุษย์ท์ ี่่�สมดุลุ ทั้้�งประชากรวัยั เด็ก็ วััยแรงงาน และวััยสููงอายุุที่่พ� รั่�งพร้้อมด้้วยภูมู ิิปัญั ญา เพื่อ�่ สืืบสานสู่ป� ระชากรรุ่่น� เยาว์์วัยั ที่่�เป็น็ ฐานราก....

วััยสูงู อายุุ วัยั แรงงาน วัยั เด็็ก ...แต่่หากภาพบ้้านเป็็นเช่่น...สามเหลี่ย�่ มกลัับหััว... บ้้านจะตั้ง� มั่น� คงได้้อย่่างไร...จะรัับน้ำ��ำ หนัักส่่วนกลาง และยอด ที่่ข� ยายใหญ่่กว่่าฐานรากได้ห้ รืือไม่่.... ...หากประเทศมีีโครงสร้้างประชากร ในลัักษณะ...สามเหลี่�่ยมกลัับหััว...อะไรจะเกิิดขึ้�น้ คงไม่่พ้้นเป็น็ เฉกเช่่นบ้า้ น...ที่่�มีีฐานรากไม่่มั่่�นคงเป็็นแน่่แท้.้ ..

...ข้อ้ ความเปรีียบเปรย ...เพื่่อ� สะท้อ้ นโครงสร้า้ งประชากรไทย ที่่�จำำ�นวนผู้้�สูงอายุมุ ากขึ้�้นเรื่อ่� ยๆ แต่่จำำ�นวนประชากรวัยั เด็ก็ ที่่จ� ะเติบิ โตเป็็นวัยั แรงงานกลัับมีีจำ�ำ นวนที่่�น้้อยลง... ...เกิิดอะไรขึ้้น� กัับประเทศไทย ...พีีรามิิดประชากรไทย ได้ก้ ลายร่่างแล้ว้ เป็น็ …สามเหลี่่�ยมกลัับหััว... หรืือประเทศไทยจะเป็็นสัังคมสููงอายุุ หรืือสัังคมสููงวััยแล้้ว...

2 “สังั คมสููงวัยั ” …เยือื นประเทศไทย และพื้้น� ที่่ภ� าษีเี จริิญ…

...มาอีีกแล้ว้ ...อะไรคืือ...“สัังคมสููงวััย... ...เป็็นที่่น� ่่ายิินดีเี สมอสำ�ำ หรับั พี่่�น้้อง ชาวภาษีีเจริญิ กับั โอกาสที่่แ� ฝงมากับั ความท้า้ ทาย ทว่่า...พี่่น� ้อ้ งเรา ถึึงแม้้จะเป็น็ “คำ�ำ ใหม่่” แต่่พวกเราไม่่เคยปล่่อย กลับั ยอมใช้เ้ วลากับั กระบวนการ ให้้เป็น็ เพีียง “วาทกรรม” หรืือ “คำ�ำ สวยหรูู” เรีียนรู้้�การทำ�ำ งานด้ว้ ยก้้าวใหม่่ ที่่�จะหยิบิ ยืืมมาใช้เ้ พื่่�อให้ด้ ููประหนึ่่�ง ที่่พ� ร้้อมปรับั กระบวนคิิด ประดัับรููปแบบการทำ�ำ งานให้้ดูเู สมืือนเป็็น กระบวนการทำ�ำ งาน ก้้าวใหม่่ แต่ก่ ระบวนคิดิ เดิิม ภายใต้ก้ ารเรีียนรู้�ร่วมกัันเพื่่�อรองรัับปัญั หา สถานการณ์์จริงิ ของพื้้�นที่่� และของประเทศชาติิ แต่่ “คำ�ำ ใหม่”่ คำำ�นี้้� ก็ส็ ร้้างความฉงน และข้อ้ คำ�ำ ถามที่่บ� างคนอาจสรุปุ ด้ว้ ยประสบการณ์ท์ี่่ม� ีมี าอย่่าง ยาวนาน ทั้้�งจากการรับั รู้�...ทั้้�งจากภารกิิจหน้้าที่่ข� องตนเองและคนรอบข้า้ ง ...บ้า้ งบอกว่่า ...บ้้างบอกว่่า ...บ้้างบอกว่่า ...สังั คมของผู้้�สูงอายุ.ุ .. ...สังั คมที่่�ต้้องดูแู ลผู้้�สูงอายุุ... ...ต้้องแยกคำำ�ว่่า “สังั คม” และ “ผู้้�สูงวัยั หรืือ ผู้้�สูงอายุุ” ออกจากกััน

การตั้้�งคำำ�ถาม คืือ จุุดเริ่�มต้้นของกระบวนการคิิดและกระบวนการเรีียนรู้� ซึ่�งพี่่�น้้อง ชาวภาษีเี จริญิ ได้้ผ่่านกระบวนการเรียี นรู้�ร่วมกัันจากประสบการณ์จ์ ััดการข้อ้ จำ�ำ กัดั ของพื้้น� ที่่เ� มืือง ให้เ้ ป็น็ พื้้น� ที่่ส� ุขุ ภาวะ (Healthy Space) ดังั นั้้น� พี่่น� ้อ้ งส่่วนหนึ่่ง� จึึงไม่่แปลกใจและตั้ง� มั่น� ที่่จ� ะเรียี นรู้� ร่่วมกััน เพื่่�อค้น้ หาคำ�ำ ตอบและแนวทางในการเดิินหน้้า ของกระบวนการทำ�ำ งานและพััฒนาบ้้านเมืือง ...“สัังคมสููงวััย” ต่่างกับั การเป็น็ “ผู้้�สูงู วััย (ผู้้�สููงอายุ)ุ ”... ในที่่�สุดุ เมื่�่อบทสรุปุ เห็็นแจ้ง้ ว่่า หากแยก คำ�ำ ว่่า “สัังคม” กัับ “ผู้้�สูงวััย (ผู้้�สูงอายุุ)” ออกจากกันั คำำ�สองคำำ� ระหว่่างคำำ�ว่่า “สัังคมสููงวััย” ย่่อม แตกต่่างจาก “ผู้้�สูงวัยั (ผู้้�สูงอายุ)ุ อย่่างแน่่นอน เพราะคำ�ำ ว่่า “สังั คม” สะท้อ้ นถึึงคนหลายๆ คน มาอยู่ร� วมกันั ดั่�งที่่� พจนานุุกรมไทย ได้้ให้้ความหมายของคำำ�ว่่า “สัังคม” คืือ คนจำำ�นวนหนึ่่�งที่่�มีี ความสััมพัันธ์์ต่่อเนื่�่องกัันตามระเบีียบกฎเกณฑ์์ โดยมีีวััตถุุประสงค์์สำำ�คััญร่่วมกััน (12) ส่่วนคำำ�ว่่า“ผู้ส้� ููงอายุ”ุ ของคนไทยตามพระราชบัญั ญัตั ิผิ ู้้�สูงอายุุพ.ศ.2546มาตรา3 กำ�ำ หนด “ผู้้�สููงอายุ”ุ คืือ บุคุ คลซึ่ง� มีอี ายุเุ กินิ หกสิบิ ปีบี ริบิ ูรู ณ์ข์ ึ้น้� ไปและมีสี ัญั ชาติไิ ทย (13) ส่่วนคำำ�เหมืือน และหรืือคำ�ำ คล้า้ ยของผู้้�สูงอายุุ ที่่เ� รามักั ได้ย้ ินิ เรียี กกันั ว่่า “ผู้ส้� ููงวััย” นั้้น� คนไทยเราใช้เ้ รียี ก “ผู้้�สูงอายุ”ุ “ผู้�้อาวุุโส” ซึ่�งก็็คืือ ผู้้�ที่ม� ีีอายุุมากแล้ว้ อยู่�ในวััยชราแล้ว้ นั่่�นเอง (14)

...ความหมาย ของคำำ�ว่่า “สังั คมสููงวััย”... คำ�ำ นี้้� ไม่่ได้้ตั้�งขึ้้�นอย่่างไม่่มีีความหมาย แต่่ถููกตั้้�งขึ้้�น เพราะสถานการณ์ก์ ารเป็น็ “สังั คมสูงู วัยั ” หรืือ “สังั คมสูงู อายุ”ุ (ในที่น่� ี้้� ขอใช้้คำำ�ว่า่ “สัังคมสููงวััย” เพื่อ�่ ไม่่ให้เ้ กิดิ ความทับั ซ้อ้ น ของการใช้้คำ�ำ และทำำ�ให้้เกิิดความสัับสนในความหมาย ที่่�อาจ นำำ�ไปสู่�การตีีความเป็็นการดููแลผู้้�สูงอายุุ) ซึ่�งเกิิดขึ้�้นในหลายๆ ประเทศทั่่�วโลก และองค์์การสหประชาชาติิ ได้้ให้้ความหมาย และแบ่่งเป็น็ 3 ระดัับ (15) กล่่าวคืือ สังั คมสููงวัยั สููงสุุด 65 ปีี > 20% Super-aged society ของประชากรทั้้ง� ประเทศ สัังคมสููงวัยั โดยสมบููรณ์์ 60 ปีขี ึ้�้นไป = 20% Aged society หรือื 65 ปีี = 14% ของประชากรทั้้ง� ประเทศ สังั คมสูงู วััย 60 ปีขี ึ้�น้ ไป > 10% Aging society หรืือ 65 ปีี = 7% ของประชากรทั้้ง� ประเทศ ภาพที่่� 1 แสดงความหมายและแบ่ง่ ระดัับการเป็็นสัังคมสููงวััย

ระดัับที่่� 1 คืือ มีีประชากรอายุุ 60 ปีีขึ้้�นไปรวมทั้้�งชายและหญิิงมากกว่่า 10% ของประชากรทั้้ง� ประเทศ หรืือมีปี ระชากรอายุตุั้ง� แต่่ 65 ปีี เกินิ 7% ของประชากรทั้้ง� ประเทศ เรียี กว่่า ก้้าวเข้้าสู่�สังคมสููงวััย (Aging society) ระดัับที่�่ 2 คืือ เมื่�่อประชากรอายุุ 60 ปีีขึ้้�นไป เพิ่่�มขึ้�้นเป็็น 20% หรืือ ประชากร อายุุ 65 ปีขี ึ้น้� ไป เพิ่่ม� เป็น็ 14% ของประชากรทั้้ง� ประเทศ เรียี กระดับั นี้้ว� ่่า สัังคมสููงวััยโดยสมบููรณ์์ (Aged society) ระดัับที่�่ 3 คืือ สัังคมที่่ม� ีปี ระชากรอายุุ 65 ปีขี ึ้�น้ ไปมากกว่่า 20% ของประชากรทั้้ง� ประเทศ เรียี กระดัับนี้้�ว่่า สัังคมสููงวััยระดัับสููงสุดุ (Super - aged society) ...รู้�หรืือไม่่...ประเทศไทยเข้้าสู่่� “สังั คมสูงู วััย” แล้ว้ ... “สัังคมสููงวััย” คืืบคลานครอบคลุมุ ทั่่ว� โลก โดยข้อ้ มูลู จากสหประชาชาติิ คาดว่่า ประชากรสูงู อายุทุั่่ว� โลกจะเพิ่่ม� ขึ้น้� จาก 962 ล้า้ นคนในปีี 2560 เป็น็ 2,100 ล้า้ นคนในปีี 2593 และเป็น็ 3,100 ล้า้ นคน ในปีี 2643 โดยในปีี 2596 จะมีีประชากรผู้ส�้ ููงอายุุ ถึงึ ร้้อยละ 21.4 ของประชากรโลกทั้�้งหมด และจะเพิ่่�มขึ้้�นเรื่�อ่ ยๆ นั่่น� คืือ โลกเดิินหน้า้ สู่�การเป็็นสัังคมสูงู วััยอย่่างแท้้จริิง (16) ส่่วนประเทศไทยเป็็น “สัังคมสููงวััย” ตั้้�งแต่่ปีี 2548 และขยายตัวั ต่่อเนื่อ่� ง ในปีี 2559 มีผี ู้้�สูงอายุุ เพิ่่ม� เป็น็ ร้อ้ ยละ 16.5 โดยเฉพาะประชากรอายุุ 80 ปีี ขึ้น้� ไป มีอี ัตั ราเพิ่่ม� สูงู มากกว่่าร้อ้ ยละ 6 ต่่อปีี ที่่�ต้้องจัับตาคืือประชากรรุ่่�นที่่�เกิิดระหว่่างปีี 2506-2526

จะกลายเป็น็ ผู้้�สูงอายุใุ นอีกี ไม่่ช้า้ ดังั นั้้น� อีกี ไม่่ถึึง 20 ปีขี ้า้ งหน้า้ คนกลุ่่ม� นี้้จ� ะมีอี ายุุ 53-73 ปีี ซึ่ง� ส่่งผลให้ส้ ัดั ส่่วนของประชากร ผู้้�สูงอายุุ 60 ปีขี ึ้�น้ ไปสููงถึึงร้อ้ ยละ 30 ของประชากรทั้้�งหมด นั่่�นคืือ ประเทศไทยจะเข้้าสู่�การเป็็น “สัังคมสููงวััยระดัับ สูงู สุุด” (Super - aged society) (17) เมื่�่อพิิจารณาดููโครงสร้้างประชากรไทยจากพีีรามิิด สะท้้อนภาพการเปลี่�ยนแปลงและ พร้อ้ มกลายรูปู เป็น็ “สามเหลี่ย�่ มกลัับหััว” ด้ว้ ยประชากรวัยั เด็ก็ ลดน้อ้ ยลง ในขณะที่่ป� ระชากรสูงู อายุเุ พิ่่ม� ขึ้น้� โดยพีรี ามิดิ ประชากรไทยเปลี่ย� นแปลงรูปู ร่่างอย่่างชัดั เจนจากลักั ษณะพีรี ามิดิ ที่่ม� ีฐี าน กว้า้ งในปีี 2533 กลายเป็็นพีรี ามิดิ ที่่ม� ีีรููปคล้า้ ยรวงผึ้�ง้ ในปีี 2573 ซึ่ง� สะท้้อนให้เ้ ห็็นว่่าประเทศไทย มีีอััตราเกิิดและอััตราตายอยู่�ในระดัับต่ำ�ำ� ทำำ�ให้ฐ้ านพีรี ามิดิ แคบลงเพราะเด็ก็ เกิดิ น้้อยลง (18) 2533 444443...3..00.033008.36669..35966.453561ช.0า62ย.219.17.003.09006..6586 254300.9.89101.2.155.5921.5234ห3..33.3ญ3334.ิ31863...8งิ8849.45.8937.0.273782 555.5.43.22..350690.0946.0143.ช19า2ย.7220.2.0164.6190.20.002..67568 0.007..099145.219.27.201.253.67ห6 ญ3ิ4.งิ .5403.845455.05.8.8.0.0513364 444444.....4.3333333.38888.12ช306.า07ย12.924.2151.7.159.101.5070.8.4357255100..55087.19.1931.46.9224.393.1323.447.494.ห.741.124.24ญ3.224.3.ิ5260งิ 87 ชาย3333333....37766...345.31181322330.302..9824.5201.327.22.0351.13.704 2573 2122...0920.123.32492.246..938393033..23.32243..3.55.99676..88985945 หญิิง ภาพที่่� 2 พีีรามิดิ ประชากรของประเทศไทย พ.ศ. 2533, 2543, 2551 และ 2573 (ที่ม�่ า: รายงานสถานการณ์์ ผู้ส้� ููงอายุไุ ทย พ.ศ.2551, มููลนิธิ ิสิ ถาบัันวิจิ ััยและพััฒนาผู้ส�้ ููงอายุไุ ทย)

...อะไร...กระทบอะไร.. เมื่�่อประเทศไทยเป็็น “สังั คมสููงวััย”... หลายคนอาจคิิดไม่่ถึึงว่่า การเป็็นสัังคมสููงวััย จะส่่งผลกระทบอะไรบ้้าง ถึึงแม้้จะจิินตนาการสร้้างบ้้านในรููปแบบ “สามเหลี่ย่� มกลัับหััว” ก็ต็ าม อย่่างไรก็ด็ ีี ด้ว้ ยสถานการณ์ก์ ารเปลี่ย� นผ่่านนี้้� เป็น็ ปรากฏการณ์ใ์ หม่่ และเกิดิ ขึ้น�้ กับั ทรัพั ยากรมนุษุ ย์์ อันั เป็น็ ทุนุ สำ�ำ คัญั ในการพัฒั นาประเทศ ทั้้ง� นี้้� สถาบันั วิจิ ัยั ประชากร และสัังคม มหาวิิทยาลััยมหิิดล (19) ได้้คาดการณ์์ผลกระทบเชิิงนโยบายต่่อการพััฒนาประเทศ 5 ประการ สรุปุ คืือ ผลกระทบแรก...ด้้านแรงงาน...แรงงานไทย โดยเฉพาะอายุุ 25 - 39 ปีี จะลดไปเรื่่อ� ยๆ ในขณะที่่�ภาคอุุตสาหกรรมต้้องการแรงงาน สูงู ขึ้�้น โดยรวมในปีี 2565 คาดว่่าต้อ้ งการสููงถึึง 48.9 ล้า้ นคน ในขณะที่่ม� ีแี รงงานเพียี ง 41.8 ล้้านคน ทั้้ง� นี้้� จำ�ำ นวนแรงงานที่่ม� ีีอยู่�ยัังต้้อง รับั ภาระเลี้ย� งดูู/ดููแลผู้้�สูงอายุทุ ี่่เ� พิ่่ม� มากขึ้�้นด้ว้ ย

ผลกระทบสอง...ด้้านการศึึกษา ...เด็ก็ วััยเรียี น 0-21 ปีี ลดลงจากร้อ้ ยละ 62.3 ต่่อประชากรรวมในปีี 2523 เหลืือร้อ้ ยละ 29.8 ในปีี 2553 และมีีแนวโน้้มลดเหลืือร้อ้ ยละ 20.0 ในปีี 2583 ทำ�ำ ให้้เด็ก็ เข้า้ ระบบการศึึกษาลดลงตามไปด้้วย ส่่งผลต่่อขนาดและการขยายตััว ของสถาบันั การศึึกษา ผลกระทบสาม...ด้้านสุุขภาพอนามััย ...คนอายุุยืืนขึ้้�นแต่่เป็น็ โรคเรื้อ� รังั จากการสููงวััยมากขึ้น�้ รััฐบาลมีคี ่่าใช้จ้ ่่าย ด้้านบริกิ ารสุุขภาพที่่ส� ููงขึ้�น้ ในกลุ่่�มผู้้�สูงอายุุ

ผลกระทบสี่.่� ..ด้้านสิ่�งแวดล้้อม ...คนวััยแรงงานรวมทั้้�งวััยเด็ก็ อาศัยั ในเขต เทศบาลมากกว่่านอกเขตเทศบาล (จากการย้า้ ยถิ่น� เพื่่อ� เลี้ย� งชีีพ) คาดว่่าในปีี 2564 จะมีีประชากร ผู้้�สูงอายุุ ทั้้�งกลุ่่ม� อายุุ 65 ปีีขึ้้�นไป และ อายุุ 80 ปีี ขึ้น�้ ไป เพิ่่ม� ในเขตเทศบาล (ในเมืือง) เกิดิ ความ หนาแน่่นของประชากร และผลกระทบตามมา ทั้้�งภาคการเกษตร การประกอบอาชีพี เศรษฐกิิจ – สังั คม สิ่ง� แวดล้้อมที่่�เปลี่ย� นแปลงไป ผลกระทบห้้า...ด้้านสวััสดิิการ ผู้้�สููงอายุุ...การเพิ่่�มของประชากรสููงอายุุ 60 ปีีขึ้�้นไปจาก 8.4 ล้้านคน ในปีี 2553 เป็็น 20.5 ล้า้ นคนในปีี 2583 และประชากรอายุุ 80 ปีี ขึ้้�นไป จะเพิ่่ม� จาก 1 ล้า้ นคนเป็น็ 4 ล้้านคนในอีีก 30 ปีีข้้างหน้้า ท่่ามกลางการลดลงของประชากร วัยั เด็ก็ ย่่อมส่่งผลต่่อการจัดั สวัสั ดิกิ ารและคุณุ ภาพ ชีีวิติ ผู้้�สูงอายุดุ ้้วย