การคาดการณ์เชิงยุุทธศาสตร์

การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ 86 ขอ้ ค�ำ นงึ ในการกวาดสญั ญาณ การกวาดสััญญาณที่�่เป็็นส่่วนหนึ่�่งของการคาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์แตกต่่างจากการกวาดสััญญาณที่่� คนทั่่�วไปทำ�ำ อยู่�ในชีีวิิตประจำ�ำ วัันด้้วยการสัังเกตการณ์์หรืืออ่่านหนัังสืือพิิมพ์์ วารสาร เว็็บไซต์์และสื่�อ ออนไลน์์ตามปกติทิ ั่่ว� ไป การคาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์มีีการทำำ�งานอย่่างเป็็นระบบ และมีีกระบวนการ เป็น็ ขั้้น� เป็น็ ตอนอย่า่ งเป็น็ ทางการ โดยใช้ว้ ิธิ ีีการและเครื่่อ� งมืือมาเพื่่อ� วัตั ถุปุ ระสงค์น์ี้้โ� ดยเฉพาะ การกวาด สัญั ญาณที่ม�ุ่่�งเน้น้ ไปที่ก่� ารตัดั สินิ ใจขององค์ก์ รจึึงมีีขอบเขตการคาดการณ์ท์ ี่ช่� ัดั เจน และเป็น็ กิจิ กรรมหนึ่ง่� ในกระบวนการวางแผนยุุทธศาสตร์์ขององค์์กร อย่า่ งไรก็ต็ าม การมีีขอบเขตและกระบวนการที่ช่� ัดั เจนไม่ไ่ ด้ห้ มายความว่า่ การค้น้ หาสัญั ญาณ จะต้อ้ งอยู่�ในกรอบที่่�ไม่ย่ ืืดหยุ่่�นและตายตัวั แต่ค่ วรพยายามเปิิดใจให้ก้ ัับการค้น้ หาสิ่�งใหม่ท่ ี่่�อาจอยู่่�นอก กรอบความรู้�ที่�มีีอยู่�แต่่เดิิม การกวาดสััญญาณสำำ�หรัับการคาดการณ์์จึึงไม่่ควรจำ�ำ กััดอยู่�เพีียงประเด็็น เหตุุการณ์์และแนวโน้้มที่่�เกิิดขึ้�นอย่่างชััดเจนและมีีนััยสำำ�คััญอยู่�แล้้วในปััจจุุบััน แต่่ควรครอบคลุุมไป ถึึงเหตุุการณ์์หรืือแนวคิิดที่่�ถืือเป็็นสััญญาณอ่่อนที่่�เกิิดขึ้�นนอกขอบเขตองค์์กรหรืือพื้้�นที่่�ในปััจจุุบััน เพื่่�อ ประเมินิ โอกาสของการเปลี่ย�่ นแปลงและภาพอนาคตที่อ่� าจเกิดิ ขึ้น� ได้้ ถ้า้ สัญั ญาณอ่อ่ นนั้้น� กลายเป็น็ แนว โน้ม้ หรืือปัจั จัยั ผลักั ดันั สำ�ำ คัญั ในอนาคต รวมถึึงประเด็น็ และแนวคิดิ ใหม่ท่ ี่อ่� าจกลายเป็น็ หัวั ข้อ้ สำำ�คัญั ที่ม�่ ีี นััยสำำ�คัญั ต่อ่ องค์์กรในอนาคต การกวาดสััญญาณจึึงไม่่ได้้จำำ�กััดอยู่�เพีียงแค่่การมองหาภาพชััดเจนที่่�เห็น็ อยู่�ตรงข้้างหน้้า แต่่ รวมไปถึึงการค้น้ หาและทำ�ำ ความเข้า้ ใจเกี่ย่� วกัับภาพด้า้ นข้า้ งโดยรอบที่อ่� าจดูเู ลืือนลางไม่ช่ ัดั เจน แต่เ่ มื่อ� เวลาผ่่านไปอาจกลายเป็็นเหตุุการณ์์สำ�ำ คััญที่่ผ� ลกระทบโดยตรง การค้น้ หาและวิิเคราะห์ส์ ัญั ญาณมุ่่�งหา ทั้้ง� ความแน่น่ อนในปัจั จุบุ ันั และความไม่แ่ น่น่ อนในอนาคต โดยใช้ข้ ้อ้ มูลู เชิงิ ประจักั ษ์์ ทั้้ง� ที่เ�่ ป็น็ ตัวั เลขเชิงิ ปริมิ าณและข้อ้ มูลู เชิงิ คุณุ ภาพ ทั้้ง� สถิติ ิแิ ละผลการวิเิ คราะห์ท์ ี่ผ่� ่า่ นกระบวนการวิจิ ัยั เชิงิ วิทิ ยาศาสตร์แ์ ละ ความคิิดเห็็นและความรู้�สึกของผู้�เชี่�่ยวชาญ ด้้วยเหตุุนี้้� กระบวนการกวาดสััญญาณจึึงต้้องเปิิดกว้้างใน การค้น้ หาข้้อมููล ความรู้� ความคิิดเห็น็ ความท้้าทายและข้อ้ เสนอแนะจากแหล่ง่ ที่�ห่ ลากหลาย ซึ่ง�่ มัักอยู่� นอกขอบเขตองค์์กร ความเชี่ย�่ วชาญและพื้�้นที่่�คุ้้�นชินิ ของแต่่ละคน

87 การคาดการณเ์ ชิงยุทธศาสตร์ ความถี่�่ของการกวาดสััญญาณมัักขึ้�นอยู่่�กัับวััตถุุประสงค์์และขอบเขตของการคาดการณ์์ โดย อาจเป็็นการกวาดสััญญาณเฉพาะกิิจ เมื่อ� มีีโครงการหรืือกิิจกรรมคาดการณ์ท์ ี่ด�่ ำำ�เนินิ การเป็็นครั้้�ง ๆ ไป หรืืออาจเป็็นการกวาดสััญญาณที่่�ทำำ�เป็็นประจำ�ำ ทุุกช่่วงเวลาที่่�กำ�ำ หนดไว้้ เช่่น ปีีละครั้้�ง อย่่างไรก็็ตาม วงการอนาคตศึึกษาและการคาดการณ์์เชิงิ ยุุทธศาสตร์ใ์ นช่ว่ งหลังั เชื่�อว่า่ ในบริบิ ทของการเปลี่ย�่ นแปลง ที่เ�่ กิดิ ขึ้น� อย่า่ งรวดเร็ว็ และฉับั พลันั และมีีความไม่แ่ น่น่ อนสูงู การกวาดสัญั ญาณควรเป็น็ ไปอย่า่ งต่อ่ เนื่่อ� ง และสม่ำ��ำ เสมอ เพื่่อ� ให้อ้ งค์ก์ รสามารถติดิ ตามและตรวจจับั สัญั ญาณได้เ้ มื่อ� สถานการณ์เ์ ปลี่ย�่ นแปลงและ สามารถกำำ�หนดหรืือปรับั เปลี่ย�่ นยุทุ ธศาสตร์แ์ ละกลยุทุ ธ์ใ์ นการแข่ง่ ขันั กับั คู่่�แข่ง่ หรืือรับั มืือกับั ภัยั คุกุ คาม และเหตุไุ ม่ค่ าดฝันั ได้อ้ ย่า่ งทันั ท่ว่ งทีี ข้้อควรระวัังหนึ่�่งในกระบวนการกวาดสััญญาณ โดยเฉพาะในการระดมสมองเพื่่�อค้้นหาแนว โน้ม้ และวิิเคราะห์ป์ ััจจัยั ขัับเคลื่่อ� นในการประชุุมเชิงิ ปฏิิบัตั ิกิ าร คืือ ผู้�เข้้าร่ว่ มประชุุมมักั แสดงความเห็น็ ในเชิงิ บรรทัดั ฐานว่า่ แนวโน้ม้ หรืือปัจั จัยั ใดเป็น็ ภาพที่ป�่ ระสงค์ห์ รืือไม่พ่ ึึงประสงค์์ แม้ว้ ่า่ การแสดงความ เห็น็ เชิิงบรรทััดฐานเป็น็ เรื่�องปกติิ เนื่่�องจากทุุกคนมีีค่่านิยิ มและคุณุ ค่่าของตนเอง แต่่ความเห็็นดัังกล่า่ ว อาจมีีผลต่่อการตััดสิินใจเลืือกว่่า แนวโน้้มและปััจจััยไหนมีีความสำำ�คััญมากพอที่่�ควรวิิเคราะห์์ในขั้้�น ตอนการพยากรณ์ภ์ าพอนาคตและการกำ�ำ หนดยุทุ ธศาสตร์์ ดัังนั้้�น ในกรณีีนี้้� กระบวนกรและผู้้�ดำำ�เนิิน กระบวนการคาดการณ์ค์ วรพยายามชี้�นำำ�การสนทนาให้้อยู่่�ภายในกรอบของการกวาดสััญญาณให้้มาก ที่ส�่ ุดุ และคัดั เลืือกสัญั ญาณที่ไ่� ม่่มีีการตัดั สินิ เชิิงคุณุ ค่า่ หรืือบรรทัดั ฐาน การกวาดสััญญาณสามารถแบ่่งการวิิเคราะห์์ออกเป็็น 2 ส่่วน ได้้แก่่ (1) การระบุุแนวโน้้ม และปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นสำ�ำ คัญั และ (2) การวิเิ คราะห์พ์ ลวัตั การเปลี่ย่� นแปลง โดยประกอบด้ว้ ยวิธิ ีีวิเิ คราะห์์ ได้้แก่่ การสร้้างผังั ระบบพลวัตั การวิิเคราะห์ช์ั้น� สาเหตุุ และการวิิเคราะห์ร์ ะดัับความไม่่แน่น่ อนและผล กระทบ ในขั้้�นตอนนี้้�จะเป็็นการสร้้างพื้�้นฐานความเข้้าใจเกี่่�ยวกัับการเปลี่่�ยนแปลงที่่�เกิิดขึ้�น เพื่่�อระบุุ ปััจจัยั ขัับเคลื่่อ� นสำำ�คััญ และเห็น็ ถึึงความเชื่�อมโยงของปัจั จััยขับั เคลื่่�อนต่่าง ๆ ที่จ�่ ะมีีผลกระทบต่อ่ แนว โน้้มและจะทำ�ำ ให้้ภาพอนาคตนั้้น� เปลี่ย่� นแปลงไป แต่่ละขั้น� ตอนมีีรายละเอีียด ดังั นี้้�

การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ 88 การระบแุ นวโนม้ หลกั และปจั จยั ขบั เคลอ่ื นส�ำ คญั ขั้น� ตอนนี้้�จะมุ่�งระบุแุ ละวิิเคราะห์แ์ นวโน้ม้ การเปลี่่ย� นแปลงในระดับั ต่่าง ๆ ที่น่� ่่าจะมีีผลกระทบต่่อภาพ อนาคต ทั้้ง� แนวโน้้มใหญ่่ (megatrend) สัญั ญาณอ่่อนและเหตุุไม่ค่ าดฝััน นอกจากการระบุุหาแนวโน้ม้ หลัักที่่�เปลี่ย�่ นแปลงไปแล้้ว ยังั ต้อ้ งระบุุปัจั จััยขัับเคลื่่อ� น (driver) ที่ท่� ำ�ำ ให้เ้ กิิดการเปลี่่ย� นแปลงของแนว โน้ม้ นั้้น� ด้ว้ ย โดยใช้ก้ รอบแนวคิดิ STEEPV ในการวิเิ คราะห์์ ซึ่ง�่ ประกอบด้ว้ ยปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นในต่า่ ง ๆ คืือ ด้้านสังั คม (society) เทคโนโลยีี (technology) เศรษฐกิิจ (economy) สิ่�งแวดล้อ้ ม (environment) การเมืือง (politics) และค่า่ นิิยม (value) อีีกกรอบแนวคิดิ หนึ่ง�่ ที่�่คล้้ายคลึึงกัันและใช้้อย่า่ งแพร่่หลาย คืือ PESTLE (Political, Economic, Social, Technological/Technical, Legal, Environmental) ปััจจััยขัับเคลื่่�อนด้้านสัังคมครอบคลุุมด้้านประชากร วิิถีีชีีวิิตและความเป็็นอยู่� แนวโน้้มทาง สัังคม รวมถึึงคุุณค่่าทางสัังคมและทััศนคติิ (ถ้้าไม่่แยกออกมาเป็็นกลุ่�ม V - คุุณค่่า) ส่่วนปััจจััยด้้าน เทคโนโลยีีครอบคลุุมปััจจััยด้้านวิิทยาศาสตร์์ เทคโนโลยีีและนวััตกรรมทุุกด้้านที่่�คิิดว่่ามีีทำ�ำ ให้้เกิิดการ เปลี่�่ยนแปลง สำ�ำ หรัับปััจจััยด้้านเศรษฐกิิจครอบคลุุมแนวโน้้มการเปลี่�่ยนแปลงของธุุรกิิจ เศรษฐกิิจ มหภาค นโยบายเศรษฐกิิจ และปััจจััยอื่�น ๆ ที่�่สื่�อถึึงการเปลี่�่ยนแปลงทางเศรษฐกิิจ ส่่วนปััจจััยด้้าน การเมืืองนั้้น� ครอบคลุุมทั้้�งนโยบายภาครััฐ การเปลี่่�ยนแปลงทางการปกครองและการเมืือง รวมถึึงการ เปลี่่�ยนแปลงทางกฎหมาย ในขั้้น� ตอนนี้้จ� ะเน้น้ ให้ผู้้้�วิเิ คราะห์ร์ วบรวมข้อ้ มูลู เพื่่อ� วิเิ คราะห์แ์ ละประมวลผลประวัตั ิคิ วามเป็น็ มา บริิบทและเงื่�อนไขของประเด็น็ ที่�่ต้้องการศึึกษา ผู้้�วิเิ คราะห์ส์ ามารถรวบรวมข้้อมูลู ได้้จาก 3 แหล่ง่ หลัักคืือ (1) การประมวลและวิเิ คราะห์์ข้อ้ มูลู ทุุติิยภููมิิจากสิ่ง� พิมิ พ์์ รายงาน บทความวิิชาการ ข่่าว ฯลฯ (2) การประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ัตั ิกิ ารภายในของคณะผู้้�วิเิ คราะห์์ บุคุ ลากรในองค์ก์ ร ผู้�เชี่ย�่ วชาญ และหน่ว่ ยงาน ที่เ�่ กี่ย�่ วข้อ้ ง และ (3) การสัมั ภาษณ์ผ์ู้�เชี่ย่� วชาญในสาขาวิชิ าและผู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีียในหัวั ข้อ้ ที่เ�่ กี่ย�่ วข้อ้ งกับั เรื่�องที่่�ต้อ้ งการคาดการณ์์

89 การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ วิธิีีการหนึ่ง�่ ที่เ่� ป็น็ พื้น�้ ฐานในการระบุปุ ัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นสำำ�คัญั คืือการวิเิ คราะห์ส์ ถานการณ์ป์ ัจั จุบุ ันั (status quo assessment) ซึ่ง�่ เป็น็ การวิเิ คราะห์ส์ ถานะปัจั จุบุ ันั และสภาพการเปลี่ย�่ นแปลงที่เ�่ กิดิ ขึ้น� ใน ช่ว่ งเวลาก่อ่ นหน้า้ นั้้น� การวิเิ คราะห์ส์ ถานการณ์ป์ ัจั จุบุ ันั เป็น็ พื้น�้ ฐานความรู้�ในการอธิบิ ายและระบุปุ ัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นในปัจั จุบุ ันั ที่จ�่ ะมีีผลต่อ่ การเปลี่ย�่ นแปลงในอนาคต กรอบในการวิเิ คราะห์ส์ ถานการณ์ป์ ัจั จุบุ ันั ประกอบด้ว้ ยการวิเิ คราะห์ส์ ภาพปัจั จุบุ ันั ประวัตั ิศิ าสตร์์ ยุคุ และผู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีีย โดยแต่ล่ ะส่ว่ นมีีราย ละเอีียด ดัังนี้้� สภาพปััจจุุบััน เป็็นการวิิเคราะห์์สถานการณ์์ปััจจุุบัันของประเด็็นที่่�อยู่�ในขอบเขตของการ คาดการณ์์ โดยอาจเป็็นตััวแปรสำ�ำ คััญ หรืือดััชนีีชี้้�วัดั ทั้้ง� ในเชิงิ ปริิมาณและคุณุ ภาพ จำ�ำ นวนประเด็็นหรืือ ความลึึกของเนื้อ้� หาในส่ว่ นนี้้ข�ึ้น� อยู่่�กับั วิจิ ารณญาณของผู้้�วิเิ คราะห์์ โดยอาจกำ�ำ หนดให้ม้ ีีตัวั แปรหรืือกลุ่�ม ข้้อมููลสำ�ำ คัญั ประมาณ 10 เรื่อ� ง/ประเด็น็ /ตัวั แปร ที่ค�่ ิิดว่่าแสดงถึึงสภาพปััจจุุบันั ของประเด็็นหรืือระบบ ที่�่ต้อ้ งการคาดการณ์์ไปในอนาคต ประวัตั ิศิ าสตร์์ เนื่่อ� งจากผู้้�วิเิ คราะห์ไ์ ม่ม่ ีีข้อ้ มูลู หรืือข้อ้ เท็จ็ จริงิ เกี่ย�่ วกับั อนาคต การคาดการณ์์ จึึงจำำ�เป็น็ ต้อ้ งใช้ข้ ้อ้ มูลู จากสภาพปัจั จุบุ ันั และการเปลี่ย่� นแปลงในอดีีตมาเป็น็ ข้อ้ มูลู ฐาน ขั้น� ตอนหนึ่ง่� ของ การคาดการณ์ค์ ืือการวิเิ คราะห์ป์ ระวัตั ิศิ าสตร์ท์ ี่ย�่ ้อ้ นกลับั ไปไม่ไ่ กลจนเกินิ ไป เนื่่อ� งจากอดีีตที่เ่� ก่า่ และไกล เกิินไปไม่่มีีประโยชน์์เท่่าใดนัักในการคาดการณ์์ตามแนวทางนี้้� แม้้ว่่าจะมีีความน่่าสนใจในเชิิงวิิชาการ ก็็ตาม วััตถุุประสงค์์หลักั ของการวิเิ คราะห์ป์ ระวััติศิ าสตร์์คืือ การระบุแุ ละทำำ�ความเข้้าใจยุุค (era) ก่่อน หน้า้ ยุคุ ปัจั จุบุ ันั ซึ่ง�่ เป็น็ ช่ว่ งเวลาก่อ่ นที่จ�่ ะเกิดิ การเปลี่ย่� นแปลงสำ�ำ คัญั และทำำ�ความเข้า้ ใจผลกระทบของ ประวัตั ิิศาสตร์์ในยุุคก่อ่ นหน้้าที่ม่� ีีต่อ่ สิ่�งที่่�เกิิดขึ้�นในยุุคปััจจุบุ ััน การวิิเคราะห์์ยุุค เนื้้�อหาในส่่วนนี้้�จะเน้้นการวิิเคราะห์์เหตุุการณ์์ที่�่ถืือเป็็นจุุดเริ่�มต้้นของการ เปลี่�่ยนแปลงจากยุุคก่่อนหน้้ามาเป็็นยุุคปััจจุุบััน โดยอาจเป็็นการเปลี่่�ยนแปลงในด้้านหนึ่�่งด้้านใดใน กรอบ STEEP(V) ก็็ได้้ หรืือจากมุมุ มองหรืือปัจั จััยหนึ่่�ง สถานการณ์ใ์ นยุุคปัจั จุุบันั อาจสื่่อ� ถึึงดุลุ ยภาพที่�่ มีีการเปลี่�่ยนแปลงน้้อย หรืืออาจอยู่�ในช่่วงเริ่ม� ต้น้ ของการเปลี่�่ยนแปลงอย่า่ งพลิกิ ผันั ที่จ่� ะเข้า้ สู่่�ยุคุ ต่อ่ ไป ได้้ การทำำ�ความเข้า้ ใจในสภาพการณ์ย์ ุคุ ก่อ่ นหน้า้ จะช่ว่ ยให้เ้ ข้า้ ใจสภาพในปัจั จุบุ ันั ได้ด้ ีียิ่่ง� ขึ้น� และจะเป็น็ ประโยชน์ต์ ่อ่ การคาดการณ์ภ์ าพอนาคตในยุคุ ต่อ่ ไป แม้ว้ ่า่ การกำ�ำ หนดยุคุ จะใช้เ้ หตุกุ ารณ์ห์ รืือปัจั จัยั สำำ�คัญั เป็น็ จุุดเปลี่่�ยนผ่า่ นและเป็็นเส้น้ แบ่่งระหว่า่ งยุุคก่่อนหน้้ากับั ยุุคปัจั จุบุ ันั แต่ใ่ นความเป็็นจริงิ เหตุกุ ารณ์์ หรืือปัจั จัยั สำ�ำ คัญั นั้้น� มักั ไม่ห่ ายไปอย่า่ งฉับั พลันั โดยไม่เ่ หลืือร่อ่ งรอย แต่ม่ ีีผลสืืบเนื่่อ� งมาจนถึึงปัจั จุบุ ันั หรืือ ความขัดั แย้ง้ และการต่่อสู้้�กัันระหว่า่ งปัจั จัยั เก่า่ กับั ปััจจััยใหม่ม่ ักั เกิิดขึ้�นอยู่�เสมอในแต่่ละยุุค ดังั นั้้น� การ วิเิ คราะห์ใ์ นส่่วนนี้้ค� วรคำ�ำ นึึงถึึงวงจรหรืือวััฏจักั รระยะยาวที่�เ่ กิิดขึ้�นในระบบเศรษฐกิิจ สังั คม เทคโนโลยีี และค่่านิิยม ตััวอย่่างของกรอบแนวคิิดที่�่สามารถใช้้แนวคิิดคลื่่�นคอนดราเทีียฟ (Kondratieff wave) ซึ่�่งหมายถึึง วััฏจัักรของระบบเศรษฐกิิจที่่�มีีการเปลี่�่ยนแปลงในระยะยาวด้้วยปััจจััยด้้านเทคโนโนลยีี และนวััตกรรม

การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ 90 นิิยามสำ�ำ หรับั การกวาดสััญญาณ การกวาดสัญั ญาณโดยทั่่ว� ไปมุ่่�งค้น้ หาและวิเิ คราะห์ป์ ระเด็น็ การเปลี่ย่� นแปลงที่เ�่ กิดิ ขึ้น� ในภายในขอบเขต ที่ก่� ำำ�หนดไว้ต้ อนต้น้ รูปู แบบการเปลี่ย�่ นแปลงสำำ�คัญั ที่เ่� ป็น็ องค์ป์ ระกอบหลักั ของการกวาดสัญั ญาณ ได้แ้ ก่่ แนวโน้ม้ (trend) ปััจจัยั ขับั เคลื่่อ� น (driver) เหตุไุ ม่ค่ าดฝัันหรืือภาวะช็็อก (wild card/shock) และ สััญญาณอ่่อน (weak signal) แม้้ว่่าแต่่ละรููปแบบจะมีีนิิยามเฉพาะแล้้วก็็ตาม ในการดำ�ำ เนิินงานจริิง มัักพบว่่ารููปแบบการเปลี่่�ยนแปลงบางอย่่างมีีเนื้�้อหาคร่่อมกััน และอาจทำ�ำ ให้้เกิิดความสัับสนในการ กวาดสัญั ญาณ โดยเฉพาะระหว่่างคำ�ำ ว่่าแนวโน้้มกัับปััจจัยั ขับั เคลื่่อ� น การเปลี่�่ยนแปลงรููปแบบดัังกล่า่ ว มีีนิิยามที่ห�่ ลากหลาย ในหนังั สืือเล่ม่ นี้้� ผู้�เขีียนจึึงประมวลนิยิ ามที่่�ใช้้กัันอยู่�ทั่�วไปในวงการอนาคตศึึกษา และการคาดการณ์เ์ ชิิงยุทุ ธศาสตร์์มาเพื่่อ� ใช้เ้ ป็็นพื้�้นฐานในการกวาดสััญญาณ อนึ่ง่� การพยากรณ์ภ์ าพอนาคตโดยทั่่ว� ไปทั้้ง� ภาพอนาคตฐานและอนาคตทางเลืือก มักั เน้น้ การ วิิเคราะห์์แนวโน้้มและปัจั จัยั ขัับเคลื่่อ� นเป็็นหลััก โดยเฉพาะในการสร้้างฉากทััศน์์ อย่า่ งไรก็็ตาม ภาพ อนาคตที่�่เกิิดจากเหตุุไม่่คาดฝัันและสััญญาณอ่่อนที่่�อาจกลายเป็็นแนวโน้้มสำ�ำ คััญ ก็็อาจทำำ�ให้้เกิิดผล กระทบมากเช่่นกััน กระบวนการคาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์ที่�่ดีีจึึงควรมีีเนื้�้อหาที่�่ครอบคลุุมเหตุุไม่่คาด ฝันั และสัญั ญาณอ่่อนด้้วย แนวโน้ม้ เป้้าหมายสำำ�คัญั ประการหนึ่ง�่ ของการกวาดสัญั ญาณคืือ การค้้นหาแนวโน้้มการเปลี่่�ยนแปลง ในด้้านหรืือมิิติิต่่าง ๆ ที่�่กำำ�หนดไว้้ในกรอบการคาดการณ์์ การกวาดสััญญาณโดยทั่่�วไปจึึงเริ่�มจากการ ค้้นหาและวิิเคราะห์์แนวโน้้มสำำ�คััญ แนวโน้้มในที่่�นี้้�หมายถึึงการเปลี่่�ยนแปลงที่�่เกิิดขึ้�นในปััจจุุบััน และ สามารถสังั เกตเห็น็ ได้อ้ ย่า่ งชัดั เจนและเริ่ม� กระจายไปในวงกว้า้ งภายในสังั คมหรืือภายในระบบหรืือพื้น�้ ที่�่ ที่ส่� นใจ โดยมีีอััตราการเปลี่ย�่ นแปลงที่�่ไม่่เร็ว็ มาก ทั้้�งนี้้�ทั้้ง� นั้้น� อัตั ราการเปลี่่ย� นแปลงของแนวโน้้มจะช้า้ หรืือเร็ว็ ก็็ขึ้น� อยู่่�กัับมุมุ มองของผู้�กวาดสัญั ญาณ คุณุ ลักั ษณะสำ�ำ คัญั ของแนวโน้ม้ คืือ ความแพร่ก่ ระจายไปในวงกว้า้ งของการเปลี่ย่� นแปลงที่ร่� ับั รู้้� ได้โ้ ดยคนจำำ�นวนมากที่อ�่ ยู่�ในบริบิ ทหรืือเงื่อ� นไขเดีียวกันั ในการกวาดสัญั ญาณสำ�ำ หรับั การคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ ขอบเขตของการวิเิ คราะห์ไ์ ม่ไ่ ด้จ้ ำำ�กััดอยู่�ในวงแคบเฉพาะภายในองค์์กร เมืือง หรืือภููมิิภาค แต่่มัักมองกว้้างไปในระดัับโลก ด้ว้ ยความเชื่�อที่่�ว่่า เหตุุการณ์์บางอย่่างที่�่เกิิดขึ้�นในพื้้�นที่�่หนึ่�่ง เมื่ �อเวลา ผ่่านไปอาจมีีผลกระทบต่อ่ พื้น�้ ที่่�อื่�นทั่่�วโลกได้้ เนื่่�องจากการเปลี่�ย่ นแปลงในสังั คมและระบบต่่าง ๆ ไม่ไ่ ด้เ้ กิิดขึ้น� ลอย ๆ แต่่เป็น็ ผลลััพธ์จ์ าก ปฏิสิ ัมั พันั ธ์ข์ องปัจั จัยั ที่ซ�่ ับั ซ้อ้ นหลายประการพร้อ้ มกันั อีีกทั้้ง� ยังั เกี่ย่� วเนื่่อ� งกับั ผู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีียที่ห่� ลาก หลายและจำ�ำ นวนมาก การเปลี่ย�่ นแปลงที่เ่� รีียกว่า่ แนวโน้ม้ จึึงมักั เกินิ ความสามารถของบุคุ คลใดบุคุ คลหนึ่ง่� หรืือองค์์กรใดองค์ก์ รหนึ่�่ง ในการกำำ�หนดและปรับั เปลี่ย�่ นทิิศทางและระดัับของการเปลี่่ย� นแปลงนั้้น�

91 การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ นัั ก ค า ด ก า ร ณ์์ เชิิ ง ยุุ ท ธ ศ า ส ต ร์์ ไ ด้้ พ ย า ย า ม จัั ด ก ลุ่ � ม แ นว โ น้้ ม ต า ม รูู ป แ บบ แ ล ะ ร ะ ดัั บ ก า ร เปลี่่�ยนแปลง หนึ่�่งในประเภทของแนวโน้้มที่่�มัักได้้ยิินกัันทั่่�วไปทั้้�งในวงการอนาคตศึึกษาและในสื่่�อ ทั่่�วไปคืือคำำ�ว่า่ แนวโน้้มใหญ่่หรืือเมกะเทรนด์์ (megatrend) คำ�ำ นี้้ใ� ช้โ้ ดยทั่่�วไปในการสื่่�อถึึงแนวโน้ม้ การ เปลี่�่ยนแปลงขนาดใหญ่่ที่่�เกิิดขึ้�นและมีีผลกระทบในวงกว้้างกัับระบบเศรษฐกิิจ สัังคม วััฒนธรรมและ วิิถีีชีีวิิตของผู้้�คน โดยเกิิดเป็็นระยะเวลานานหลายช่่วงอายุุคนหรืืออาจนานระดัับช่่วงอารยธรรมของ มนุษุ ย์์ก็็ได้้ เมกะเทรนด์ย์ ังั สื่อ� ถึึงการเปลี่่ย� นแปลงที่�่เกิดิ จากปฏิสิ ัมั พัันธ์์ของปััจจััยหลายด้า้ นและมีีความ ซับั ซ้้อนในเชิงิ สาเหตุแุ ละผลลััพธ์์ ในบางกรณีีอาจใช้้คำ�ำ ว่า่ เมกะเทรนด์เ์ พื่่อ� สื่อ� ถึึงการเปลี่่ย� นแปลงขนาด ใหญ่ใ่ นระดับั ประเทศ แต่่โดยมากมัักเน้้นการเปลี่่ย� นแปลงในระดับั โลก แนวคิดิ เมกะเทรนด์์ได้ร้ ัับนิิยม มากขึ้�นหลัังจากที่�่จอห์น์ เนย์์บิติ (John Naisbitt) ได้้ตีีพิมิ พ์์และเผยแพร่่หนัังสืือชื่อ� Megatrends ใน พ.ศ. 2525 ตัวั อย่า่ งของเมกะเทรนด์ใ์ นระดัับโลกสำำ�หรัับ พ.ศ. 2563 ได้้แก่่ สัังคมสูงู วัยั กระบวนการ เป็็นเมืือง การเพิ่่�มขึ้�นของชนชั้้�นกลาง การเพิ่่�มบทบาทและพลัังของผู้�หญิิง ความก้้าวหน้้าและแพร่่ หลายของเทคโนโลยีีดิจิ ิทิ ัลั การพัฒั นาปัญั ญาประดิษิ ฐ์แ์ ละชีีวสังั เคราะห์์ พลังั อำำ�นาจทางเศรษฐกิจิ และ การเมืืองของเอเชีีย เป็น็ ต้้น อีีกรูปู แบบหรืือระดับั หนึ่ง�่ ของแนวโน้ม้ ที่ส่� ามารถใช้เ้ ป็น็ กรอบในการกวาดสัญั ญาณคืือ แนวโน้ม้ ที่่�เป็น็ ไปได้้ (potential trend) ซึ่ง�่ หมายถึึงการเปลี่่ย� นแปลงที่�่เริ่�มสัังเกตได้แ้ ละมีีสาเหตุุจากนวัตั กรรม หรืือเทคโนโลยีีใหม่่ รวมถึึงการเปลี่่�ยนแปลงที่�่เริ่�มเกิิดจากกิิจกรรมอะไรบางอย่่างในรููปแบบโครงการ และความเชื่อ� ที่เ่� ปลี่ย่� นแปลงไปในสังั คม ซึ่ง่� อาจกลายเป็น็ แนวโน้ม้ สำ�ำ คัญั ที่แ่� พร่ก่ ระจายไปยังั พื้น�้ ที่อ�่ื่น� ๆ จนกลายเป็น็ แนวโน้ม้ กระแสหลักั ได้ใ้ นอนาคต ตัวั อย่า่ งแนวโน้ม้ หนึ่ง�่ ในด้า้ นการพัฒั นาเมืืองคืือแนวคิดิ การทำ�ำ เกษตรกรรมในเมืือง ซึ่่ง� ก่่อนหน้้านี้้ด� ููเป็น็ เรื่�องแปลก ด้ว้ ยที่ด�่ ิินในเมืืองมีีราคาสููง จึึงไม่่คุ้�มทุนุ และ คุ้�มค่่าในการปลููกพืืชผัักสวนครััว แต่่ในช่่วงประมาณ 10 ปีีที่�่ผ่่านมา โครงการสวนชุุมชน (commun- nity garden) และสวนปลูกู พืืชผัักบนดาดฟ้้าได้ร้ ับั ความนิยิ มมากขึ้น� แนวโน้ม้ นี้้อ� าจกลายเป็น็ แนวโน้้ม กระแสหลักั ในไม่ช่ ้า้ และกลายเป็น็ เรื่อ� งปกติใิ นอนาคตก็เ็ ป็น็ ได้้ การวิเิ คราะห์แ์ นวโน้ม้ ที่เ่� ป็น็ ไปได้น้ี้้ม� ักั เป็น็ ส่ว่ นหนึ่่ง� ของการจัดั ทำ�ำ แผนที่น�่ ำำ�ทางด้า้ นวิทิ ยาศาสตร์์เทคโนโลยีี (science and technology road- map)17 อีีกรููปแบบหนึ่่�งของแนวโน้้มที่่�ใช้้ในการคาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์คืือแนวโน้้มแบบแตกกิ่ �ง (branching trends) ซึ่�่งสื่�อถึึงการเปลี่่�ยนแปลงระดัับย่่อยที่�่มีีวิิวััฒนาการเพิ่่�มจากแนวโน้้มหลัักที่่�เกิิด มาก่่อนหน้า้ นั้้�น คล้า้ ยกับั การแตกกิ่�งก้า้ นและใบไม้้ออกจากลำ�ำ ต้้น ยกตัวั อย่า่ งเช่่น การยอมรับั ในความ หลากหลายและความเท่่าเทีียมทางเพศเป็็นแนวโน้้มการเปลี่่�ยนแปลงสำ�ำ คััญที่่�เกิิดขึ้�นหลายประเทศทั่่�ว โลก จึึงนัับเป็็นแนวโน้้มหลัักประการหนึ่�่งที่่�มีีนััยสำำ�คััญในเชิิงนโยบายสาธารณะและเชิิงธุุรกิิจ ในช่่วง หลังั ก็็เกิดิ ความเคลื่่อ� นไหวในการผลักั ดัันนโยบายสมรสเท่่าเทีียมหรืือการแต่่งงานของคนเพศเดีียวกััน ก็เ็ ริ่ม� แพร่่ขยายไปมากขึ้�น จึึงอาจนัับเป็น็ แนวโน้ม้ ย่่อยที่แ่� ตกกิ่�งออกมาจากแนวโน้ม้ หลักั เรื่อ� งความเท่า่ เทีียมทางเพศได้้

การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ 92 อีีกแนวทางหนึ่่�งในการวิิเคราะห์์แนวโน้้มคืือการศึึกษารููปแบบของการเปลี่่�ยนแปลง ซึ่่�งมีีอยู่� หลายแบบ เช่่น แนวโน้้มแบบเส้้นตรง (linear) ที่ใ่� ช้้อยู่�ทั่ว� ไปและแพร่ห่ ลายในการพยากรณ์ข์ั้น� พื้น�้ ฐาน โดยเป็็นการเปลี่�่ยนแปลงของปััจจััยที่่�มีีค่่าเพิ่่�มขึ้�นหรืือลดลงในช่่วงเวลาที่่�กำ�ำ หนดไว้้ในอััตราคงที่�่ แนว โน้้มแบบเลขยกกำำ�ลังั (power) และแบบฟังั ก์์ชันั เลขชี้�กำำ�ลังั หรืือเอกซ์โ์ พเนนเชีียล (exponential) ซึ่ง่� การเปลี่ย�่ นแปลงมีีค่า่ เพิ่่ม� ขึ้น� หรืือลดลงในอัตั ราการเปลี่ย่� นแปลงที่เ่� พิ่่ม� ขึ้น� อย่า่ งคงที่�่ อีีกนัยั หนึ่ง่� คืือ อัตั รา การเปลี่ย�่ นแปลงเพิ่่ม� ขึ้น� ตามขนาดหรืือจำำ�นวนทั้้ง� หมด ส่ว่ นแนวโน้ม้ แบบลอการิทิ ึึม (logarithm) แสดง รูปู แบบการเปลี่�่ยนแปลงที่�่ในช่ว่ งเวลาแรกที่่�มีีการเพิ่่ม� อย่า่ งรวดเร็็ว แล้ว้ ตามด้ว้ ยช่่วงเวลาต่อ่ มาที่อ่� ััตรา การเพิ่่ม� หรืือการเติบิ โตลดลง แต่ก่ ็ย็ ังั คงมีีการเติบิ โตต่อ่ ไปอย่า่ งไม่ม่ ีีขีีดจำ�ำ กัดั ข้อ้ แตกต่า่ งสำำ�คัญั ระหว่า่ ง แนวโน้้มแบบลอการิิทึึมกับั แบบเอกซ์โ์ พเนนเชีียล คืือ แบบหลัังจะเริ่ม� ต้้นการการเติิบโตที่�่ช้า้ แล้ว้ เพิ่่�ม ขึ้�นอย่า่ งรวดเร็็วเมื่�อเวลาผ่่านไป นอกจากนี้้� ยังั มีีการรูปู แบบการเปลี่ย่� นแปลงแบบพหุนุ ามหรืือโพลีีโนเมีียล (polynomial) ซึ่ง�่ แสดงแนวโน้ม้ การเปลี่ย่� นแปลงที่ม่� ีีการขึ้้�นลงของค่า่ พารามิิเตอร์ท์ ี่�่สนใจ ภาพเส้น้ โค้ง้ ขึ้น� ลงหรืือจำ�ำ นวน เนินิ ของเส้้นแนวโน้้มจะขึ้�นอยู่่�กัับลำ�ำ ดับั หรืือดีีกรีีของสมการโพลีีโนเมีียล ซึ่ง�่ มีีตั้้ง� แต่่ 1 ไปจนถึึง n ทั้้�งนี้้� ถ้้ารููปแบบแนวโน้้มเป็็นแบบโพลีีโนเมีียลดีีกรีี 1 อััตราการเปลี่่�ยนแปลงมีีค่่าคงที่�่ จึึงเป็็นแนวโน้้มแบบ เส้้นตรง เมื่�อเป็็นแบบโพลีีโนเมีียลดีีกรีี 2 จะเป็็นการเปลี่�่ยนแปลงแบบพาราโบลิิก (parabolic) ซึ่�่ง เป็็นการเปลี่่�ยนแปลงที่�่ช่่วงแรกเพิ่่�มขึ้�นหรืือลดลงเพีียงเล็็กน้้อย แต่่เมื่�อเวลาผ่่านไป จะเพิ่่�มขึ้�นหรืือลด ลงอย่า่ งรวดเร็ว็ หรืือในอัตั ราการเปลี่ย่� นแปลงที่เ่� พิ่่ม� ขึ้น� ในรูปู แบบการเปลี่ย�่ นแปลงนี้้� เส้น้ โค้ง้ จะมีีเพีียง พาราโบลาคว่ำ�ำ� หรืือหงายเพีียงหนึ่ง่� เดีียว จึึงมีีเนินิ (peak) หรืือหุบุ (valley) เดีียวเท่า่ นั้้น� ในรูปู แบบการ เปลี่่�ยนแปลงนี้้� อััตราการเปลี่�่ยนแปลงในแต่่ละช่่วงไม่่เท่่ากััน และสามารถเป็็นได้้ทั้้�งค่่าบวกและค่่าลบ ส่่วนการเปลี่ย่� นแปลงแบบโพลีีโนเมีียลดีีกรีี 3 จะมีีเนินิ หรืือหุุบของเส้้นโครงอยู่� 2 ช่่วง โดยอัตั ราการ เปลี่่ย� นแปลงจะไม่อ่ ยู่�ในระดับั คงที่่� และมีีค่า่ เป็น็ บวกหรืือลบได้ต้ ลอดช่่วงการเปลี่ย่� นแปลง รููปแบบของแนวโน้้มทั้้�ง 5 แบบแสดงได้ต้ ามตััวอย่่างในแผนภาพดังั ต่อ่ ไปนี้้�

93 การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ แผนภาพที่่� 6 รููปแบบแนวโน้้มในการคาดการณ์เ์ ชิิงยุทุ ธศาสตร์์ ที่่ม� า: Glenn (2009) นอกจากนี้้� ยัังมีีรูปู แบบการเปลี่ย่� นแปลงแบบอื่่�น ๆ อีีกที่ส�่ ามารถใช้เ้ ป็็นฐานในการวิิเคราะห์์ การเปลี่่�ยนแปลงได้้ เช่่น แบบโลจิิสติิก (logistic) ซึ่�ง่ มักั เป็น็ เส้น้ กราฟรููปตััวเอส (S) ซึ่�่งเริ่�มจากช่ว่ งเวลา ที่ม่� ีีการเพิ่่�มขึ้น� อย่่างช้า้ ๆ แล้้วเข้า้ สู่่�ช่ว่ งที่ส่� องที่เ�่ พิ่่ม� ขึ้น� อย่่างรวดเร็็ว แล้ว้ จึึงเข้้าสู่่�ช่ว่ งที่่�สุดุ ท้า้ ยที่เ�่ พิ่่ม� ขึ้น� อย่า่ งช้า้ ๆ และเข้้าสู่่�ดุุลยภาพ และการเปลี่ย่� นแปลงแบบวงจร (life cycle) ซึ่ง�่ เริ่ม� จากช่ว่ งเวลาของ การเติบิ โตแล้ว้ ตามด้ว้ ยช่ว่ งเวลาของการถดถอย ข้อ้ แตกต่า่ งจากแนวโน้ม้ แบบโลจิสิ ติกิ คืือ แนวโน้ม้ แบบ วงจรไม่ไ่ ด้เ้ ข้้าสู่�สภาวะดุุลยภาพหรืือเสถีียรภาพ แต่่เป็น็ ช่่วงเวลาของการลดลงหรืือถดถอย การเลืือกประเภทแนวโน้ม้ มีีความสำ�ำ คัญั มากต่อ่ การวิเิ คราะห์ผ์ ลกระทบต่อ่ แนวโน้ม้ ในอนาคต เนื่่อ� งจากจะกำำ�หนดสูตู รคำ�ำ นวณที่ใ�่ ช้ใ้ นการคาดการณ์ไ์ ปยังั อนาคต เมื่อ� เลืือกประเภทแนวโน้ม้ และสูตู ร ที่ใ่� ช้ใ้ นการลากเส้น้ แนวโน้ม้ ได้แ้ ล้ว้ ขั้น� ตอนต่อ่ ไปคืือ การพยากรณ์ก์ ารเปลี่ย�่ นแปลงไปยังั อนาคตในกรณีี ที่่�ไม่่มีีเหตุกุ ารณ์์หรืือปััจจัยั ขัับเคลื่่อ� นอะไรเปลี่�ย่ นแปลงไปจากเดิมิ ปัจั จััยขับั เคลื่อ� น การเปลี่�่ยนแปลงรููปแบบที่่�สองที่�่เป็็นองค์์ประกอบสำำ�คััญของการกวาดสััญญาณเพื่่�อการคาด การณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ค์ ืือปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� น ซึ่ง�่ เป็น็ สาเหตุทุ ี่ท�่ ำำ�ให้เ้ กิดิ การเปลี่ย่� นแปลงของสภาวะแวดล้อ้ ม นอกองค์์กรหรืือนอกพื้้�นที่่�ศึึกษา ไม่ว่ ่่าจะในด้า้ นเศรษฐกิิจ สิ่�งแวดล้้อม สังั คม วััฒนธรรมและการเมืือง ปััจจััยขัับเคลื่่อ� นมักั มีีผลกระทบโดยตรงหรืืออยู่�ไม่ไ่ กลมากจากองค์ก์ รหรืือระบบที่่�สนใจ โดยระดัับและ รููปแบบของผลกระทบจะขึ้�นอยู่่�กัับผู้้�มีีส่่วนได้้ส่่วนเสีียแต่่ละคนหรืือแต่่ละองค์์กร ปััจจััยขัับเคลื่่�อนบาง

การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ 94 กลุ่�มสามารถปรัับเปลี่่�ยนและกำ�ำ หนดได้้โดยผู้้�มีีส่่วนได้้ส่ว่ นเสีีย เช่น่ นโยบาย มาตรการ และการพััฒนา เทคโนโลยีี เป็น็ ต้้น18 ตามนิยิ ามดังั กล่า่ ว ปัจั จัยั ขัับเคลื่่�อนจึึงมีีความแตกต่า่ งจากแนวโน้้มในจุุดที่�่ว่า่ แนวโน้้มแสดง ถึึงการเปลี่่ย� นแปลงในระยะกลางและระยะยาว และแพร่่หลายอยู่�ทั่�วไป ในขณะที่่�ปััจจัยั ขับั เคลื่่�อนคืือ ปััจจััยหรืือแรงผลัักดัันที่่�เป็็นสาเหตุุของการเปลี่�่ยนแปลงไปได้้เรื่�อย ๆ และอาจปรัับเปลี่่�ยนได้้ตามการ กระทำำ�ของผู้้�มีีส่่วนได้้ส่่วนเสีีย รวมถึึงการดำำ�เนิินการเชิิงยุุทธศาสตร์์ในรููปแบบของนโยบายสาธารณะ มาตรการ การลงทุนุ โครงสร้้างพื้�้นฐาน และการปฏิริ ูปู สถาบันั และองค์์กรที่�่เกี่่ย� วข้้อง แนวคิิดปััจจััยขัับเคลื่่�อนสััมพัันธ์์โดยตรงกัับระดัับความไม่่แน่่นอน ปััจจััยขัับเคลื่่�อนมีีนััยเชิิง ยุุทธศาสตร์์ที่่�สำ�ำ คััญสำำ�หรัับการเปลี่่�ยนแปลงและผลลััพธ์์ที่่�จะเกิิดขึ้�นในอนาคต ความไม่่แน่่นอนของ ปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นในมุมุ กลับั จึึงเป็น็ ความยืืดหยุ่่�นที่บ�่ ุคุ คลหรืือองค์ก์ รมีีอยู่�ในการดำ�ำ เนินิ การเพื่่อ� ปรับั เปลี่ย่� น ทิิศทางและผลลััพธ์์ของการเปลี่�่ยนแปลง กล่่าวคืือ หากปััจจััยขัับเคลื่่�อนมีีพััฒนาการไปในทิิศทางหนึ่�่ง ผลลัพั ธ์จ์ ะออกมาในรูปู แบบหนึ่ง่� แต่ถ่ ้า้ ปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นเปลี่ย่� นไปในอีีกทิศิ ทางหนึ่ง�่ ผลลัพั ธ์ท์ ี่เ�่ กิดิ ขึ้น� ท้า้ ย สุุดก็็จะแตกต่่างกัันอย่่างชััดเจน ในการคาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์ ปััจจััยขัับเคลื่่�อนคืือปััจจััยที่่�เป็็นพื้้�น ฐานของทางเลืือกเชิงิ ยุุทธศาสตร์ท์ ี่่ม� ีีความไม่แ่ น่่นอนสูงู และเป็น็ ทางแพร่่งของการตััดสิินใจขององค์์กร ด้ว้ ยเหตุุนี้้� ในบริิบทของการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ ปัจั จัยั ขัับเคลื่่อ� นจึึงมุ่�งไปที่ป�่ ััจจััย เหตุกุ ารณ์์ หรืือ แรงผลัักดัันที่�่ยัังพอสามารถปรัับเปลี่�่ยนได้้ตามทางเลืือกเชิิงยุุทธศาสตร์์ขององค์์กร ด้้วยนโยบายและ มาตรการบางอย่า่ ง และเป็น็ สิ่่ง� ที่่�สามารถดำ�ำ เนินิ การได้้ในปััจจุบุ ันั และยังั คงความสำำ�คััญในอนาคต แนวคิิดปััจจััยขัับเคลื่่�อนนัับเป็็นพื้้�นฐานของวิิธีีการคาดการณ์์แบบฉากทััศน์์ ซึ่่�งมุ่�งสร้้างภาพ อนาคตทางเลืือกที่�่มีีความไม่่แน่่นอนสููงและคาดว่่าจะมีีผลกระทบสููงต่่อองค์์กรหรืือพื้้�นที่่�ศึึกษา วิิธีีการ หนึ่ง่� ที่น�่ ิยิ มใช้ก้ ันั ทั่่ว� ไปในการสร้า้ งฉากทัศั น์ค์ ืือ ผู้้�คาดการณ์ห์ รืือผู้�เข้า้ ร่ว่ มกระบวนการคาดการณ์จ์ ะช่ว่ ย กันั เลืือกปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นสำำ�คัญั 2 หรืือ 3 ปัจั จัยั แล้ว้ นำ�ำ มาไขว้ก้ ันั เพื่่อ� ให้เ้ กิดิ ทางเลืือกฉากทัศั น์ใ์ นอนาคต จำำ�นวน 4 หรืือ 8 ฉาก จากนั้้�นจึึงวิเิ คราะห์์และจินิ ตนาการว่่า แนวโน้ม้ สำำ�คััญและปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นอื่่�น จะเปลี่ย่� นแปลงอย่า่ งไรบ้้างในแต่ล่ ะฉากทััศน์์ เหตุุไม่่คาดฝันั อีีกรูปู แบบหนึ่ง่� ของการเปลี่ย่� นแปลงที่เ่� ป็น็ ส่ว่ นหนึ่ง�่ ของการกวาดสัญั ญาณเพื่่อ� การคาดการณ์์ เชิงิ ยุุทธศาสตร์์ คืือ เหตุไุ ม่่คาดฝัันหรืือไพ่่พลิกิ เกม (wild cards) ซึ่�่งหมายถึึงเหตุุการณ์์ที่ม่� ีีความเป็น็ ไป ได้้ต่ำ�ำ�มากที่่�จะเกิิดขึ้�น แต่่เมื่�อเกิิดขึ้�นแล้้วจะมีีผลกระทบมากต่่อองค์์กรหรืือพื้้�นที่�่ศึึกษา เหตุุไม่่คาดฝััน เมื่�อเกิิดขึ้�นแล้้วจะกระตุ้้�นให้้เกิิดการเปลี่�่ยนแปลงสืืบเนื่่�องถึึงระดัับรากฐานในด้้านเศรษฐกิิจ สัังคม สิ่�ง แวดล้้อมและการเมืือง พร้้อมกัับสร้้างโอกาสและความท้้าทายใหม่่ที่�่องค์์กรและผู้้�มีีส่่วนได้้ส่่วนเสีียไม่่ ได้้คาดคิิดและเตรีียมพร้อ้ มมาก่่อน

95 การคาดการณ์เชิงยุทธศาสตร์ เหตุไุ ม่ค่ าดฝัันแต่่ละเหตุกุ ารณ์ม์ ีีระดับั ความเป็น็ ไปได้ไ้ ม่่เท่า่ กััน ขึ้น� อยู่่�กัับระดับั การรู้้�หรืือไม่รู่้� ของมนุุษย์เ์ กี่�ย่ วกับั เหตุุการณ์น์ ั้้�น โดยแบ่่งได้้ 3 กลุ่�มหลััก19 ได้แ้ ก่่ 1. เหตุุการณ์์ที่ร�ู่้�ว่าเกิดิ ขึ้น� ได้้จริงิ และค่่อนข้้างแน่ใ่ จว่า่ จะเกิดิ ขึ้น� อีีก แต่่ไม่่รู้�ว่าจะเกิิดขึ้�นเมื่อ� ไหร่่ เช่่น ภัยั ธรรมชาติิต่่าง ๆ เช่่น แผ่่นดิินไหว สึึนามิิ น้ำ�ำ�ท่ว่ มใหญ่่ 2. เหตุกุ ารณ์ท์ ี่ค่� นทั่่ว� ไปไม่รู่้� แต่เ่ ป็น็ ที่ร�ู่้้�กันในกลุ่�มผู้�เชี่ย�่ วชาญ เช่น่ ผลกระทบของการเปลี่ย่� นแปลง สภาพภูมู ิิอากาศ ผลกระทบจากเทคโนโลยีีล้ำ�ำ�สมัยั 3. เหตุกุ ารณ์ท์ ี่โ�่ ดยพื้น้� ฐานแล้ว้ ไม่ส่ ามารถรู้�ได้ล้ ่ว่ งหน้า้ แม้แ้ ต่ผู่้�เชี่ย�่ วชาญก็ไ็ ม่ม่ ีีแนวคิดิ หรืือเครื่่อ� ง มืือในการรู้้�ถึึงเหตุกุ ารณ์น์ ั้้�น คืือ สิ่ง� ที่่�เราไม่รู่้�ว่าเราไม่รู่้� หรืือ unknown unknowns อีีกเกณฑ์ห์ นึ่ง่� ที่ใ�่ ช้ไ้ ด้ใ้ นการแบ่ง่ กลุ่�มเหตุไุ ม่ค่ าดฝันั คืือระดับั ความสามารถในการตัดั สินิ ใจของ มนุษุ ย์์ โดยแบ่ง่ ได้้ 3 กลุ่�ม ได้แ้ ก่่ (1) เหตุไุ ม่ค่ าดฝันั ที่เ่� กิดิ จากธรรมชาติทิ ี่อ่� ยู่่�นอกเหนืือความสามารถและ การตัดั สินิ ใจของมนุษุ ย์์ เช่น่ ภัยั พิบิ ัตั ิธิ รรมชาติิ นับั ตั้้ง� แต่อ่ ุทุ กภัยั ภูเู ขาไฟระเบิดิ ไปจนถึึงอุกุ กาบาตตกลง มาบนโลก (2) เหตุไุ ม่ค่ าดฝันั ที่เ่� กิดิ จากมนุษุ ย์โ์ ดยไม่ไ่ ด้ต้ั้ง� ใจ เช่น่ อุบุ ัตั ิเิ หตุนุ ้ำ�ำ�มันั รั่่ว� ลงทะเล โรงงานไฟฟ้า้ พลัังงานนิิวเคลีียร์์ระเบิิด และ (3) เหตุุที่่�เกิิดจากมนุุษย์์โดยตั้�งใจ เช่่น การก่่อการร้้าย และสงคราม ระหว่า่ งประเทศ เหตุไุ ม่ค่ าดฝันั ไม่จ่ ำำ�กัดั อยู่�เพีียงเหตุกุ ารณ์ท์ ี่ม�่ ีีผลลัพั ธ์ใ์ นเชิงิ ลบเท่า่ นั้้น� บางเหตุกุ ารณ์อ์ าจมีีผลใน เชิงิ บวก การค้น้ พบทางวิทิ ยาศาสตร์โ์ ดยบังั เอิญิ และอยู่�เหนืือความคาดหมายของผู้้�คนพบบางเหตุกุ ารณ์์ ทำำ�ให้เ้ กิดิ ผลประโยชน์ม์ หาศาลตามมา เช่่น ยาเพนนิซิ ิลิ ินิ วัตั ถุรุ ะเบิดิ ไดนาไมต์์ สารออกฤทธิ์ต�์ ่อ่ จิติ ประ สาทแอลเอสดีี (LSD) นอกจากนี้้� เหตุุไม่่คาดฝัันบางอย่่างอาจขึ้้�นอย่่างฉัับพลัันและมีีผลกระทบที่�่เห็็นชััดเจนทัันทีี ดังั ในกรณีีของภัยั พิบิ ัตั ิทิ างธรรมชาติแิ ละที่ม่� นุษุ ย์ก์ ่อ่ ขึ้น� แต่เ่ หตุไุ ม่ค่ าดฝันั บางอย่า่ งอาจใช้เ้ วลาในการก่อ่ ตัวั ขึ้้�นมาจนถึึงจุดุ พลิิกผันั (tipping point) แล้้วมีีผลกระทบในระยะกลางถึึงระยะยาว ตััวอย่า่ งในกรณีี หลังั ได้แ้ ก่่ การค้น้ พบทางวิทิ ยาศาสตร์์ การเปลี่ย�่ นแปลงระบอบการปกครอง เป็น็ ต้น้ กระบวนการกวาด สัญั ญาณจึึงจำ�ำ เป็น็ ต้อ้ งวิเิ คราะห์แ์ ยกแยะให้เ้ ห็น็ ถึึงรูปู แบบและอัตั ราการเปลี่ย่� นแปลงที่แ่� ตกต่า่ งกันั ของ เหตุไุ ม่่คาดฝันั ในแต่่ละเหตุกุ ารณ์์ เพื่่อ� เตรีียมพร้้อมรับั มืือได้อ้ ย่่างเหมาะสม ทั้้�งนี้้� การวิิเคราะห์ป์ ระเภท ของเหตุไุ ม่ค่ าดฝันั อย่่างละเอีียด จะทำ�ำ ให้ส้ ามารถวาดภาพอนาคตทางเลืือกหรืือฉากทััศน์ท์ ี่�่อาจเกิิดขึ้น� ได้้อย่า่ งละเอีียดมากขึ้�น ความไม่่ต่่อเนื่่อ� ง ความไม่ต่ ่อ่ เนื่่อ� ง (discontinuities) เป็น็ อีีกแนวคิดิ หนึ่ง่� ที่ใ�่ ช้ใ้ นการกวาดสัญั ญาณ ซึ่ง่� หมายถึึง การเปลี่ย�่ นแปลงสำ�ำ คัญั ที่เ่� กิดิ ขึ้น� อย่า่ งรวดเร็ว็ และเปลี่ย่� นทิศิ ทางจากแนวโน้ม้ ที่ม่� ีีมาแต่เ่ ดิมิ ซึ่ง�่ ทำำ�ให้เ้ กิดิ การเปลี่�่ยนแปลงในพฤติิกรรมของผู้้�บริโิ ภคหรืือผู้้�คนทั่่ว� ไป ในการดำ�ำ เนิินธุรุ กิิจ รวมถึึงการเปลี่่�ยนแปลง

การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ 96 ในระดัับประเทศหรืือแม้้แต่่ในระดัับโลก อย่่างไรก็็ตาม การเปลี่�่ยนแปลงดัังกล่่าวไม่่ได้้เกิินความคาด หมายหรืือไม่่ได้้คาดคิิดมาก่่อนดัังในกรณีีของเหตุุไม่่คาดฝััน แต่่ก็็ไม่่สามารถพยากรณ์์ได้้อย่่างแม่่นยำ�ำ ในระยะยาวว่่าจะเกิิดขึ้น� เมื่ อ� ไร ที่�ไ่ หน และอย่า่ งไร20 ความไม่่ต่่อเนื่่�องเป็็นเรื่�องปกติิที่่�พบเห็็นได้้ทั่่�วไปในภาคธุุรกิิจ มิิติิหนึ่�่งที่�่เห็็นได้้ชััดคืือความไม่่ ต่อ่ เนื่่อ� งทางเทคโนโลยีี (technological discontinuities) ที่เ่� กิดิ จากการแพร่ข่ ยายของเทคโนโลยีีใหม่่ หรืือการปรับั เปลี่ย�่ นและผสมผสานเทคโนโลยีีที่ม�่ ีีอยู่�แต่เ่ ดิมิ เพื่่อ� สร้า้ งเป็น็ สินิ ค้า้ หรืือการบริกิ ารใหม่่ แล้ว้ ทำำ�ให้้สิินค้า้ หรืือการบริิการที่ม�่ ีีอยู่�แต่เ่ ดิิมต้้องล้า้ สมััยและหมดความนิิยมไป ตัวั อย่่างมีีอยู่�มากมาย เช่่น เครื่่อ� งเล่น่ แผ่น่ เสีียงถูกู แทนที่�โ่ ดยเครื่่�องเล่น่ แผ่่นซีีดีี ตามด้ว้ ยเครื่่อ� งเล่่น MP3/MP4 และบริกิ ารสตรีีม มิ่ง� (streaming) ในปัจั จุบุ ันั โทรเลขถูกู แทนที่โ�่ ดยโทรศัพั ท์ท์ ี่บ�่ ้า้ น ตามด้ว้ ยโทรศัพั ท์ม์ ืือถืือธรรมดา และ โทรศัพั ท์ผ์ ่า่ นทางอินิ เทอร์เ์ น็ต็ เป็น็ ต้น้ การพัฒั นาและแพร่ห่ ลายของเทคโนโลยีีใหม่ท่ ำำ�ให้เ้ ทคโนโลยีีเก่า่ ต้อ้ งหมดความนิิยมไป แต่พ่ ร้้อมกันั นี้้ก� ็็ทำำ�ให้เ้ กิิดโอกาสใหม่่ในด้้านธุรุ กิจิ และการใช้ง้ าน สััญญาณอ่่อน สััญญาณอ่่อนเป็็นเหตุุการณ์์หรืือปรากฏการณ์์ที่�่บ่่งชี้ �ถึึงการเปลี่่�ยนแปลงที่่�เริ่ �มก่่อตััวให้้เห็็น และอาจกลายเป็็นเหตุุการณ์์หรืือแนวโน้้มสำำ�คััญต่่อไปในอนาคต ทั้้�งนี้้� นิิยามของคำำ�ว่่าสััญญาณอ่่อนก็็ ยังั เป็็นที่่ถ� กเถีียงกันั ในวงการอนาคตศึึกษา หนึ่่ง� ในนิิยามของสััญญาณอ่อ่ นที่่�ใช้้ทั่่ว� ไป คืือ สัญั ญาณอ่่อน เป็็นประเด็็นอุุบััติิใหม่่ (emerging issues) ที่ส่�ื่�อถึึงเหตุกุ ารณ์์ (events) พััฒนาการ (developments) หรืือการเตืือน (warnings) ที่�่ข้้อมููลยัังไม่่สมบููรณ์์พอที่�่จะประเมิินผลกระทบและกำำ�หนดแนวทางการ รัับมืือได้้อย่า่ งสมบููรณ์์21 สััญญาณอ่่อนมีีนััยสำำ�คััญสำำ�หรัับการกวาดสััญญาณต่่อเมื่ �อมีีการประเมิินเปรีียบเทีียบกัับ สััญญาณอื่่�น ๆ ในบริิบทเดีียวกััน โดยวิิเคราะห์์ทั้้�งในรููปแบบการเกิิดขึ้�นและพััฒนาการของสััญญาณ แม้ว้ ่า่ เป็น็ เรื่อ� งยากที่จ่� ะคาดประมาณความเป็น็ ไปได้ข้ องการเกิดิ และพัฒั นาการของสัญั ญาณอ่อ่ น แต่ก่ าร สังั เกตการณ์แ์ ละติดิ ตามการเปลี่ย�่ นแปลงของสัญั ญาณอ่อ่ นก็จ็ ะทำำ�ให้ส้ ามารถประเมินิ การเปลี่ย�่ นแปลง ได้อ้ ย่่างทัันท่ว่ งทีี ในการกวาดสััญญาณเพื่่�อการคาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์ สััญญาณอ่่อนมีีองค์์ประกอบสำำ�คััญ อยู่� 3 ประการ ได้แ้ ก่่ (1) หััวข้้อหรืือประเด็น็ ที่�่เป็็นปรากฏการณ์์ (2) รายละเอีียดที่่�สื่อ� ถึึงสััญญาณนั้้�น เช่่น ข่า่ ว รููปภาพ สิ่ง� ของ เรื่อ� งราว หรืือเหตุุการณ์์ และ (3) การตีีความ ซึ่�ง่ ระบุุถึึงนััยของสััญญาณนั้้�น กับั องค์์กรหรืือระบบที่่ส� นใจ ซึ่ง�่ ขึ้น� อยู่่�กัับแนวคิดิ และโลกทััศน์์ของผู้้�วิิเคราะห์์ สััญญาณอ่่อนจึึงต้้องระบุุถึึงสิ่�งที่�่ใหม่่สำ�ำ หรัับองค์์กรหรืือระบบ หรืือเป็็นมุุมมองใหม่่เกี่่�ยวกัับ สิ่�งที่่�มีีแต่่เดิิมอยู่�แล้้ว อีีกทั้้�งยัังต้้องเป็็นเหตุุการณ์์หรืือปรากฏการณ์์ที่�่ทำ�ำ ให้้ผู้�กวาดสััญญาณเกิิดความ ประหลาดใจ นอกจากนี้้� สััญญาณอ่่อนควรกระตุ้้�นให้้เกิิดความคิิดที่่�ท้้าทายข้้อสมมติิที่่�มีีอยู่�ในปััจจุุบััน และอาจมีีผลกระทบสำำ�คััญต่่อปััจเจกบุุคคล องค์์กรหรืือพื้�้นที่�่ในอนาคต แต่่อาจใช้้ระยะเวลาหนึ่�่งกว่่า ผลลััพธ์น์ ั้้น� จะปรากฏขึ้้น� อย่่างชััดเจน ตามนิยิ ามดังั กล่า่ ว สััญญาณอ่อ่ นจึึงเป็็นปรากฏการณ์์ที่ย่� ากที่จ่� ะ

97 การคาดการณ์เชงิ ยุทธศาสตร์ ตรวจพบหรืือมัักมองผ่่านไปโดยง่่าย ในทางกลัับกััน เหตุุไม่่คาดฝัันหรืือไวล์์คาร์์ดและหงส์์ดำ�ำ (black swans) ถืือเป็็นปรากฏการณ์์หรืือเหตุุการณ์์ที่�ม่ ีีผลกระทบสูงู และเกิิดขึ้น� อย่่างรวดเร็็ว โดยไม่่ทันั ตั้้ง� ตัวั และอาจทำ�ำ ให้เ้ กิิดสััญญาณอ่่อนที่�่นำ�ำ ไปสู่่�การเปลี่�่ยนแปลงเชิงิ โครงสร้้างต่่อไปในอนาคต ตััวอย่่างของสััญญาณอ่่อนที่่�อ้้างถึึงทั่่�วไปในวงการอนาคตศึึกษาและการคาดการณ์์เชิิง ยุทุ ธศาสตร์์ ได้แ้ ก่ก่ ารกล่า่ วถึึงการเปลี่ย�่ นแปลงสภาพภูมู ิอิ ากาศระดับั โลกและปรากฏการณ์โ์ ลกร้อ้ นนับั ตั้�งแต่แ่ ต่่คริสิ ต์์ทศวรรษ 1980 การล่ม่ สลายของกำำ�แพงเบอร์ล์ ินิ และสหภาพโซเวีียตในยุุคต่อ่ มา ตาราง ที่่� 9 แสดงตัวั อย่า่ งการประมวลปััจจััยขัับเคลื่่�อนหลัักที่�่คาดว่่าจะทำ�ำ ให้้เกิิดการเปลี่ย�่ นแปลงของเมืืองใน อนาคตภายใต้้กรอบ STEEP ตารางที่�่ 9 ตััวอย่า่ งปัจั จััยขัับเคลื่อ� นที่น่� ่า่ จะมีีผลต่่ออนาคตของเมือื ง S: Society T: Technology E: Economy E: Environment P: Politics ปััจจััยด้้านสังั คม ปัจั จัยั ด้า้ น ปััจจัยั ด้า้ นเศรษฐกิจิ ปััจจััยด้้านสิ่�ง ปััจจััยด้า้ นการเมืือง เทคโนโลยีี แวดล้้อม การเพิ่่�มจำำ�นวน ระบบอััตโนมัตั ิิ การเชื่อ� มต่อ่ ระดับั โครงสร้้างพื้้�นฐานสีี การเมืืองระดัับโลก ประชากร (automation) ภููมิภิ าค เขีียว การย้า้ ยถิ่น� ฐานสู่่� อินิ เทอร์เ์ น็็ตของสรรพ โครงสร้้างพื้้�นฐาน การบริหิ ารจัดั การ การแข่ง่ ขััน เมืือง สิ่ง� เสื่อ� มคุณุ ภาพ น้ำ�ำ� (Internet of things) สังั คมสููงวััย ระบบตรวจจัับและ การเงิิน ความมั่ �นคงทาง การโอนกิิจการของรัฐั ข้้อมููล อาหาร ให้เ้ อกชน (privatizat- (sensors and data) tion) รูปู แบบครัวั เรืือน ระบบขนส่่งอัจั ฉริยิ ะ การขาดแคลนแรงงาน การบริิการของ จิิตสำำ�นึึกส่ว่ นรวม ทัักษะ ระบบนิิเวศ การทำำ�งานโดยไม่่ การผลิิตแบบเพิ่่ม� เนื้�้อ กลุ่ �มผู้ �ใช้้งานเป็็น การใช้พ้ ลังั งานที่�ไ่ ม่่ การพึ่�ง่ พากัันของ ยึึดติิดสถานที่�่ วััสดุุ (additive ศููนย์์กลาง (user ทำ�ำ ให้เ้ กิิดคาร์์บอน ระบบ (mobile manufacturing) centricity) ไดออกไซต์์ (system interde- working) (decarboniza- pendence) tion) ความเหลื่ �อมล้ำ��ำ การพัฒั นาเทคโนโลยีี เศรษฐกิจิ แบบ การลดปริมิ าณของ การสร้า้ งข้้อผูกู พััน แบบก้า้ วกระโดด หมุุนเวีียน (circular เสีีย ร่ว่ มระหว่า่ งผู้้�มีีส่่วน economy) ได้ส้ ่่วนเสีีย การจ้้างงาน ประสิทิ ธิภิ าพ การรับั ผิดิ ชอบของ สภาพอากาศแบบ ความเห็็นมหาชน พลังั งาน ธุรุ กิจิ สุุดขั้ว�

การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ 98 S: Society T: Technology E: Economy E: Environment P: Politics ปัจั จัยั ด้า้ น ปัจั จัยั ด้า้ น ปััจจัยั ด้า้ น ปัจั จัยั ด้า้ นสิ่�ง ปัจั จัยั ด้้านการเมือื ง เทคโนโลยีี เศรษฐกิจิ แวดล้อ้ ม ความสามารถเชิิง สังั คม สถาบันั ความโปร่่งใส ความเหนีียวแน่่น บููรณาการระบบ การรับั มืือและฟื้้�นตััว คุุณภาพอากาศ สภาวะผู้้�นำ�ำ ทางสังั คม เทคโนโลยีี (system ของเมืือง นโยบายด้า้ นสิ่่�ง integration) แวดล้อ้ ม การร่่วมลงทุุน การตั้้ง� ถิ่�นฐาน ยานยนต์ไ์ ร้้คนขับั ระบบเศรษฐกิจิ มลพิิษด้้านสิ่่�ง ระหว่่างรััฐกัับเอกชน นอกระบบ ดิิจิทิ ััลและ แวดล้อ้ ม การก่่อการร้า้ ย แพลตฟอร์์ม การอุดุ หนุนุ จากภาค สาธารณสุุข การผลิิตพลังั งาน ระบบโลจิิสติิกส์์ การกระจััดกระจาย รััฐ ระดับั จุุลภาค เมืือง ของพื้น้� ที่�เ่ มืือง ธรรมาภิิบาลเมืือง (micro-generation) การตำำ�รวจ การศึึกษา ระบบขัับเคลื่่�อนด้้วย อุุตสาหกรรมใน การรีีไซเคิิล พลัังงานไฟฟ้้า เมืือง (e-mobility) ความปลอดภััย การเชื่อ� มต่่อข้้อมูลู เศรษฐกิจิ พลัังผู้�หญิิง การสูญู เสีียความ ส่ว่ นบุคุ คล (womenomics) หลากหลายทาง ชีีวภาพ การท่่องเที่ย�่ ว โครงสร้า้ งพื้�้นฐาน การฟื้้�นฟููเมืือง เกาะความร้อ้ นใน ชนชั้้น� กลางทั่่ว� อัจั ฉริิยะ เมืือง โลก (smart infrastruc- (heat stress) ture ) ปััญญาประดิษิ ฐ์์ วิสิ าหกิจิ ขนาดกลาง สุุขาภิิบาล (artificial intelli- และย่อ่ ม gence) สุุขภาวะ การติดิ ตามชีีวิิตด้ว้ ย เศรษฐกิจิ แบบแบ่่ง การขนส่่งแบบไร้้ เทคโนโลยีี ปััน เครื่่อ� งยนต์์ (quantified self) (sharing econo- รูปู แบบการใช้้ my) ประโยชน์์ที่ด่� ินิ พฤติกิ รรมใช้ช้ ีีวิิต อาคารอัจั ฉริยิ ะ ความเปราะบางของ แบบยั่่�งยืืน (intelligent ห่ว่ งโซ่อ่ ุุปทาน buildings) วิถิ ีีชีีวิติ ดิิจิิทััล ความมั่�นคงปลอดภััย เศรษฐกิจิ นอกระบบ ระดัับน้ำ��ำ ทะเลสูงู ขึ้�น การกระจายอำำ�นาจสู่่� ทางไซเบอร์์ ท้้องถิ่ �น

99 การคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ S: Society T: Technology E: Economy E: Environment P: Politics ปััจจัยั ด้า้ นสังั คม ปััจจัยั ด้้าน ปัจั จัยั ด้้าน ปััจจัยั ด้้านสิ่�ง ปััจจัยั ด้้านการเมืือง เทคโนโลยีี เศรษฐกิจิ แวดล้้อม อััตลักั ษณ์์ เทคโนโลยีีที่�เ่ หมาะสม การพึ่่ง� พาตัวั เอง การปรัับเปลี่�ย่ น มาตรฐานอาคาร กับั บริบิ ท ระบบภายในอาคาร การใช้ป้ ระโยชน์์จาก วััฏจัักรการเลืือกตั้ง� การอยู่ �อาศัยั การบริิการที่ค�่ วบคุมุ การเป็น็ ผู้้�ประกอบ โครงสร้า้ งพื้้�นฐาน ระยะไกล (remote การ เก่า่ (infrastructure services) usage) การเข้้าสู่่�ยุคุ ยานยนต์์ การใช้้พื้น้� ที่�่ โรคติดิ เชื้้�อ การสร้้างแบบจำำ�ลอง การเติบิ โตทาง (motorization) สาธารณะ ดิิจิทิ ััล เศรษฐกิจิ ที่่�มา: อภิวิ ััฒน์์ รััตนวราหะ (2563) รายงานวิจิ ััย คนเมืือง 4.0 ในการกวาดสััญญาณ คณะทำำ�งานควรกำำ�หนดแบบฟอร์์มที่่�ใช้้ในการกรอกเนื้้�อหาสำ�ำ คััญของ แต่ล่ ะสัญั ญาณ เพื่่อ� ความสะดวกในการบันั ทึึกและวิเิ คราะห์เ์ นื้อ�้ หาต่อ่ ไป ตารางด้า้ นล่า่ งนี้้แ� สดงตัวั อย่า่ ง แบบสรุปุ การกวาดสัญั ญาณของการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ใ์ นโครงการยุทุ ธศาสตร์ก์ ารวิจิ ัยั และพัฒั นา สำำ�หรัับการท่อ่ งเที่่ย� วไทยหลัังโควิดิ -19 ตารางที่่� 10 ตัวั อย่า่ งแบบสรุปุ การกวาดสััญญาณสำ�ำ หรัับงานคาดการณ์์ด้้านการท่อ่ งเที่�่ยว สััญญาณที่�่ 1 วัันเดืือนปีีของการกวาดสััญญาณ: ธันั วาคม 2563 กลุ่�มสััญญาณ แนวโน้้ม และปัจั จัยั : (ตามกรอบ STEEPV หรืือกรอบอื่่น� ที่�่เห็็นว่า่ เหมาะสม) สัังคม วิิถีีชีีวิิต คุุณค่า่ เศรษฐกิิจ ประชากร การศึึกษา สังั คม วิิถีีชีีวิิต คุุณค่่า วิิทยาศาสตร์์ เทคโนโลยีี นวัตั กรรม การเมืือง แรงงาน ทรััพยากรบุุคคล เศรษฐกิจิ การแข่ง่ ขันั สุุขภาพ สุขุ ภาวะ อื่น� ๆ โปรดระบุุ:

การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ 100 สัญั ญาณที่�่ 1 แนวโน้ม้ (ระบุชุื่�อหรืือบรรยายการเปลี่่�ยนแปลง หรืือแนวคิิดสำ�ำ คััญที่แ�่ สดงถึึงการเปลี่่�ยนแปลง) การเดิินทางท่อ่ งเที่่ย� วเชิงิ วิิถีีชีีวิิตและประสบการณ์์ (lifestyle and experiential travel) เพิ่่�มขึ้น� ปััจจัยั ขัับเคลื่�อน • บุุคคลที่ช�่ื่อ� เสีียงในอิินสตาแกรม (instafamous) และบล็อ็ กเกอร์ด์ ้้านการท่่องเที่ย�่ วที่ม�่ ีีอิิทธิพิ ลต่่อการ ตัดั สินิ ใจเดิินทางท่่องเที่�ย่ วมีีจำ�ำ นวนเพิ่่ม� ขึ้�น • นักั ท่่องเที่�ย่ วเจนเนอเรชันั ใหม่เ่ ดิินทางมากขึ้น� • การท่อ่ งเที่�ย่ วกลุ่�มเล็ก็ เติบิ โตมากขึ้น� • นโยบายส่่งเสริมิ การท่อ่ งเที่�ย่ ว go local ของรััฐ/ กระแสท้้องถิ่น� ภิิวัตั น์์ (localization) เพิ่่ม� ขึ้�น • การทำำ�ตลาดแบบเฉพาะบุคุ คล (hyper personalized) ที่�่เข้้มข้้นขึ้้น� • นักั ท่่องเที่่ย� วกลุ่�ม LGBTQ+ มีีจำ�ำ นวนมากขึ้�น หลัักการเหตุผุ ล (อธิบิ ายว่่าทำ�ำ ไมแนวโน้้มหรืือปัจั จััยนี้้ถ� ึึงมีีความสำำ�คัญั สำ�ำ หรับั องค์์กรหรืือพื้้�นที่ศ�่ ึึกษา) นักั ท่่องเที่่ย� วมีีแนวโน้ม้ ต้้องการประสบการณ์์ที่�ไ่ ม่่เหมืือนใคร หรืือต้อ้ งการประสบการณ์์ในระดับั ที่�ล่ ึึกซึ้�งในท้อ้ งถิ่น� มากขึ้�น เพื่่�อสร้า้ งโอกาสพััฒนาตนเองหรืือค้น้ หามุุมมองใหม่่ ๆ ในชีีวิิต มีีการเลืือกเดินิ ทางไปยังั จุุดหมายปลายทาง ที่ไ�่ ม่่ค่อ่ ยมีีคนรู้้�จักั มากขึ้�น การเดิินทางท่อ่ งเที่�ย่ วดังั กล่า่ วเป็น็ ที่่น� ิยิ มโดยเฉพาะในกลุ่�มคนรุ่่�นมิลิ เลนเนีียลและเจนเนอ เรชััน Z คนรุ่่�นนี้้�ในปััจจุุบัันคิดิ เป็น็ สัดั ส่ว่ นใหญ่่ของประชากรในวัยั ทำ�ำ งาน และให้ค้ วามสนใจเรื่�องวิิถีีชีีวิติ มากกว่า่ การสะสมทรัพั ย์์สินิ หลัักฐาน (เอกสาร บทความ รายงาน ข้้อมูลู ที่ส�่ นัับสนุุนแนวโน้้มข้้างต้้น) • มีีการคาดประมาณว่่าจะมีีการใช้จ้ ่า่ ยทั่่�วโลกในเศรษฐกิิจเชิงิ ประสบการณ์์ (experience economy) กว่า่ 8.2 ล้้านล้้านดอลลาร์ส์ หรัฐั ฯ ภายใน ค.ศ. 2571 (World Travel & Tourism Council, 2019) • Intrepid มีียอดทััวร์จ์ องกลุ่�มเล็ก็ เพิ่่�มขึ้�นร้อ้ ยละ 19 ตั้�งแต่่ ค.ศ. 2017 ในขณะที่�่ Peregrine Advent- tures มีียอดจองเพิ่่ม� ขึ้�นร้อ้ ยละ 26 และ Rival Collette ซึ่ง่� เปิดิ ตััวทัวั ร์์เชิิงสำ�ำ รวจ (exploration tour) รูปู แบบใหม่่เมื่�อ ค.ศ. 2018 ก็ม็ ีียอดจองเพิ่่ม� ขึ้น� กว่า่ ร้อ้ ยละ 60 (Johnston, 2019) • นโยบายส่่งเสริิมการท่่องเที่ย่� ว Go Local การท่่องเที่่�ยววิถิ ีีถิ่่�นเพื่่�อกระจายการเดินิ ทางสู่่�ชุมุ ชนทั้้ง� เมืือง หลักั และเมืืองรอง (การท่่องเที่่ย� วแห่่งประเทศไทย, 2563c) • ผลสำ�ำ รวจของ McKinsey เปิดิ เผยว่่า กลุ่�มคนจีีนอายุุ 35 ปีีขึ้�นไป เริ่�มสนใจการท่่องเที่ย�่ วแบบกรุ๊๊�ปทัวั ร์์ที่�่ สามารถออกแบบได้ด้ ้้วยตนเอง (private & customized tour) ซึ่�ง่ มักั จะมีีลัักษณะที่่เ� ฉพาะเจาะจงมาก เช่่น ทัวั ร์์ท่่องเที่่�ยวขั้้ว� โลกเหนืือ ทัวั ร์ป์ ีนี เขาเอเวอเรสต์์ ทััวร์ซ์ าฟารีีในแอฟริิกา ทัวั ร์์ที่�่เน้น้ รับั ประทาน อาหารมื้้�อหรูใู นร้า้ นระดับั Michelin Star และชิิมไวน์์ที่�ม่ ีีชื่่อ� เสีียง ทััวร์์เจาะลึึกด้า้ นสถาปัตั ยกรรมเป็น็ ต้้น กรุ๊๊�ปทัวั ร์์ลักั ษณะนี้้�มัักเกิิดจากความต้อ้ งการท่อ่ งเที่�่ยวเฉพาะในกลุ่�มเพื่่�อนฝููงหรืือครอบครััวทำำ�ให้ม้ ีี จำ�ำ นวนนักั ท่่องเที่่�ยวต่่อกรุ๊๊�ปไม่ม่ ากนักั และมีีราคาสููง นอกจากนี้้� จากสถิิติขิ อง Ctrip ยัังได้ร้ ะบุุว่่า แพ็ก็ เก จทััวร์์ที่�่ลูกู ค้้าออกแบบและปรัับแต่่งผ่า่ นบริกิ ารของ Ctrip จะมีีราคาสููงกว่่าราคากรุ๊๊�ปทััวร์์รููปแบบทั่่ว� ไป อย่่างน้้อยร้อ้ ยละ 23 และถืือเป็น็ ตลาดที่่�กำ�ำ ลังั เติบิ โตอย่่างรวดเร็ว็ ในจีีน ตรงข้้ามกับั ตลาดกรุ๊๊�ปทัวั ร์์ทั่่ว� ไป ที่ก�่ ำำ�ลังั หดตัวั ลงอย่่างต่่อเนื่่อ� ง (Marketeer, 2562)

101 การคาดการณเ์ ชิงยุทธศาสตร์ สัญั ญาณที่่� 1 • ไทยถูกู วางตำ�ำ แหน่ง่ ให้้เป็็นเมืืองท่่องเที่ย�่ วเชิงิ ประสบการณ์์ท้้องถิ่น� เช่่นเดีียวกัับเวีียดนามและกััมพููชา โดย ททท. ได้้เน้น้ การส่่งเสริมิ การท่่องเที่่�ยวแบบชุุมชนโดยเน้้นพื้�น้ ที่ก่� ารท่อ่ งเที่่�ยวระดัับท้้องถิ่น� ที่ม�่ ีีเอกลัักษณ์์ ในขณะที่่�เว็็บไซต์์ของต่า่ งประเทศมักั จะมุ่�งเน้้นประสบการณ์ท์ ้อ้ งถิ่น� ในพื้้�นที่่�เมืืองท่อ่ งเที่่�ยวหลััก เช่่น Bangkok street food หรืือ Chiang Mai walking tour ตามเส้น้ ทางของคน Local (ศิิเวก สััจเดว& ฌ องมาร์ค์ กำ�ำ พล เมีียร์์วิลิ ล์,์ 2561) นอกจากนี้้� รายงาน Trend Watching 2018 Trend Report ยัังได้้ ระบุุถึึงกระแส “รักั ท้้องถิ่�น” (local love) ว่า่ ผู้้�บริิโภคในปัจั จุุบันั เสาะแสวงหาสิินค้้าและบริิการที่่�มีี ความเฉพาะถิ่�น นั่่�นคืือผลิิตขึ้�นและจำำ�หน่่ายเฉพาะในพื้�้นที่�่ชุมุ ชนนั้้น� ๆ นักั ท่่องเที่่�ยวที่�่นำ�ำ กระแสจะไม่่ เลืือกพัักโรงแรมที่่�มีีลัักษณะเหมืือนกันั เดีียวกันั ทั่่�วโลก (โรงแรมเชน) แต่่จะมองหาที่พ่� ักั ที่ส�่ ะท้อ้ น เอกลัักษณ์์และความโดดเด่น่ ของแต่ล่ ะพื้น้� ที่�่ หรืือเลืือกซื้อ้� ของฝากที่่เ� ป็็นงานหัตั ถกรรมที่ม่� ีีชื่่อ� เสีียง มากกว่่าซื้้อ� สินิ ค้า้ จากโรงงาน (การท่่องเที่่ย� วแห่่งประเทศไทย, 2561) • International Gay & Lesbian Travel Association (IGLTA) ระบุวุ ่า่ ผู้้�บริิโภคกลุ่�ม LGBT มีีการใช้้จ่า่ ย เงินิ ในหมวดสิินค้า้ ประเภทแฟชั่่�น ความบันั เทิงิ และการท่่องเที่่�ยวที่ส�่ ูงู กว่่าผู้้�บริโิ ภคทั่่ว� ไป ในภาพรวมจะ พบว่า่ ผู้้�บริโิ ภคกลุ่�มนี้้�เป็น็ กลุ่�มผู้้�บริิโภคที่ม�่ ีีศัักยภาพเป็น็ อย่่างมากสำำ�หรัับการส่ง่ เสริมิ ตลาด ด้้วยลักั ษณะ life style ที่่�มีีการใช้้จ่า่ ยสููงและยินิ ดีีที่จ่� ะใช้เ้ งิินจำำ�นวนมากกัับการเดิินทางท่่องเที่ย�่ ว ผู้้�บริิโภคกลุ่�มนี้้�จึึง นับั เป็็นผู้้�บริิโภคที่�่น่่าจัับตามองเป็น็ อย่่างมาก สำ�ำ หรัับการท่อ่ งเที่่ย� วนั้้�น UNWTO รายงานว่่าโดยเฉลี่่ย� แล้้วนักั ท่อ่ งเที่่ย� วกลุ่�ม LGBT เพศชายจะเดิินทางท่่องเที่ย�่ วเฉลี่่�ยปีีละ 4 ครั้้�ง และนักั ท่อ่ งเที่่ย� ว LGBT เพศหญิงิ จะเดินิ ทางท่อ่ งเที่�ย่ วเฉลี่�ย่ 3 ครั้้�งต่อ่ ปีี แน่น่ อนว่่านัักท่อ่ งเที่ย่� วกลุ่�มนี้้เ� ดิินทางท่อ่ งเที่�่ยวมากกว่่า นัักท่อ่ งเที่่ย� วทั่่�วไป (บััณฑิติ เอนกพูนู สิินสุุข, 2561) แผนภาพที่่� 1.1 การเติบิ โตของเศรษฐกิจิ เชิิงประสบการณ์์ ที่ม�่ า: World Travel & Tourism Council (2019)

การคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ 102 สัญั ญาณที่่� 1 แผนภาพที่่� 1.2 ผลสำ�ำ รวจรูปู แบบการท่่องเที่ย�่ วที่�่ได้ร้ ับั ความนิยิ มในกลุ่�มนัักท่อ่ งเที่่�ยวจีีนแต่่ละช่่วงอายุุ ค.ศ. 2017 ที่่ม� า: McKinsey อ้้างถึึงใน Marketeer (2562) ความเปน็ ไปไดใ้ นการเกิดขึน้ จรงิ ระยะสั้�น (1-3 ปีขี ้้างหน้า้ ) ต่ำ�ำ� กลาง สูงู ระยะกลาง (3-10 ปีขีึ้น� ไป) ต่ำำ�� กลาง สูงู ต่ำ��ำ กลาง สููง ระยะยาว (10 ปีี ขึ้น� ไป) ระดับั ผลกระทบที่่�คาดว่า่ จะเกิดิ ขึ้้น� ต่อ่ กลุ่�มมีีส่่วนได้้ส่ว่ นเสีียต่่าง ๆ ในระบบการท่อ่ งเที่�่ยว ต่ำ��ำ ปานกลาง สูงู ยัังประเมิินไม่่ได้้ คำ�ำ อธิิบาย ระดัับผลกระทบที่�่คาดว่า่ จะเกิิดขึ้�น้ ต่อ่ ระบบท่่องเที่ย่� วในด้า้ นต่่าง ๆ ต่ำำ�� ปานกลาง สููง ยังั ประเมิินไม่่ได้้ คำ�ำ อธิิบาย

103 การคาดการณเ์ ชิงยุทธศาสตร์ สัญั ญาณที่่� 1 แนวโน้้มหรือื ปัจั จัยั ดัังกล่่าวจะมีีผลอย่่างไรบ้า้ งต่อ่ การท่่องเที่ย่� วในอนาคต แนวโน้ม้ การท่อ่ งเที่�ย่ วนี้้�ถืือแนวโน้ม้ สำ�ำ คััญของการท่อ่ งเที่�ย่ วหลังั ยุุคสมััยใหม่่ โดยนัักท่่องเที่่�ยวมีีแนวโน้ม้ ต้อ้ งการ ประสบการณ์ท์ ี่่ไ� ม่่เหมืือนใครหรืือต้้องการประสบการณ์ท์ ่อ่ งเที่�่ยวในระดับั ที่ล่� ึึกซึ้�งมากขึ้�น เพื่่อ� ให้ต้ นเองมีีโอกาส พัฒั นาตนเองหรืือค้น้ หามุุมมองใหม่่ ๆ ในชีีวิิต ตามแนวโน้้มนี้้� นักั ท่อ่ งเที่�ย่ วมีีแนวโน้ม้ ที่จ�่ ะเลืือกเดิินทางไปยัังจุุด หมายปลายทางที่่ไ� ม่่ค่่อยมีีคนรู้้�จัักมากขึ้�น การเดินิ ทางท่่องเที่�่ยวดังั กล่า่ วเป็็นที่น�่ ิยิ มอย่่างมากในกลุ่�มคนรุ่่�นมิลิ เลน เนีียลและเจนเนอเรชันั Z ซึ่�ง่ ในปััจจุุบัันคิดิ เป็น็ สััดส่ว่ นใหญ่่ของประชากรในวัยั ทำ�ำ งาน นอกจากนี้้� ลักั ษณะการเดิิน ทางท่่องเที่่ย� วมีีแนวโน้ม้ จะเป็น็ กลุ่�มเล็ก็ หรืือหากเป็็นการท่อ่ งเที่่ย� วแบบกลุ่�มทัวั ร์์ ก็็จะเป็น็ ทัวั ร์์ที่ส�่ ามารถออกแบบ ได้้ด้ว้ ยตนเอง (private and customized tour) เช่่น ทััวร์ท์ ่อ่ งเที่่�ยวขั้้�วโลกเหนืือ ทััวร์์ปีนี เขาเอเวอเรสต์์ ทััวร์์ ซาฟารีีในแอฟริิกา ทัวั ร์์ที่เ�่ น้้นรับั ประทานอาหารมื้�อ้ หรูใู นร้้านระดัับ Michelin Star และชิิมไวน์์ที่ม่� ีีชื่่�อเสีียง ทัวั ร์์ เจาะลึึกงานด้า้ นสถาปััตยกรรม เป็น็ ต้น้ การเดินิ ทางจะเน้้นการเดินิ ทางกับั คนรู้้�จััก เช่่น กลุ่�มครอบครัวั หรืือกลุ่�ม เพื่่�อน เป็น็ ต้้น ท่มี า: มงิ่ สรรพ์ ขาวสอาด และคณะ (2564).

การคาดการณ์เชิงยุทธศาสตร์ 104 การวเิ คราะหร์ ะดบั ความไม่ แนน่ อนและผลกระทบ ขั้น� ตอนต่อ่ มาในการกวาดสัญั ญาณคืือ การวิเิ คราะห์พ์ ลวัตั การเปลี่ย่� นแปลงของปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นที่ค่� าดว่า่ เป็น็ สาเหตุทุ ี่ท่� ำำ�ให้เ้ กิดิ การเปลี่ย�่ นแปลง การวิเิ คราะห์ใ์ นส่ว่ นนี้้ม�ุ่�งไปที่ก่� ารประเมินิ ระดับั ความไม่แ่ น่น่ อน (uncertainty) และระดัับผลกระทบ (impact) ของปััจจััยขัับเคลื่่�อนที่่�ได้้กวาดสััญญาณมาก่่อนหน้้า นี้้� การประเมิินปัจั จััยขับั เคลื่่อ� นด้้วยเกณฑ์์ทั้้�ง 2 ประการนี้้� สามารถใช้้ในการแสดงถึึงภาพอนาคตทาง เลืือกที่�่เป็็นพื้้�นฐานของแผนยุุทธศาสตร์์ที่�่ให้้ความสำำ�คััญกัับปััจจััยที่่�มีีความเสี่่�ยงและความไม่่แน่่นอน สููง ซึ่�่งแตกต่่างจากแนวทางการวางแผนยุุทธศาสตร์์ตามแนวโน้้มหรืืออนาคตฐานในประเด็็นที่�่มีีความ แน่่นนอนสูงู อยู่�แล้้ว ในการนี้้� ผู้้�วิิเคราะห์์ควรทำ�ำ ให้้ความเข้้าใจให้้ถ่่องแท้้เกี่�่ยวกัับความหมายของคำ�ำ ว่่าความไม่่ แน่่นอน ตามคำ�ำ อธิิบายดัังนี้้� ความไม่แ่ น่่นอน โลกปัจั จุบุ ันั เต็ม็ ไปด้ว้ ยความไม่แ่ น่น่ อนที่ม�่ าพร้อ้ มกับั การเปลี่ย�่ นแปลงที่เ�่ กิดิ ขึ้น� และแพร่ข่ ยายในวงกว้า้ ง อย่่างรวดเร็็ว ทั้้ง� ในด้้านเศรษฐกิิจ สัังคม เทคโนโลยีีและการเมืือง มุุมมองเกี่ย�่ วกัับความไม่่แน่น่ อนมีีผล อย่า่ งยิ่ง� ต่อ่ กรอบคิดิ ในการวางแผนยุทุ ธศาสตร์ท์ ั้้ง� ในระดับั องค์ก์ รและระดับั ประเทศ ในมุมุ หนึ่ง�่ ถ้า้ มอง ว่่าความเป็็นไปในโลกมีีความแน่น่ อนสูงู และสามารถพยากรณ์์ได้อ้ ย่่างแม่น่ ยำ�ำ ยุุทธศาสตร์์ที่ก�่ ำำ�หนดไว้้ แต่่เดิิมอาจไม่่สามารถรับั มืือได้้กัับการเปลี่่�ยนแปลงและภััยคุุกคามที่่�เกิิดขึ้�นอย่่างรวดเร็็วและไม่่คาดฝััน หรืืออาจไม่่สามารถคว้้าโอกาสและใช้ป้ ระโยชน์จ์ ากโอกาสใหม่ท่ ี่�เ่ กิิดขึ้�นได้้ ตััวอย่่างหนึ่�่งคืือการวางแผนพััฒนาเมืืองแบบดั้้�งเดิิมที่่�เน้้นความครอบคลุุม (comprehens- sive) ซึ่ง�่ การดำ�ำ เนินิ แผนงานและโครงการมักั ไม่ม่ ีีความยืืดหยุ่่�นในการดำ�ำ เนินิ งาน จึึงอาจทำำ�ให้ไ้ ม่ส่ ามารถ ปรับั องค์ป์ ระกอบของเมืืองได้ต้ ามการเปลี่ย�่ นแปลงที่เ่� กิดิ ขึ้น� อย่า่ งรวดเร็ว็ อีีกตัวั อย่า่ งหนึ่ง่� คืือ การลงทุนุ โครงสร้า้ งพื้น้� ฐานด้า้ นการขนส่ง่ ขนาดใหญ่ท่ ี่ต่� ้อ้ งใช้เ้ งินิ ทุนุ มากในการก่อ่ สร้า้ งและดำำ�เนินิ การ จึึงต้อ้ งใช้้

105 การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ เวลานานจนกว่่าจะคุ้�มทุุน แต่่เทคโนโลยีีและตลาดด้้านการขนส่่งอาจเปลี่่�ยนแปลงไปอย่่างมากในช่่วง เวลานั้้น� และจะทำำ�ให้โ้ ครงสร้า้ งพื้น้� ฐานที่ส�่ ร้า้ งไว้ไ้ ม่ไ่ ด้ใ้ ช้ป้ ระโยชน์ม์ ากพอตามที่ค�่ าดหมายไว้แ้ ต่ต่ อนต้น้ ในทางกลัับกััน ถ้้าหากมองว่่า ทุุกสิ่�งทุุกอย่่างไม่่แน่่นอนไปหมด และไม่่สามารถคาดการณ์์ อะไรได้เ้ ลยเกี่ย�่ วกับั อนาคต ก็จ็ ะทำำ�ให้อ้ งค์ก์ รไม่ส่ ามารถใช้ป้ ระโยชน์ไ์ ด้จ้ ากองค์ค์ วามรู้�ที่ไ� ด้พ้ ัฒั นามานาน เกี่�ย่ วกับั กระบวนการและวิธิ ีีการวิิเคราะห์์เพื่่อ� การวางแผนและจััดการเกี่่�ยวกัับอนาคต การตัดั สินิ ใจเชิงิ ยุุทธศาสตร์์จะขึ้�นอยู่่�กับั ความรู้�สึกและสัญั ชาตญาณของผู้้�วิิเคราะห์ห์ รืือผู้้�นำำ�องค์์กร หากผู้้�นำ�ำ องค์์กรมีี ท่า่ ทีีและแนวโน้ม้ ที่ช�่ อบความเสี่ย่� ง ก็อ็ าจตัดั สินิ ใจลงทุนุ หรืือดำำ�เนินิ การตามยุทุ ธศาสตร์ท์ ี่ผ่� ิดิ พลาดมาก จนเกิดิ ความเสีียหายเป็็นอย่า่ งมากต่่อองค์ก์ รหรืือกลุ่�มเป้า้ หมายของยุทุ ธศาสตร์์นั้้น� แต่่หากผู้้�นำำ�องค์์กรเชื่�อว่่า สภาพแวดล้้อมมีีความไม่่แน่่นอนสููงมาก จนเกิิดความกลััวและ หลีีกเลี่ย่� งความเสี่่ย� ง จนไม่่สามารถตััดสิินใจด้้วยสัญั ชาตญาณได้้ ก็็อาจไม่ต่ ััดสิินใจดำ�ำ เนิินการใด ๆ ใน เชิิงยุุทธศาสตร์์ แต่่ไปเน้้นการปรัับปรุุงหรืือเปลี่�่ยนแปลงในระดัับเล็็ก ๆ น้้อย ๆ แนวทางนี้้�แม้้ว่่าอาจ เกิดิ ประโยชน์ต์ ่่อองค์ก์ รและกลุ่�มเป้า้ หมายได้บ้ ้้าง แต่ก่ ็ไ็ ม่ส่ ามารถสร้า้ งผลลััพธ์แ์ ละผลกระทบในระดัับ ยุทุ ธศาสตร์ไ์ ด้้ ด้ว้ ยเหตุนุี้้� การตัดั สินิ ใจในเชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ภ์ ายใต้ส้ ถานการณ์ท์ ี่ม�่ ีีความไม่แ่ น่น่ อนสูงู จำำ�เป็น็ ต้อ้ งหลีีกเลี่ย่� งการมองความไม่่แน่น่ อนเป็็นขั้้ว� ตรงกัันข้า้ มที่่�สุดุ โต่ง่ เกิินไป ความไม่แ่ น่น่ อนมีีอยู่�หลายรูปู แบบและหลายระดับั ความเข้า้ ใจในระดับั และคุณุ ลักั ษณะของ ความไม่่แน่่นอนมีีผลต่่อกรอบความคิิดที่�่ใช้้เป็็นพื้้�นฐานในการคาดการณ์์และการวางยุุทธศาสตร์์ของ องค์์กรและพื้�้นที่�เ่ ป้า้ หมาย ท่่ามกลางสถานการณ์์และบริิบทที่เ�่ ต็็มไปด้ว้ ยความไม่่แน่น่ อนในทุุกด้า้ น ก็็ ยัังมีีข้้อมูลู ที่่น� ักั คาดการณ์์และวางแผนสามารถนำำ�มาใช้้ได้้ในการวิิเคราะห์์เพื่่�อวางแผนยุุทธศาสตร์์ นัับ ตั้ง� แต่แ่ นวโน้ม้ การเปลี่�ย่ นแปลงที่�่สามารถระบุไุ ด้้อย่่างชััดเจน โดยเฉพาะแนวโน้ม้ ใหญ่่หรืือเมกะเทรนด์์ เช่่น สังั คมสููงวััย กระบวนการเป็น็ เมืือง การเข้้าสู่่�สัังคมดิจิ ิทิ ััล เป็น็ ต้้น แนวโน้้มเหล่่านี้้ส� ามารถใช้เ้ ป็็น กรอบในการกำำ�หนดยุุทธศาสตร์์ได้้อย่า่ งน้้อยในระยะสั้น� และระยะกลาง นอกจากนี้้� เหตุุการณ์์หรืือการเปลี่�่ยนแปลงบางอย่่างอาจไม่่สามารถรัับรู้้�ได้้ในปััจจุุบััน แต่่ สามารถรัับรู้้�ได้้ (knowable) ในอนาคต ถ้้ามีีการสำำ�รวจและวิิเคราะห์์อย่่างถููกต้้อง เช่่น คุณุ ลัักษณะ ของทรััพยากรหรืือวััตถุุดิิบที่่�ใช้้ในการผลิิต สมรรถนะหรืือขีีดความสามารถของเทคโนโลยีีที่่�มีีอยู่�แล้้ว ในปััจจุุบันั ความเต็็มใจที่จ่� ะจ่่ายของผู้้�บริิโภค การเปลี่�่ยนแปลงพฤติิกรรมของผู้�ใช้้ถนนเมื่ �อมีีมาตรการ จำำ�กััดความเร็็ว เป็็นต้้น อย่า่ งไรก็ต็ าม แม้ไ้ ด้ว้ ิเิ คราะห์อ์ ย่า่ งถูกู ต้อ้ งและถ้ว้ นถี่แ�่ ล้ว้ แต่ย่ ังั ก็ค็ งมีีความไม่แ่ น่น่ อนส่ว่ นเหลืือ (residual uncertainty) ซึ่่ง� อาจมีีนัยั สำำ�คััญในเชิิงยุทุ ธศาสตร์์ ความไม่่แน่น่ อนในส่ว่ นเหลืือนี้้�เองที่เ่� ป็็น เป้า้ หมายสำ�ำ คัญั ในการวิเิ คราะห์เ์ พื่่อ� การคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ ความไม่แ่ น่น่ อนส่ว่ นเหลืือนี้้ส� ามารถ แบ่่งได้้ 4 กลุ่�ม22 ตามที่่�แสดงในตารางที่่� 11

การคาดการณ์เชงิ ยุทธศาสตร์ 106 ตารางที่ 11 รูปแบบความไม่แน่นอนส�ำหรบั การวางแผนยุทธศาสตร์ อนาคตที่่ช� ัดั เจน อนาคตทางเลือื ก ช่่วงพิสิ ััยของอนาคต อนาคตที่่ค� ลุุมเครืือ (a clear-enough (alternate futures) (a range of (true ambiguity) future) futures) คาดการณ์์ ภาพอนาคตเดีียวที่�่ มีีทางเลืือกของอนาคต ผลลัพั ธ์์เกิดิ ขึ้น� ได้้ ไม่ม่ ีีพื้้น� ฐานสำ�ำ หรัับการ อะไรได้้ แม่น่ ยำ�ำ มากพอสำ�ำ หรัับ จำำ�นวนไม่ม่ ากที่ก่� ำ�ำ หนด ภายในขอบเขตความ คาดการณ์อ์ นาคต บ้า้ ง การกำ�ำ หนด อนาคต เป็็นไปได้ห้ นึ่่�ง แต่่แยก ยุทุ ธศาสตร์์ ออกเป็น็ ฉากทัศั น์ไ์ ม่ไ่ ด้้ โดยอัตั โนมัตั ิิ เครื่ �องมืือ • เครื่องมือ • การวิเคราะห์การ • การวิเคราะห์ • การวิเคราะหร์ ูป วิิเคราะห์์ วางแผน ตััดสินิ ใจ อุปุ สงค์ท์ ี่่�ซ่่อน แบบและสิ่ ง� ยุทุ ธศาสตร์แ์ บบ (decision อยู่ � เปรีียบเทีียบ ดั้ง� เดิมิ analysis) • การคาดการณ์ • แบบจ�ำลอง • แบบจ�ำลอง เทคโนโลยีี พลวัตั ที่�่ไม่่เป็น็ วิเิ คราะห์ท์ าง เส้้นตรง เลืือก (option • การวางแผนฉาก (nonlinear valuation ทัศั น์์ dynamic models) models) • ทฤษฎีเกม ตััวอย่่าง • ยทุ ธศาสตร์การ • ยุทธศาสตรข์ องผู้ • การกา้ วเขา้ สู่ • การเขา้ ส่ตู ลาด เข้า้ สู่�ตลาดสาย ให้้บริิการ ตลาดใหม่่ เช่่น แอปพลิิเคชันั การบินิ ต้น้ ทุุน โทรศััพท์ท์ างไกล อินิ เดีีย ต่ำ�ำ� เพื่่อ� เข้า้ สู่�ตลาด • มัลตมิ ีเดียส�ำหรบั เปิิดสรีีในระดับั • การพฒั นาหรือ ผู้้�บริิโภค ท้อ้ งถิ่น� ซื้อ้� เทคโนโลยีี ใหม่ด่ ้้านอุปุ กรณ์์ • การเข้าสู่ตลาด • ยทุ ธศาสตร์เพิม่ อิิเล็็กทรอนิิกส์์ รัสั เซีียในปีี 2535 กำ�ำ ลัังการผลิติ ของโรงงานเคมีี ที่่�มา: ดัดั แปลงจาก Courtney et al. (1997)

107 การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ 1. อนาคตที่ชัดเจน (a clear-enough future) อนาคตกลุ่�มนี้้ส� ามารถพยากรณ์ก์ ารเปลี่ย่� นแปลงได้อ้ ย่า่ งแม่น่ ยำำ�พอที่จ�่ ะพัฒั นายุทุ ธศาสตร์ไ์ ด้้ แม้ว้ ่า่ จะยังั คงมีีความไม่แ่ น่น่ อนหลงเหลืืออยู่่�ก็ต็ าม และอาจมีีเหตุไุ ม่ค่ าดฝันั เกิดิ ขึ้น� ได้้ แต่ผ่ ลการพยากรณ์์ ก็ม็ ีีความคมชัดั และแคบมากพอที่ส�่ื่อ� ถึึงทิศิ ทางเชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ท์ ี่ช�่ ัดั เจน นัยั หนึ่ง่� คืือ ความไม่แ่ น่น่ อนส่ว่ น เหลืือไม่ไ่ ด้ม้ ีีผลต่อ่ การพัฒั นายุทุ ธศาสตร์์ และตัดั สินิ เลืือกเส้น้ ทางยุทุ ธศาสตร์ใ์ นอนาคตฐาน (baseline future) หรืืออาจกล่่าวได้ว้ ่่าเป็น็ ความไม่่แน่น่ อนในระดับั ที่ห่� นึ่่�ง ตัวั อย่่างเช่่น การเปลี่่ย� นแปลงด้้านประชากรที่ส่� ำำ�คััญ เช่น่ แนวโน้้มสัังคมสูงู วัยั ทำ�ำ ให้้องค์์กร ทั้้ง� ภาครััฐและเอกชนต้อ้ งวางแผนรองรับั จำ�ำ นวนคนในวััยแรงงานที่่�ลดลง รวมถึึงคนในวัยั เกษีียณที่�่เพิ่่ม� มากขึ้น� อีีกตัวั อย่า่ งหนึ่ง่� ในด้า้ นธุรุ กิจิ เช่น่ ห้า้ งสรรพสินิ ค้า้ ที่ม�่ ีีชื่่อ� เสีียงแห่ง่ หนึ่ง�่ เปิดิ ให้บ้ ริกิ ารมาเป็น็ เวลา นาน แต่เ่ ริ่ม� สังั เกตเห็น็ ว่า่ ร้า้ นค้า้ ออนไลน์ท์ ี่ข�่ ายของในราคาประหยัดั กว่า่ เริ่ม� ได้ร้ ับั ความนิยิ มมากขึ้น� จึึง จำ�ำ เป็น็ ต้อ้ งกำ�ำ หนดยุทุ ธศาสตร์เ์ พื่่อ� แข่ง่ ขันั กับั ช่อ่ งทางการขายใหม่เ่ หล่า่ นี้้� แต่ก่ ารกำ�ำ หนดยุทุ ธศาสตร์ด์ ังั กล่า่ วต้อ้ งเริ่ม� จากการทำำ�ความเข้า้ ใจเกี่ย�่ วกับั คู่่�แข่ง่ และการเปลี่ย�่ นแปลงของผู้้�บริโิ ภค ความรู้้�ดังกล่า่ วอาจ ไม่่ปรากฏอยู่�ทั่ว� ไป และเป็็นสาเหตุุของความไม่่แน่น่ อนที่่�มีีผลต่่อการกำ�ำ หนดยุทุ ธศาสตร์์ แต่่ก็็เป็น็ สิ่่ง� ที่่� สามารถรู้�ได้้ด้้วยการสำ�ำ รวจและวิิเคราะห์์เพิ่่�มเติิม เมื่�อทราบข้้อมููลดัังกล่่าวแล้้ว ความไม่่แน่่นอนส่่วน เหลืือก็็จะลดน้อ้ ยลง จนสามารถพััฒนายุุทธศาสตร์ไ์ ด้อ้ ย่่างมั่น� ใจมากขึ้น� 2. อนาคตทางเลือื ก (alternative futures) อนาคตกลุ่�มนี้้ส�ื่อ� ถึึงความไม่แ่ น่น่ อนเป็น็ ฉากทัศั น์ท์ ี่แ�่ ยกออกจากกันั อย่า่ งชัดั เจน การวิเิ คราะห์์ ไม่่สามารถระบุุได้้อย่่างแน่่ชััดว่่าผลลััพธ์์ในอนาคตจะเป็็นฉากทััศน์์ใด แต่่อย่่างน้้อยก็็สามารถคาด ประมาณระดับั ความเป็น็ ไปได้ข้ องแต่ล่ ะฉากทัศั น์ไ์ ด้้ ยุทุ ธศาสตร์ท์ ี่พ�่ ัฒั นามาจากการวิเิ คราะห์ฉ์ ากทัศั น์์ สามารถปรัับเปลี่�่ยนองค์์ประกอบไปได้้ เมื่�อภาพอนาคตในแต่่ละฉากทััศน์์สามารถพยากรณ์์ได้้อย่่าง ชัดั เจนมากขึ้�น ตััวอย่่างหนึ่่�งของความไม่่แน่่นอนในลัักษณะนี้้�ที่่�มีีนััยสำ�ำ คััญสำำ�หรัับการวางยุุทธศาสตร์์ของ องค์ก์ ร คืือ การเปลี่ย่� นแปลงด้า้ นนโยบายและกฎหมาย เช่น่ การเปลี่ย่� นแปลงกฎหมายไทยเกี่ย่� วกับั การ ประกอบวิชิ าชีีพเวชกรรมของแพทย์ช์ าวต่า่ งชาติใิ นประเทศไทย มีีผลอย่า่ งยิ่ง� ต่อ่ องค์ก์ รที่เ�่ กี่ย�่ วข้อ้ งทั้้ง� โรง พยาบาลและสถาบันั อุดุ มศึึกษาที่เ�่ ปิดิ สอนด้า้ นการแพทย์์ ในด้า้ นหนึ่ง�่ นโยบายส่ง่ เสริมิ การท่อ่ งเที่ย่� วเชิงิ การแพทย์์ (medical tourism) และศููนย์์กลางรัักษาพยาบาล (medical hub) ทำ�ำ ให้้เกิิดความจำำ�เป็น็ ในการเพิ่่�มบุุคลากรด้้านการแพทย์์ของประเทศ แต่่ในขณะเดีียวกัันก็็มีีความเสี่่�ยงและความกัังวลใน ด้้านมาตรฐานและความปลอดภััยที่�่มาพร้้อมกัับการเปิิดโอกาสดัังกล่่าว การเปลี่่�ยนแปลงนโยบายและ กฎหมายของรััฐบาลไปในทิิศทางใดทิิศทางหนึ่่�ง ย่่อมมีีผลอย่่างยิ่�งต่่อการดำ�ำ เนิินงานของหน่่วยงานที่่� เกี่ย�่ วข้อ้ ง

การคาดการณ์เชงิ ยุทธศาสตร์ 108 อีีกสาเหตุุหนึ่่�งของความไม่่แน่่นอนเชิิงฉากทััศน์์เกิิดจากความไม่่ชััดเจนเกี่�่ยวกัับยุุทธศาสตร์์ ที่่�บริิษััทหรืือองค์์กรคู่่�แข่่งจะเลืือกดำำ�เนิินการในอนาคต ซึ่�่งยากต่่อการรัับรู้้�และสัังเกตการณ์์หรืือการ พยากรณ์์ ตััวอย่่างเช่่น ในธุุรกิิจที่่�มีีการผููกขาดโดยผู้�ขายน้้อยราย เช่่น ธุุรกิิจด้้านปิิโตรเคมีี ความไม่่ แน่่นอนพื้�้นฐานประการหนึ่�่งคืือแผนการขยายกำำ�ลัังผลิิตของคู่�แข่่ง เนื่่�องจากกำำ�ลัังผลิิตที่่�เพิ่่�มมากขึ้�น ย่อ่ มมีีผลต่่อราคาและกำำ�ไรของแต่่ละบริษิ ััท การตััดสินิ ใจที่จ�่ ะขยายหรืือไม่ข่ ยายกำำ�ลังั ผลิติ จึึงขึ้น� อยู่่�กับั การตัดั สินิ ใจของคู่�แข่ง่ ด้ว้ ยเช่น่ กันั 23 ความไม่แ่ น่น่ อนในลักั ษณะนี้้ถ� ืือเป็น็ ความไม่แ่ น่น่ อนในระดับั ที่ส�่ อง เมื่อ� ภาพอนาคตทางเลืือกที่เ�่ ป็น็ ไปได้ส้ ามารถแยกออกเป็น็ ฉาก ๆ ได้อ้ ย่า่ งชัดั เจน และยากที่จ�่ ะพยากรณ์์ ได้้ว่า่ อนาคตจะลงเอยในฉากใด การพััฒนายุทุ ธศาสตร์จ์ ึึงต้้องคำำ�นึึงถึึงความไม่่แน่น่ อนดังั กล่่าวด้้วย 3. ช่่วงพิสิ ัยั ของอนาคต (a range of futures) ในอีีกระดับั หนึ่ง�่ ของความไม่แ่ น่น่ อน ภาพอนาคตที่ม�่ ีีโอกาสเกิดิ ขึ้น� ไม่ส่ ามารถแบ่ง่ ออกเป็น็ ทาง เลืือกที่�่แยกออกจากกัันอย่่างชััดเจน แต่่สามารถเกิิดขึ้�นในช่่วงพิิสััยที่�่ต่่อเนื่่�องกัันภายในพื้้�นที่่�ที่�่กำ�ำ หนด โดยชุุดตััวแปรสำ�ำ คัญั ในกรณีีนี้้� องค์ป์ ระกอบของยุทุ ธศาสตร์์สามารถเปลี่�ย่ นแปลงได้้ เมื่อ� ผลลััพธ์ข์ อง อนาคตสามารถพยากรณ์์ได้้ชััดเจนมากขึ้ �น ตัวั อย่า่ งหนึ่ง่� ของความไม่่แน่น่ อนระดัับที่ส�่ ามคืือ สถานการณ์์ที่�่บริิษััทหนึ่ง�่ ต้้องการเข้้าไปเปิิด ตลาดในอีีกประเทศหนึ่�่งที่�่ไม่่มีีประสบการณ์์มาก่่อนและไม่่เคยมีีผลิิตภััณฑ์์ดัังกล่่าววางขายอยู่ �ในตลาด นั้้�นมาก่่อน ผลลััพธ์จ์ ากการวิิจัยั ตลาดอาจช่ว่ ยกำำ�หนดช่ว่ งความเป็็นไปได้้ที่ส่� ินิ ค้า้ ของบริิษัทั ดังั กล่่าวจะ สามารถแข่ง่ ขันั ได้จ้ นมีีส่ว่ นแบ่ง่ ตลาดอยู่่�ที่ช� ่ว่ งร้อ้ ยละ 10-30 ในกรณีีนี้้� ภาพอนาคตไม่ส่ ามารถแบ่ง่ ออก เป็น็ ฉากทััศน์ท์ ี่แ่� ยกออกจากกัันได้้อย่่างชััดเจน ความไม่่แน่่นอนในระดัับที่�แ่ ตกต่่างกันั มากระหว่า่ งร้้อย ละ 10 กับั ร้อ้ ยละ 30 มีีผลต่อ่ ยุทุ ธศาสตร์ท์ ี่บ่� ริษิ ัทั จะเลืือกดำำ�เนินิ การ ความไม่แ่ น่น่ อนรูปู แบบนี้้ม� ักั เป็น็ เงื่อ� นไขขององค์ก์ รและบริษิ ัทั ที่�อ่ ยู่�ในธุุรกิจิ ที่ข่� ัับเคลื่่�อนอย่า่ งรวดเร็็วด้้วยนวัตั กรรมทางเทคโนโลยีี 4. อนาคตที่�่คลุมุ เครือื (true ambiguity) ความไม่่แน่่นอนระดัับที่�่สี่่�เกิิดจากการปฏิิสััมพัันธ์์ของปััจจััยไม่่แน่่นอนหลายปััจจััย ซึ่่�งทำำ�ให้้ เกิิดสถานการณ์์ที่�่ไม่่สามารถพยากรณ์์ได้้ทั้้�งในเชิิงฉากทััศน์์หรืือแม้้แต่่ช่่วงพิิสััยความเป็็นไปได้้ ความ ไม่่แน่่นอนส่่วนหนึ่�่งเป็็นเพราะความยากหรืือไม่่สามารถที่่�จะระบุุตััวแปรสำำ�คััญทั้้�งหมดที่�่กำำ�หนดภาพ อนาคต แม้ว้ ่า่ ความไม่แ่ น่น่ อนระดับั นี้้ม� ีีอยู่�ไม่ม่ าก แต่ก่ ็เ็ กิดิ ขึ้น� ได้ใ้ นหลายกรณีี เช่น่ บริษิ ัทั ที่ต่� ้อ้ งการเปิดิ ตัวั สินิ ค้า้ ที่เ่� ป็น็ นวัตั กรรมในตลาดใหม่ม่ ักั ประสบความไม่แ่ น่น่ อนหลายด้า้ นพร้อ้ มกันั ทั้้ง� ด้า้ นเทคโนโลยีี ด้า้ นความต้้องการของผู้้�บริิโภค รวมไปถึึงด้้านกฎหมายและระเบีียบต่่าง ๆ การกำำ�หนดยุุทธศาสตร์์ใน สถานการณ์ด์ ังั กล่่าวเป็็นเรื่อ� งยาก แต่โ่ ดยมาก เมื่อ� เวลาผ่่านไป การปรับั ตััวของตลาดและบริิบทต่่าง ๆ อาจทำำ�ให้ค้ วามไม่แ่ น่่นอนลดน้้อยลงจนถึึงความไม่่แน่น่ อนระดัับที่่� 3 และระดัับที่�่ 2 จนสามารถพััฒนา ยุทุ ธศาสตร์์ที่่เ� หมาะสมต่่อไปได้้

109 การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ การประเมินระดับและรปู แบบของความไม่แน่นอนตามแนวคิดข้างต้นจะช่วยให้การก�ำหนด ยทุ ธศาสตรม์ ีความคมชดั มากยง่ิ ขึ้น แนน่ อนวา่ ไมม่ ยี ทุ ธศาสตรห์ รือการวางแผนใดทส่ี ามารถท�ำใหค้ วาม ไมแ่ นน่ อนหายไปได้ แต่กรอบแนวคิดเก่ยี วกบั ความไม่แนน่ อนจะท�ำให้สามารถพัฒนาและก�ำหนดทาง เลือกเชงิ ยทุ ธศาสตรท์ มี่ ขี อ้ มลู และเหตผุ ลรองรบั และเพมิ่ ความมั่นใจมากขึ้นในการตดั สนิ ใจในแตล่ ะทาง เลือก มิติ ิิของความไม่่แน่่นอน จากประสบการณ์์ของผู้�เขีียนในโครงการคาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์ ทั้้�งในฐานะนัักวิิจััยและในฐานะผู้� ดำำ�เนิินกระบวนการ ความท้้าทายหนึ่�่งของการคาดการณ์ท์ ี่�่ให้้ความสำำ�คััญกัับความไม่่แน่่นอนคืือ การ วิเิ คราะห์ป์ ระเภทและระดับั ของความไม่แ่ น่น่ อน ทั้้ง� นี้้� องค์ป์ ระกอบของความไม่แ่ น่น่ อนสามารถแจกแจง ได้้หลายมิิติิ ทั้้�งระดัับความไม่่แน่่นอน คุุณลัักษณะของความไม่่แน่่นอน ไปจนถึึงองค์์ความรู้�ที่�เป็็นพื้้�น ฐานของการประเมิินความไม่่แน่น่ อน รวมถึึงคุุณค่่าที่�่แฝงอยู่�ในแต่ล่ ะทางเลืือก (value-ladeness of choices) ตามรายละเอีียดดังั นี้้� ความไม่่แน่น่ อนเชิงิ สถิติ ิิ (statistical uncertainty) หมายถึึง ความไม่่แน่น่ อนที่�ส่ ามารถระบุุ และแสดงได้ใ้ นเชิงิ สถิติ ิิ โดยเฉพาะในเชิงิ พิสิ ัยั (range) หรืือช่ว่ งความเป็น็ ไปได้้ (probabilities) ของการ เกิดิ เหตุกุ ารณ์ห์ รืือปรากฏการณ์์ เช่น่ ความไม่แ่ น่น่ อนที่่เ� กิิดจากความไม่่เที่ย�่ งที่่�เกิดิ จากการวัดั การสุ่่�ม รวมถึึงการประเมินิ ค่่า ความไม่แ่ น่น่ อนเชิงิ ฉากทัศั น์์ (scenario uncertainty) หมายถึึง ความไม่แ่ น่น่ อนที่ไ่� ม่ส่ ามารถ แสดงได้ใ้ นเชิงิ ระดับั ความเป็น็ ไปได้ข้ องการเกิดิ เหตุกุ ารณ์์ แต่ส่ ามารถระบุไุ ด้ใ้ นเชิงิ ผลลัพั ธ์ท์ ี่อ�่ าจเกิดิ ขึ้น� สาเหตุหุ นึ่ง�่ ที่ค�่ วามไม่แ่ น่น่ อนรูปู แบบนี้้ไ� ม่ส่ ามารถระบุเุ ป็น็ ระดับั ความเป็น็ ไปได้้ เป็น็ เพราะความรู้�เกี่ย�่ ว กับั กลไกที่เ�่ ชื่อ� มสาเหตุกุ ับั ผลลัพั ธ์ย์ ังั ไม่เ่ พีียงพอ ความไม่แ่ น่น่ อนรูปู แบบนี้้จ� ึึงมักั แสดงออกมาในลักั ษณะ ประโยค “สมมติิว่่า” (what-if) ความไม่รู่้�ที่ต� ระหนักั ได้้ (recognized ignorance) หมายถึึง เหตุกุ ารณ์ห์ รืือปรากฏการณ์์ไม่่ แน่น่ อนที่ส่� ามารถจินิ ตนาการได้้ แต่ไ่ ม่ส่ ามารถประเมินิ ความเป็น็ ไปได้แ้ ละผลลัพั ธ์์ เนื่่อ� งจากข้อ้ จำ�ำ กัดั ใน การคาดการณ์์ เนื่่อ� งจากเป็น็ ระบบอลวนหรืือเคออส (chaos) หรืือเนื่่อ� งจากยังั ไม่ท่ ราบถึึงกระบวนการ เชิงิ สาเหตุุและผลลัพั ธ์์ บริิบทของความไม่่แน่่นอน การกำ�ำ หนดความไม่่แน่่นอนขึ้้น� อยู่่�กัับกรอบปััญหา เริ่�มตั้ง� แต่่ว่่า ปััญหานั้้�นอยู่่�ภายในหรืือภายนอกขอบเขตของระบบที่ต�่ ้้องการศึึกษาและคาดการณ์์ สาเหตุุของความไม่่แน่่นอน อีีกวิิธีีการหนึ่่�งในการวิิเคราะห์์ความไม่่แน่่นอนมุ่่�งไปที่�่สาเหตุุ ของความไม่แ่ น่น่ อน ซึ่ง�่ แบ่ง่ ได้้ 2 กลุ่�มหลักั กลุ่�มแรกเป็น็ ความไม่แ่ น่น่ อนจากความรู้�ที่ไ� ม่ส่ มบูรู ณ์ห์ รืือไม่่ ถูกู ต้อ้ ง (knowledge-related/epistemic uncertainty) ความไม่แ่ น่น่ อนที่�่เกิดิ จากสาเหตุุด้้านความ รู้�อาจสามารถลดลงได้้ด้้วยการศึึกษาและวิิจััย ด้้วยกรอบแนวคิิด กระบวนการหรืือวิิธีีการใหม่่ที่�่ทำำ�ให้้

การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ 110 ความรู้�ถูกต้้องและสมบูรู ณ์์มากขึ้น� แต่่ในทางกลับั กััน ความไม่แ่ น่่นอนก็อ็ าจเพิ่่�มขึ้�นได้้ เมื่อ� มีีข้อ้ มูลู และ ความรู้ �มากขึ้ �นเช่่นกััน กลุ่�มที่ส�่ องเป็น็ ความไม่แ่ น่น่ อนจากความแปรปรวนของคุณุ สมบัตั ิพิ ื้น้� ฐานของระบบ (variabili- ity-related/ontic uncertainty) ที่�่ไม่่สามารถคาดการณ์์พฤติิกรรมของระบบได้้ ความไม่แ่ น่น่ อนรููป แบบนี้้โ� ดยมากไม่ส่ ามารถลดลงได้ด้ ้ว้ ยความรู้้�จากการวิจิ ัยั แม้ว้ ่า่ การศึึกษาวิจิ ัยั อาจสามารถทำำ�ให้เ้ ข้า้ ใจ ถึึงคุุณลัักษณะของระบบในภาพรวมได้้ในระดัับหนึ่�่ง แต่่ก็็เป็็นเรื่�องยากที่่�จะพยากรณ์์การเปลี่�่ยนแปลง ของพฤติกิ รรมของระบบ หรืือแม้แ้ ต่ค่ ุณุ ลักั ษณะขององค์ป์ ระกอบย่อ่ ยที่เ�่ ป็น็ ส่ว่ นหนึ่ง�่ ของระบบ อย่า่ งไร ก็็ตาม ความไม่่แน่่นอนที่�่เกิิดขึ้�นทั่่�วไปมัักเกิิดขึ้�นจากสาเหตุุทั้้�งสองด้้านพร้้อมกััน และไม่่สามารถแยก สาเหตุทุ ั้้�งสองอย่่างออกจากกัันได้อ้ ย่า่ งชััดเจนเสมอไป ฐานความรู้�เกี่�่ยวกัับความไม่่แน่่นอน หมายถึึงระดับั ความน่่าเชื่อ� ถืือของข้อ้ มููลและความรู้�ที่� ใช้้ในการประเมิินความไม่่แน่่นอน ซึ่่�งแบ่่งเป็็นระดัับมาก ปานกลางหรืือน้้อย การประเมิินฐานความรู้� จะทำำ�ให้ส้ ามารถกำำ�หนดได้ว้ ่า่ ความไม่แ่ น่น่ อนจะลดลงได้ห้ รืือไม่แ่ ละเท่า่ ใด ถ้า้ มีีการศึึกษาและวิจิ ัยั เพิ่่ม� เติมิ คุุณค่่าที่�่ใช้้ในการประเมิิน คุุณค่่าหรืือค่่านิิยมของแต่่ละคนในของเหตุุการณ์์ที่่�ต้้องการคาด การณ์์ นัยั หนึ่ง�่ คืือ ระดับั ความเป็น็ วัตั ถุวุ ิสิ ัยั (objectivity) หรืืออัตั วิสิ ัยั (subjectivity) ของการประเมินิ นั้้�น ทั้้�งกรอบความคิิดและมุมุ มองที่ใ่� ช้้ในการวิิเคราะห์์ ข้อ้ มูลู และความรู้�ที่�เลืือกใช้ใ้ นการวิิเคราะห์์ รวม ถึึงคำำ�อธิิบายและบทสรุุปที่�่นำ�ำ เสนอ คณะทำำ�งานหรืือผู้�เชี่�่ยวชาญที่่�เข้้าร่่วมกระบวนการอาจประเมิิน ระดัับความไม่่แน่น่ อนแตกต่า่ งกันั เนื่่อ� งจากมีีมุมุ มองและกรอบแนวคิิด กระบวนการและวิิธีีการที่�แ่ ตก ต่่างกััน การวิิเคราะห์ค์ วามไม่่แน่่นอนจึึงควรทบทวนว่่า ผลลััพธ์ท์ ี่�่ได้จ้ ากการประเมิินความไม่่แน่น่ อน เกิดิ จากคุุณค่่าและค่า่ นิยิ มของผู้้�ประเมินิ มากน้อ้ ยเท่่าใด เพื่่�อปรับั เปลี่่ย� นผลลััพธ์์ตามความเหมาะสม ผลกระทบ อีีกเกณฑ์์หนึ่�่งที่�่ใช้้ประเมิินปััจจััยขัับเคลื่่�อนร่่วมกัับความไม่่แน่่นอนในการวิิเคราะห์์และพยากรณ์์ภาพ อนาคตคืือ ผลกระทบที่ป�่ ัจั จัยั นั้้น� จะมีีต่อ่ องค์ก์ รหรืือพื้น้� ที่ศ่� ึึกษา คำ�ำ ถามหลักั ในส่ว่ นนี้้ค� ืือ ปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� น แต่่ละประการจะทำ�ำ ให้้เกิิดการเปลี่่�ยนแปลงขององค์์กรหรืือพื้้�นที่่�ศึึกษามากน้้อยเท่่าใดภายในช่่วงเวลา ของการคาดการณ์์ การประเมินิ ผลกระทบนัยั หนึ่ง่� คืือการประเมินิ ว่า่ ปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นนั้้น� มีีความสำำ�คัญั มากน้้อยเท่่าใดในเชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ ในกระบวนการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ท์ั่่ว� ไป การประเมินิ ทั้้ง� ผลกระทบและความไม่แ่ น่น่ อน จะพึ่ง�่ ความคิดิ เห็น็ ของผู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีียหรืือผู้�เชี่ย่� วชาญในการประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ัตั ิกิ ารหรืือการสำำ�รวจเดล ฟาย โดยให้ป้ ระเมินิ ผลกระทบเป็น็ 3 ระดับั คืือ สููง กลาง และต่ำ�ำ� คำ�ำ ถามหนึ่�่งที่ผ่�ู้�เข้า้ ร่ว่ มประชุุมเชิิง ปฏิบิ ััติกิ ารมักั สงสััยคืือ ผลกระทบที่ว่� ่า่ นี้้เ� ป็น็ ผลกระทบต่อ่ อะไร คำำ�ตอบคืือ ขึ้น� อยู่่�กัับขอบเขตของการ คาดการณ์์ ทั้้�งในด้้านวััตถุุประสงค์์และขอบเขตเชิิงพื้้�นที่่� หากวััตถุุประสงค์์ของการคาดการณ์์คืือเพื่่�อ

111 การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ ปรับปรงุ หรือพัฒนายุทธศาสตรอ์ งค์กร ผลกระทบที่จะวิเคราะห์ก็จะมงุ่ ไปท่อี งคก์ ร หากวตั ถุประสงค์ อยทู่ ก่ี ารพฒั นานโยบายสาธารณะ การวเิ คราะหผ์ ลกระทบกจ็ ะมงุ่ ไปทเ่ี ปา้ หมายเชงิ พื้นท่ี เชน่ ประเทศ ภูมภิ าค หรือเมอื ง เป็นต้น

การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ 112 การประเมนิ ผลกระทบ ความไมแ่ นน่ อน คณะทำำ�งานหรืือผู้�เข้า้ ร่ว่ มกระบวนการสามารถใช้ก้ รอบแนวคิดิ เกี่ย่� วกับั ความไม่แ่ น่น่ อนข้า้ งต้น้ เป็น็ เกณฑ์์ ในการประเมิินว่่า ปััจจััยขัับเคลื่่�อนใดมีีความแน่่นอนมากน้้อยเท่่าใด จากนั้้�นจึึงนำ�ำ ผลที่�่ได้้ไปประเมิิน ต่อ่ ด้ว้ ยเกณฑ์์ระดัับผลกระทบที่ค�่ ิิดว่า่ จะเกิดิ ขึ้�นกัับองค์ก์ รหรืือพื้้�นที่ศ�่ ึึกษา ตารางที่่� 12 แสดงตารางประเมินิ ผลกระทบ-ความไม่่แน่่นอนของปัจั จััยขัับเคลื่่�อน ซึ่่�งใช้ก้ ััน อย่า่ งแพร่ห่ ลายในการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ จากรายชื่อ� สัญั ญาณหรืือปัจั จัยั สำำ�คัญั ที่ไ�่ ด้ก้ วาดสัญั ญาณ มาก่อ่ นหน้า้ นี้้� คณะทำ�ำ งานหรืือผู้�เข้า้ ร่ว่ มกระบวนการจะร่ว่ มกันั ประเมินิ ผลกระทบและความไม่แ่ น่น่ อน ของปััจจัยั เหล่่านั้้�นลงในตารางดัังกล่า่ ว เมื่อ� ทำ�ำ แล้้วเสร็็จ ก็จ็ ะเห็น็ ว่า่ ปััจจัยั ใดควรนำ�ำ มาพิิจารณาใช้ใ้ น การสร้า้ งอนาคตทางเลืือกหรืือฉากทััศน์์ และปัจั จััยใดใช้ใ้ นการสร้า้ งภาพอนาคตฐานตามแนวโน้ม้ เพื่่�อ สร้้างยุทุ ธศาสตร์ร์ องรับั ต่่อไป ตารางที่่� 12 แนวทางการวางแผนตามระดัับความไม่แ่ น่่นอนและระดับั ผลกระทบ ระดับั ผลกระทบ (impact) สูงู กลาง ต่ำ��ำ ะด ัับความไม ่่แน ่่นอน (uncertainty) (1) ปััจจัยั สำ�ำ คััญที่�่สุดุ ที่่�ใช้้สร้า้ ง (2) ปัจั จััยสำำ�คััญที่ใ่� ช้ส้ ร้้าง (3) ประเมิินและติดิ ตาม ต่ �ำำ� กลาง ส ููง ฉากทััศน์์ ฉากทััศน์์ (4) ปััจจัยั สำ�ำ คัญั ที่�่ใช้ส้ ร้้าง (5) ปััจจัยั ที่ค่� วรคำ�ำ นึึงในการ (6) สังั เกตการณ์์ ฉากทััศน์์ วางแผน (7) ประเด็น็ วิิกฤติทิ ี่�ต่ ้้องอยู่� (8) ปััจจัยั สำำ�คัญั ที่่�ควรคำำ�นึึงใน (9) สังั เกตการณ์์ ในแผนยุทุ ธศาสตร์์แล้ว้ การวางแผน

113 การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ ปัจจุยในกลมุ่ แรก คือ ปจั จัยท่มี ผี ลกระทบสงู แต่มีความไมแ่ นน่ อนปานกลางและสงู (ช่อง 1 และ 4) และผลกระทบปานกลาง แตม่ ีความไมแ่ นน่ อนสงู (ชอ่ ง 2) ปจั จยั เหลา่ นี้สามารถน�ำมาใชใ้ นการ วเิ คราะหแ์ ละก�ำหนดภาพอนาคตทางเลือกหรือฉากทศั นไ์ ด้ สว่ นปจั จยั ทมี่ ผี ลกระทบระดบั สงู แตม่ ีความ ไมแ่ นน่ อนต�่ำ (ชอ่ ง 7) ถือเป็นภาพอนาคตฐานที่สามารถก�ำหนดเป็นประเดน็ วิกฤตทิ ต่ี ้องบรรจุในแผน ยทุ ธศาสตรใ์ นปจั จบุ นั โดยอาจรวมไปถงึ ปจั จยั ทม่ี ผี ลกระทบระดบั ปานกลาง และมีความไมแ่ นน่ อนต�่ำ (ชอ่ ง 8) และประเด็นที่ผลกระทบอยูใ่ นระดบั ปานกลาง และความไมแ่ น่นอนระดับปานกลาง (ช่อง 5) ส่ว่ นปัจั จัยั ที่ม�่ ีีผลกระทบระดับั ต่ำ��ำ ทั้้ง� ที่ม�่ ีีความไม่แ่ น่น่ อนสูงู กลางหรืือต่ำ�ำ� (ช่อ่ ง 3, 6, 9) ก็ใ็ ห้ม้ ีี กระบวนการสังั เกตการณ์์ โดยไม่ต่ ้อ้ งมีีการระบุไุ ว้ใ้ นแผนยุทุ ธศาสตร์์ แต่ส่ ำ�ำ หรับั ประเด็น็ ที่ม่� ีีผลกระทบต่ำ�ำ� แต่ค่ วามไม่แ่ น่น่ อนสูงู นั้้น� อาจต้อ้ งประเมินิ และติดิ ตามเป็น็ ระยะ เนื่่อ� งจากอาจผลิกิ ผันั กลายเป็น็ ปัจั จัยั ที่�่มีีผลกระทบสููงได้ใ้ นอนาคต การวิเิ คราะห์ร์ ะดับั ความไม่แ่ น่น่ อนและผลกระทบในขั้้น� ตอนนี้้อ� าจดำำ�เนินิ การโดยผู้้�วิเิ คราะห์์ เป็น็ หลักั แต่ใ่ นบางกรณีีอาจดำ�ำ เนินิ กระบวนการคาดการณ์แ์ บบมีีส่ว่ นร่ว่ ม ซึ่ง�่ เน้น้ การจัดั การประชุมุ เชิงิ ปฏิิบัตั ิกิ ารกัับกลุ่�มผู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่่วนเสีียที่�่ได้้วิเิ คราะห์์ไว้้ในขั้้น� ตอนก่่อนหน้า้ นี้้� อีีกวิิธีีการหนึ่ง่� ที่ใ�่ ช้ก้ ัันอย่่าง แพร่ห่ ลายในการประเมินิ ระดับั ความไม่แ่ น่น่ อนและผลกระทบคืือ การสำำ�รวจแบบเดลฟาย (delphi) โดย การส่ง่ คำ�ำ ถามไปยังั ผู้�เชี่ย่� วชาญที่ไ�่ ด้เ้ ลืือกไว้้ เมื่อ� ให้ผู้้�เชี่ย�่ วชาญประเมินิ ระดับั ของผลกระทบและความไม่่ แน่น่ อนของปัจั จัยั ต่า่ ง ๆ และได้ผ้ ลการสำ�ำ รวจรอบแรกแล้ว้ จึึงส่ง่ ผลดังั กล่า่ วกลับั ไปให้ก้ ับั ผู้้�ตอบคำ�ำ ถาม ชุดุ เดิมิ เพื่่อ� สอบถามว่า่ จะเปลี่ย�่ นคำำ�ตอบหรืือไม่่และอย่่างไร เมื่�อได้้เห็น็ คำำ�ตอบของคนอื่่น� แล้ว้ หากยััง มีีความเห็็นต่่าง ก็จ็ ะให้้อธิิบายเพิ่่�มเติิมไปในคำ�ำ ตอบ จากนั้้น� คณะทำ�ำ งานจะนำำ�ผลลัพั ธ์ท์ ี่ไ่� ด้จ้ ากการสำ�ำ รวจเดลฟายรอบแรกและรอบที่ส่� องไปสร้า้ ง ชุดุ คำำ�ถามรอบที่ส�่ าม ซึ่�่งนำ�ำ เสนอทั้้ง� ผลลััพธ์์ที่ไ�่ ด้้จากประมวลมาจากรอบที่่ส� อง รวมถึึงคำ�ำ อธิิบายของคำ�ำ ตอบที่แ�่ ตกต่า่ งมาจากผู้�เชี่ย�่ วชาญคนอื่่น� ชุดุ คำ�ำ ถามรอบที่ส่� ามอาจเปิดิ โอกาสให้ค้ นอื่่น� โต้แ้ ย้ง้ คำ�ำ ตอบและ คำำ�อธิบิ ายที่น่� ำ�ำ เสนอไป โดยใช้ข้ ้อ้ มูลู หรืือข้อ้ เท็จ็ จริงิ ที่ม�่ ีีอยู่� ข้อ้ โต้แ้ ย้ง้ เหล่า่ นี้้จ� ะนำำ�เสนอต่อ่ ไปในชุดุ คำ�ำ ถาม รอบที่ส�่ ี่่แ� ละห้้า รวมทั้้ง� ประเด็น็ ที่�ท่ ั้้�งกลุ่�มเห็น็ พ้อ้ งกัันเป็น็ ฉัันทามติิ ทั้้�งนี้้� จำำ�นวนรอบของการเก็็บข้อ้ มูลู ในกระบวนการเดลฟายขึ้น� อยู่่�กับั ความเหมาะสมและข้อ้ จำ�ำ กัดั ด้า้ นเวลา รวมถึึงทรัพั ยากรที่ใ่� ช้ใ้ นการเก็บ็ ข้้อมูลู และประมวลผล24

การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ 114 การประชมุ เชงิ ปฏบิ ตั กิ าร เพอ่ื กวาดสญั ญาณ หนึ่�่งในวิิธีีการพื้้�นฐานของการกวาดสััญญาณคืือ การประมวลและวิิเคราะห์์ข้้อมููลทุุติิยภููมิิที่่�ได้้จากการ วิจิ ััยเอกสาร ทั้้�งวารสารวิชิ าการ รายงาน ข่า่ ว และสิ่�งตีีพิิมพ์ร์ ููปแบบต่่าง ๆ รวมถึึงการเก็็บข้้อมูลู ปฐม ภูมู ิจิ ากการออกแบบสอบถามหรืือสัมั ภาษณ์ผ์ู้�เชี่ย�่ วชาญในด้า้ นต่า่ ง ๆ ที่เ่� กี่ย�่ วข้อ้ ง จากนั้้น� จึึงนำำ�ข้อ้ มูลู ที่่� ได้ม้ าวิเิ คราะห์ใ์ ห้เ้ ห็น็ ถึึงคุณุ ลักั ษณะของการเปลี่ย�่ นแปลง ทั้้ง� รูปู แบบ ทิศิ ทางและอัตั ราการเปลี่ย�่ นแปลง และปัจั จััยขัับเคลื่่�อนที่�่คาดว่่าทำำ�ให้เ้ กิดิ การเปลี่่�ยนแปลงดัังกล่า่ ว นอกจากการวิจิ ัยั เอกสาร คณะทำำ�งานยังั สามารถจัดั การประชุุมเชิงิ ปฏิบิ ััติิการกัับผู้้�เชี่ย�่ วชาญ ทั้้�งในและนอกองค์์กร เพื่่�อให้้ได้้ข้้อมููลและทำำ�ความเข้้าใจเกี่่�ยวกัับแนวโน้้มการเปลี่�่ยนแปลง ประเด็็น อุบุ ััติใิ หม่่ เหตุไุ ม่ค่ าดฝันั รวมถึึงปัจั จัยั ขัับเคลื่่อ� นต่่าง ๆ โดยมีีรายละเอีียดและขั้�นตอนโดยคร่า่ วดัังนี้้� การเตรีียมการ ก่อ่ นการจัดั การประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ัตั ิกิ ารเพื่่อ� กวาดสัญั ญาณ คณะทำำ�งานควรสรุปุ และเตรีียมการดังั ต่อ่ ไปนี้้� • รปู แบบ: การจดั ประชมุ เชงิ ปฏบิ ตั กิ ารทแี่ บง่ เปน็ กลมุ่ ยอ่ ยประมาณกลมุ่ ละ 5-8 คน ขึ้นอยกู่ บั จ�ำนวนกระบวนกรหลักและกระบวนกรประจ�ำกลุ่ม • บทสรปุ ขอบเขตการคาดการณ์: ท้ังในเชิงหัวข้อ พื้นที่ ช่วงเวลา ฯลฯ เพื่อใชเ้ ป็นกรอบใน การกวาดสัญญาณ • ระยะเวลา: 1-2 วัน โดยขึ้นอยกู่ ับความละเอยี ดและความครอบคลมุ ทตี่ อ้ งการ • ผู้เข้าร่วมประชุม: ผู้มีส่วนได้ส่วนเสียส�ำคัญทั้งภายในและภายนอกองค์กร โดยเฉพาะผู้น�ำ องค์กร เพื่อให้เกิดความหลากหลายในด้านกรอบแนวคิดและมุมมอง และความรู้สึกเป็น เจ้าของและการยอมรบั ในกระบวนการ เพื่อน�ำไปสกู่ ารด�ำเนินการจรงิ ต่อไป ในขณะเดียวกัน ก็ต้องมีผู้เช่ียวชาญในด้านท่ีเกี่ยวข้อง เพื่อให้ข้อมูลที่ใช้ในการประเมินในกระบวนการกวาด สญั ญาณมีความน่าเช่อื ถอื และตง้ั อยบู่ นหลกั ฐานหรือข้อมลู เชิงประจกั ษท์ เี่ ชื่อถือได้

115 การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ • พ้ืนที่จัดประชุม: ควรกว้างขวางมากพอส�ำหรับให้ผู้เข้าร่วมประชุมสามารถลุกเดินไปมาได้ ถา้ หากมีกลมุ่ ยอ่ ยหลายกลุ่ม ก็ควรมีระยะห่างระหวา่ งกลมุ่ เพอ่ื ไม่ได้เสียงดังรบกวนกนั ได้ • อปุ กรณส์ �ำหรบั การประชมุ : กระดานไวทบ์ อรด์ หรือกระดานฟลบิ ชารท์ พรอ้ มกระดาษ ปากกา เมจกิ กระดาษโพสต์อิท วััตถุุประสงค์์ การประชุุมเชิิงปฏิบิ ััติิการเพื่่อ� การกวาดสััญญาณมีีวััตถุปุ ระสงค์์หลักั ดัังต่่อไปนี้้� • ประเมนิ สถานการณป์ จั จบุ ันของประเดน็ หัวข้อหรือระบบท่สี นใจ • ระบแุ นวโน้มการเปลี่ยนแปลงส�ำคัญของประเดน็ หัวข้อหรือระบบทส่ี นใจ • ระบุและประเมนิ ความไมแ่ นน่ อนที่มีผลตอ่ อนาคตของประเด็น หัวขอ้ หรือระบบทีส่ นใจ • ตงั้ ค�ำถามเก่ียวกับข้อสมมติทเี่ ป็นพื้นฐานของทิศทางการเปลี่ยนแปลงในอนาคต กรอบแนวคิดิ กรอบความคิิดหลักั ที่่�ใช้้ในการกวาดสัญั ญาณ คืือ การแบ่ง่ กลุ่�มปัจั จััยขัับเคลื่่�อนตามกลุ่�ม STEEPV คืือ สัังคม เทคโนโลยีี เศรษฐกิจิ สิ่ง� แวดล้อ้ ม การเมืือง และคุณุ ค่่า ผลผลิิต ผลผลิติ ที่่ค� าดหวัังสำำ�หรัับการจัดั ประชุุมเชิงิ ปฏิบิ ัตั ิิการในการกวาดสัญั ญาณมีีดังั นี้้� • แนวโนม้ การเปลี่ยนแปลงในประเดน็ ทเี่ กย่ี วข้อง • ชุดปัจจยั ขับเคลื่อนท่ีท�ำใหเ้ กิดการเปลี่ยนแปลงในประเดน็ ที่เกยี่ วขอ้ ง • ชุดปัจจัยขับเคลื่อนที่จัดล�ำดบั ตามระดับผลกระทบและระดับความไม่แนน่ อน ผลผลิติ ที่ไ�่ ด้จ้ ากกระบวนการกวาดสัญั ญาณทั้้ง� จากการวิจิ ัยั เอกสารและการประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ัตั ิิ การ จะนำำ�ไปใช้้ต่อ่ ในการจััดทำ�ำ ผัังระบบ การฉายภาพอนาคตฐานตามแนวโน้ม้ การพัฒั นาอนาคตทาง เลืือกหรืือฉากทัศั น์์

การคาดการณ์เชิงยุทธศาสตร์ 116 ขั้้น� ตอนการประชุมุ การประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ัตั ิกิ ารเพื่่อ� กวาดสัญั ญาณและประเมินิ ปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นโดยมากแบ่ง่ เป็น็ ขั้้น� ตอนดังั นี้้� แนะนำ�ำ กระบวนการ • กระบวนกรอธิบายกระบวนการกวาดสัญญาณ ระบแุ ละประเมนิ ปัจจัยขับเคลื่อนให้กับผู้เขา้ ร่วมประชุมเข้าใจถึงหลักการและเหตุผลของวิธีการ รวมถึงความหมายของแนวโน้ม แนว โน้มใหญ่หรือเมกะเทรนด์ ปัจจยั ขบั เคลื่อน เหตไุ ม่คาดฝัน และสญั ญาณออ่ น โดยอาจแสดง ตวั อยา่ งของงานคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตรท์ ผี่ า่ นมา วทิ ยากรควรเนน้ ถงึ ความแตกตา่ งระหวา่ ง แนวโน้มกับปัจจยั ขับเคลื่อนทีท่ �ำใหแ้ นวโน้มเปลี่ยนแปลงไปได้ อธิบิ ายขอบเขตการคาดการณ์์ • กระบวนกรช้แี จงขอบเขตการคาดการณ์ ทัง้ ในเชงิ เนื้อหา ช่วงเวลา พื้นที่ ฯลฯ ที่ใช้เป็นกรอบ ในการกวาดสัญญาณและในการประเมินระดับผลกระทบและความไม่แน่นอนของปัจจัยขับ เคลื่อน วิิเคราะห์์แนวโน้ม้ การเปลี่ย่� นแปลงของประเด็น็ /ระบบ • ผู้เข้าร่วมประชุมแบ่งเป็นกลุ่มย่อยในการระดมสมองเพ่ือวิเคราะห์แนวโน้มการเปลี่ยนแปลง ขององค์ประกอบของประเดน็ หรือองคป์ ระกอบระบบ ต้ังแตอ่ ดีตจนถึงปจั จุบนั (ภายในชว่ ง เวลาที่ก�ำหนด) ระดมสมองเพื่่�อระบุุปัจั จััยขัับเคลื่�อน • ผู้เข้าร่วมประชุมระดมสมองเพ่ือระบุปัจจัยขับเคลื่อนที่มีผลต่อการเปลี่ยนแปลงของประเด็น หรือหัวข้อที่สนใจ โดยอาจเขียนลงบนกระดาษโพสต์อิทคนเดียว เป็นคู่ หรือเป็นกลุ่มย่อย กระบวนกรควรพยายามกระตุ้นให้ผู้เข้าร่วมประชุมระบุปัจจัยขับเคลื่อนท่ีหลากหลาย และ ครอบคลุมกลุม่ STEEPV ใหไ้ ด้มากที่สดุ จััดกลุ่�มปัจั จัยั ขัับเคลื่�อน • เมื่อได้ปัจจัยขับเคลื่อนได้มากพอแล้ว จึงเปิดโอกาสให้ผู้เข้าร่วมประชุมอภิปรายแต่ละปัจจัย พรอ้ มจดั กลมุ่ ของปจั จยั ทเ่ี หมอื นหรือคลา้ ยกนั ในขั้นตอนนี้ กระบวนกรควรเปดิ โอกาสใหผ้ เู้ ขา้ รว่ มประชมุ แตล่ ะคนแสดงความคดิ เหน็ ของตนเองไดม้ ากทสี่ ดุ และไมจ่ �ำกดั อยภู่ ายในขอบเขต มากจนเกนิ ไปเพราะความคดิ ทอี่ าจฟงั ดวู า่ เปน็ ไปไมไ่ ด้ อาจเปน็ สญั ญาณส�ำคญั ที่ควรตอ้ งค�ำนึง ถงึ ในการคาดการณ์กเ็ ป็นได้ นอกจากนี้ หากปัจจัยในหมวด STEEPV ใดที่ดเู หมือนจะมีน้อย กว่ากลุ่มอื่น กอ็ าจระดมสมองเพิ่มเติมเพ่อื ระบปุ ัจจยั เพมิ่ ขึ้นก็ได้

117 การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ ประเมิินและจััดลำำ�ดับั ปัจั จััยขับั เคลื่�อน • ผเู้ ข้ารว่ มประชมุ รว่ มอภปิ รายและประเมนิ ปจั จยั ขบั เคลื่อนตามระดับผลกระทบและความไม่ แน่นอน โดยจัดวางกระดาษโพสต์อิทในช่องทีเ่ หมาะสม จากน้ั น จึงเลือกปจั จยั ประมาณ 5 ปัจจัยท่ีมีผลกระทบและความไม่แน่นอนสูงสุด เพื่อน�ำไปใช้ในการสร้างฉากทัศน์ พร้อมกับ เลือกปัจจยั ท่ีมีผลกระทบสูง แตม่ ีความไมแ่ นน่ อนต�่ำ (หรือเมกะเทรนด์) เพ่ือน�ำไปใชใ้ นการ สร้างภาพอนาคตฐาน จากนั้น จึงระดมสมองและอภปิ รายหาเหตุไมค่ าดฝันและปัจจัยพลิก ผันอื่น ๆ รวมถงึ สญั ญาณออ่ น และปจั จัยอื่น ๆ ท่ผี ูร้ ่วมประชมุ ไม่สามารถสร้างฉันทามตไิ ด้ และปัจจยั ที่ควรสังเกตการณแ์ ละติดตามตอ่ ไปในอนาคต สรุุปและกำำ�หนดงานขั้้น� ต่่อไป • ผเู้ ขา้ รว่ มประชมุ อภปิ รายรว่ มกนั เพอ่ื สรปุ ผลทไ่ี ดใ้ นข้ั นตอนนี้ ซง่ึ จะน�ำไปใชต้ อ่ ในข้ั นตอนตอ่ ไป

การคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ 118 สรปุ เนื้้�อหาในบทนี้้�อธิิบายหลัักการ แนวคิิดและวิิธีีการกวาดสััญญาณ ซึ่่�งมุ่�งค้้นหาและวิิเคราะห์์แนวโน้้ม การเปลี่�่ยนแปลงของประเด็็นที่�่ต้้องการคาดการณ์์ รวมถึึงการวิิเคราะห์์ปััจจััยขัับเคลื่่�อนที่่�เป็็นสาเหตุุ ของการเปลี่�่ยนแปลงในมิิติิของความไม่่แน่่นอนและผลกระทบที่�่มีีต่่อองค์์กรหรืือพื้้�นที่่�ศึึกษา แนวคิิด พื้น�้ ฐานที่่�สำำ�คััญสำำ�หรับั การกวาดสัญั ญาณคืือ แต่ล่ ะเหตุกุ ารณ์์ ปรากฏการณ์์และปััจจััยขับั เคลื่่�อนล้ว้ น แต่ม่ ีีทิศิ ทาง รูปู แบบและอัตั ราการเปลี่ย่� นแปลงที่ไ่� ม่เ่ หมืือนกันั ซึ่ง่� ส่ง่ ผลให้ค้ วามสามารถในการรับั รู้้�การ เปลี่ย�่ นแปลงในอนาคตแตกต่า่ งกันั ออกไป ความไม่แ่ น่น่ อนในรูปู แบบและระดับั ที่แ่� ตกต่า่ งกันั นี้้� ถืือเป็น็ ข้อ้ สมมติเิ บื้อ้� งต้น้ สำำ�คัญั ที่ผ่� ู้้�คาดการณ์ต์ ้อ้ งตระหนักั ไว้เ้ สมอในกระบวนการคาดการณ์์ ข้อ้ สมมตินิ ี้้ย� ังั เป็น็ พื้้�นฐานความคิดิ ของขั้�นตอนต่อ่ ไปในกระบวนการคาดการณ์เ์ ชิิงยุุทธศาสตร์์ นั่่�นคืือการวิิเคราะห์์พลวััต ของการเปลี่�่ยนแปลง ซึ่่ง� จะอธิบิ ายในบทต่่อไป

119 การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์

การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ 120 5 การวเิ คราะห์ พลวตั การเปลีย่ นแปลง If you change the way you look at things, the things you look at change. Wayne Dyer

121 การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ การวิิเคราะห์์พลวััตการเปลี่�่ยนแปลงเป็็นการวิิเคราะห์์ปััจจััยที่�่กวาดสััญญาณมาแล้้ว เพื่่�อระบุุว่่าปััจจััย ใดจะมีีนััยสำ�ำ คัญั เชิิงยุุทธศาสตร์ใ์ นอนาคต เนื้อ�้ หาในบทนี้้�นำ�ำ เสนอตััวอย่่างวิธิ ีีการวิเิ คราะห์์ที่ใ�่ ช้ก้ ัันอย่า่ ง แพร่่หลายในวงการอนาคตศึึกษาและการคาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์ คืือ การสร้้างผัังระบบ (system mapping) และการวิเิ คราะห์์ชั้น� สาเหตุุ (Causal-Layered Analysis) โดยแต่ล่ ะวิิธีีมีีรายละเอีียด ดัังนี้้�

การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ 122 การสรา้ งผงั ระบบ ในการคาดการณ์์ที่น�่ ำำ�ไปสู่่�ภาพอนาคตทางเลืือกที่ช�่ ัดั เจนและยุทุ ธศาสตร์ท์ ี่แ่� หลมคม ผู้้�คาดการณ์จ์ ำำ�เป็น็ ต้อ้ งมีีความเข้า้ ใจอย่า่ งถ่อ่ งแท้ใ้ นบริบิ ทของประเด็น็ ที่ค่� าดการณ์แ์ ละความสัมั พันั ธ์ร์ ะหว่า่ งองค์ป์ ระกอบ ต่่าง ๆ ที่่�เกี่�่ยวข้้องกัับประเด็็นนั้้�น วิิธีีการหนึ่�่งที่�่ช่่วยในการทำำ�ความเข้้าใจในบริิบทและความสััมพัันธ์์ ระหว่า่ งองค์์ประกอบคืือ การสร้้างผังั ระบบ (system map) ซึ่ง่� มีีฐานคิิดมาจากการแนวคิิดเชิงิ ระบบ (system thinking) แนวคิดิ เชิงิ ระบบถืือเป็น็ พื้น�้ ฐานของการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ โดยเฉพาะในส่ว่ นของการ วิเิ คราะห์ก์ ารเปลี่ย�่ นแปลงจากอดีีตไปสู่่�อนาคต แนวคิดิ เชิงิ ระบบเชื่อ� ว่า่ สิ่ง� ใดก็ต็ ามย่อ่ มเป็น็ องค์ป์ ระกอบ (part) หรืือระบบย่อ่ ย (subsystem) ของระบบที่่�ใหญ่ก่ ว่า่ โดยองค์์ประกอบเหล่า่ นี้้�จะเชื่�อมต่อ่ กัันเอง และเชื่อ� มต่อ่ กัันกับั ระบบอื่่น� ๆ ไม่่ในทางตรงก็็ทางอ้้อม ในขณะที่่แ� นวคิิดในการวิเิ คราะห์ท์ ั่่ว� ไปเน้้นการ แยกส่ว่ นองค์์ประกอบต่่าง ๆ ออกจากกััน การวิเิ คราะห์เ์ ชิิงระบบเน้้นการปฏิิสััมพันั ธ์ซ์ ึ่�ง่ กัันและกันั ของ องค์์ประกอบต่า่ ง ๆ ในระบบเดีียวกันั และระหว่า่ งระบบ การวิิเคราะห์ด์ ้ว้ ยแนวคิดิ เชิิงระบบจึึงอาจได้้ ผลลัพั ธ์ท์ ี่แ่� ตกต่า่ งอย่า่ งมากจากการวิเิ คราะห์แ์ บบแยกส่ว่ นที่ใ่� ช้ก้ ันั อยู่�ทั่ว� ไป โดยเฉพาะในกรณีีที่ต�่ ้อ้ งการ ศึึกษาประเด็็นที่�ม่ ีีความซับั ซ้้อนและมีีพลวััต นอกจากนี้้� แต่ล่ ะองค์ป์ ระกอบยังั มีีปฏิสิ ัมั พันั ธ์ซ์ ึ่ง�่ กันั และกันั ในลักั ษณะที่อ�่ าจทำ�ำ ให้เ้ กิดิ ผลลัพั ธ์์ ที่ไ่� ม่ค่ าดคิดิ มาก่อ่ นได้้ ปรากฏการณ์จ์ ำำ�นวนมากในระบบธรรมชาติแิ ละระบบสังั คมของมนุษุ ย์ม์ ักั เกิดิ ขึ้น� อย่า่ งไม่ค่ าดฝันั และเป็น็ ไปตามแนวคิดิ เชิงิ ระบบ ผลจากความไม่แ่ น่น่ อนของผลลัพั ธ์ใ์ นรูปู แบบดังั กล่า่ ว ทำำ�ให้้การทำ�ำ นายอนาคตเป็น็ ไปได้ย้ ากมากขึ้�น นอกจากการสร้้างผัังระบบจะแสดงความเชื่ �อมโยงของปััจจััยที่�่ได้้กวาดสััญญาณมาแล้้ว ยัังสามารถใช้้ในการแสดงพลวััตการเปลี่่�ยนแปลงของระบบไปในอนาคต พร้้อมกัับการค้้นหาประเด็็น หรืือปััจจััยสำำ�คััญที่�่หากปรัับเปลี่่�ยนไปก็็จะกระตุ้้�นหรืือเป็็นตััวเร่่งให้้ระบบและองค์์ประกอบอื่่�น ๆ โดย รวมเปลี่�่ยนไปอย่่างมีีนััยสำ�ำ คััญ กล่่าวคืือ ปััจจััยเหล่่านี้้�มีีนััยเชิิงยุุทธศาสตร์์ที่่�สามารถนำำ�ไปพััฒนาเป็็น ยุุทธศาสตร์์และนโยบายต่อ่ ไปได้้

123 การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ การสร้า้ งผังั ระบบจะแสดงให้เ้ ห็น็ รูปู แบบความสัมั พันั ธ์ข์ ององค์ป์ ระกอบภายในระบบ และแสดงให้เ้ ห็น็ ขอบเขตของระบบและพฤติิกรรมของระบบ ตััวอย่่างหนึ่่�งที่่�ใช้้ผัังระบบในการคาดการณ์์ของโครงการ วิิจััยระบบโรคอ้้วนโดยแผนงาน Foresight Programme ของสำ�ำ นัักงานวิิทยาศาสตร์์แห่่งรััฐบาลสห ราชอาณาจักั ร (UK Government Office for Science) ดัังที่่�แสดงในแผนภาพที่�่ 7 โครงการดัังกล่่าว ได้้พัฒั นาผัังระบบโรคอ้้วน (obesity system map) โดยมีีปัจั จััยที่เ่� กี่่�ยวข้้อง 108 ปััจจัยั แบ่่งออกเป็น็ 7 กลุ่�ม การสร้้างผัังระบบดัังกล่่าวถืือเป็็นพื้้�นฐานของการวิิเคราะห์์ภาพอนาคตและทางเลืือกนโยบาย ในการป้้องกันั และลดปััญหาโรคอ้ว้ นของรัฐั บาลอัังกฤษอีีกด้้วย แผนภาพที่�่ 7 ตััวอย่า่ งผัังระบบเชิงิ พลวััตของโรคอ้้วน (obesity) ที่ม�่ า: Government Office for Science (2007) การสร้า้ งผังั ระบบนอกจากจะช่ว่ ยในการเพิ่่ม� ความเข้า้ ใจเกี่ย�่ วกับั องค์ป์ ระกอบของระบบเกี่ย่� ว กับั ประเด็น็ ที่ส่� นใจแล้ว้ ยังั สามารถช่ว่ ยในการระบุผุ ู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีียในการเก็บ็ ข้อ้ มูลู เพิ่่ม� เติมิ แนวโน้ม้ และประเด็น็ ที่ค�่ วรสำ�ำ รวจและวิเิ คราะห์เ์ พิ่่ม� เติมิ และข้อ้ สมมติทิ ี่ค�่ วรตรวจสอบต่อ่ ไปในการคาดการณ์์ การ พัฒั นาผังั ระบบอาจเริ่ม� ต้น้ จากระบบที่เ�่ รีียบง่า่ ยไม่ซ่ ับั ซ้อ้ น โดยใช้ป้ ัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นหลักั ได้ก้ วาดสัญั ญาณ มา แล้้วจึึงเพิ่่ม� ความซัับซ้อ้ นมากขึ้น� เมื่อ� มีีข้้อมูลู และผลลััพธ์์การวิิเคราะห์์เพิ่่ม� ขึ้�น

การคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ 124 การแสดงองค์ประกอบและความสัมพันธ์ซ่ึงกันและกันด้วยแผนภาพท่ีเป็นผังระบบท�ำให้ผู้ เข้าร่วมกระบวนการสามารถแสดงและแลกเปลี่ยนภาพความเข้าใจหรือต้นแบบความคิด (mental models) ของแตล่ ะคนได้ และใชแ้ ผนภาพน้ั นในการทดสอบวา่ ระบบนั้นมีพัฒนาการมาอย่างไรและ อาจพฒั นาตอ่ ไปในอนาคตได้อย่างไรบา้ งภายใต้ข้อสมมตทิ แี่ ตกตา่ งกัน การสร้า้ งผังั ระบบเริ่ม� จากการกำำ�หนดหัวั ข้อ้ หรืือประเด็น็ ที่ช�่ ัดั เจน ไม่ก่ ว้า้ งหรืือแคบจนเกินิ ไป ซึ่�่งในกรณีีนี้้�คืือหััวข้้อของการคาดการณ์์ที่่�ได้้กำำ�หนดมาแล้้วในการกำ�ำ หนดขอบเขตการคาดการณ์์ ขั้�น ตอนต่อ่ มาคืือการสำ�ำ รวจและระบุอุ งค์ป์ ระกอบของระบบ โดยใช้ผ้ ลผลิติ จากกวาดสัญั ญาณ ทั้้ง� แนวโน้ม้ ปััจจััยการขัับเคลื่่�อน และผู้้�มีีส่่วนได้้ส่ว่ นเสีียในการพััฒนาผังั ระบบ ประเภทของผังั ระบบ การแสดงระบบออกมาเป็น็ ผังั หรืือแผนภาพสามารถทำำ�ได้ห้ ลายรูปู แบบตามมิติ ิทิ ี่ส่� นใจในขั้้น� ตอนต่า่ ง ๆ ของการคาดการณ์์ ดังั ที่่�แสดงในแผนภาพที่่� 8 1. ผังั ขอบเขต (domain map) แสดงองค์ป์ ระกอบ หัวั ข้อ้ หรืือประเด็็นที่่�ต้อ้ งการคาดการณ์์ โดย ใช้ใ้ นการกำ�ำ หนดว่่าอะไรอยู่�ในระบบ อะไรอยู่่�นอกระบบ เพื่่�อให้้การคาดการณ์์เกี่ย�่ วกัับระบบ ที่่�ซัับซ้้อนสามารถเข้้าใจและดำำ�เนิินการได้้ง่่ายขึ้�น ตามตััวอย่่างที่�่แสดงในขั้้�นตอนการกำำ�หนด ขอบเขตในโครงการคาดการณ์์เชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ 2. ผัังกระบวนการ (process diagram) การใช้ผ้ ังั กระบวนการสามารถแสดงขั้�นตอน ถ้า้ ระบบที่่� สนใจโดยพื้�น้ ฐานแล้ว้ มีีลำำ�ดับั ก่่อนหลััง เช่น่ กระบวนการวิิเคราะห์์นโยบาย ผัังกระบวนการมีี ประโยชน์ใ์ นการระบุขุั้น� ตอนของกระบวนการ และแสดงว่า่ อะไรเกิดิ ขึ้น� ก่อ่ นหลังั โดยที่แ่� ต่ล่ ะ ขั้�นตอนมีีระบบย่่อย (sub-system) อยู่�ในนั้้�น 3. ผัังโครงสร้้าง (structural system map) แสดงองค์์ประกอบที่่ส� ำ�ำ คัญั ในระบบ รวมถึึงความ สััมพัันธ์ร์ ะหว่า่ งองค์ป์ ระกอบ แต่ไ่ ม่่แสดงทิิศทางของความสัมั พันั ธ์์ ผัังโครงสร้า้ งทำ�ำ ให้้ผู้้�คาด การณ์ส์ ามารถคาดเดาได้ว้ ่า่ องค์ป์ ระกอบในระบบอาจมีีปฏิสิ ัมั พันั ธ์ก์ ันั อย่า่ งไรในอนาคต รวม ถึึงประเด็น็ และคำำ�ถามที่�่น่า่ สนใจในการคาดการณ์์การเปลี่่ย� นแปลงในอนาคต 4. ผัังวงจรสาเหตุุ (causal loop diagram) แสดงความสัมั พันั ธ์์สาเหตุแุ ละผลลัพั ธ์์ระหว่่างองค์์ ประกอบในระบบ ซึ่่�งแบ่่งออกเป็็นสองประเภท ได้้แก่่ วงจรแบบบวกหรืือเสริิมแรง (posit- tive/reinforcing) ซึ่่�งเพิ่่�มขยายการเปลี่่�ยนแปลง (change-amplifying) และวงจรแบบลบ หรืือสร้้างสมดุุล (negative-balancing) ซึ่ง่� ลดการเปลี่ย่� นแปลง กล่่าวคืือ องค์ป์ ระกอบที่่ม� ีี ความสััมพัันธ์์แบบบวกจะเสริิมแรงการเปลี่่�ยนแปลงซึ่�่งกัันละกััน ในขณะที่�่องค์์ประกอบที่่�มีี ความสัมั พันั ธ์แ์ บบลบจะลดการเปลี่่ย� นแปลงซึ่่ง� กันั และกััน

125 การคาดการณ์เชิงยุทธศาสตร์ แผนภาพที่่� 8 ประเภทของผัังระบบ ในบางโครงการ ผังั ขอบเขต (domain map) ที่แ�่ สดงขอบเขตของการคาดการณ์อ์ าจแสดง ระบบที่่�ต้้องการคาดการณ์์ ในกรณีีนี้้� ผัังระบบจึึงเป็็นผัังเดีียวกัับผัังขอบเขต แต่่ในบางโครงการ ผััง ระบบแสดงภาพองค์ป์ ระกอบในระบบที่ข่� อบเขตเล็ก็ กว่า่ ผังั ขอบเขต และมีีรายละเอีียดขององค์ป์ ระกอบ มากกว่่า ตััวอย่่างเช่่น ในการศึึกษาอนาคตของการย้้ายถิ่น� เข้้าเมืือง ขอบเขตของการคาดการณ์อ์ าจอยู่� ที่ภ่� าพรวมของระบบที่�่ประกอบไปด้ว้ ยกลุ่�มบุคุ คล กระบวนการ บทบาท และโครงสร้า้ งของระบบการ ย้้ายถิ่�น แต่ใ่ นทางกลัับกันั ขอบเขตของการย้า้ ยถิ่�นอาจมุ่่�งไปที่ร�่ ะบบย่่อยที่่เ� ล็็กลงไป เช่่น การย้า้ ยถิ่�น ของแรงงานมีีทักั ษะ ของเด็็กนัักเรีียนนักั ศึึกษา ของแรงงานตามฤดููกาล ซึ่ง่� แต่ก่ ลุ่�มคนก็็มีีกระบวนการ บทบาทและโครงสร้า้ งของระบบที่แ่� ตกต่า่ งกันั ออกไป ขนาดและระดับั ความละเอีียดของระบบที่ศ�่ ึึกษา ขึ้น� อยู่่�กับั วัตั ถุปุ ระสงค์ท์ ี่ก่� ำำ�หนดโดยคณะทำำ�งาน ตัวั อย่า่ งผังั ระบบที่ใ�่ ช้ใ้ นการคาดการณ์แ์ สดงดังั แผนภาพ ที่่� 9

การคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ 126 แผนภาพท่ี 9 ตวั อยา่ งผังระบบในการคาดการณอ์ นาคตการท�ำงานบริการในเมอื ง ที่มา: วา่ น และอภิวฒั น์ (2563)

127 การคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ การประชมุ เชงิ ปฏบิ ตั กิ าร ในการสรา้ งผงั ระบบ คณะทำำ�งานสามารถพััฒนาผังั ระบบได้ด้ ้ว้ ยตนเอง หรืืออาจจััดการประชุุมเชิงิ ปฏิบิ ััติกิ ารกับั ผู้้�เชี่�่ยวชาญ หรืือผู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีีย เพื่่อ� ให้แ้ ต่ล่ ะคนเข้า้ ใจในความซับั ซ้อ้ นของประเด็น็ ที่ต่� ้อ้ งการคาดการณ์์ และเพื่่อ� ร่่วมกัันสร้้างผัังระบบที่�่ลดทอนความซัับซ้้อนดัังกล่่าวให้้อยู่�ในระดัับที่�่เข้้าใจได้้ แต่่ก็็ไม่่เรีียบง่่ายจนเกิิน ไป การสร้้างผัังระบบนี้้ม� ีีประโยชน์์เหมืือนกัับการสร้้างผัังขอบเขตการคาดการณ์์ในการเปิิดโอกาสให้้ผู้� คาดการณ์แ์ ละผู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีียสามารถพัฒั นาภาพความเข้า้ ใจร่ว่ มกันั เกี่ย�่ วกับั ประเด็น็ ที่ต่� ้อ้ งการคาด การณ์์ และร่่วมกันั กำำ�หนดขอบเขตของระบบที่่�เกี่ย่� วกัับประเด็น็ นั้้�น การเตรีียมการ ก่อ่ นการจััดการประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ัตั ิิการเพื่่อ� พัฒั นาผังั ระบบ คณะทำำ�งานควรเตรีียมการดัังต่่อไปนี้้� • บทสรุปขอบเขตการคาดการณ์: ท้งั ในเชิงหวั ขอ้ พื้นที่ ชว่ งเวลา ฯลฯ เพอ่ื ใชเ้ ปน็ กรอบของ การคาดการณ์ • แนวโน้ม ปัจจัยขับเคลื่อน: รายละเอียดเกี่ยวกับประเด็นท่ีต้องการน�ำมาสร้างผังระบบ ซ่ึง อาจเปน็ ปัจจัยขับเคลื่อนที่วิเคราะหม์ าก่อนหนา้ นี้ • รปู แบบ: การจดั ประชมุ เชงิ ปฏบิ ตั กิ ารทแี่ บง่ เปน็ กลมุ่ ยอ่ ยประมาณกลมุ่ ละ 3-5 คน ขึ้นอยกู่ บั จ�ำนวนผู้เข้าร่วมประชุม ผู้เข้าร่วมประชุมทุกคนอาจร่วมกันสร้างผังระบบพร้อมกันเป็นกลุ่ม เดยี ว หรือแบง่ เปน็ หลายกลุม่ ตามจ�ำนวนผู้เข้ารว่ มประชุมและเง่อื นไขอื่น ๆ • ระยะเวลา: ครึ่งวันหรือ 1 วนั โดยขึ้นอยู่กับวตั ถปุ ระสงค์ ความละเอียดและความครอบคลุม ทต่ี ้องการ

การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ 128 • ผู้เข้าร่วมประชุม: ผู้มีส่วนได้ส่วนเสียส�ำคัญทั้งภายในและภายนอกองค์กร โดยเฉพาะผู้น�ำ องค์กร เพื่อให้เกิดความหลากหลายในด้านกรอบแนวคิดและมุมมอง และความรู้สึกเป็น เจา้ ของและการยอมรบั ในกระบวนการ เพอื่ น�ำไปสกู่ ารด�ำเนนิ การจรงิ ตอ่ ไป ในขณะเดยี วกนั ก็ ตอ้ งมผี เู้ ชย่ี วชาญในดา้ นทเ่ี กยี่ วขอ้ ง เพอ่ื ใหข้ อ้ มลู ทใ่ี ชใ้ นการประเมนิ ในจดั ท�ำผงั ระบบมีความ นา่ เชอ่ื ถอื และต้งั อยบู่ นหลกั ฐานหรือขอ้ มลู เชงิ ประจกั ษท์ เ่ี ช่ือถอื ได้ • พ้ืนที่จัดประชุม: ควรกว้างขวางมากพอส�ำหรับให้ผู้เข้าร่วมประชุมสามารถลุกเดินไปมาได้ ถ้า้ หากมีีกลุ่�มย่อ่ ยหลายกลุ่�ม ก็ค็ วรมีีระยะห่า่ งระหว่า่ งกลุ่�ม เพื่่อ� ไม่ไ่ ด้เ้ สีียงดังั รบกวนกันั ได้ห้ รืือ มีีห้้องย่อ่ ยแยกออกไป • อุปกรณ์ส�ำหรับการประชุม: กระดานขาวหรือกระดานฟลิบชาร์ทพร้อมกระดาษ ปากกา เมจกิ กระดาษโพสต์อทิ ขั้้น� ตอนการประชุมุ การประชุุมเชิงิ ปฏิบิ ัตั ิิการเพื่่�อสร้้างผัังระบบ โดยมากแบ่่งเป็น็ ขั้้น� ตอนดัังนี้้� แนะนำ�ำ กระบวนการ • กระบวนกรอธิบายแนวคิดพื้นฐานเกี่ยวกับผังระบบ โดยเร่ิมจากการอธิบายผังขอบเขต (domain map) ที่ก�ำหนดขอบเขตโดยคร่าวของการคาดการณ์ และแนวทางในการสร้างผัง ระบบทแี่ สดงองคป์ ระกอบของประเดน็ ส�ำคญั ทตี่ อ้ งการคาดการณ์ โดยอาจยกตวั อยา่ งของผงั ระบบจากตัวอย่างของโครงการคาดการณ์อื่น ในส่วนนี้ กระบวนกรควรเน้นการสร้างความ เข้าใจว่า ผังระบบสร้างขึ้นมาเพ่ือให้สามารถท�ำความเข้าใจกับประเด็นที่ซับซ้อนในเรื่องที่ สนใจ และเพอ่ื ใหเ้ หน็ ถงึ ความสมั พนั ธแ์ ละปฏสิ มั พนั ธซ์ งึ่ กนั และกนั ระหวา่ งองคป์ ระกอบตา่ ง ๆ ในระบบเดยี วกนั นอกจากนี้ ควรอธบิ ายใหผ้ เู้ ขา้ รว่ มประชมุ เหน็ ภาพวา่ การเปลี่ยนแปลงของ องค์ประกอบหนึ่งในระบบ อาจเกิดผลกระทบหรือผลลัพธ์ที่มีนัยส�ำคัญกับระบบท้ังหมดได้ โดยไม่ไดต้ ั้งใจหรือคาดคดิ มาก่อน รวมถงึ ประโยชน์ของการใช้ผังระบบในการคาดการณ์และ การพัฒนายทุ ธศาสตรต์ อ่ ไป • กระบวนกรควรเนน้ ย�้ำกับผเู้ ขา้ รว่ มประชมุ วา่ ผังระบบเป็นเพยี งภาพตัวแทนของระบบที่รว่ ม กนั คิดขึ้นมา จึงไมใ่ ช่ตัวระบบทแี่ ท้จริง ดว้ ยเหตุนี้ จึงไม่มผี งั ระบบท่ถี ูกตอ้ งท่สี ุด เพราะแตล่ ะ ผงั ก็ขึ้นอย่กู ับมุมมองและกรอบความคิดของผพู้ ฒั นาผัง • ในบางกรณี คณะท�ำงานอาจทดลองท�ำผังระบบของเรื่องน้ั นมาโดยครา่ วเองก่อน เพือ่ เตรียม พรอ้ มไวล้ ว่ งหนา้ วา่ กลมุ่ ผเู้ ขา้ ประชมุ อาจจะยกประเดน็ หรือปจั จยั อะไรขึ้นมาอภปิ รายไดบ้ า้ ง และอาจประสบปญั หาหรือความทา้ ทายอะไรบา้ งในการสรา้ งผงั ระบบ การทดลองท�ำมากอ่ น จะท�ำใหค้ ณะท�ำงานและกระบวนกรสามารถด�ำเนนิ กระบวนการไดร้ าบรื่นมากขึ้น

129 การคาดการณ์เชงิ ยุทธศาสตร์ พฒั นาผังระบบ • ผเู้ ขา้ รว่ มประชมุ แบง่ เปน็ กลมุ่ ยอ่ ยประมาณกลมุ่ ละ 4-8 คน โดยอาจมกี ระบวนกรประจ�ำกลมุ่ ที่คณะท�ำงานไดเ้ ตรียมไวใ้ ห้ หรือวา่ เปน็ อาสาสมคั รทอี่ ยใู่ นแตล่ ะกลมุ่ กไ็ ด้ ทงั้ นี้ทงั้ นั้น กระบวน กรประจ�ำกลุ่มควรมีความเข้าใจและมีประสบการณ์ในการพัฒนาผังระบบมาก่อน หากการ ประชุมกลมุ่ ย่อยไมม่ กี ระบวนกรทมี่ ีประสบการณ์ในการพฒั นาผงั ระบบมาก่อน ก็อาจต้องให้ เวลาในการระดมสมองมากขึ้นเปน็ พิเศษ • วิธีการพัฒนาผังระบบมีอยู่หลายแนวทาง วิธีการหนึ่งที่นิยมใช้ในกระบวนการคาดการณ์ คือ การสร้างผังระบบท่ีแสดงกลุ่มคนหรือผู้มีส่วนได้ส่วนเสียส�ำคัญ (actors) กระบวนการ (processes) โครงสรา้ ง (structures) และบทบาทหน้าท่ี (functions) หรืออาจเปน็ ผงั ระบบ ทแี่ สดงปจั จัยขบั เคลื่อนทเี่ ป็นองค์ประกอบของระบบนั้น ทั้งนี้ ผงั ระบบท่ีสรา้ งขึ้นมามกั เนน้ หนึ่งหรือสองมติ ิจากทางเลือกขา้ งตน้ • ขั้นตอนแรกของการประชุมกลุ่มย่อยคือให้ผูเ้ ข้าประชมุ ตอบค�ำถามวา่ ใครคือกลุ่มคนทอี่ ย่ใู น ระบบนี้บา้ ง ภายในระบบดงั กลา่ วมกี ระบวนการ โครงสรา้ ง หรือบทบาทหนา้ ทอ่ี ะไรบา้ ง โดยผู้ เขา้ ประชมุ เขยี นประเดน็ หรือปจั จยั ทส่ี นใจลงกระดาษโพสตอ์ ทิ แลว้ น�ำไปแปะบนกระดานหรือ กระดาษที่เตรียมไว้ ทง้ั นี้ อาจมกี ารแยกสขี องโพสต์อทิ ไวช้ ัดเจนตามมติ ิทส่ี นใจ เช่น กระดาษ สเี หลืองแสดงถึงกลมุ่ คน กระดาษสแี ดงแสดงถึงกระบวนการ เปน็ ต้น • ขั้นตอนต่อมาคือการพิจารณาความสัมพันธ์ระหว่างองค์ประกอบที่ระบุไปก่อนหน้านี้ โดย อาจพจิ ารณามิติทส่ี �ำคัญ เช่น กระแสของเงิน คน ข้อมูล อิทธิพล ฯลฯ แลว้ ลากเส้นเชอ่ื ม ระหวา่ งองคป์ ระกอบทีละคู่ ถ้าเปน็ ไปได้ อาจใช้ลกู ศรในการแสดงทศิ ทางความสัมพันธ์ โดย เขยี นระบุเปน็ ค�ำใหช้ ัดเจน เชน่ องคก์ ร ก. ให้เงินสนับสนนุ องค์กร ข. หรือกลุม่ คน ง. ควบคมุ กลมุ่ คน จ. เป็นต้น • ในข้ั นตอนที่สาม ผ้เู ข้าร่วมประชมุ จะวิเคราะห์ปัจจัยภายนอกท่มี ีผลตอ่ ระบบน้ั น เชน่ แหลง่ ต้นตอของปัจจัยภายนอกท่ีมีอิทธิพลต่อการเปลี่ยนแปลงขององค์ประกอบภายในระบบ ส�ำหรบั ในการคาดการณ์ ปจั จยั ขบั เคลื่อนทไ่ี ดม้ าจากการกวาดสญั ญาณในกลมุ่ STEEPV ตา่ ง ๆ เชน่ กระบวนการเปน็ เมือง สังคมสงู วยั การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมอิ ากาศ เปน็ ตน้ นำ�ำ เสนอและประมวลผังั ระบบ • ผู้เขา้ ประชุมกลบั มารวมเป็นกลุ่มใหญ่ ตวั แทนแตล่ ะกลุ่มน�ำเสนอผงั ระบบที่พฒั นามาได้ เพ่อื อภปิ ราย แลกเปลี่ยน และหาบทสรุป โดยอาจร่วมพัฒนาผงั ระบบรวมของกล่มุ ใหญท่ งั้ หมด เพ่อื ใช้ในขั้นตอนต่อไปในการคาดการณ์ คือ การฉายภาพอนาคตฐานและอนาคตทางเลือก

การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ 130 • ขั้นตอนต่อมาเป็นการประมวลองค์ประกอบที่ระบุไว้ในผังระบบจากกลุ่มย่อย และพัฒนา เปน็ ผังระบบรวมที่จะใช้ตอ่ ในการคาดการณ์ข้ั นตอนตอ่ ไป โดยการประเมนิ ว่า องคป์ ระกอบ ใดมีความส�ำคัญมากทส่ี ุดส�ำหรบั ระบบ การประเมินนี้จะช่วยให้ผู้วิเคราะห์มุ่งความส�ำคัญไป ท่ีกล่มุ ปัจจยั ใดปจั จยั หนึ่งในขั้นตอนการคาดการณ์ โดยเฉพาะในการกวาดสัญญาณและการ สร้างเรื่องราวในฉากทัศน์ ส�ำหรับการคาดการณ์เชิงยุทธศาสตร์ ผังระบบท่ีดีไม่ควรซับซ้อน เกินไป จนไม่สามารถท�ำความเข้าใจในความสัมพนั ธ์และพลวัตของระบบได้ ในทางกลับกัน ก็ไม่ควรเรียบง่ายจนเกินไป จนไม่ครอบกลุมปัจจัยท่ีอาจมีผลต่อการเปลี่ยนแปลงส�ำคัญของ ระบบในอนาคต • ในข้ั นตอนนี้ หลงั จากทผี่ เู้ ขา้ ประชมุ ไดน้ �ำเสนอและอภปิ รายเกยี่ วกบั องคป์ ระกอบของระบบท่ี ไดพ้ ฒั นามาแลว้ กระบวนกรจะเปดิ โอกาสใหผ้ เู้ ขา้ รว่ มประชมุ ลงคะแนนเสยี งเลือกปจั จยั ที่คดิ วา่ ส�ำคญั ทสี่ ดุ 3-5 ปจั จยั ตามที่ปรากฏอยใู่ นผงั ระบบทพี่ ฒั นามาระดบั หนึ่งแลว้ ค�ำถามส�ำคญั ท่ี อาจใชช้ ี้น�ำการตดั สนิ ใจในสว่ นนี้คือ องคป์ ระกอบหรือปจั จยั อะไรที่คาดวา่ จะเปลี่ยนแปลงมาก ทสี่ ดุ ในอนาคต และปจั จยั ใดที่คาดวา่ จะมผี ลกระทบตอ่ นโยบายในระดบั สงู หรืออยา่ งพลกิ ผนั มากทีส่ ุด เมือ่ ไดผ้ ลการลงคะแนนแล้ว กระบวนกรน�ำเสนอผลโดยยกตวั อยา่ งองคป์ ระกอบที่ ไดร้ ับคะแนนเสียงมากทสี่ ดุ และย�้ำกับผู้เข้าประชุมวา่ ปจั จยั เหลา่ นี้คือองค์ประกอบส�ำคญั ท่ี ควรค�ำนึงถึงในการพยากรณภ์ าพอนาคตฐานและอนาคตทางเลือก ขั้้�นตอนต่อ่ ไป • หลงั จากการประชมุ เชงิ ปฏบิ ตั กิ ารเพอ่ื พฒั นาผงั ระบบแลว้ คณะท�ำงานควรน�ำผลผลติ ทเ่ี ปน็ ผงั ระบบทไี่ ดไ้ ปพฒั นาตอ่ เพอื่ ใหม้ ีความลึก ละเอยี ดหรือสมบรู ณม์ ากยง่ิ ขึ้น วธิ ีการหนึ่งทใี่ ชไ้ ดค้ ือ สง่ ผงั ระบบทไ่ี ดใ้ หผ้ เู้ ชย่ี วชาญชว่ ยประเมนิ ความถกู ตอ้ งของผลการวเิ คราะห์ ทง้ั องคป์ ระกอบที่ เลือกมาและความสมั พนั ธร์ ะหวา่ งองคป์ ระกอบและพลวตั ของระบบ โดยขอความเหน็ และค�ำ แนะน�ำว่า องคป์ ระกอบใดควรเพิม่ ลด หรือปรับให้เหมาะสมมากขึ้น แน่นอนว่า ผเู้ ชี่ยวชาญ แต่ละคนอาจมองประเดน็ แต่ละเรื่องจากมุมมองของสาขาหรือหวั ข้อทต่ี นเองถนัด ความเหน็ และผลการประเมนิ ทไ่ี ดจ้ ึงอาจสะทอ้ นมติ ใิ ดมติ หิ นึ่งเทา่ น้ั น จึงเปน็ หนา้ ทขี่ องคณะท�ำงานที่จะ เลือกใชป้ ระเดน็ ตอบรบั ทไ่ี ดม้ าตามความเหมาะสม เพอ่ื ปรบั ปรงุ ใหผ้ งั ระบบที่จะใชใ้ นการคาด การณ์แสดงภาพองคร์ วมของระบบ

131 การคาดการณ์เชิงยุทธศาสตร์ การวเิ คราะหช์ น้ั สาเหตุ การวเิ คราะหป์ จั จยั ขบั เคลื่อนทไ่ี ดก้ วาดสญั ญาณมาอกี วธิ ีหนึ่ง คือ การน�ำเอาปจั จยั ขบั เคลื่อนมาวเิ คราะห์ ตามกรอบแนวคดิ การวิเคราะหช์ ั้นสาเหตุ (Causal layered analysis: CLA) ของโซเฮล อินายาตลุ ลา (Sohail Inayatullah) (2009) ดังแผนภาพท่ี 10 ทแี่ สดงภาพภูเขาน�้ำแข็งและแสดงองคป์ ระกอบของ แนวคิดดงั กลา่ ว การวิเิ คราะห์์ชั้น� สาเหตุุสามารถวิิเคราะห์ป์ ัจั จััยและสาเหตุุใน 4 ระดัับ ดัังนี้้� 1. ปรากฏการณ์/์ ปัญั หา (litany) เป็น็ ประเด็น็ ปรากฏการณ์์หรืือแนวโน้ม้ ที่�ด่ ูเู หมืือนเป็็นความ จริงิ และเป็น็ สิ่่ง� ที่เ�่ ราพูดู ถึึงอยู่�เป็็นประจำ�ำ (what we say) 2. สาเหตุเุ ชิงิ ระบบ (systemic causes) เป็น็ สาเหตุหุ รืือคำ�ำ อธิบิ ายเชิงิ ระบบหรืือเทคนิคิ โดยเป็น็ สิ่ง� ที่�่เราทำำ� (what we do) 3. โลกทัศั น์/์ วาทกรรม (worldviews/discourses) เป็น็ ความเข้า้ ใจเบื้อ�้ งลึึกของประเด็น็ ปัญั หาที่่� สื่อ� ถึึงความหมายตามคำำ�พูดู หรืือวาทกรรม ซึ่ง�่ ถืือเป็น็ พื้น�้ ฐานเป็น็ สิ่่ง� ที่เ�่ ราคิดิ (how we think) 4. ตำ�ำ นาน/อุุปลัักษณ์์ (myths/metaphors) เป็็นเรื่�องราวที่่�เป็็นพื้�้นฐานความเชี่่�อทางสัังคม วัฒั นธรรม ประสบการณ์์ และปฏิกิ ิริ ิยิ าของคนเกี่ย่� วกับั ปรากฏการณ์ท์ ี่ส่� นใจ ความเชื่อ� ในระดับั นี้้�สื่อ� ถึึงตััวตนของเรา (who we are) ประเด็็นสำำ�คััญของแนวคิิดชั้�นสาเหตุุคืือ ปััญหาและปรากฏการณ์์ที่่�ปรากฏให้้เห็็นและได้้ยิิน ดัังเช่่นในข่่าวประจำำ�วัันนั้้�นเป็็นเพีียงยอดของภููเขาน้ำำ��แข็็ง ซึ่่�งมัักเปลี่่�ยนแปลงอยู่�เสมอและอาจต่่อเนื่่�อง กััน แต่่ในเบื้�้องลึึกกว่่านั้้�นมีีสาเหตุุเชิิงระบบที่�่ทำำ�ให้้เกิิดการเปลี่่�ยนแปลงได้้ในอนาคต ทั้้�งในด้้านสัังคม เทคโนโลยีี สิ่�งแวดล้้อม เศรษฐกิจิ และการเมืือง ปััจจัยั ที่่�เป็น็ สาเหตุุเชิงิ ระบบนี้้�มัักใช้เ้ วลานานหลายปีกี ว่า่ จะเปลี่ย่� นแปลงได้้ สิ่ง� ที่ย�่ิ่ง� ลึึกลงไปกว่า่ สาเหตุเุ ชิงิ ระบบเป็น็ สาเหตุใุ นระดับั วาทกรรม โลกทัศั น์ค์ ุณุ ค่า่ และอุดุ มคติขิ องคนในสังั คม รวมไปถึึงสาเหตุใุ นระดับั เทพนิยิ ายปรัมั ปรา ตำำ�นานหรืือความเชื่อ� ลี้ล� ับั ที่อ่� ยู่� ใต้้จิิตสำำ�นึึกของมนุุษย์์ ปััจจััยเบื้�้องลึึกเหล่่านี้้�ใช้้เวลานานมากกว่่าปััจจััยเชิิงระบบในการขัับเคลื่่�อนและ ผลัักดันั ให้้เกิดิ การเปลี่่�ยนแปลง

การคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ 132 แผนภาพที่ 10 กรอบแนวคดิ การวเิ คราะห์ช้ั นสาเหตุ ที่�่มา: ดััดแปลงจาก อภิวิ ััฒน์์ รััตนวราหะ (2562) และ Inayatullah (2009) ในการกวาดสัญั ญาณ ผู้้�วิเิ คราะห์ส์ ามารถใช้แ้ นวคิดิ ชั้�นสาเหตุใุ นการเปรีียบเทีียบความเร็ว็ ช้า้ ของการเปลี่่�ยนแปลงที่่�อาจเกิิดขึ้น� จากปัจั จัยั ขัับเคลื่่�อนที่แ�่ ตกต่่างกััน เพื่่�อเลืือกว่่าปััจจัยั ไหนควรใช้เ้ ป็็น ปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นในระยะสั้น� ปัจั จัยั ไหนเหมาะสมกับั การวิเิ คราะห์ภ์ าพระยะยาว อีีกทั้้ง� ยังั สามารถใช้เ้ ป็น็ กรอบความคิิดในการเลืือกเป้้าหมายของยุุทธศาสตร์์และนโยบายที่่�มุ่ �งผลัักดัันให้้เกิิดการเปลี่�่ยนแปลง บางยุุทธศาสตร์์และนโยบายอาจเน้้นการเปลี่่�ยนแปลงเชิิงระบบ แต่่บางยุุทธศาสตร์์อาจเน้้นการ เปลี่่ย� นแปลงเชิงิ โลกทััศน์แ์ ละค่า่ นิิยม แนวคิดิ และวิธิ ีีการวิเิ คราะห์ช์ั้น� สาเหตุนุ อกจากจะใช้ไ้ ด้ใ้ นการวิเิ คราะห์พ์ ลวัตั การเปลี่ย�่ นแปลง ของปัจั จััยขับั เคลื่่อ� นแล้ว้ ยังั สามารถประยุุกต์ใ์ ช้ไ้ ด้ใ้ นการสร้้างภาพอนาคตทางเลืือกหรืือฉากทััศน์์ โดย กำ�ำ หนดให้้แต่่ละโลกทััศน์์เป็็นฉากทััศน์์หนึ่�่งได้้ โลกทััศน์์ใดที่�่เป็็นกระแสหลัักอยู่�ในปััจจุุบัันและมีีแนว โน้้มที่่�จะเป็็นเช่่นนั้้�นต่อ่ ไป ก็อ็ าจถืือเป็น็ อนาคตฐานหรืืออนาคตตามสถานการณ์ป์ ัจั จุุบันั (business as usual) ส่่วนโลกทััศน์์อื่�นที่่�เริ่�มก่่อรููปและแพร่่หลายบ้้างแล้้ว ก็็อาจกำำ�หนดให้้เป็็นฉากทััศน์์ทางเลืือกได้้ ตามแนวทางนี้้� ฉากทัศั น์ท์ ี่่�ได้จ้ ากวิิธีีการวิเิ คราะห์์ชั้น� สาเหตุุจะเป็็นฉากทัศั น์แ์ บบบรรทััดฐาน (normat- tive scenarios) เนื่่อ� งจากสะท้้อนคุุณค่า่ และความต้้องการของคนกลุ่�มใดกลุ่�มหนึ่่�งเป็็นหลักั แนวคิิดและวิิธีีการวิิเคราะห์์ชั้�นสาเหตุุเหมาะสำำ�หรัับการคาดการณ์์ที่่�จำำ�เป็็นต้้องวิิเคราะห์์ ประเด็็นทางสัังคมที่�่มีีความซัับซ้้อน เนื่่�องจากสามารถจำำ�แนกปรากฏการณ์์หรืือเหตุุการณ์์ที่�่สามารถ สัังเกตได้้ออกจากบริิบทและเงื่�อนไขทางสัังคม วััฒนธรรม การเมืือง และประวััติิศาสตร์์ รวมไปถึึง

133 การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ โลกทศั นข์ องผมู้ สี ว่ นไดส้ ว่ นเสยี ทเี่ ปน็ สว่ นหนึ่งของการเปลี่ยนแปลงในประเดน็ ทส่ี นใจ การวเิ คราะหช์ ้ั น สาเหตทุ �ำใหผ้ วู้ เิ คราะหแ์ ละผเู้ ขา้ รว่ มกระบวนการคาดการณส์ ามารถมองเหน็ ถงึ ความลึกของประเดน็ ท่ี สนใจ อกี ทง้ั ยงั เขา้ ใจถงึ ความหมายของแตล่ ะเรื่องในแตล่ ะชั้นสาเหตุ และความสมั พนั ธร์ ะหวา่ งสาเหตใุ น แตล่ ะระดบั ทา้ ยทสี่ ดุ ผคู้ าดการณต์ อ้ งสงั เคราะหห์ าบทสรปุ หรือขอ้ คน้ พบจากการวเิ คราะหช์ ้ั นสาเหตุ เหลา่ นี้ เพอ่ื ใชเ้ ปน็ ฐานคดิ ส�ำหรบั การสรา้ งภาพอนาคตทางเลือกทต่ี อบโจทยค์ �ำถามของการคาดการณไ์ ด้ ตอ่ ไป ขั้นตอนการสงั เคราะหน์ ี้จึงตอ้ งใชค้ วามสามารถในการประมวลผลและสงั เคราะหภ์ าพทเ่ี ปน็ องค์ รวมและลึกซ้ึงมากกวา่ การเสนอแนวทางแก้ไขในเชิงระบบ วิธิ ีีการหลักั ที่เ�่ ป็น็ นิยิ มใช้ใ้ นการเก็บ็ รวบรวมข้อ้ มูลู เพื่่อ� วิเิ คราะห์ช์ั้น� สาเหตุคุ ืือการจัดั การประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ัตั ิกิ าร ขั้น� ตอนแรกของการวิเิ คราะห์ค์ ืือการระบุปุ ระเด็น็ หรืือแนวโน้ม้ สำ�ำ คัญั ที่ต�่ ้อ้ งการวิเิ คราะห์์ จากนั้้น� จึึงเป็น็ การระดมสมองเพื่่อ� หาแนวโน้ม้ ปัญั หาหรืือประเด็น็ สำ�ำ คัญั ที่เ่� กี่ย่� วข้อ้ ง ในขั้้น� ตอนนี้้� คณะ ทำ�ำ งานอาจวิิเคราะห์์และประมวลมาก่่อนบางส่่วนด้้วยการกวาดสััญญาณจากสิ่�งตีีพิิมพ์์และสื่�อต่่าง ๆ เพื่่อ� ให้ม้ ีีหลักั ฐานเชิงิ ประจักั ษ์ใ์ นการระดมสมอง ขั้น� ตอนต่อ่ มาคืือการตีีความจากข้อ้ มูลู ที่ไ่� ด้ป้ ระมวลมา โดยมุ่�งค้น้ หาสาเหตุุเชิิงเศรษฐกิิจ สัังคม วัฒั นธรรมและการเมืือง คำ�ำ ถามหลัักในส่ว่ นนี้้�คืือ ปัจั จัยั อะไรที่�่ ทำำ�ให้เ้ กิดิ การเปลี่ย่� นแปลงหรืือแนวโน้ม้ ที่ส�่ นใจ ขั้น� ตอนที่ส่� ามคืือการวิเิ คราะห์ล์ งลึึกไปถึึงโลกทัศั น์แ์ ละ วาทธรรมที่พ่� ื้น�้ ฐานของสาเหตุแุ ละประเด็น็ ที่ส�่ นใจ คำ�ำ ถามสำำ�คัญั ในส่ว่ นนี้้ค� ืือ โลกทัศั น์อ์ ะไรและของใคร ที่�่กำ�ำ หนดกรอบความคิิดที่�่เป็็นพื้�้นฐานของปััญหาหรืือประเด็็นนั้้�น และโลกทััศน์์อะไรและของใครที่่�ถููก ละเลยไป ในขั้้�นตอนสุดุ ท้า้ ย ผู้�เข้้าร่ว่ มประชุุมจะค้น้ หาความเชื่�อ ตำำ�นานและอุุปลักั ษณ์์ คำำ�ถามสำ�ำ คััญ ในขั้้น� ตอนนี้้�คืือ เรื่อ� งราว ความเชื่�อหรืือตำ�ำ นานอะไรที่�่เป็น็ ฐานรองรับั โลกทัศั น์์ที่ม�่ ีีอยู่� ทั้้�งในกระแสหลักั และกระแสรอง ตารางที่�่ 13 แสดงตััวอย่่างของการวิิเคราะห์์ชั้�นสาเหตุุเป็็นฐานของการสร้้างฉากทััศน์์ของ อุุดมศึึกษาในอนาคตของมาเลเซีีย ซึ่�่งได้้มาจากการประชุุมเชิิงปฏิิบััติิการของผู้้�มีีส่่วนได้้ส่่วนเสีียกลุ่�ม ต่า่ ง ๆ ผลผลิติ ที่่�ได้จ้ ากการกระบวนการดัังกล่่าวคืือระดับั ชั้้�นสาเหตุุเกี่่ย� วกัับอุดุ มศึึกษาจากมุุมมองของ นักั ศึึกษาเมื่อ� เปรีียบเทีียบกัับสภาพความเป็็นจริิงที่�่เกิดิ ขึ้�น ความแตกต่า่ งระหว่่างความคิิดและคุุณค่า่ จากมุุมมองที่�่แตกต่่างกัันในชั้้�นสาเหตุุระดัับต่่าง ๆ นำ�ำ ไปสู่่�การสร้้างภาพอนาคตที่�่ปรัับเปลี่่�ยนไปจาก เดิิม และเป็็นฐานของการพััฒนายุทุ ธศาสตร์์ที่�่นำำ�ไปสู่่�ภาพอนาคตที่�พ่ ึึงประสงค์์

การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ 134 ตารางที่่� 13 ตััวอย่า่ งการวิิเคราะห์ช์ ั้้น� สาเหตุุในการสร้า้ งฉากทัศั น์ข์ องอุดุ มศึึกษาในอนาคต ของมาเลเซีีย ระดัับ มุุมมองของนักั ศึึกษา ภาพความจริงิ ในปัจั จุุบันั อนาคตที่ป่� รับั เปลี่�่ยนแล้ว้ ปรากฏการณ์์ การเรีียนรู้้�ที่่�มีีนัักศึึกษาเป็น็ การเรีียนการสอนแบบดั้้ง� เดิิม การเรีียนการสอนแบบองค์์ ศููนย์ก์ ลาง รวม ระบบ การเรีียนรู้้�ไม่ค่ วรกำ�ำ หนดไว้้ การเรีียนรู้้�ทางเดีียว ระบบการประเมิินและเปรีียบ ก่อ่ น ระบบการเรีียนรู้้�ที่�่ ระบบการเรีียนไม่ย่ ืืดหยุ่่�น เทีียบด้้วยตนเอง ยืืดหยุ่่�น ระบบการยอมรับั โลกทััศน์์ การเรีียนการสอนแบบ อาจารย์์เป็น็ ใหญ่ใ่ นการกำำ�หนด หุ้้�นส่ว่ นเชิงิ สร้า้ งสรรค์์ระหว่่าง ประชาธิปิ ไตย ทิศิ ทางการเรีียนการสอน มนุษุ ย์แ์ ต่่ละคนที่ม่� ีีอิสิ รภาพ ตำำ�นาน การต่อ่ สู้้�ระหว่า่ งนักั เรีียน อาจารย์ร์ ู้้�ดีีที่ส�่ ุุด ออเคสตร้้าที่่�เล่น่ ได้้จัังหวะและ อาจารย์์และกระทรวง เสีียงกลมกลืืนกันั ศึึกษาธิกิ าร ที่�่มา: Inayatullah (2017) อีีกตััวอย่่างหนึ่�่งเป็็นการวิิเคราะห์์และฉายภาพอนาคตทางเลืือกของการเข้้าร่่วมเป็็นสมาชิิก ในองค์์กรวิิชาชีีพของนัักสัังคมสงเคราะห์์ในสิิงคโปร์์25 นัักวิิจััยได้้เก็็บข้้อมููลจาการสััมภาษณ์์แบบกึ่่�ง โครงสร้า้ งกับั นักั สังั คมสงเคราะห์จ์ ำ�ำ นวน 27 คน แล้ว้ นำ�ำ ข้อ้ มูลู จากการสัมั ภาษณ์ม์ าตีีความเพื่่อ� ค้น้ หาชั้น� สาเหตุุทั้้�ง 4 ระดัับ โดยวิิเคราะห์ท์ ั้้ง� ความต้อ้ งการของนัักสัังคมสงเคราะห์ใ์ นการเข้้าร่ว่ มองค์์กรวิิชาชีีพ ประโยชน์์และวััตถุุประสงค์์ของการเข้้าร่่วมองค์์กร ไปจนถึึงทางเลืือกเชิิงยุุทธศาสตร์์ของการสร้้าง พัันธมิิตรระหว่่างนักั สัังคมสงเคราะห์์กับั องค์ก์ รวิชิ าชีีพ ตารางที่�่ 14 แสดงผลการวิเิ คราะห์ช์ั้�นสาเหตุุ ของความคิดิ ของนัักสัังคมสงเคราะห์์เกี่�ย่ วกับั องค์ก์ รวิชิ าชีีพ

135 การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ ตารางที่่� 14 ชั้้�นสาเหตุุของความคิิดของนักั สังั คมสงเคราะห์เ์ กี่ย�่ วกับั องค์ก์ รวิิชาชีีพในสิงิ คโปร์์ ระดัับสาเหตุุ ความคิดิ ของนักั สัังคมสงเคราะห์์ ปรากฏการณ์์ ระบบ ไม่เ่ ห็็นประโยชน์ข์ องการเข้้าร่ว่ มองค์ก์ ร - ไม่ม่ ีีเวลา ไม่ไ่ ด้้รัับประโยชน์จ์ ากการเข้้าร่่วม ไม่่ สนใจในกิิจกรรมขององค์ก์ ร รวมถึึงความเฉื่�อยชาของนักั สังั คมสงเคราะห์เ์ อง โลกทัศั น์์ องค์์กรวิชิ าชีีพไม่่ได้้ประสบความสำ�ำ เร็จ็ อะไรมาก และไม่่มีีโอกาสในการเป็็นตััวแทนของนััก สัังคมสงเคราะห์์ – ผู้้�จ้้างจััดสรรทรัพั ยากรและสวััสดิกิ ารที่่พ� อเพีียงสำ�ำ หรัับนััก ตำำ�นาน สังั คมสงเคราะห์์ ไม่ม่ ีีการสนับั สนุนุ จากผู้้�จ้า้ งให้้เข้า้ ร่่วมองค์ก์ ร นัักสัังคมสงเคราะห์ส์ ามารถ ดููแลตัวั เองได้้ ไม่ม่ ีีความสนิทิ ชิดิ เชื้้�อกันั ไม่่สามารถรวมตััวกัันได้้ มีีความเป็็นห่ว่ งเรื่อ� งค่า่ ใช้้ จ่่ายในการเข้า้ ร่ว่ มองค์์กร องค์์กรไม่ม่ ีีข้อ้ จำำ�กัดั ในการเป็็นตัวั แทน องค์์กรมีีจุุดอ่่อนในการ ผลัักดัันนโยบายและการช่่วยเหลืือสมาชิิก องค์ก์ รมีีจุดุ อ่่อนในการบริิหารจัดั การ การขาดอััตลัักษณ์์และภาพลัักษณ์์ทางวิิชาชีีพ องค์ก์ รขาดความโดดเด่่น – วิิชาชีีพนััก สัังคมสงเคราะห์์ไม่ไ่ ด้ม้ ีีการยอมรับั และสถานะทางวิิชาชีีพที่่�ชัดั เจนเหมืือนบางอาชีีพ รััฐบาลมัักแทรกแซงในการให้ง้ บประมาณและการพััฒนางานบริิการด้า้ นสัังคมสงเคราะห์์ การพัฒั นางานด้า้ นสัังคมสงเคราะห์์ รวมถึึงการพัฒั นาด้า้ นองค์ก์ ร มัักไม่่ได้ร้ ับั ความสำ�ำ คัญั ในนโยบายสาธารณะและนโยบายด้้านสัังคม สมาชิิกหลักั ในองค์ก์ รจะยัังคงรัับประกันั และสนัับสนุนุ องค์์กรให้้อยู่่�ต่่อไปได้้โดยไม่่เลิิกล้ม้ ไป สื่อ� สารมวลชนไม่่ให้ค้ วามสำ�ำ คัญั ในวิิชาชีีพสังั คมสงเคราะห์์ – เชื่�อกันั ว่า่ การลงทะเบีียน หรืือการออกใบอนุญุ าตจะทำ�ำ ให้้องค์์กรสามารถอยู่่�ต่อ่ ไปได้แ้ ละไม่ล่ ้ม้ เลิกิ ไป และมีีความ คาดหวัังว่า่ องค์์กรนี้้จ� ะสามารถบรรลุุเป้้าหมายที่�ส่ มาชิิกต้้องการ สื่อ� สารสมวลชนมักั นำำ� เสนอภาพว่่า อาสาสมัคั รเป็น็ นัักสังั คมสงเคราะห์์ และทำำ�งานสัังคมสงเคราะห์์ ไม่่ใช่่งาน อาสาสมััคร ที่�ม่ า: Fan & Khng (2014). ผลการวิเิ คราะห์ด์ ังั กล่า่ วทำำ�ให้ผู้้�เกี่ย�่ วข้อ้ งเข้า้ ใจในสาเหตุขุ องการเข้า้ ร่ว่ มองค์ก์ รได้อ้ ย่า่ งถ่อ่ งแท้้ และลึึกซึ้ง� มากขึ้น� โดยเฉพาะบริบิ ทด้า้ นสังั คมและการเมืือง รวมถึึงประวัตั ิศิ าสตร์ข์ องวิชิ าชีีพและองค์ก์ ร ผลการวิเิ คราะห์น์ ี้้ย� ังั เป็น็ พื้น�้ ฐานของข้อ้ เสนอเชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ใ์ นการปรับั ปรุงุ แนวทางการดำำ�เนินิ งานของ องค์ก์ รวิชิ าชีีพ เช่่น ข้้อเสนอยุทุ ธศาสตร์์ในการสร้า้ งพันั ธมิติ รเชิิงความร่่วมมืือและแข่ง่ ขััน (collaborat- tive-competitive) กับั สถาบัันการศึึกษาและฝึึกอบรมที่ม่� ีีแนวคิิดไปในทางเดีียวกััน แทนที่�่จะแข่ง่ ขันั กับั ทุกุ สถาบันั เพื่่อ� เพิ่่ม� จำ�ำ นวนสมาชิกิ การขยายขอบเขตพื้้�นที่�เ่ ป็็นระดัับภููมิภิ าค เพื่่อ� เป็็นพันั ธมิิตรกัับ องค์ก์ รวิชิ าชีีพด้า้ นสัังคมสงเคราะห์อ์ื่�น ๆ ที่�่มีีขนาดและทรััพยากรอยู่�จำ�ำ กััด เพื่่อ� ร่่วมใช้้ทรััพยากรที่ม่� ีีอยู่� ให้้เกิิดประโยชน์์สููงสุุด รวมไปถึึงการสร้้างศููนย์์หรืือพื้�้นที่�่กลางขององค์์กรด้้านสัังคมสงเคราะห์์ต่่าง ๆ เพื่่�อขยายเครืือข่่ายให้เ้ กิิดขึ้น� ในวงกว้้าง เป็น็ ต้น้