การคาดการณ์เชิงยุุทธศาสตร์

การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ 136 สรปุ ผลผลิิตที่่�ได้้จากการกวาดสััญญาณถืือเป็็นพื้�้นฐานในการพยากรณ์์ภาพอนาคต แต่่ขั้�นตอนสำำ�คััญก่่อน ที่�่จะสามารถฉายภาพอนาคตได้้คืือการวิิเคราะห์์พลวััตการเปลี่่�ยนแปลงของปััจจััยขัับเคลื่่�อนที่่�กวาด สััญญาณมาแล้้ว เพื่่�อระบุุว่่าปััจจััยใดจะมีีนััยสำำ�คััญเชิิงยุุทธศาสตร์์ในอนาคต ตามที่�่ได้้อธิิบายมาก่่อน หน้้านี้้� แนวคิิดเชิิงระบบถืือเป็็นแนวคิิดพื้้�นฐานของการคาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์ เครื่่�องมืือสำ�ำ คััญใน การวิิเคราะห์์ส่่วนนี้้�คืือการสร้้างผัังระบบ พร้้อมคำ�ำ อธิิบายถึึงความสััมพัันธ์์ระหว่่างองค์์ประกอบหรืือ ปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นที่ส�่ นใจ อีีกวิธิ ีีการหนึ่ง่� ที่ใ�่ ช้อ้ ย่า่ งแพร่ห่ ลายในวงการอนาคตศึึกษาและการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ค์ ืือการวิเิ คราะห์ช์ั้น� สาเหตุุ วิธิ ีีหลังั นี้้อ� าจไม่แ่ สดงกลไกของการเปลี่ย่� นแปลงเชิงิ พลวัตั โดยตรง แต่ส่ ามารถประยุกุ ต์ใ์ ช้ไ้ ด้ใ้ นการสร้า้ งภาพการเปลี่ย�่ นแปลงระหว่า่ งสถานการณ์ป์ ััจจุบุ ันั กัับภาพอนาคต ที่�่พึึงประสงค์์ เพื่่อ� ใช้เ้ ป็็นกรอบของการสร้้างยุุทธศาสตร์์ที่�่เหมาะสมต่่อไป ผลผลิิตที่�ไ่ ด้้จากการสร้า้ งผังั ระบบและการวิเิ คราะห์ช์ั้น� สาเหตุสุ ามารถนำ�ำ ไปใช้ต้ ่อ่ ได้ใ้ นการพยากรณ์อ์ นาคตทางเลืือก โดยเฉพาะใน การสร้้างฉากทััศน์์ยุทุ ธศาสตร์์และนโยบายต่อ่ ไปได้้

137 การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์

การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ 138 6 การพยากรณ์ We futurists have a magic button. We follow every statement about a failed forecast with ‘yet.’ Alvin Toffler

139 การคาดการณเ์ ชิงยุทธศาสตร์ ขั้น� ตอนต่อ่ ไปเป็น็ การพยากรณ์ห์ รืือการฉายภาพอนาคต ประกอบด้ว้ ยภาพอนาคต 3 ประเภท ประเภท แรกคืืออนาคตฐาน (baseline future) ซึ่�ง่ เป็็นภาพอนาคตที่�่เป็็นไปตามแนวโน้ม้ ของการเปลี่�ย่ นแปลง ในปััจจุุบัันและมีีความเป็็นไปได้้หรืือมีีความแน่่นอนสููง ภาพอนาคตฐานจะใช้้เป็็นกรอบของการสร้้าง นโยบายและแผนยุุทธศาสตร์์ระยะสั้�นที่�่ควรดำ�ำ เนิินการทัันทีี เนื่่�องจากมีีผลกระทบสููงและมีีความไม่่ แน่น่ อนต่ำำ�� ประเภทที่่� 2 คืืออนาคตทางเลืือก (alternative futures) ซึ่ง�่ เป็น็ ภาพอนาคตที่ใ่� ห้ค้ วามสำ�ำ คัญั กัับความไม่่แน่่นอนของปััจจััยขัับเคลื่่�อนที่�่ผลัักดัันให้้เกิิดการเปลี่�่ยนแปลง ภาพอนาคตทางเลืือกเป็็น กรอบสำำ�หรับั การกำ�ำ หนดทางเลืือกเชิงิ ยุทุ ธศาสตร์แ์ ละเส้น้ ทางยุทุ ธศาสตร์ท์ ี่อ�่ งค์ก์ รต้อ้ งเลืือกดำำ�เนินิ การ เพื่่�อนำ�ำ ไปสู่่�ภาพอนาคตที่�่พึึงประสงค์์ในระยะกลางและระยะยาว เนื้้�อหาในบทนี้้�จะเน้้นอธิิบายวิิธีีการ หนึ่�่งที่่�นิยิ มใช้้ในการฉายภาพอนาคตทางเลืือก คืือ วิิธีีการสร้า้ งฉากทััศน์์ ภาพอนาคตประเภทที่ส่� ามคืือ อนาคตที่�่พึึงประสงค์์ (preferable future) ซึ่ง่� เป็น็ ภาพที่�เ่ ลืือกมาจากอนาคตทางเลืือกหนึ่่�งภาพ หรืือ ผสมผสานองค์ป์ ระกอบที่ต่� ้อ้ งการมาจากหลายภาพ เพื่่อ� นำ�ำ มาตั้ง� เป็น็ วิสิ ัยั ทัศั น์์ (visioning) สำ�ำ หรับั การ วางแผนยุุทธศาสตร์์ต่่อไปได้้ การวิเิ คราะห์์ภาพอนาคตแต่ล่ ะประเภทมีีรายละเอีียด ดัังนี้้�

การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ 140 อนาคตฐาน วิิธีีการสร้้างภาพอนาคตฐานจะนำำ�เอาผลการกวาดสััญญาณและการวิิเคราะห์์พลวััตการเปลี่่�ยนแปลง ในผังั ระบบ (system map) มาประกอบเป็น็ เนื้้อ� หาของภาพอนาคตที่ค่� าดว่า่ มีีโอกาสจะเกิดิ ขึ้�นได้ม้ าก ที่่ส� ุุด โดยอาจพิิจารณาจากองค์์ประกอบ 5 ประการ ได้แ้ ก่่ 1. แนวโน้ม้ (trend) หมายถึึง การเปลี่่�ยนแปลงเชิิงปริิมาณหรืือเชิิงคุณุ ภาพที่�่แสดงทิิศทางและ ระดัับที่่�สัังเกตได้้ในช่่วงเวลาใดเวลาหนึ่่�ง โดยสามารถระบุุได้้ว่่าปริิมาณหรืือระดัับของสิ่�งนั้้�น เพิ่่ม� ขึ้น� หรืือลดลงในช่ว่ งระยะเวลาที่ส่� นใจ 2. ปััจจััยคงที่�่ (constants) หมายถึึง ปััจจัยั เงื่อ� นไข หรืือปริมิ าณที่ค่� าดว่า่ จะไม่เ่ ปลี่�่ยนแปลงใน ช่่วงเวลาที่ต่� ้อ้ งการคาดการณ์์ 3. วงจรหรืือวัฏั จักั ร (cycles) หมายถึึง การเปลี่ย่� นแปลงของปริมิ าณ ระดับั หรืือมูลู ค่า่ ของปัจั จัยั ที่�เ่ กิิดขึ้น� อีีกครั้้�งหนึ่�ง่ ในลักั ษณะเดีียวกัันหรืือคล้้ายกันั กับั สภาพที่�่เกิิดขึ้�นในปัจั จุุบันั 4. แผน (plans) หมายถึึง การประกาศความตั้�งใจของผู้้�มีีส่ว่ นได้้ส่ว่ นเสีียหรืือผู้้�มีีอำำ�นาจตััดสินิ ใจ เกี่ย�่ วกับั การเปลี่่�ยนแปลงที่่ต� ้้องการให้เ้ กิิดขึ้�นในอนาคต 5. การประมาณการ (projections) หมายถึึง การคาดการณ์อ์ ย่า่ งเป็น็ ทางการที่อ่� าจมีีผลที่ท�่ ำำ�ให้้ ผู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีียหรืือผู้้�คนทั่่ว� ไปคาดว่่าจะเกิดิ ขึ้�นจริิงตามนั้้น� ภาพอนาคตฐานจะเล่่าปรากฏการณ์์ เหตุุการณ์์และสิ่�งต่่าง ๆ ที่�่มีีโอกาสเกิิดขึ้�นได้้มากที่�่สุุด ภายในช่่วงเวลาที่ก่� ำำ�หนดไว้้ โดยเน้น้ ประเด็น็ หรืือเหตุกุ ารณ์ท์ ี่่เ� ห็น็ ว่า่ แตกต่า่ งจากภาพปััจจุบุ ันั มากที่ส�่ ุุด โดยแสดงระดับั มูลู ค่า่ หรืือคุณุ ค่า่ ของประเด็น็ หรืือเหตุกุ ารณ์น์ั้้น� ในอนาคต ถ้า้ แนวโน้ม้ ปัจั จัยั คงที่�่ วัฏั จักั ร แผน และการประมาณการเป็็นไปตามที่่�คาดคะเนไว้้ เนื้�้อหาอีีกส่่วนหนึ่�่งของภาพอนาคตฐานคืือ นััย ความหมาย และความสำำ�คัญั ของเหตุกุ ารณ์ท์ ี่ค�่ าดว่า่ จะเกิดิ ขึ้น� กับั ผู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีียที่ไ�่ ด้ร้ ะบุไุ ปในตอนต้น้ ในกรณีีที่ใ�่ ช้ผ้ ลการวิเิ คราะห์ค์ วามสัมั พันั ธ์ร์ ะหว่า่ งระดับั ความไม่แ่ น่น่ อนและระดับั ผลกระทบ (uncertainty-impact matrix) ตามตารางที่�่ 12 อนาคตฐานคืือภาพที่่�ฉายตามการเปลี่ย่� นแปลงของ ปััจจัยั ที่ม่� ีีความไม่แ่ น่น่ อนต่ำำ�� และผลกระทบสููงหรืือปานกลาง

141 การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ อนาคตทางเลอื ก: ฉากทศั น์ ทางเลือกของอนาคตมีอยู่นับอนนั ต์ แต่มนษุ ยม์ ขี ้อจ�ำกัดในการรบั รู้ วเิ คราะห์และประมวลผลขอ้ มูลที่ น�ำมาใชใ้ นการตดั สนิ ใจ วตั ถุประสงคห์ นึ่งของการคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตรจ์ ึงอย่ทู กี่ ารลดจ�ำนวนของ ทางเลือกในอนาคตลงมาใหอ้ ยภู่ ายในขอบเขตทสี่ ามารถวเิ คราะหแ์ ละตดั สนิ ใจไดอ้ ยา่ งมเี หตผุ ล นยั หนึ่ง คือ ลดจ�ำนวนจากภาพอนาคตท่อี าจเกิดขึ้นได้ (possible futures) เปน็ ภาพอนาคตทีเ่ ช่ือว่าเกดิ ขึ้นได้ (plausible futures) กระบวนการคาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์ที่่�นำ�ำ เสนอมาในหนัังสืือเล่่มนี้้� เน้้นขั้้�นตอนในการลด จำำ�นวนทางเลืือกของอนาคตลง เพื่่อ� สร้า้ งภาพอนาคตทางเลืือกที่�่เรีียกว่่าฉากทััศน์์ การสร้า้ งฉากทััศน์์ ถืือเป็็นวิิธีีการหนึ่�่งที่�่นัักอนาคตศาสตร์์และนัักคาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์ในปััจจุุบัันนิิยมใช้้ในการคาด การณ์แ์ ละกระตุ้้�นความตระหนักั เกี่ย�่ วกัับความเป็น็ ไปได้แ้ ละทางเลืือกที่ค�่ าดว่่าจะเกิดิ ขึ้�นในอนาคต คำ�ำ ว่่า “ฉากทัศั น์์” หรืือ scenarios ในภาษาอังั กฤษ มีีหลายนิยิ ามและความหมาย ในที่น�่ ี้้� ขอใช้้นิิยามโดยกว้้างที่่�ประมวลมาจากงานคาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์ที่�่ผู้ �เขีียนได้้มีีประสบการณ์์มาก่่อน กล่า่ วคืือ ฉากทัศั น์์ คืือ “การบรรยายและอธิบิ ายเหตุกุ ารณ์ห์ รืือสถานการณ์ท์ ี่เ�่ ชื่อ� ว่า่ เกิดิ ขึ้น� ได้ด้ ้ว้ ยชุดุ ข้อ้ สมมติหิ นึ่ง�่ ” ซึ่ง่� อาจใช้เ้ ป็น็ พื้น�้ ฐานของการวางแผนยุทุ ธศาสตร์ห์ รืือการดำ�ำ เนินิ การเพื่่อ� บรรลุวุ ัตั ถุปุ ระสงค์์ และเป้า้ หมายที่พ่� ึึงประสงค์์ การพัฒั นาฉากทัศั น์ม์ุ่�งสร้า้ งทางเลืือกที่ส่� ถานการณ์อ์ าจเปลี่ย�่ นแปลงหรืือมีี วิวิ ััฒนาการไปได้้ ฉากทััศน์์พััฒนาขึ้ �นจากผลลััพธ์์ของการวิิเคราะห์์ความเป็็นมาในอดีีตและสถานการณ์์ใน ปัจั จุบุ ันั ตามข้อ้ สมมติเิ กี่ย�่ วกับั ความเป็น็ ไปได้ข้ องเหตุกุ ารณ์ท์ ี่อ�่ าจเกิดิ ขึ้น� ใอนาคต โดยแสดงความเชื่อ� ม โยงเชิิงสาเหตุุและผลลััพธ์์ระหว่่างเหตุุการณ์์และปััจจััยต่่าง ๆ รวมถึึงรููปแบบและความเร็็วของการ เปลี่ย�่ นแปลงที่อ�่ าจเกิดิ ขึ้�น ฉากทัศั น์ม์ ักั ระบุถุ ึึงความท้า้ ทาย โอกาสและความเสี่ย่� งหลักั ที่อ่� าจเกิดิ ขึ้�นกับั ประชากรและพื้้�นที่�่เป้้าหมายในอนาคต รวมถึึงผลกระทบหรืือผลประโยชน์จ์ ากการเปลี่่�ยนแปลงเหล่่า นั้้น�

การคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ 142 การพััฒนาฉากทััศน์์อาจครอบคลุุมไปถึึงการประเมิินความสามารถและข้้อเสนอแนะในการ เตรีียมพร้้อมรัับมืือกัับการเปลี่�่ยนแปลงที่�่อาจเกิิดขึ้�นในแต่่ละฉากทััศน์์อีีกด้้วย การพััฒนาฉากทััศน์์ยััง สามารถใช้้เป็็นเครื่่�องมืือในการประเมิินและบริิหารความเสี่�่ยงขององค์์กร โดยการระบุุเหตุุการณ์์และ ปััจจััยไม่่แน่น่ อนที่่อ� าจเกิดิ ขึ้�นในสภาพแวดล้อ้ มนอกองค์์กร การระบุรุ ายละเอีียดข้อ้ สมมติทิ ี่ใ�่ ช้ใ้ นการบรรยายฉากทัศั น์์ จะทำำ�ให้ผ้ ู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีียสามารถ ทำ�ำ ความเข้้าใจถึึงที่�่มาที่่�ไปของประเด็็นในฉากทััศน์์ และให้้การยอมรัับมากขึ้�น อีีกทั้้�งยัังเป็็นประโยชน์์ ในการประเมิินและติิดตามการเปลี่่�ยนแปลงที่่�เกิิดขึ้�นในสถานการณ์์จริิง เพื่่�อปรัับปรุุงฉากทััศน์์และ ยุุทธศาสตร์์ที่พ�่ ััฒนาขึ้น� มา จุุดแข็ง็ ของการพััฒนาฉากทััศน์์เพื่่อ� ใช้้ในการวางแผนคืือ การเปิดิ กว้า้ งในความเป็็นไปได้ข้ อง ภาพอนาคตหลายรูปู แบบ อีีกทั้้ง� ถ้า้ หากกระบวนการพัฒั นาฉากทัศั น์เ์ ปิดิ โอกาสให้ผ้ ู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีียเข้า้ ร่ว่ มหารืือและนำำ�เสนอความคิดิ ด้ว้ ยแล้ว้ การพัฒั นาฉากทัศั น์ก์ ็จ็ ะกลายเป็น็ อีีกเครื่่อ� งมืือหนึ่ง�่ ในการเสริมิ สร้้างกระบวนการมีีส่่วนร่่วมและการสร้้างความรู้�สึกเป็็นเจ้้าของ ซึ่่�งอาจนำำ�ไปสู่่�การพััฒนายุุทธศาสตร์์ หรืือทางออกที่่�ประสานประโยชน์์ของกลุ่�มคนต่า่ ง ๆ เข้้าด้้วยกััน จุุดแข็็งด้้านกระบวนการดัังกล่่าวก็็อาจเป็็นจุุดอ่่อนด้้วยเช่่นกันั กระบวนการสร้้างฉากทััศน์์ที่่� เปิดิ ให้ผ้ ู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีียเข้า้ ร่ว่ มอย่า่ งเต็ม็ ที่�่ อาจใช้เ้ วลาและทรัพั ยากรในการดำ�ำ เนินิ การมาก โดยเฉพาะ ในกรณีีที่ห�่ ัวั ข้อ้ หรืือประเด็น็ ที่เ�่ ป็น็ เป้า้ หมายของการคาดการณ์แ์ ละการวางแผนเป็น็ เรื่อ� งที่ต่� ้อ้ งใช้ค้ วามรู้� ความเข้า้ ใจระดัับหนึ่�่ง งานวางแผนหลายรูปู แบบ โดยเฉพาะในกรณีีที่เ�่ กี่ย�่ วข้้องกับั สถานการณ์ฉ์ ุกุ เฉินิ อาจไม่่มีีเวลาและทรััพยากรมากพอที่่จ� ะดำ�ำ เนินิ กระบวนการสร้้างฉากทัศั น์์อย่่างเต็ม็ ที่�ไ่ ด้้ แนวทางและวิธิ ีีการสร้า้ งฉากทัศั น์์ ในวงการวางแผนนโยบายและอนาคตศึึกษาในปัจั จุบุ ันั เป็น็ ที่ย่� อมรับั กันั อย่า่ งทั่่ว� ไปแล้ว้ ว่า่ การวางแผน เพื่่อ� ปรัับเปลี่ย่� นสภาพสังั คม เศรษฐกิิจ กายภาพและสิ่�งแวดล้้อมอื่น� ๆ เพื่่อ� เข้า้ สู่่�ภาพอนาคตหนึ่ง�่ เดีียว นั้้�น ไม่่เหมาะสมอีีกต่่อไป เพราะอนาคตมีีความไม่่แน่่นอนและไม่่สามารถหยั่�งรู้�ได้้ล่่วงหน้้า แนวคิิด ฉากทัศั น์จ์ ึึงเป็น็ ทางเลืือกในการวางแผน ซึ่ง�่ สร้า้ งชุดุ ภาพอนาคตที่ค�่ าดว่า่ น่า่ จะเกิดิ ขึ้น� ได้้ แล้ว้ จึึงพัฒั นา แผนที่�่เตรีียมพร้้อมรัับมืือหรืือปรัับเปลี่�่ยนผลลััพธ์์ในแต่่ละฉากทััศน์์ โดยวิิเคราะห์์หาปััจจััยและองค์์ ประกอบของแผนที่�่สามารถรับั มืือได้้อย่่างเต็็มที่่�กัับสถานการณ์ต์ ่่าง ๆ ที่่�อาจเกิิดขึ้�นในแต่่ละฉากทััศน์์ กระบวนการสร้้างฉากทััศน์์ให้้ความสำำ�คััญกัับการทำ�ำ ความเข้้าใจระบบโดยรวมของเรื่�องที่่�ต้้องการคาด การณ์์ และการวิเิ คราะห์ห์ าประเด็็น แนวโน้ม้ ปััจจััยขับั เคลื่่�อน และเหตุุการณ์์ที่่อ� าจเกิดิ ขึ้น� และทำำ�ให้้ ระบบนั้้�นเปลี่่�ยนแปลงไป จากนั้้น� จึึงเริ่ม� การพััฒนาเรื่อ� งราวในแต่ล่ ะฉากทััศน์์

143 การคาดการณ์เชงิ ยุทธศาสตร์ แนวทางพฒั นาฉากทศั นม์ อี ยหู่ ลากหลาย โดยขึ้นอยกู่ บั เงอ่ื นไขและวตั ถปุ ระสงคท์ ก่ี �ำหนดโดย ผคู้ าดการณ์ โดยมที งั้ กรณีทอี่ งคก์ รประยกุ ตใ์ ชฉ้ ากทศั นเ์ พอ่ื เปน็ เครื่องมอื หนึ่งในการวางแผนยทุ ธศาสตร์ ขององคก์ ร กรณีที่นกั วจิ ัยใช้ฉากทศั นใ์ นการวิเคราะห์เชิงประจกั ษ์กบั กรณีศึกษาทเี่ กดิ ขึ้นจรงิ รวมไป ถงึ กรณีที่นกั วจิ ยั ใชฉ้ ากทศั นใ์ นการพฒั นาแบบจ�ำลองเชงิ ทฤษฎี โดยไมไ่ ดม้ ีวตั ถปุ ระสงคใ์ นการน�ำไปใช้ จริง26 นัับตั้้�งแต่่องค์์กร แรนด์์คอร์์ปอเรชััน (RAND Corporation) ในสหรััฐอเมริิกาได้้เสนอ แนวคิิดการสร้้างฉากทััศน์์เพื่่�อการวางแผนยุุทธศาสตร์์ในด้้านการทหารในช่่วงหลัังสงครามโลกครั้้�ง 2 เป็็นต้้นมา นัักวิิชาการและนัักปฏิิบััติิด้้านอนาคตศึึกษาได้้พััฒนาแนวคิิดการสร้้างฉากทััศน์์เรื่�อยมา โดยแบ่่งเป็น็ 2 ค่่ายหลักั คืือ ค่า่ ยสหรััฐอเมริิกาและค่า่ ยฝรั่่�งเศส ในฝั่่ง� สหรััฐอเมริกิ ายัังแบ่่งได้้ออกเป็็น 2 สำำ�นัักคิิด คืือ สำำ�นัักคิิดแบบตรรกะเชิิงสััญชาตญาณ (intuitive-logic school) ซึ่่�งเน้้นวิิธีีการเชิิง คุุณภาพและมีีความยืืดหยุ่่�นและเปิิดกว้้างในเชิิงวิธิ ีีการและกระบวนการ โดยมัักเน้้นกระบวนการเรีียน รู้�ของผู้�เข้า้ ร่่วมกระบวนการคาดการณ์์ อีีกกลุ่�มหนึ่่ง� เป็น็ สำ�ำ นัักคิิดแบบเน้้นการปรับั แนวโน้ม้ ตามความ เป็น็ ไปได้้ (probabilistic-modified-trends school) ซึ่ง�่ เน้น้ การพยากรณ์เ์ ชิงิ ความเป็น็ ไปได้้ เช่น่ การ วิเิ คราะห์ผ์ ลกระทบของแนวโน้ม้ (trend-impact analysis) และผลกระทบไขว้้ (cross-impact analys- sis) สำ�ำ นักั คิดิ นี้้เ� น้น้ การสร้า้ งทางเลืือกของภาพอนาคตด้ว้ ยวิธิ ีีการเชิงิ ปริมิ าณ แต่ก่ ็ใ็ ช้ป้ ระกอบกับั วิธิ ีีการ วิเิ คราะห์แ์ ละประเมิินเชิิงคุณุ ภาพด้ว้ ยเช่น่ กััน อีีกกลุ่�มหนึ่�่งเป็็นสำ�ำ นัักคิิดค่่ายฝรั่่�งเศส ซึ่่�งเน้้นการสร้้างฉากทััศน์์เพื่่�อการวางแผนระยะยาวที่่� เรีียกว่่า La Prospective ซึ่ง�่ นำ�ำ โดยแกสตอง แบร์เ์ จย์์ (Gaston Berger) ในยุคุ คริสิ ต์ท์ ศวรรษ 1950 แนวคิิดนี้้�ไม่่เห็็นด้้วยกัับการพยากรณ์์แบบดั้้�งเดิิมที่�่ใช้้ในกลุ่ �มนัักอนาคตศึึกษาในสหรััฐอเมริิกาในยุุค สงครามเย็น็ โดยเสนอให้้สร้า้ งฉากทััศน์์แนวปทััสถานหรืือบรรทัดั ฐาน (normative scenarios) ที่ม�ุ่่�ง ชี้�นำ�ำ หรืือสร้้างกรอบวิิสััยทััศน์์ให้้กัับการวางแผนนโยบายในระดัับองค์์กรหรืือระดัับประเทศ สำำ�นัักคิิด นี้้�ได้พ้ ัฒั นาเป็็นกลุ่�ม Futuribles ที่่เ� สนอให้้นัักอนาคตศึึกษามีีบทบาทในการกระตุ้้�นให้เ้ กิิดภาพอนาคต ในอุดุ มคติขิ องสังั คม และภาพอนาคตที่พ่� ึึงประสงค์แ์ ละสามารถเกิดิ ขึ้น� ได้้ สำ�ำ นักั คิดิ นี้้ไ� ด้ว้ ิวิ ัฒั นาการต่อ่ มาจนกลายเป็็นกลุ่ �มแนวคิิดการสร้้างฉากทััศน์์ด้้วยแบบจำำ�ลองคณิิตศาสตร์์และความไปได้้ที่่�สร้้างโดย คอมพิวิ เตอร์์ (computer-based probabilistic model) ตามที่แ่� สดงในแผนภาพที่่� 11 สำ�ำ นักั คิดิ แบบ La Prospective ตั้ง� อยู่�กึ่ง� กลางระหว่า่ งกลุ่�มแบบตรรกะเชิงิ สัญั ชาตญาณ (intuitive-logic school) กับั กลุ่�มที่เ่� น้น้ การปรัับแนวโน้ม้ ตามความเป็น็ ไปได้้ (probabilitic-modified-trends school)

การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ 144 แผนภาพที่ 11 ววิ ฒั นาการของส�ำนกั คิดหลักในการพฒั นาฉากทัศน์ นัักวิิชาการด้้านอนาคตศึึกษาและนัักคาดการณ์์ได้้พยายามปรัับปรุุงและพััฒนาแนวคิิดและ เครื่่�องมืือให้้เหมาะสมกัับวััตถุุประสงค์์และเงื่�อนไขของการคาดการณ์์ และด้้วยความนิิยมและแพร่่ หลายของการสร้้างฉากทััศน์์เพื่่�อคาดการณ์์อนาคตและสร้้างทางเลืือกยุุทธศาสตร์์ จึึงทำ�ำ ให้้เกิิดความ หลากหลายในกรอบแนวคิิดและแนวทางการสร้้างฉากทััศน์์ จนอาจทำ�ำ ให้้เกิิดความสัับสนทั้้�งในด้้าน นิิยามและวิิธีีการสร้้างฉากทััศน์์ อย่่างไรก็็ตาม เนื่่�องจากวััตถุุประสงค์์หลัักของอนาคตศึึกษาและการ คาดการณ์์เชิิงยุุทธศาสตร์์คืือ การสร้้างจิินตนาการเกี่�่ยวกัับภาพอนาคตจากมุุมมองและกรอบแนวคิิด ที่�่หลากหลาย ความหลากหลายในเชิิงนิิยาม วิธิ ีีการและเครื่่�องมืือที่่�ใช้ใ้ นการสร้า้ งฉากทััศน์์จึึงเป็็นเรื่อ� ง ปกติแิ ละถืือเป็็นเรื่�องดีี แนวทางและวิิธีีการสร้้างฉากทััศน์์สามารถแบ่่งได้้หลายประเภท โดยขึ้�นอยู่่�กัับเกณฑ์์ที่�่ใช้้ใน การแบ่่ง อาทิิ - ฉากทััศน์แ์ นวพรรณนา (descriptive scenarios) มุ่�งพรรณนาภาพอนาคตที่�่เชื่อ� ว่า่ เกิิดขึ้น� ได้้ เพื่่�อให้้องค์์กรสามารถพััฒนายุุทธศาสตร์์ที่�่รัับมืือและปรัับตััวไปตามสถานการณ์์ที่�่เปลี่่�ยนไป ภายนอกองค์์กร

145 การคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ - ฉากทศั นแ์ นวปทสั ถานหรือบรรทดั ฐาน (normative scenarios) มงุ่ สรา้ งฉากทศั นห์ นึ่งภาพท่ี สามารถใชก้ �ำหนดเปน็ วสิ ยั ทศั นห์ รือภาพอนาคตทพ่ี งึ ประสงคข์ ององคก์ ร รวมถงึ เสน้ ทางที่จะ สามารถบรรลวุ ิสัยทศั นน์ ั้นได้ วธิ ีการวเิ คราะหช์ ั้นสาเหตุ (Causal Layered Analysis) นบั เป็นวิธีหนึ่งที่มุ่งสร้างฉากทัศน์แนวนี้ - ฉากทััศน์์เชิิงปริิมาณ (quantitative scenarios) เน้้นการพยากรณ์์และการวิิเคราะห์์ความ เป็น็ ไปได้้ โดยใช้ข้ ้้อมููลเชิิงปริิมาณและหลัักฐานเชิิงประวััติิศาสตร์์ที่่�เป็็นตััวเลข เครื่่�องมืือใน การจำ�ำ ลองสถานการณ์์ (simulations) และแบบจำ�ำ ลองการตัดั สินิ ใจที่ใ�่ ช้ไ้ ด้ห้ ลายสถานการณ์์ (Robust Decision Making Model) เป็น็ ตัวั อย่า่ งของเครื่่อ� งมืือที่ใ่� ช้้พัฒั นาและวิเิ คราะห์ฉ์ าก ทัศั น์ใ์ นเชิิงปริมิ าณ - ฉากทัศั น์เ์ ชิงิ คุณุ ภาพ (qualitative scenarios) เน้น้ การพรรณนาและอธิบิ ายภาพอนาคตด้ว้ ย เรื่�องราวและข้้อมููลเชิิงคุุณภาพ ซึ่่�งเป็็นแนวทางที่่�นิิยมใช้้ในการคาดการณ์์แบบมีีส่่วนร่่วมโดย การจัดั การประชุุมเชิิงปฏิบิ ัตั ิิการ การสร้า้ งฉากทัศั น์ใ์ นการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ม์ ักั ผสมผสานแนวทางและวิธิ ีีการต่า่ ง ๆ เข้า้ ด้ว้ ยกันั ทั้้ง� นี้้ท� ั้้ง� นั้้น� ก็ข็ึ้น� อยู่่�กับั วัตั ถุปุ ระสงค์แ์ ละกรอบความคิดิ ของแต่ล่ ะงาน บางงานเน้น้ การสร้า้ งเรื่อ� ง ราวให้เ้ กิดิ จินิ ตนาการและกระตุ้้�นความสนใจของผู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีีย ส่ว่ นบางงานอาจเน้น้ การวิเิ คราะห์ท์ ี่่� มีีผลลัพั ธ์เ์ ป็น็ แนวโน้ม้ และตัวั เลขที่ช่� ัดั เจน เพื่่อ� เปรีียบเทีียบทางเลืือกเชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ส์ ำำ�หรับั องค์ก์ ร บาง งานอาจเน้้นภาพอนาคตเชิิงสำำ�รวจ ซึ่�่งเปิิดกว้้างในเชิิงขอบเขตและเนื้�้อหาของฉากทััศน์์ ในขณะที่่�บาง งานจะมุ่�งเน้น้ ภาพอนาคตที่�่ชัดั เจน และใช้เ้ ป็น็ วิิสัยั ทััศน์ใ์ นการดำำ�เนิินงานต่่อไปได้้ องค์ป์ ระกอบหลักั ในการสร้า้ งฉากทัศั น์ค์ ืือการกำ�ำ หนดขอบเขตของหัวั ข้อ้ ที่ต�่ ้อ้ งการคาดการณ์์ แนวโน้ม้ และปััจจัยั ขับั เคลื่่อ� นสำำ�คัญั การวิเิ คราะห์์ผู้้�มีีส่ว่ นได้้ส่่วนเสีีย ข้้อจำ�ำ กััดและประเด็็นสำ�ำ คัญั อื่น� ๆ ที่น�่ ำำ�มาวิเิ คราะห์์ระดัับความไม่่แน่น่ อนและระดัับผลกระทบ ตามที่่�ได้้กล่่าวมาข้้างต้้น การสร้้างฉากทััศน์์มีีอยู่�หลายแบบ โดยขึ้�นอยู่่�กัับวััตถุุประสงค์์และ ขอบเขตของการคาดการณ์์ กลุ่�มแนวคิดิ และวิธิ ีีการหนึ่่�งที่พ�่ บเห็็นทั่่�วไปคืือแนวทางการสร้า้ งฉากทัศั น์์ สำำ�หรับั การเตรีียมพร้้อมรัับมืือกับั ภัยั พิิบัตั ิิและเหตุุการณ์ฉ์ ุุกเฉิินประเภทต่่าง ๆ ดัังตััวอย่่าง 3 ประเภท ดังั ต่่อไปนี้้� 1. การสร้า้ งฉากทััศน์ท์ ี่เ่� ป็น็ ไปตามแนวโน้้ม/ที่ด่� ีีที่�่สุุด/ที่แ�่ ย่ท่ ี่�่สุดุ แนวทางการพััฒนาฉากทััศน์์ที่่�ได้้รัับความนิิยมและแพร่่หลายมากที่่�สุุดแนวทางหนึ่่�งคืือ การ สร้า้ งทางเลืือกของอนาคตออกเป็น็ 3 กลุ่�มหลักั ได้แ้ ก่่ (1) ฉากสถานการณ์ต์ ามแนวโน้ม้ จากอดีีต (busin- ness-as-usual) (2) ฉากสถานการณ์เ์ ลวร้้ายที่ส่� ุดุ ที่่�เกิิดจากการจัดั การที่่ผ� ิิดพลาดหรืือดวงไม่่ดีี (worst case scenario) และ (3) ฉากสถานการณ์์ที่ด�่ ีีที่่�สุุดที่เ่� กิดิ จากการจััดการที่่ด� ีี (best case scenario)

การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ 146 แนวทางการพัฒนาฉากทัศน์นี้มีใช้มานาน นับต้ังแต่ที่นักบุกเบิกด้านอนาคตศึกษาช่ือ เฮอร์มัน คาน (Herman Kahn) ได้เสนอแนวคิดและวิธีการนี้ไว้ในช่วงคริสต์ทศวรรษ 1950 ตามแนวทางนี้ ฉากทัศน์ที่มักใช้เป็นพื้นฐานคือฉากสถานการณ์ตามแนวโน้มจากอดีต ซึ่�่งเป็็นเรื่�องราวที่�่ปััจจััยและแนวโน้้มปััจจุุบัันดำ�ำ เนิินการต่่อไปโดยไม่่มีีการเปลี่�่ยนแปลงใด ๆ หรืือ เปลี่ย�่ นแปลงน้้อยมาก ส่ว่ นฉากทััศน์เ์ ชิงิ บวกมัักเน้น้ ภาพที่เ่� กิดิ จากปััจจัยั สำ�ำ คัญั 1-2 ปััจจัยั เช่่น การค้้น พบทางวิทิ ยาศาสตร์์ การพัฒั นาเทคโนโลยีีและนวัตั กรรมที่ส�่ ำำ�คัญั และการเปลี่ย่� นแปลงด้า้ นนโยบายหรืือ กฎหมายหรืือปััจจััยอื่�น ที่่�ทำำ�ให้้ได้้ผลลััพธ์์ที่่�พึึงประสงค์์ที่่�สุุด ส่่วนฉากทััศน์์ที่่�เลวร้้ายที่่�สุุด มัักเป็็นภาพ จิินตนาการถึึงสถานการณ์ท์ ี่่�ปัจั จัยั เชิิงลบต่า่ ง ๆ เกิดิ ขึ้�นพร้้อมกััน และได้้ผลลััพธ์ท์ ี่่�ไม่พ่ ึึงประสงค์์ที่ส�่ ุุด ตารางที่่� 15 ตััวอย่่างสมมติิของฉากทััศน์์ตามแนวโน้้ม/ที่่�ดีีที่�่สุุด/ที่่�แย่่ที่�่สุุดสำ�ำ หรัับภััยพิิบััติิ ในประเทศไทย ฉากทัศั น์์ อุทุ กภัยั ภััยแล้้ง อุบุ ัตั ิเิ หตุุทางถนน ตามแนวโน้ม้ อุุทกภัยั รอบ 10 ปีบี างพื้�น้ ที่่� ผล ภััยแล้้งบางพื้้�นที่่� มีีผลกระทบ คนไทยเสีียชีีวิิตจากอุบุ ััติิเหตุุ กระทบต่อ่ ประชากร 5 แสนคน ต่่อเกษตรกร 5 แสนคน ทางถนน 2 หมื่�นคนต่อ่ ปีี ดีีที่�่สุุด น้ำ�ำ�ท่่วมตามฤดููกาล ผลกระทบ ไม่่มีีปััญหาน้ำ��ำ แล้ง้ ไม่่มีี คนไทยเสีียชีีวิิตจากอุบุ ัตั ิเิ หตุุ แย่ท่ ี่�่สุุด ต่่อประชากร 1 แสนคน เกษตรกรประสบปััญหาน้ำ�ำ� ทางถนน 1 พันั คนต่อ่ ปีี อุุทกภัยั ครั้้ง� ใหญ่่รอบ 100 ปีี แล้้ง คนไทยเสีียชีีวิติ จากอุุบัตั ิเิ หตุุ ผลกระทบต่่อประชากร 50 ภััยแล้้งทั่่�วประเทศ มีีผลกระ ทางถนน 4 หมื่�นคนต่อ่ ปีี ล้า้ นคน ทบต่่อเกษตรกร 15 ล้้านคน การพััฒนาฉากทััศน์์ในแนวทางนี้้�มีีข้้อดีี คืือ สามารถเข้้าใจง่่าย และใช้้เป็็นพื้�้นฐานของการ วิเิ คราะห์แ์ ละอภิปิ รายเพื่่อ� การวางแผนรับั มืือได้อ้ ย่า่ งตรงไปตรงมา โดยเฉพาะในการรัับมืือกับั ฉากทัศั น์์ ที่่�เลวร้้ายที่่�สุุด อีีกทั้้�งยัังสามารถประยุุกต์์ใช้้กัับหััวข้้อและประเด็็นการวางแผนในขนาดต่่าง ๆ ได้้ง่่าย ตััวอย่า่ งเช่่น การพััฒนาฉากทัศั น์เ์ พื่่อ� รัับมืือกัับสถานการณ์แ์ ผ่่นดิินไหวที่ม่� ีีความรุนุ แรงไม่เ่ ท่่ากันั และมีี ผลกระทบต่อ่ จำำ�นวนประชากรในระดัับต่่าง ๆ เช่น่ แผ่่นดิินไหวที่ม่� ีีผลกระทบต่อ่ ประชากร 1 แสนคน 1 ล้้านคน และ 10 ล้้านคน ฉากทัศั น์ท์ ี่�่มีีระดับั ความรุุนแรงที่่�แตกต่า่ งกัันย่อ่ มมีีรายละเอีียดในฉากทัศั น์์ ที่่�แตกต่่างกันั และแนวทางการเตรีียมพร้้อมรับั มืือแตกต่่างกัันออกไป อย่า่ งไรก็ต็ าม แนวทางการพัฒั นาฉากทัศั น์แ์ บบนี้้ไ� ม่ส่ ามารถใช้ไ้ ด้ก้ ับั ทุกุ หัวั ข้อ้ และสถานการณ์์ ที่ต�่ ้อ้ งการคาดการณ์์ แนวคิดิ นี้้ไ� ด้ร้ ับั การวิพิ ากษ์ว์ ิจิ ารณ์จ์ ากนักั อนาคตศาสตร์ใ์ นยุคุ ต่อ่ มาว่า่ ผู้้�มีีส่ว่ นได้้ ส่ว่ นเสีียอาจมองว่า่ ฉากสถานการณ์ต์ ามแนวโน้ม้ จากอดีีตเป็น็ การทำ�ำ นาย (prediction) และมักั ตัดั สินิ

147 การคาดการณเ์ ชิงยุทธศาสตร์ ใจท�ำตามน้ั น เหตุการณ์ท่เี กดิ ขึ้นในอนาคตจึงเกิดขึ้นจรงิ ตามที่คาดการณ์ไว้ ฉากทศั นต์ ามแนวโน้มใน อดีตจึงไม่ได้เปน็ ทางเลือกของอนาคตอยา่ งแทจ้ ริง ส่ว่ นการพัฒั นาฉากทัศั น์ท์ ี่ด่� ีีที่ส่� ุดุ และเลวร้า้ ยที่ส�่ ุดุ ก็ม็ ักั เน้น้ ปัจั จัยั และเงื่อ� นไขสุดุ โต่ง่ ที่ท่� ำำ�ให้เ้ กิดิ ฉากทััศน์์สุุดขั้�ว จึึงเป็็นการบัังคัับให้้ต้้องใช้้ปััจจััยขัับเคลื่่�อนที่�่มีีโอกาสเกิิดขึ้�นน้้อยมาก และอาจละเลย ปัจั จัยั หรืือเงื่อ� นไขที่เ�่ กิดิ ขึ้น� จริงิ และบทเรีียนจากประสบการณ์ท์ ี่เ�่ คยเกิดิ ขึ้น� มาก่อ่ นในอดีีต การสร้า้ งฉาก ทััศน์ท์ ี่�เ่ น้้นสถานการณ์ท์ ี่แ�่ ย่่ที่ส่� ุุดและดีีที่ส่� ุดุ แบบสุุดโต่่ง อาจเพิ่่�มความเสี่ย่� งที่�่จะทำำ�ให้ก้ ารคาดการณ์์ไป เน้้นฉากทััศน์ท์ ี่�่มีีโอกาสเกิดิ ขึ้น� ต่ำ��ำ มาก แล้้วละเลยฉากทััศน์อ์ื่น� ที่่�อาจมีีผลกระทบสููง แต่่มีีโอกาสเกิิดขึ้น� ได้ม้ ากกว่า่ ก็็เป็น็ ได้้ การพัฒั นาฉากทัศั น์์แนวนี้้�จึึงควรจำ�ำ กัดั อยู่่�ที่ส� ถานการณ์ท์ ี่ม�่ ีีความไม่่แน่น่ อนสููงมาก แต่่มีีข้้อมููลอยู่่�น้้อยมากเกี่่ย� วกัับสถานการณ์ห์ รืือวิกิ ฤติิที่อ่� าจเกิิดขึ้น� ได้้ หากมีีข้อ้ มููลอยู่�พอสมควรแล้้ว ก็็ ควรใช้้ข้้อมููลจากอดีีตในการสร้า้ งฉากทััศน์ท์ ี่�่สะท้้อนโอกาสความเป็น็ ไปได้้ที่่�สููงมากขึ้�น ข้้อจำำ�กััดอีีกประการหนึ่่�งของการพััฒนาฉากทััศน์์แนวทางนี้้�เกี่่�ยวข้้องกัับกลุ่ �มของฉากทััศน์์ที่�่ แบ่่งขึ้น� มา กล่่าวคืือ การกำ�ำ หนดฉากทััศน์เ์ ป็็นสถานการณ์์ที่ด�่ ีีที่่ส� ุดุ ปานกลาง และแย่ท่ ี่ส่� ุดุ นั้้�น เป็น็ การ แบ่่งตามระดัับผลกระทบ ในขณะที่�่ฉากทััศน์์ตามแนวโน้้มจากอดีีตหรืือสถานการณ์ป์ กติิ (business as usual) เป็็นการแบ่่งตามระดับั ความเป็น็ ไปได้้ที่�่จะเกิิดขึ้น� จริิง อย่่างไรก็็ตาม อาจเป็็นไปได้้ที่่�ฉากทััศน์์ ที่่�ดีีที่่�สุดุ เป็็นฉากที่่�มีีโอกาสเกิิดขึ้�นมากที่ส่� ุุดก็็เป็็นได้้ ในขณะเดีียวกััน การกำำ�หนดให้้ฉากทัศั น์์ที่่แ� ย่่ที่ส�่ ุดุ เป็น็ ฉากที่ม�่ ีีโอกาสเกิดิ ขึ้น� ได้ม้ ากที่ส�่ ุดุ อาจทำำ�ให้ก้ ารวางแผนยุทุ ธศาสตร์ไ์ ปเน้น้ ภาพดังั กล่า่ วมากจนเกินิ ไปได้้ ความขัดั แย้ง้ กันั เองของแนวคิดิ พื้น้� ฐานในการพัฒั นาฉากทัศั น์แ์ นวทางนี้้� ทำ�ำ ให้เ้ กิดิ ความสับั สนใน กระบวนการพัฒั นาฉากทัศั น์์ที่่�ผ่า่ นมา 2. การสร้า้ งฉากทัศั น์์แบบเพิ่่�มระดับั แนวทางการพัฒั นาฉากทัศั น์น์ี้้�มุ่�งไปที่ก�่ ารเพิ่่ม� ขึ้น� ของขนาดหรืือระดับั ความเข้ม้ ข้น้ ของปัจั จัยั ขัับเคลื่่�อนสำ�ำ คััญที่ใ่� ช้้ในการกำ�ำ หนดฉากทััศน์์ ซึ่�ง่ กำ�ำ หนดเป็น็ ขั้้น� ๆ ไปตามความเข้้มข้น้ ที่�เ่ พิ่่ม� ขึ้�นจึึงมีีชื่่�อ เรีียกเป็็นภาษาอัังกฤษว่่า augmentation/step scenarios ตััวอย่่างที่�่ชััดเจนในกรณีีนี้้� ได้้แก่่ การ กำ�ำ หนดฉากทััศน์์ตามระดัับความรุนุ แรงของอุุทกภััยหรืือภัยั ธรรมชาติอิื่�น ๆ รวมไปถึึงปััญหาต่่าง ๆ ที่่� สามารถกำ�ำ หนดเป็็นระดัับขั้้น� (threshold) อย่า่ งชัดั เจน ทั้้�งนี้้� นโยบาย แผนหรืือมาตรการที่่�รองรัับก็็จะปรัับเพิ่่�มไปตามความเข้้มข้้นหรืือรุุนแรงของ ปััจจััยในแต่่ละฉากทััศน์์ ทรััพยากรหรืือความพยายามที่่�ใช้้ก็็จะปรัับเพิ่่�มขึ้�นเมื่�อระดัับความเข้้มข้้นของ ปััจจััยเพิ่่�มขึ้�นถึึงระดัับเกณฑ์์ขั้�นต่ำ�ำ�ที่่�กำำ�หนดไว้้ของแต่่ละฉาก การสร้้างฉากทััศน์์แนวทางนี้้�จึึงเป็็นที่่�ใช้้ กัันอย่่างแพร่่หลายในการเตรีียมพร้้อมรัับมืือกัับวิิกฤติิประเภทต่่าง ๆ โดยเฉพาะในสถานการณ์ท์ ี่่�มีีรููป แบบพััฒนาการที่�่เริ่�มต้้นอย่่างช้้า ๆ แต่่อาจเพิ่่�มความรุุนแรงได้้มากขึ้�นเมื่�อเวลาผ่่านไป และการรัับมืือ และแก้ไ้ ขปัญั หาจำำ�เป็น็ ต้อ้ งเพิ่่ม� ความพยายามและทรัพั ยากรมากขึ้�นตามลำำ�ดับั

การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ 148 ตารางท่ี 16 ตวั อยา่ งสมมติของฉากทศั นแ์ บบเพม่ิ ระดับ ฉากทััศน์์ จำำ�นวนผู้้�ประสบภัยั น้ำ�ำ�ท่ว่ ม แผนการรับั มืือ ฉากทััศน์ท์ ี่�่ 1 100 ลงทะเบีียนผู้้�ได้้รับั ผลกระทบ, จัดั หาที่พ�่ ักั ชั่ว� คราว ฉากทััศน์ท์ ี่่� 2 1,000 เปิิดศูนู ย์์พักั พิงิ ชั่ว� คราวผู้้�ประสบภัยั น้ำำ��ท่ว่ ม, เพิ่่ม� เจ้้าหน้้าที่ป�่ ระจำ�ำ ศููนย์์ ฉากทัศั น์ท์ ี่�่ 3 10,000 เพิ่่�มศูนู ย์พ์ ักั พิิงชั่�วคราวผู้้�ประสบภััยน้ำ�ำ� ท่ว่ มตามจำำ�นวนที่่�เหมาะ สม, จัดั ตั้�งศููนย์์ปฏิบิ ัตั ิกิ ารช่่วยเหลืือผู้้�ประสบอุุทกภัยั , เพิ่่ม� จำำ�นวนเจ้า้ หน้า้ ที่ป�่ ระจำ�ำ ศูนู ย์,์ จัดั ตั้ง� ศููนย์เ์ ฉพาะกิิจเพื่่อ� การดููแล สุุขภาพ ฉากทัศั น์ท์ ี่�่ 4 100,000 เพิ่่�มศูนู ย์์พัักพิงิ ชั่�วคราวผู้้�ประสบภัยั น้ำ��ำ ท่่วมตามจำำ�นวนที่�เ่ หมาะ สมและในขนาดที่่ใ� หญ่ข่ึ้น� , เพิ่่ม� จำำ�นวนเจ้า้ หน้า้ ที่�่ประจำำ�ศูนู ย์,์ เพิ่่�มศูนู ย์เ์ ฉพาะกิิจเพื่่อ� การดูแู ลสุุขภาพ การพััฒนาฉากทััศน์์แนวทางนี้้�ระบุุปััจจััยและเกณฑ์์ที่�่ชััดเจนในการปรัับเปลี่�่ยนยุุทธศาสตร์์ กลยุุทธ์์ หรืือมาตรการในการรัับมืือ จึึงเหมาะสมกัับการวางแผนที่่�ต้้องมีีความยืืดหยุ่่�นของการเพิ่่�มลด ทรััพยากรได้้ตามระดัับปััญหา และเหมาะสมกัับประเด็็นและบริิบทเงื่�อนไขที่่�มีีปััจจััยขัับเคลื่่�อนเพีียง ปััจจััยเดีียว 3. การสร้า้ งฉากทัศั น์์ตามลำ�ำ ดับั เวลา การพัฒั นาฉากทัศั น์ต์ ามแนวทางนี้้ก� ำำ�หนดเงื่อ� นไขตามลำ�ำ ดับั หรืือช่ว่ งเวลา เพื่่อ� สามารถกำ�ำ หนด ว่า่ มาตรการหรืือกิจิ กรรมใดที่ต�่ ้้องเตรีียมพร้้อมไว้้เพื่่อ� ดำ�ำ เนิินการในแต่่ละช่ว่ งเวลา แนวทางนี้้�เหมาะสม กับั ปรากฏการณ์์หรืือเหตุุการณ์์เชิิงวิิกฤติิที่�่มีีพััฒนาการอย่่างรวดเร็็วภายในช่่วงเวลาสั้�น ๆ จึึงมัักใช้้กับั การวางแผนยุทุ ธศาสตร์ส์ ำำ�หรับั การรับั มืือกับั สถานการณ์ว์ ิกิ ฤติทิ ี่ม�่ ีีการเปลี่ย�่ นแปลงอย่า่ งรวดเร็ว็ ในช่ว่ ง เริ่ม� ต้น้ ภายในช่ว่ งเวลาเพีียงไม่ก่ ี่ว�่ ันั หรืือไม่ก่ ี่ส่� ัปั ดาห์์ โดยเฉพาะสถานการณ์ท์ ี่ม�่ ีีสาเหตุทุ ี่ช่� ัดั เจนและไม่ซ่ ับั ซ้อ้ น การสร้า้ งฉากทัศั น์ต์ ามแนวทางนี้้จ� ึึงไม่เ่ หมาะสมกับั สถานการณ์ท์ ี่ม�่ ีีความซับั ซ้อ้ น หรืือวิกิ ฤติทิ ี่ส�่ั่ง� สม มาแล้ว้ ระยะหนึ่ง่� รวมถึึงสถาวะฉุุกเฉินิ ที่�่มีีสาเหตุหุ ลายประการพร้้อมกััน

149 การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ ตารางที่�่ 17 ตัวั อย่่างสมมติขิ องการสร้้างฉากทััศน์์ตามลำ�ำ ดับั เวลา ลำ�ำ ดับั ฉากทัศั น์์ของวิกิ ฤตินิ ้ำ��ำ หลาก-น้ำ�ำ� ท่ว่ ม เวลา ฝนตกหนัักในพื้น้� ที่�ต่ อนบนของลุ่�มแม่น่ ้ำ�ำ�เจ้า้ พระยา กรมชลประทานรายงานว่่า ระดัับน้ำ�ำ� ในแม่่น้ำ��ำ เพิ่่�ม วันั ที่�่ -7 สูงู ขึ้�นอย่่างต่่อเนื่่�อง ในขณะที่ก�่ รมอุุตุนุ ิิยมวิิทยาพยากรณ์ว์ ่่า จะยัังคงมีีพายุุเข้า้ มาในพื้้�นที่ภ่� าคเหนืือ และภาคกลางตอนบนของประเทสไทยติิดต่่อกันั อีีกอย่่างน้้อย 10 วััน วันั ที่่� 0 น้ำ��ำ ล้น้ ตลิ่�งแม่่น้ำ�ำ� เจ้า้ พระยาในบริเิ วณจังั หวััดปทุมุ ธานีี และเริ่ม� เข้า้ ท่่วมพื้น�้ ที่ช�่ ุมุ ชนประมาณ 10% โดย มีีประชากรมากกว่า่ 20% ในจัังหวัดั ได้้รับั ผลกระทบ เริ่ม� มีีความจำำ�เป็็นต้้องอพยพผู้้�ประสบภัยั ออก จากพื้น้� ที่น�่ ้ำ�ำ�ท่ว่ ม วัันที่่� 7 น้ำ��ำ ท่ว่ มขยายพื้�น้ ที่�ไ่ ปถึึง 40% ของจัังหวัดั ปทุุมธานีี ประชากรกว่า่ 60% ได้ร้ ัับผลกระทบและต้อ้ งย้า้ ย วัันที่�่ 14 ออกจากบ้้านเรืือนของตนเอง ไม่่สามารถเดินิ ทางไปไหนมาไหนได้ด้ ้ว้ ยรถยนต์์ เริ่�มประสบปัญั หาการ ขาดแคลนน้ำ�ำ� ดื่่ม� และเครื่่�องอุปุ โภคบริโิ ภคบางประการ มีีการจััดตั้ง� ศููนย์์พักั พิิงชั่ว� คราวสำำ�หรัับผู้้� ประสบภัยั น้ำ�ำ�ท่่วม หน่ว่ ยงานระดัับจัังหวัดั ต้อ้ งการความช่ว่ ยเหลืือเพิ่่�มเติิมจากหน่ว่ ยงานส่่วนกลาง ระดับั น้ำำ�� ในพื้น�้ ที่�ย่ ังั ไม่ล่ ดลง ประชาชนที่่�ได้ร้ ับั ผลกระทบส่ว่ นใหญ่่พัักอาศัยั อยู่�ในศูนู ย์์พักั พิิงชั่�วคราว สำ�ำ หรัับผู้้�ประสบภัยั น้ำ�ำ�ท่ว่ ม ระบบการลำ�ำ เลีียงและแจกจ่่ายเสบีียงอาหารและยาเริ่�มลงตัวั มากขึ้น� แต่่ ประชาชนจำ�ำ นวนหนึ่�่งยัังไม่ส่ ามารถเข้้าถึึงความช่ว่ ยเหลืือของภาครััฐได้้ เนื่่อ� งจากอยู่�ในพื้�้นที่ห่� ่่างไกล หน่ว่ ยงานส่ว่ นกลางเริ่�มมีีบทบาทมากขึ้�นในการดำำ�เนิินการ แนวทางการสร้้างฉากทััศน์์ที่�่อธิิบายมาข้้างต้้นอาจเหมาะสมสำำ�หรัับการเตรีียมพร้้อมรัับมืือ กัับภััยพิิบััติิและเหตุุการณ์์ฉุุกเฉิินประเภทต่่าง ๆ แต่่อาจไม่่เหมาะสมสำำ�หรัับการคาดการณ์์ระยะยาว เนื่่อ� งจากฉากทัศั น์ร์ ะยะยาวจะเน้น้ ภาพอนาคตทางเลืือกที่โ�่ ครงสร้า้ งของเรื่อ� งราวในแต่ล่ ะฉากแตกต่า่ ง กัันอย่า่ งชััดเจน ด้ว้ ยสาเหตุุที่เ่� ชื่อ� ว่า่ จะมีีผลกระทบอย่่างมากต่่อประเด็น็ พื้�น้ ที่ห่� รืือองค์์กรที่่ส� นใจ แต่่มีี ความไม่แ่ น่น่ อนสูงู วิธิ ีีการสร้า้ งฉากทัศั น์ท์ ี่ม่� องภาพระยะยาวจึึงควรให้ค้ วามสำำ�คัญั กับั ปัจั จัยั ที่ม�่ ีีความไม่่ แน่น่ อนเป็็นหลักั ตามแนวทางนี้้� การสร้า้ งฉากทัศั น์จ์ ะมุ่�งสร้้างภาพอนาคตที่่�แตกต่่างจากแนวโน้้มเดิิม โดยอาจมีีจำำ�นวนฉากทัศั น์ม์ ากกว่า่ 3 ฉาก เพื่่อ� สร้า้ งความยืืดหยุ่่�นในการศึึกษาทางเลืือกอนาคต และใน การสร้้างยุทุ ธศาสตร์์สำ�ำ หรัับอนาคต แม้้ตามแนวทางนี้้� การพัฒั นาฉากทััศน์ก์ ็ย็ ังั มีีหลายวิธิ ีี เช่่น การบรรยายเหตุกุ ารณ์ส์ ำ�ำ คัญั ในอนาคต เช่น่ สภาพเศรษฐกิจิ เฟื่่อ� งฟูู เศรษฐกิจิ ตกต่ำ�ำ� สงคราม ฯลฯ การสร้า้ งทฤษฎีีหรืือตรรกะของฉากทััศน์์ (scenario logics) เป็็นอีีกแนวทางหนึ่�ง่ ในการ พัฒั นาฉากทััศน์์ โดยเฉพาะในระดับั องค์์กร โดยเริ่�มจากการที่ผ่� ู้้�บริหิ ารองค์์กรกำ�ำ หนดก่่อนว่่า ต้อ้ งการรู้้�

การคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ 150 ข้อมลู หรือประเด็นอะไรบ้างเพ่อื ตดั สนิ ใจในการวางแผนยทุ ธศาสตร์ จากน้ั นคณะผูว้ เิ คราะห์และสรา้ ง ฉากทัศน์จะระบุและบรรยายเหตุการณ์ แนวโน้มและปัจจัยความไม่แน่นอนท่ีมีผลต่อกระบวนการ ตัดสินใจ รวมท้ังปัจจัยที่คาดว่าจะมีผลต่อกิจการขององค์กรน้ั น วิธีการเฉพาะของแนวทางนี้คือ การ สร้างทฤษฎีหรือตรรกะของฉากทัศน์ ซ่ึงหมายถึงมุมมองท่ีท�ำให้เห็นภาพอนาคตท่ีแตกต่างและหลาก หลาย และแบง่ ออกเป็นฉากทัศน์ตา่ ง ๆ ได้ ตรรกะของฉากทศั นม์ ักสรา้ งขึ้นจากปัจจัยขับเคลื่อนส�ำคญั และปจั จัยไม่แน่นอนที่แบง่ ฉากทัศน์ออกแบบภาพ ๆ และใช้ปัจจัยเหล่านี้เป็นแกนในการบรรยายเรื่อง ราวและพัฒนาการในแต่ละฉากน้ั นอย่างละเอียด เพื่อแสดงถึงผลลัพธ์ท่ีเกิดจากการตัดสินใจในแต่ละ ประเด็น พรอ้ มไปกบั ทางเลือกเชิงยุทธศาสตรใ์ นแต่ละฉากทศั น์ การวิิเคราะห์โ์ ครงสร้า้ ง (structural analysis) เริ่ม� จากการสร้้างภาพปัจั จุุบันั ของระบบที่่� ต้อ้ งการศึึกษา โดยระบุแุ ละแบ่ง่ กลุ่�มตัวั แปรทั้้ง� หมดที่ค่� วรคำำ�นึึงถึึง พร้อ้ มคำำ�อธิบิ ายเกี่ย่� วกับั ความสัมั พันั ธ์์ ระหว่า่ งปัจั จัยั เหล่า่ นั้้น� กับั การเปลี่ย่� นแปลงของระบบโดยรวม จากนั้้น� จึึงวิเิ คราะห์ค์ ้น้ หาปัจั จัยั สำำ�คัญั และ ค่่าพารามิเิ ตอร์ข์ องแต่ล่ ะปััจจัยั รวมถึึงกลไกและบุุคคลหรืือองค์์กรที่�่มีีอิิทธิิพลต่่อการเปลี่�่ยนแปลงของ ระบบนั้้�น จากนั้้�นจึึงเป็น็ การสร้้างยุุทธศาสตร์เ์ พื่่�อรัับมืือกัับผลกระทบและความท้้าทายต่่าง ๆ ในฉาก ทััศน์์ที่�่พัฒั นาขึ้น� มา การวิิเคราะห์์สััณฐาน (morphological analysis) มุ่�งค้้นหาและวิิเคราะห์์โครงสร้้าง ความสััมพัันธ์์ระหว่่างปััจจััยด้้านสัังคมและเทคโนโลยีีในระบบที่่�ไม่่สามารถวััดได้้ในเชิิงปริิมาณ ทั้้�งนี้้� มีีซอฟต์์แวร์์เพื่่�อการวิิเคราะห์์แนวนี้้�โดยเฉพาะ เช่น่ Parmenides EIDOS และ The Tool Suite ที่่� ประกอบด้้วยเครื่่�องมืือในการวิิเคราะห์ป์ ััจจัยั ขัับเคลื่่�อนและการสร้า้ งฉากทัศั น์์อย่่างเป็น็ ระบบ โดยทั่่ว� ไป จำ�ำ นวนฉากทัศั น์์จะมีีประมาณ 2-6 ฉากทัศั น์์ เมื่อ� ร่่างเรื่�องราวในฉากทัศั น์์แล้ว้ ขั้น� ตอนต่่อไปจะเป็็นการวิิเคราะห์์และประเมิินความเป็็นไปได้้ของแต่่ละเหตุุการณ์์ในแต่่ละฉากทััศน์์ทั้้�ง ในเชิิงคุุณภาพและในเชิิงปริิมาณ แล้้วจึึงทบทวนเพื่่�อประกัันความถููกต้้อง ความครอบคลุุมและความ สอดคล้้องของแต่ล่ ะประเด็น็ ในแต่ล่ ะฉากทััศน์์

151 การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ การพฒั นาฉากทศั น์ แบบสองแกน เนื่่อ� งจากแนวทางการสร้า้ งฉากทัศั น์แ์ บบดั้้ง� เดิมิ ที่ย�่ ังั มีีข้อ้ จำำ�กัดั ทั้้ง� ในเชิงิ แนวคิดิ และทฤษฎีีพื้น้� ฐาน ส่ว่ น แนวทางการวิิเคราะห์์เชิิงโครงสร้้างและสััณฐานก็็เป็็นวิิธีีที่�่ค่่อนข้้างมีีความซัับซ้้อนเกิินไปสำ�ำ หรัับผู้้�เริ่�ม เรีียนรู้้�เกี่�่ยวกัับการคาดการณ์์เชิิงยุทุ ธศาสตร์์ ในหนัังสืือเล่ม่ นี้้� ผู้�เขีียนจึึงขอนำำ�เสนอที่�่ใช้แ้ พร่่หลายมาก ที่ส่� ุดุ คืือ การสร้้างฉากทััศน์แ์ บบสองแกน หรืือแบบ 2x2 ซึ่่ง� เป็น็ วิิธีีสร้า้ งฉากทััศน์์วิธิ ีีที่�ใ่ ช้้กัันอย่่างแพร่่ หลายที่ส่� ุดุ ในวงการอนาคตศึึกษาและการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ เนื่่อ� งจากง่า่ ยต่อ่ การทำำ�ความเข้า้ ใจ และเหมาะสมสำ�ำ หรัับผู้้�วิิเคราะห์ท์ ี่�่ยัังไม่ม่ ีีประสบการณ์์ในการคาดการณ์เ์ ชิิงยุทุ ธศาสตร์์มาก่อ่ น วิิธีีสร้้างฉากทััศน์์แบบสองแกนเหมาะกัับกรณีีที่่�ผลผลิิตจากการกวาดสััญญาณและการ วิเิ คราะห์ผ์ ลกระทบและความไม่แ่ น่่นอนแสดงให้เ้ ห็น็ ปััจจััยขัับเคลื่่�อนสำ�ำ คััญอย่า่ งน้้อย 2 ปัจั จัยั ที่่น� ่า่ จะ มีีผลกระทบอย่า่ งมากต่อ่ ภาพอนาคตทางเลืือก วิธิ ีีการหนึ่ง่� ในการสร้า้ งตรรกะฉากทัศั น์ต์ ามแนวคิดิ การ ไขว้้ตรรกะฉากทัศั น์แ์ บบสองแกนนี้้� คืือ ผู้้�วิเิ คราะห์จ์ ะเลืือกปััจจััยขับั เคลื่่อ� นที่ส�่ ำำ�คัญั ที่่�สุุดและมีีความไม่่ แน่่นอนสููงสุดุ สำ�ำ หรัับภาพอนาคตมา 2 ปััจจััย แล้้วสร้า้ งเป็็นแกนตรรกะ 2 แกนไขว้้กััน แต่่ละจตุุภาค หรืือควอดรัันต์์ (quadrant) แสดงฉากทััศน์์หนึ่่ง� ฉาก ดัังนั้้น� เมื่�อใช้้วิิธีีการสร้า้ งฉากทัศั น์แ์ บบ 2 แกน ก็็จะได้้ฉากทััศน์์จำำ�นวน 4 ฉาก โดยแต่่ละฉากก็็สื่�อภาพอนาคตทางเลืือกแต่่ละภาพที่่�มีีเรื่�องราวที่�่แตก ต่า่ งกัันออกไปอย่า่ งชัดั เจน ข้้อควรระวัังในขั้้�นตอนนี้้�คืือ ผู้้�วิิเคราะห์์ต้้องพยายามเลี่�่ยงที่�่จะใช้้แนวโน้้มหรืือปััจจััยขัับ เคลื่่อ� นที่�่มีีความแน่่นอนสูงู มาเป็็นแกนของตรรกะฉากทััศน์์ โดยเฉพาะแนวโน้้มใหญ่ร่ ะดัับเมกะเทรนด์์ (megatrend) ซึ่ง�่ มีีผลกระทบสูงู และมีีความแน่น่ อนสูงู ทั้้ง� นี้้� ภาพอนาคตจากเมกะเทรนด์ค์ วรเป็น็ ภาพ อนาคตฐานมากกว่่าภาพอนาคตทางเลืือก กรณีียกเว้้นคืือเมื่อ� เมกะเทรนด์์นั้้�นยัังมีีความไม่แ่ น่น่ อนบาง ประการอยู่�ในระยะยาว และในระดับั ที่แ่� ม้แ้ ต่ภ่ ายในกลุ่�มผู้�เชี่ย�่ วชาญเองก็ไ็ ม่ส่ ามารถสร้า้ งฉันั ทามติไิ ด้ว้ ่า่ จะมีีผลลััพธ์อ์ อกไปในทิศิ ทางไหน

การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ 152 ตัวอย่างหนึ่งคือการพฒั นาและการแพร่หลายของปญั ญาประดิษฐ์ ซง่ึ เป็นทย่ี อมรับกนั ท่ั วไป แล้วว่าเป็นแนวโน้มส�ำคญั ทห่ี ลีกเลี่ยงไม่ไดใ้ นอนาคต แนวโน้มการใชป้ ัญญาประดษิ ฐ์ในการผลติ การ บรกิ ารและการใช้ชีวิตของมนุษย์ในอกี 20 ปีขา้ งหน้าจึงถอื เป็นอนาคตฐานได้ อย่างไรก็ตาม แม้แตใ่ น หมผู่ เู้ ชยี่ วชาญดา้ นปญั ญาประดษิ ฐเ์ องกย็ งั ไมส่ ามารถสรา้ งฉนั ทามตไิ ดว้ า่ ปญั ญาประดษิ ฐท์ ั่วไป (Artifi- cial General Intelligence) ซง่ึ มีระดบั ความฉลาดเทยี บเทา่ มนษุ ยน์ ั้น จะเกดิ ขึ้นไดจ้ รงิ หรือไม่ และถา้ เกดิ ขึ้นได้จรงิ จะเกิดขึ้นภายในชว่ งเวลาเทา่ ไหร่จากปัจจบุ นั ในกรณีนี้ ก็สามารถน�ำปัจจยั ขับเคลื่อนท่ี เรียกว่าการพัฒนาปัญญาประดษิ ฐ์มาเป็นแกนในการก�ำหนดตรรกะของฉากทศั นไ์ ด้ เมื่�อแบ่่งภาพอนาคตทางเลืือกออกเป็็น 4 ฉากแล้้ว ขั้�นตอนต่่อไปคืือการกำ�ำ หนดโครงสร้้าง เนื้้�อหาของแต่่ละฉาก โครงสร้้างของเรื่�องราวสามารถกำำ�หนดได้้ตามความสำ�ำ คััญและความสนใจของ การคาดการณ์์นั้้น� ๆ โดยจะมาจากผลการกำ�ำ หนดขอบเขตการคาดการณ์์ และมาจากปัจั จัยั ที่ร�่ ะบุุไว้ใ้ น ผังั ระบบ (system map) ที่่�พัฒั นามาก่่อนหน้้านี้้� อนึ่่�ง ในขั้้�นตอนการเลืือกปััจจััยขับั เคลื่่อ� นที่�่จะนำ�ำ มาใช้เ้ ป็็นตรรกะฉากทััศน์์ คณะทำำ�งานควร ทดลองไขว้ป้ ัจั จัยั หลายคู่� เพื่่อ� ให้ภ้ าพอนาคตทางเลืือกที่แ�่ ตกต่า่ งกันั และหลากหลาย จากนั้้น� จึึงนำ�ำ แต่ล่ ะ คู่�มาเปรีียบเทีียบกันั เพื่่อ� หาคู่�ของปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นที่ค่� ิดิ ว่า่ เหมาะสมที่ส�่ ุดุ ในการแสดงฉากทัศั น์ข์ องอนาคต ทางเลืือก ตารางที่่� 18 ตััวอย่่างฉากทััศน์์แบบ 2 แกนของการใช้้ชีีวิิตของคนเมืืองในมหานครกรุุงเทพใน พ.ศ. 2583 จากการวิิเคราะห์ร์ ะดับั ความไม่่แน่น่ อนและผลกระทบที่�่มีีต่่อชีีวิิตคนเมืืองในอนาคต ผู้้�วิจิ ััยได้เ้ ลืือกปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� น 2 ปััจจัยั ที่น�่ ่า่ จะทำำ�ให้้เกิิดการเปลี่ย�่ นแปลงสำ�ำ คัญั เพื่่อ� ใช้้ในการกำำ�หนดตรรกะฉากทััศน์์ ได้้แก่่ 1. รูปู แบบการรวมกลุ่�มทางสัังคม การเปลี่ย�่ นแปลงในครอบครััวและการรวมกลุ่�มทางสัังคมมีีผลต่่อวิถิ ีีการดำำ�รง ชีีวิติ ของคนเมืืองในอนาคตในทุุกด้า้ น วิถิ ีีชีีวิติ คนเมืืองในอนาคตส่ว่ นหนึ่่ง� จะกำ�ำ หนดโดยระดัับการรวมกลุ่�มระหว่า่ ง 2 ขั้�วตรงกันั ข้้าม คืือ การรวมกลุ่�มแบบพี่�น่ ้้องพรรคพวก (kin and clique) และแบบเครืือข่า่ ยเปิิดกว้า้ ง (open peer networks) 2. พื้้น� ที่ก�่ ารใช้ช้ ีีวิติ มนุุษย์์ การดำ�ำ รงชีีวิติ ของมนุษุ ย์์ย่่อมเกิิดขึ้น� บนพื้น�้ ที่�่ (space) การพััฒนาและใช้ป้ ระโยชน์จ์ าก เทคโนโลยีีดิจิ ิิทััลในทุุกด้้านของการใช้ช้ ีีวิติ ประกอบกับั ความสะดวกในการเดิินทางทั้้�งในเมืือง ระหว่่างเมืือง และ ระหว่่างประเทศ ทำ�ำ ให้ค้ วามจำ�ำ เป็น็ ในการประกอบกิิจกรรมในตำ�ำ แหน่่งแห่่งหนึ่ง�่ แห่ง่ ใดลดน้้อยลง แต่่ขณะเดีียวกััน บางพื้น�้ ที่ใ�่ นเมืืองก็ย็ ังั มีีแรงดึึงดูดู ให้เ้ กิิดการกระจุุกตัวั ของผู้้�คนและกิิจกรรมมากไปกว่า่ เดิิม การเปลี่่�ยนแปลงในการ ใช้้พื้�้นที่่�ของชีีวิิตคนเมืืองในอนาคตจึึงขึ้น� อยู่่�กัับแรงดึึงดูดู 2 ขั้ว� คืือ การยึึดติดิ กับั ที่ต่�ั้ง� ทางกายภาพ (bound by physical fixity) และการปลดปล่อ่ ยด้ว้ ยการเชื่�อมโยงแบบไร้ร้ อยต่อ่ (freed by connectivity)

153 การคาดการณ์เชิงยุทธศาสตร์ เมื่�อนำ�ำ ตรรกะของฉากทััศน์ท์ ั้้ง� สองมาไขว้ก้ ันั แล้้ว จึึงได้้ภาพอนาคตทางเลืือกของชีีวิิตคนเมืืองในมหานครกรุงุ เทพอีีก 20 ข้า้ งหน้้า 4 ฉากทััศน์ด์ ้ว้ ยกันั ดัังภาพด้า้ นล่า่ ง ฉากทััศน์์ที่�่ได้้คืือภาพต่่าง ๆ ที่่�อาจเกิิดขึ้�นได้้ตามมิิติิของขั้�วปััจจััยที่่�แตกต่่างกััน โดยเขีียน เป็น็ เรื่อ� งราวในอนาคตที่ม่� ีีโอกาสเกิดิ ขึ้น� ได้้ โดยเฉพาะอนาคตที่ไ่� ม่ต่ ่อ่ เนื่่อ� งและแตกต่า่ งจากภาพปัจั จุบุ ันั การสร้า้ งฉากทัศั น์ส์ ามารถใช้เ้ ป็น็ เครื่่อ� งมืือในการทดลองวาดภาพเรื่อ� งราวที่อ�่ าจเกิดิ ขึ้น� ได้้ เพื่่อ� เป็น็ เครื่่อ� ง มืือช่ว่ ยในการตัดั สินิ ใจในการเตรีียมทางเลืือกต่า่ ง ๆ ในอนาคต ตามหลักั การของวิธิ ีีการสร้า้ งฉากทัศั น์์ องค์ป์ ระกอบในเนื้อ้� หาของแต่ล่ ะฉากทัศั น์ค์ วรมีีทั้้ง� ภาพที่พ�่ ึึงประสงค์แ์ ละไม่พ่ ึึงประสงค์์ โดยมีีเกณฑ์ห์ ลักั ในการเขีียนรายละเอีียด 5 ประการ ได้แ้ ก่่ 1) มีีความเป็น็ ไปได้ท้ ี่แ่� ต่ล่ ะองค์ป์ ระกอบจะสามารถเกิดิ ขึ้น� ได้จ้ ริงิ ภายในขอบเขตด้า้ นเวลา สถาน ที่�่ และบริบิ ทอื่น� ๆ ที่ไ�่ ด้ต้ั้ง� ไว้้ 2) มีีความแตกต่า่ งระหว่า่ งองค์ป์ ระกอบของแต่ล่ ะฉากทัศั น์ม์ ากเพีียงพอที่จ�่ ะเป็น็ ทางเลืือกในเชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ไ์ ด้้ 3) มีีความสอดคล้อ้ งซึ่ง่� กันั และกันั ระหว่่างองค์์ประกอบและเนื้�้อหาในฉากทััศน์์เดีียวกััน ไม่่มีี เนื้้�อหาที่�่ขััดแย้้งกััน เพราะจะทำำ�ให้้ความน่่าเชื่�อถืือลดน้้อยลง 4) มีีประโยชน์ใ์ นเชิงิ การตัดั สินิ ใจ ฉากทัศั น์แ์ ต่ล่ ะภาพและฉากทัศั น์ท์ั้้ง� หมดต้อ้ งสามารถแปลออก มาเป็น็ นัยั และทางเลืือกในการตัดั สินิ ใจเชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ไ์ ด้้

การคาดการณเ์ ชิงยุทธศาสตร์ 154 5) มีความท้าทายที่จะท�ำให้องค์กรที่เกี่ยวข้องต้องปรับเปลี่ยนกระบวนทัศน์และกระบวนการ ท�ำงานใหม่ เพราะการเตรียมฉากทัศน์ส�ำหรับอนาคตเป็นการแสดงเรื่องราวที่เช่ือมโยงกัน ระหวา่ งปัจจยั ทเี่ ป็นสาเหตุในปัจจุบันกบั ผลลพั ธ์ท่เี ช่ือวา่ จะเกดิ ขึ้นได้ในอนาคต (plausible) พรอ้ มกบั ระบแุ ละอธบิ ายถงึ ปจั จยั ส�ำคญั ทเี่ ชอ่ื มสาเหตแุ ละผลลพั ธเ์ ขา้ ดว้ ยกนั ทง้ั การตดั สนิ ใจ เหตกุ ารณแ์ ละผลกระทบ โดยมงุ่ ความสนใจไปทกี่ ระบวนการเชงิ เหตแุ ละผล และการตดั สนิ ใจ เกณฑ์ก์ ารประเมินิ ฉากทัศั น์์ เกณฑ์ห์ ลัักในการประเมินิ ฉากทัศั น์ท์ ี่ด�่ ีีมีี 3 ประการ ได้้แก่่ (1) เชื่�อว่า่ จะเกิิดขึ้�นได้้ (plausible) โดย แสดงความเชื่อ� มโยงที่เ�่ ป็น็ กระบวนการที่ช�่ ัดั เจนระหว่า่ งปัจั จัยั หรืือเหตุกุ ารณ์ท์ ี่เ�่ ป็น็ สาเหตุกุ ับั เหตุกุ ารณ์์ ที่�่เป็็นผลลััพธ์์ และการตััดสิินใจที่�่เกิิดขึ้�นในกระบวนการนั้้�น (2) มีีความสมเหตุุสมผลของเรื่�องราวใน แต่่ละฉากทััศน์์ และแต่ล่ ะฉากทััศน์ม์ ีีเนื้�้อหาในประเด็็นหัวั ข้อ้ คล้า้ ยกััน เพื่่�อให้้สามารถเปรีียบเทีียบกันั ได้้และ (3) มีีเนื้�้อหาที่่�น่่าสนใจและตื่�นเต้้นพอที่�่จะทำ�ำ ให้้ผู้�เข้้าร่่วมกระบวนการพยายามคิิดหาวิิธีีแก้้ไข ปัญั หาเชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ ฉากทัศั น์ท์ ี่ด�่ ีีและเป็น็ ประโยชน์ค์ วรมีีเนื้อ�้ หาตรงกับั ประเด็น็ สำ�ำ คัญั ที่ม่� ีีผลกระทบต่อ่ องค์ก์ รหรืือ พื้น�้ ที่่ศ� ึึกษา เนื่่�องจากประเด็น็ และปัจั จัยั ที่�เ่ กี่ย�่ วข้้องมีีอยู่�มาก และสามารถสร้้างฉากทััศน์ไ์ ด้้จำำ�นวนมาก ดังั นั้้น� การสร้า้ งเรื่�องราวที่่�ตรงประเด็น็ ไม่เ่ ยิ่�นเย้้อ และไม่่ยาวเกินิ ไปจึึงสำำ�คััญมาก ในระหว่่างการเขีียน เรื่อ� งราวในฉากทัศั น์์ รายละเอีียดและทิิศทางของเนื้อ�้ หาอาจปรับั เปลี่�่ยนไปจากเป้้าหมายที่�ม่ ีีอยู่�แต่่เดิิม ความสัมั พันั ธ์ร์ ะหว่า่ งสาเหตุกุ ับั ผลลัพั ธ์อ์ าจทำำ�ให้เ้ กิดิ เรื่อ� งราวที่ไ่� ม่ไ่ ด้ต้ั้ง� ใจไว้ก้ ่อ่ นหน้า้ นั้้น� ตราบใดที่เ�่ รื่อ� ง ราวดังั กล่า่ วยังั มีีความสอดคล้อ้ งและสมเหตุสุ มผล ซึ่ง่� เป็น็ เรื่อ� งปกติแิ ละยอมรับั ได้ใ้ นการเขีียนฉากทัศั น์์ เนื่่�องจากสื่�อถึึงจินิ ตนาการที่�เ่ กิิดขึ้น� ทั้้�งนี้้� การเขีียนฉากทัศั น์์ควรให้ค้ วามสำ�ำ คัญั กับั ผลการวิิเคราะห์ใ์ น เชิิงคุุณภาพก่่อน แล้้วจึึงใช้้ผลจากการวิิเคราะห์์เชิิงปริิมาณ ทั้้�งจากแบบจำ�ำ ลองและข้้อมููลสถิิติิต่่าง ๆ มาประกอบเป็็นหลัักฐานในภายหลััง โดยเฉพาะอย่่างยิ่�ง เมื่�อต้้องการใช้้แบบจำ�ำ ลองเชิิงคณิิตศาสตร์์ ในการย่่อส่่วนระบบและลดทอนความซัับซ้อ้ นของประเด็็นปัญั หาลง เพื่่อ� ให้้สามารถเข้้าใจได้้ง่า่ ยขึ้�น เกณฑ์ส์ ำำ�คัญั อีีกประการหนึ่ง่� ของการพัฒั นาฉากทัศั น์์ คืือ การสร้า้ งภาพอนาคตทางเลืือกที่ไ่� ม่่ เอนเอีียงไปในฉากใดฉากหนึ่ง่� นักั วิเิ คราะห์ต์ ้อ้ งพยายามสร้า้ งฉากทัศั น์ท์ ี่ม�่ ีีความสมดุลุ กันั ในด้า้ นผลลัพั ธ์์ ในเชิงิ บวกและในเชิงิ ลบ และในด้้านความเป็น็ ไปได้้ที่จ�่ ะเกิดิ ขึ้�นจริงิ ที่่�ไม่ค่ วรแตกต่่างกันั มาก ทั้้�งนี้้� การ สร้้างฉากทััศน์ท์ ี่ต่�ั้ง� ใจให้ภ้ าพใดภาพหนึ่ง�่ มีีความน่า่ จะเกิดิ ขึ้�นได้้มากกว่า่ ภาพอื่น� ย่่อมขััดกับั แนวคิดิ พื้�น้ ฐานของวิธิ ีีการสร้า้ งยุุทธศาสตร์์จากฉากทััศน์์ คืือ ความไม่แ่ น่่นอน

155 การคาดการณ์เชิงยุทธศาสตร์ การกำ�ำ หนดขอบเขตเนื้้�อหาในฉากทััศน์์ ในการบรรยายภาพอนาคตในแต่่ละฉาก ผู้้�คาดการณ์์ควรกำำ�หนดขอบเขตเนื้�้อหาของฉากทััศน์์ไว้้ เพื่่�อ ให้ส้ ามารถเปรีียบเทีียบเนื้้อ� หาระหว่า่ งฉากทััศน์์ได้้ และเพื่่อ� สร้า้ งความเชื่อ� มโยงระหว่่างประเด็็นต่่าง ๆ ภายในฉากทััศน์์เดีียวกัันได้้ การกำ�ำ หนดขอบเขตเนื้้�อหาดัังกล่่าวสามารถทำำ�ได้้โดยการกำำ�หนดชุุดของ ประเด็น็ สำ�ำ คัญั หรืือตััวบ่ง่ ชี้ฉ� ากทัศั น์์ (scenario descriptor) ที่�่น่่าสนใจและมีีนััยสำ�ำ คัญั ต่อ่ ภาพอนาคต ตัวั แปรหรืือตัวั บ่ง่ ชี้�ดัังกล่า่ วจะมีีคุุณลัักษณะที่แ�่ ตกต่่างกันั ออกไปในแต่่ละฉากทััศน์์ ตััวอย่่างเช่่น ในการคาดการณ์์อนาคตของการอยู่�อาศััยในเมืืองหลวงในโครงการ “คนเมืือง 4.0: อนาคตชีีวิติ เมืืองในประเทศไทย” คณะผู้้�วิจิ ัยั ได้้กำ�ำ หนดประเด็็นสำ�ำ คัญั ในการบรรยายฉากทััศน์์ไว้้ 5 ประเด็น็ 27 ได้แ้ ก่่ 1. ลักั ษณะของอาคารอยู่�อาศััย การก่่อสร้า้ ง รููปแบบห้อ้ ง ลัักษณะการออกแบบห้อ้ ง 2. ลักั ษณะและประเภทของพื้�้นที่�่ส่่วนกลางในอาคารอยู่�อาศัยั พื้น้� ที่่ส� าธารณะ สาธารณูปู การ 3. กิิจกรรมในชีีวิิตประจำ�ำ วันั ที่เ�่ กี่่�ยวข้อ้ งกัับที่�อ่ ยู่�อาศัยั กิิจวััตรประจำ�ำ วััน ลัักษณะการพักั ผ่่อน 4. การครอบครองสิ่�งของและพื้น้� ที่่�ส่่วนตััว 5. รููปแบบของปฏิิสัมั พันั ธ์ท์ างสัังคม ภาพอนาคตในแต่ล่ ะฉากทััศน์จ์ ะมีีคำ�ำ บรรยายเกี่�ย่ วกัับคุณุ ลักั ษณะทั้้ง� 5 กลุ่�ม ซึ่ง่� ย่่อมมีีความ แตกต่า่ งกันั ระหว่า่ งฉากทัศั น์์ เนื่่อ� งจากกำำ�หนดโดยปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นและเงื่อ� นไขของฉากทัศั น์ท์ ี่ไ่� ม่เ่ หมืือน กันั อีีกตัวั อย่า่ งหนึ่ง�่ ในตารางที่่� 19 แสดงตัวั บ่ง่ ชี้ท� ี่อ่� ธิบิ ายฉากทัศั น์อ์ นาคตด้า้ นการสัญั จร (Future of mobility) ของประเทศจีีนในปีี 2030 โดยแบ่่งเป็็น 4 หมวดตามกลุ่�มปัจั จัยั ขับั เคลื่่�อนสำ�ำ คัญั ที่ม่� ีีผล กระทบต่อ่ การสัญั จร ได้้แก่่ ปัจั จัยั ด้้านประชากร ด้้านเศรษฐกิจิ ด้า้ นพลังั งาน และด้้านอุุปสงค์แ์ ละข้อ้ จำำ�กัดั ด้า้ นการขนส่ง่ จากตัวั อย่า่ งในตารางจะเห็น็ ได้ว้ ่า่ บางตัวั บ่ง่ ชี้เ� ป็น็ ปัจั จัยั ที่อ่� ยู่่�ภายในระบบการสัญั จร โดยตรง เช่่น ความสะดวกในการใช้ข้ นส่ง่ สาธารณะ ในขณะที่บ�่ างตัวั บ่ง่ ชี้เ� ป็็นปัจั จัยั ภายนอกที่ม่� ีีผลกระ ทบต่อ่ การสััญจร เช่น่ จำ�ำ นวนประชากรและอัตั ราการเติบิ โตทางเศรษฐกิจิ การบรรยายเรื่อ� งราวในฉาก ทััศน์์จึึงมีีเนื้้�อหาส่่วนหนึ่�่งที่่�เป็็นการระบุุถึึงเงื่�อนไขและบริิบทของฉากทััศน์์ ทั้้�งที่�่สาเหตุุที่�่ใช้้เป็็นตรรกะ ฉากทััศน์์และปััจจััยเชิิงสาเหตุุอื่�น ๆ และอีีกส่่วนหนึ่�่งที่�่อธิิบายคุุณลัักษณะของตััวบ่่งชี้�แต่่ละประเด็็นที่่� ทำ�ำ ให้้ฉากทััศน์์นั้้�นแตกต่า่ งจากฉากทััศน์อ์ื่น�

การคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ 156 ตารางท่ี 19 ตวั อยา่ งตัวบง่ ชี้ของฉากทัศน์อนาคตของการสัญจรของจีนในปี 2030 ตััวบ่ง่ ชี้้ข� องฉากทัศั น์์ การปฏิริ ููปครั้�งใหญ่่ เติบิ โตข้า้ ลงแต่ย่ ัังโต (The Great Reset) (Slowing but Growing) ด้้านประชากร 1.44 พัันล้้านคน 1.39 พัันล้้านคน จำำ�นวนประชากร (อััตราการเติบิ โต 0.34%) (อัตั ราการเติิบโต 0.18%) รูปู แบบครััวเรืือน สััดส่ว่ นประชากรที่�อ่ ยู่�อาศััยกับั สัดั ส่ว่ นประชากรที่อ�่ ยู่�อาศััยกัับ ครอบครัวั ลดลงเล็็กน้อ้ ย ครอบครััวเพิ่่ม� ขึ้�นเล็็กน้อ้ ย ระยะการเดินิ ทางเฉลี่�่ย เพิ่่ม� ขึ้�นเล็็กน้อ้ ย เพิ่่�มขึ้ �นมาก ด้า้ นเศรษฐกิิจ อัตั ราการเติบิ โตทางเศรษฐกิจิ 6-7% ต่อ่ ปีี 4-5% ต่อ่ ปีี สัดั ส่่วนเศรษฐกิจิ ของภููมิภิ าคตะวันั 50% ในปีี 2030 43% ในปีี 2030 ออก สัดั ส่ว่ นของ GDP ในการลงทุุนด้า้ น 4% 2% โครงสร้้างพื้น�้ ฐานด้้านการขนส่่ง (เท่่ากัับปัจั จุุบััน) ด้้านพลัังงาน 150 USD/บาร์์เรล 100 USD/บาร์์เรล ราคาน้ำ��ำ มันั 60% มาจากการนำ�ำ เข้า้ 70% มาจากการนำำ�เข้า้ การบริโิ ภคน้ำ�ำ�มันั 20% ของจำำ�นวนรถยนต์ท์ ั้้ง� หมด ความแพร่ห่ ลายของรถยนต์ไ์ ฟฟ้้า 30% ของจำ�ำ นวนรถยนต์ท์ ั้้�งหมด ไม่่มีีการเปลี่�่ยนแปลงจากปัจั จุุบันั และไฮบริิด ไม่ม่ ีีการจำำ�กัดั เพิ่่�มขึ้�นมาก แต่ย่ ัังจำ�ำ กััดอยู่่�ภายใน ด้้านอุุปสงค์แ์ ละการควบคุุมการขนส่่ง เมืืองลำ�ำ ดัับศักั ย์์ที่�่ 1 ปััญหาการจอดรถดีีขึ้้น� บ้้าง มาตรการจำ�ำ กัดั การขับั รถยนต์ส์ ่ว่ น มีีการบังั คับั ใช้้ในเมืืองลำ�ำ ดับั ศักั ย์ท์ ี่่� ตััว สองและสาม ความสะดวกในการใช้้ขนส่ง่ เพิ่่ม� ขึ้น� มาก และครอบคลุมุ ไปยััง สาธารณะ เมืืองลำำ�ดับั ศัักย์ต์ ่า่ งๆ การจััดการด้า้ นการจอดรถในเมืือง การจอดรถยัังเป็็นปัญั หาหลักั ที่ม�่ า: ดัดั แปลงจาก RAND. (2015).

157 การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ ข้อ้ สัังเกตเกี่�่ยวกับั การสร้้างฉากทัศั น์์ การสร้า้ งฉากทััศน์ม์ ีีข้้อคุุณลักั ษณะหลายประการที่่�แตกต่า่ งจากการคาดการณ์ด์ ้้วยวิธิ ีีการอื่่น� ๆ ดังั นี้้� การสร้้างฉากทััศน์์แตกต่่างจากการพยากรณ์์และการคาดคะเน จากเกณฑ์์และวิิธีีการใน หััวข้อ้ ข้้างต้้น จะเห็็นได้้ว่า่ การสร้้างฉากทััศน์์แตกต่า่ งจากการพยากรณ์์ (forecast) และการคาดคะเน (projections) ตามแนวโน้้มที่�่เกิิดขึ้�น แม้้ว่่าฉากทััศน์์ที่่�ดีีจะมีีองค์์ประกอบที่่�มาจากการคาดคะเนและ การคาดการณ์์ โดยแสดงถึึงความเชื่อ� มโยงเชิิงเหตุุและผลของเรื่อ� งราวต่่าง ๆ ฉากทััศน์ย์ ัังแตกต่่างจาก ผลการคำำ�นวณแนวโน้ม้ ในอนาคตด้ว้ ยแบบจำ�ำ ลองคอมพิวิ เตอร์ท์ ี่แ่� สดงผลการคาดการณ์ท์ ี่แ�่ ตกต่า่ งกันั ไป ตามข้อ้ สมมติแิ ละเงื่อ� นไขของแบบจำ�ำ ลองคณิติ ศาสตร์ท์ ี่ผ่� ู้้�วิเิ คราะห์ไ์ ด้ก้ ำ�ำ หนดไว้้ การที่ผ่� ลลัพั ธ์เ์ ปลี่ย่� นไป ตามค่่านำำ�เข้า้ (input) ไม่ไ่ ด้ส้ื่�อถึึงฉากทัศั น์์ที่�แ่ ตกต่่างกันั แต่ส่ื่อ� ถึึงผลการพยากรณ์ท์ ี่แ�่ ตกต่่างกันั ฉากทััศน์ม์ ักั มีีกำำ�หนดเวลาที่�่ชัดั เจน เช่่น Global Transport Scenarios 205028 ฉากทััศน์์ ชีีวิติ คนไทย พ.ศ. 257629 แต่ฉ่ ากทัศั น์ไ์ ม่ใ่ ช่เ่ ป็น็ การพยากรณ์ภ์ าพอนาคตหนึ่ง่� เดีียว แต่เ่ ป็น็ การประมวล ภาพอนาคตหลายภาพเข้้าด้ว้ ยกัันอย่่างเป็น็ ระบบ ซึ่ง่� ครอบคลุุมทั้้�งปััญหา ความท้า้ ทาย โอกาสและวิธิ ีี แก้้ไขปััญหา โดยแสดงถึึงพััฒนาการที่น�่ ่า่ จะเกิดิ ขึ้�นจากปััจจััยต่า่ ง ๆ ในปัจั จุุบันั เนื่่อ� งจากวัตั ถุปุ ระสงค์์ ของการสร้า้ งฉากทัศั น์ไ์ ม่เ่ หมืือนกับั การพยากรณ์์ กล่า่ วคืือ ไม่ไ่ ด้มุ้่�งไปที่ค่� วามแม่น่ ยำำ�ของการคาดการณ์์ แต่อ่ ยู่่�ที่ป� ระโยชน์ท์ ี่ช่� ่ว่ ยให้ผ้ ู้้�มีีอำำ�นาจสามารถตัดั สินิ ใจดำำ�เนินิ การอย่า่ งใดอย่า่ งหนึ่ง่� ได้อ้ ย่า่ งทันั ทีี โดยไม่่ ต้้องให้้ผลลัพั ธ์เ์ กิิดขึ้น� ไม่ว่ ่่าผลลัพั ธ์์นั้้�นจะเป็น็ ไปตามที่ร่� ะบุไุ ว้้ในฉากทััศน์์นั้้�นหรืือไม่่ก็ต็ าม นักั อนาคตศึึกษาโดยมากไม่เ่ สนอให้พ้ ัฒั นาฉากทัศั น์ท์ ี่น�่ ่า่ จะเกิดิ ขึ้น� มากที่ส�่ ุดุ เนื่่อ� งจากจะกลาย เป็็นการคาดการณ์์มากกว่่าการสร้้างฉากทััศน์์ และจะทำ�ำ ให้้กรอบการคิิดของผู้�เข้้าร่่วมกระบวนการไม่่ หลุดุ จากการทำ�ำ นายหรืือการคาดคะเนทั่่ว� ไป ฉากทัศั น์ท์ ี่ด่� ีีจะสะท้อ้ นปัจั จัยั และเหตุกุ ารณ์ท์ ี่น่� ่า่ จะเกิดิ ขึ้น� หลายชุดุ พลวัตั ที่เ�่ กิดิ จากปัจั จัยั และเหตุกุ ารณ์ท์ ี่ม่� ีีความหลากหลาย จึึงเป็น็ ไปไม่ไ่ ด้ท้ ี่ฉ�่ ากใดฉากหนึ่ง่� จะ กลายเป็น็ อนาคตจริงิ ทั้้ง� หมด กระบวนการพัฒั นาฉากทัศั น์จ์ ึึงไม่เ่ น้น้ ที่ก่� ารค้น้ หาหรืือทำ�ำ นายภาพอนาคต ที่่ม� ีีโอกาสเกิิดขึ้น� มากที่�่สุุด แต่่เน้น้ ที่ผ่� ลลััพธ์ท์ ี่�่เกิิดขึ้�นได้้อย่่างหลากหลาย ฉากทััศน์์เป็็นเครื่่�องมืือที่่�ช่่วยลดช่่องว่่างระหว่่างสถานการณ์์ในอนาคตที่�่น่่าจะเกิิดขึ้�นกัับ อนาคตที่พ�่ ึึงประสงค์์ เนื่่อ� งจากการสร้า้ งฉากทัศั น์ม์ุ่�งสร้า้ งความเข้า้ ใจเกี่ย�่ วกับั ทางเลืือกของอนาคตที่เ�่ ชื่อ� ว่า่ เกิดิ ขึ้น� ได้้ เพื่่อ� พัฒั นานโยบาย ยุทุ ธศาสตร์แ์ ละแผนในระยะยาวที่ส่� ะท้อ้ นคุณุ ค่า่ หรืือความต้อ้ งการของ องค์ก์ รหรืือสัังคมนั้้�น ๆ นอกจากนี้้� กระบวนการสร้้างฉากทัศั น์์ยัังช่่วยให้ผู้้�เข้้าร่ว่ มกระบวนการสามารถ เพิ่่�มความรู้�และความเข้้าใจเกี่�่ยวกัับสิ่่�งต่า่ ง ๆ ที่อ�่ าจมีีผลต่่ออนาคต โดยการนำำ�เอาข้้อสมมติแิ ละเงื่อ� นไข ต่า่ ง ๆ ที่ม�่ ีีอยู่�มาเปิดิ เผยและทำำ�ให้ก้ ระจ่า่ งมากขึ้น� เนื่่อ� งจากกระบวนการสร้า้ งฉากทัศั น์ม์ ักั จัดั การประชุมุ ระดมสมองและอภิปิ รายกันั อย่า่ งเปิดิ เผย จึึงสร้า้ งโอกาสให้แ้ ต่ล่ ะกลุ่�มคนแลกเปลี่ย่� นและอภิปิ รายเกี่ย�่ ว กัับข้้อสมมติิและเงื่�อนไขของแต่่ละคนได้้ วิิธีีการฉากทััศน์์ยัังใช้้ได้้ในการค้้นหาและพััฒนานวััตกรรมที่่� ตอบโจทย์ค์ วามต้้องการของผู้้�คนและสัังคมในอนาคต ซึ่ง�่ นำำ�มาใช้เ้ ป็น็ โจทย์์ในการคิิดค้น้ ผลิิตภััณฑ์แ์ ละ

การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ 158 ตอบโจทยค์ วามตอ้ งการของผคู้ นและสงั คมในอนาคต ซงึ่ น�ำมาใชเ้ ปน็ โจทยใ์ นการคดิ คน้ ผลติ ภณั ฑแ์ ละ การบริการใหม่ กระบวนการสรา้ งฉากทัศน์เน้นการมีส่วนร่วมของผูม้ สี ว่ นไดส้ ว่ นเสยี นอกจากเพื่อรวบรวม ขอ้ มลู ส�ำคญั ทเ่ี กยี่ วขอ้ งแลว้ ยงั เปน็ การสรา้ งความเปน็ เจา้ ของ (ownership) ทท่ี �ำใหก้ ารด�ำเนนิ การตาม ยทุ ธศาสตรท์ ส่ี รา้ งขึ้นเปน็ ไปไดง้ า่ ยและมีประสทิ ธผิ ลมากขึ้น ยกตวั อยา่ งกระบวนการสรา้ งฉากทศั นใ์ น โครงการมลิ เลนเนียมโปรเจกต์ (The Millennium Project) ซง่ึ เปดิ โอกาสใหผ้ เู้ ชยี่ วชาญและนกั วางแผน นโยบายหลายพันคนทั่วโลกเข้ามามีส่วนร่วมในขั้นตอนตา่ ง ๆ30 ฉากทัศั น์ช์ ่ว่ ยสะท้อ้ นภาพตามวัตั ถุปุ ระสงค์ท์ ี่ห�่ ลากหลาย ฉากทัศั น์ท์ ี่ส่� ร้า้ งขึ้น� มาอาจเป็น็ ฉาก ทัศั น์เ์ ชิงิ สำ�ำ รวจ (exploratory scenarios) ซึ่ง�่ บรรยายเหตุุการณ์แ์ ละแนวโน้้มที่่�พัฒั นาไปตามข้้อสมมติิ และเงื่�อนไขต่่าง ๆ และผลลััพธ์์ที่�่เกิิดขึ้น� จากปััจจััยและเหตุุการณ์์เหล่่านี้้� หรืืออาจจะเป็็นฉากทััศน์์เชิิง ปทััสถานหรืือบรรทััดฐาน เพื่่�อบรรยายภาพอนาคตที่่�พึึงประสงค์์ที่่�น่่าจะเกิิดขึ้�นจากปััจจััยต่่าง ๆ ใน ปััจจุุบััน เนื้้�อหาในฉากทััศน์์อาจแสดงเรื่�องราวในเชิิงลบ เพื่่�อให้้ผู้้�อ่่านและผู้้�มีีอำำ�นาจตััดสิินใจพยายาม ค้้นหายุุทธศาสตร์์หรืือวิิธีีแก้้ไขปััญหาที่่�ทำำ�ให้้เหตุุการณ์์ในฉากทััศน์์นั้้�นไม่่เกิิดขึ้�น ในทางกลัับกััน ฉาก ทััศน์์อาจแสดงภาพพึึงประสงค์์พร้้อมกัับตััวอย่่างนโยบายและแนวทางที่่�ทำ�ำ ให้้เกิิดภาพพึึงประสงค์์นั้้�น ในกรณีีที่�่ต้้องการใช้้ฉากทััศน์์เป็็นส่่วนหนึ่�่งของการวิิเคราะห์์และวางแผนนโยบาย เนื้�้อหาในฉากทััศน์์ ควรบรรยายถึึงพััฒนาการและเส้้นทางการเปลี่่�ยนแปลงในอนาคตอัันเนื่่�องจากนโยบายและแผน ยก ตััวอย่่างเช่่น ในการวิเิ คราะห์์นโยบายการพััฒนาเมืือง อาจพัฒั นาฉากทััศน์์ที่�่มีีชุดุ ข้้อสมมติแิ ละเงื่อ� นไข ที่เ�่ หมืือนหรืือคล้้ายกันั แต่ม่ ีีระดัับค่่าที่แ�่ ตกต่า่ งกันั ออกไป เช่น่ โครงสร้้างประชากร อัตั ราการเกิิดและ ย้า้ ยถิ่น� การประยุกุ ต์ใ์ ช้เ้ ทคโนโลยีี และรูปู แบบการจ้า้ งงานและระบบเศรษฐกิจิ เมื่อ� แต่ล่ ะฉากมีีค่า่ ของ พารามิเิ ตอร์์ที่�แ่ ตกต่่างกันั จะมีีเส้้นทางของวิวิ ัฒั นาการและการเปลี่�ย่ นแปลงที่่�แตกต่า่ งกันั ออกไป สรุุปได้้ว่่า ฉากทััศน์์สามารถพััฒนาขึ้�นเพื่่�อประมวลข้้อมููลความรู้�ที่�จำำ�เป็็นต้้องรู้�ไว้้ก่่อนการ ตััดสิินใจ และเพื่่�อเข้้าใจถึึงความสำำ�คััญของความไม่่แน่่นอนที่�่มีีผลต่่อเหตุุการณ์์และผลลััพธ์์ในอนาคต และทำำ�ให้้ผู้้�มีีอำำ�นาจตััดสิินใจต้้องคิิดและตััดสิินใจดำ�ำ เนิินการอะไรบางอย่่าง เพื่่�อรัับมืือหรืือดำำ�เนิินการ กัับฉากทััศน์์ต่า่ ง ๆ นอกจากนี้้� การวางแผนแบบฉากทััศน์จ์ ะนำำ�ไปสู่่�การกำำ�หนดยุทุ ธศาสตร์์ที่ท�่ ำ�ำ ให้เ้ กิิด ผลลััพธ์์พึึงประสงค์ไ์ ด้้ ไม่ว่ ่่าเหตุุการณ์ใ์ นอนาคตจะเป็็นไปตามฉากทััศน์ใ์ ดก็ต็ าม

159 การคาดการณ์เชงิ ยุทธศาสตร์ การพฒั นาฉากทศั นต์ าม ตน้ แบบการเปลย่ี นแปลง อีีกแนวทางหนึ่่�งที่�่สามารถใช้้ได้้ในการสร้้างอนาคตทางเลืือกคืือ การสร้้างฉากทััศน์์ตามต้้นแบบการ เปลี่ย�่ นแปลง (archetype) โดยเน้น้ เส้น้ ทางพัฒั นาการของการเปลี่ย่� นแปลงนับั ตั้้ง� แต่อ่ ดีีต ผ่า่ นปัจั จุบุ ันั ไปจนถึึงอนาคตที่แ่� ตกต่า่ งกันั อย่า่ งชัดั เจน การใช้ต้ ้้นแบบของฉากทัศั น์ท์ ี่แ�่ ตกต่า่ งกันั อาจช่ว่ ยให้ผ้ ู้้�มีีส่ว่ น ได้้ส่่วนเสีียสามารถมองเห็็นภาพอนาคตที่่�ปกติิไม่่ได้้คำ�ำ นึึงถึึง เช่่น การล่่มสลายหรืือการเปลี่�่ยนรููปของ องค์์กรหรืือระบบที่�่มีีอยู่�แต่่เดิิม ต้้นแบบฉากทััศน์์แต่่ละฉากมีีโครงเรื่�องและตรรกะภายในที่่�สอดคล้้อง กันั และแตกต่่างอย่่างชััดเจนจากฉากทัศั น์์อื่น� ต้้นแบบฉากทััศน์์มีีอยู่�หลากหลาย หนึ่่�งในนั้้�นคืือต้้นแบบ 4 ฉากทััศน์์ของการเปลี่�่ยนแปลง ทางสัังคม ซึ่่ง� เสนอโดยจิมิ เดเทอร์์ (Jim Dator) ซึ่่�งได้ท้ ำ�ำ งานวิเิ คราะห์์อภิิมาน (meta-analysis) โดย ใช้ข้ ้อ้ มูลู ที่ป่� ระมวลจากงานอนาคตศึึกษาและการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ จนได้บ้ ทสรุปุ ออกมาเป็น็ ต้น้ แบบ 4 ภาพ ดังั นี้้�31 1. ภาพความต่อ่ เนื่่อ� ง (Continuation) สื่อ� ถึึงการเปลี่ย�่ นแปลงหรืือเติบิ โตตามแนวโน้ม้ เดิมิ ที่เ�่ ป็น็ มา ทั้้�งในด้า้ นการผลิติ การบริิโภค และประชากร 2. ภาพความจำำ�กััดและการควบคุมุ (Limits and Discipline) สื่�อถึึงพฤติิกรรมที่ป�่ รัับตััวตามข้อ้ จำำ�กััดทั้้�งภายในและภายนอกองค์์กรหรืือพื้�้นที่่� โดยอาจเกิิดจากนโยบายแบบบนลงล่่างหรืือ จากการร่่วมมืือกันั ของประชาชน 3. ภาพความถดถอยและล่ม่ สลาย (Decline and Collapse) สื่อ� ถึึงความเสื่อ� มโทรมและล้ม้ เหลว ของระบบ จนเกิดิ วิกิ ฤติิที่น�่ ำำ�ไปสู่่�อนาคตที่่�แย่ก่ ว่่าปััจจุบุ ันั อย่า่ งมาก 4. ภาพการพััฒนาจนเปลี่่�ยนรูปู (Transformation) สื่�อถึึงปััจจัยั ด้า้ นเทคโนโลยีี เศรษฐกิิจและ สังั คมที่ท่� ำำ�ให้เ้ ปลี่ย�่ นโครงสร้า้ งและระบบใหม่่ รวมไปถึึงการเปลี่ย่� นแปลงเชิงิ คุณุ ค่า่ อุดุ มการณ์์ และจิิตวิิญญาณ หรืือเหตุกุ ารณ์ไ์ ม่่คาดฝัันบางอย่่างที่ท�่ ำำ�ให้ส้ ังั คมเปลี่�่ยนแปลงไปอย่า่ งมาก

การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ 160 อกี ตวั อย่างหนึ่งเปน็ ตน้ แบบของฉากทศั น์ในการพฒั นาทเ่ี สนอโดยเวนดี ชลู ซ์ (Wendy Schultz) ซง่ึ มีส่วนที่คล้ายกับข้อเสนอของเดเทอร์ แต่เพิ่มภาพมุมกลับที่เป็นฉากฝันร้าย (nightmare) ของแต่ละ ฉากไว3้ 2 ดังนี้ 1. การเติบิ โตตามแนวโน้้มเดิมิ (business as usual: continued growth) ฉากฝันั ร้า้ ย: การล่่มสลายทางเศรษฐกิิจ 2. ความยั่�งยืืนทางเศรษฐกิจิ (environmental sustainability) ฉากฝัันร้า้ ย: การล่่มสลายของระบบนิิเวศ 3. การกีีดกันั ทางอุุดมการณ์์ (ideological exclusionism) ฉากฝันั ร้า้ ย: อนาธิิปไตยและการล่ม่ สลายของหลัักนิิติิธรรม 4. การเปลี่�่ยนรููปทางเทคโนโลยีีขั้้�นสููง (high-tech transformation) ฉากฝันั ร้า้ ย: การล่ม่ สลายของโครงสร้า้ งพื้้�นฐานและระบบ 5. การก้า้ วพ้น้ ทางจิติ วิญิ ญาณ (spiritual transcendence) ฉากฝัันร้า้ ย: การล่ม่ สลายของสิ่ง� ยึึดเหนี่่�ยวทางจิิตใจ (anomic collapse) สำ�ำ หรับั โครงการคาดการณ์์ที่ม่� องภาพระยะยาวและเกี่ย่� วข้อ้ งกับั เรื่อ� งความยั่ง� ยืืนของโลกอาจ ใช้้ต้้นแบบภาพอนาคตที่่เ� สนอโดยพอล รัสั คิิน (Paul Raskin) ซึ่ง่� แบ่ง่ โลกอนาคตเป็็น 3 ภาพใหญ่แ่ ละ 6 ภาพย่่อย33 ดังั นี้้� 1. โลกแบบเดิิม (Conventional Worlds) ซึ่ง�่ คงสภาพของโลกที่�ข่ ัับเคลื่่อ� นโดยโลกาภิวิ ััตน์์ ซึ่ง�่ ทำำ�ให้้การเกิดิ การพึ่่�งพาทางเศรษฐกิจิ ซึ่�่งกันั และกัันมากขึ้�น ค่า่ นิิยมและคุณุ ค่่าบางอย่่างมีีแรง พลังั และกดทับั คุณุ ค่า่ อื่น� และประเทศกำำ�ลังั พัฒั นามีีแนวโน้ม้ ของการผลิติ และการบริโิ ภคเป็น็ แบบประเทศที่�พ่ ััฒนาแล้้วมากขึ้น� ภาพอนาคตแบบนี้้�แบ่ง่ ออกเป็็นอีีก 2 ภาพย่อ่ ย คืือ ภาพที่�่ กลไกตลาดเป็น็ แรงผลักั ดัันหลักั (Market Forces Scenario) กับั ภาพการปฏิริ ููปทางนโยบาย (Policy Reform Scenario) ที่�่เกิดิ การเปลี่ย่� นแปลงทางนโยบายให้ร้ ััฐเข้า้ มาควบคุุมมากขึ้�น 2. โลกป่า่ เถื่�อน (Barbarization) แสดงภาพอนาคตที่่�ยุุทธศาสตร์ท์ ี่่�ใช้้ในโลกแบบเดิิมไม่่ประสบ ความสำำ�เร็็จในการรัับมืือกับั แรงกดดันั ด้้านสิ่่ง� แวดล้้อมและสัังคมของโลก จนเกิดิ ผลกระทบที่�่ ลุกุ ลามและขยายตัวั ไปทั่่ว� โลก จนทำำ�ให้เ้ กิิดวิิกฤติไิ ปทั่่ว� โลก ในภาพนี้้�ยังั สามารถแบ่ง่ ออกเป็น็ 2 ภาพย่่อย ได้้แก่่ ภาพโลกป้้อมปราการ (Fortress World) ที่ผ่� ู้้�คนต่่างพยายามเอาตััวรอด และคนมีีโอกาสมากกว่่าจะปิดิ กั้�นตััวเองออกจากผู้�อื่น� อีีกภาพหนึ่่ง� เป็น็ ภาพของการล่่มสลาย (Breakdown) ที่่�ทุุกคนได้้รับั ผลกระทบหมดจากวิิกฤติดิ ้า้ นสิ่่�งแวดล้อ้ มและเศรษฐกิิจสัังคม

161 การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ 3. โลกเปลี่ย่� นผ่า่ นครั้้ง� ใหญ่่ (Great Transitions) แสดงภาพอนาคตของโลกที่ส�่ ามารถพัฒั นาและ เปลี่�่ยนผ่่านเข้้าไปสู่่�สภาวะที่�่ตั้�งอยู่่�บนฐานของคุุณค่่าและสถาบัันใหม่่ ๆ ที่่�ให้้ความสำ�ำ คััญกัับ ความเป็็นธรรม ความยั่�งยืืนและความพึึงพอใจของผู้้�คน ภาพอนาคตเชิิงบวกนี้้�แบ่่งออกเป็็น 2 ภาพย่อ่ ย คืือ ภาพชุุมชนนิเิ วศนิยิ ม (Eco-communialism) ที่�่ความยั่ง� ยืืนเกิิดขึ้�นในระดัับ ชุมุ ชนขนาดเล็ก็ และภาพกระบวนทัศั น์ใ์ หม่่ (New Paradigm) ที่เ่� กิดิ อารยธรรมโลกแบบใหม่่ ที่�่ให้้ความสำ�ำ คัญั กัับความเป็น็ พลเมืืองของโลกและมนุุษยชาติโิ ดยรวม ในการพััฒนาฉากทัศั น์ต์ ามแนวทางนี้้� ขั้�นตอนแรกจะเหมืือนกัับวิธิ ีีการสร้้างฉากทััศน์์แบบ 2 แกน และแบบอื่่�น ๆ คืือ การระบุุและกำำ�หนดปััจจัยั ขัับเคลื่่อ� นที่�่มีีความไม่แ่ น่น่ อน ต่่อจากนั้้น� คืือ การ วิเิ คราะห์์ว่า่ ข้้อสมมติิเกี่่ย� วกัับทิศิ ทางการเปลี่่�ยนแปลงของปััจจัยั เหล่า่ นั้้น� มีีอะไรบ้า้ ง และวิิเคราะห์ต์ ่อ่ ไปว่า่ ปัจั จัยั ที่ไ�่ ม่แ่ น่น่ อนเหล่า่ นี้้จ� ะมีีผลกระทบอย่า่ งไรบ้า้ งต่อ่ อนาคตทางเลืือกและเป้า้ หมายขององค์ก์ ร หรืือพื้�้นที่ศ�่ ึึกษา เพื่่�อสร้า้ งทางเลืือกเชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ต่่อไป

การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ 162 การพฒั นาฉากทศั น์ ตามกง่ิ กา้ นอนาคต อีีกกรอบแนวคิดิ หนึ่ง�่ ที่ใ�่ ช้ใ้ นการพัฒั นาฉากทัศั น์ค์ ืือการวิเิ คราะห์ก์ิ่ง� ก้า้ นอนาคต (Branch Analysis) ซึ่ง่� มุ่�งหาขอบเขตหรืือพิิสััย (range) ของอนาคตที่่เ� ชื่อ� ว่า่ เกิิดขึ้�นได้้จากมุมุ มอง ณ เวลาปัจั จุบุ ันั การสร้า้ ง ฉากทััศน์์ตามแนวทางนี้้�เริ่�มจากการตั้้�งคำำ�ถามหรืือประเด็็นที่่�สำำ�คััญที่�่สุุด แล้้วจึึงระบุุเหตุุการณ์์สำ�ำ คััญที่�่ คาดว่า่ จะเกิดิ ขึ้น� อย่า่ งต่อ่ เนื่่อ� งกันั เป็น็ ระบบ แล้ว้ จึึงสร้า้ งออกเป็น็ แผนภาพที่แ่� สดงการแยกกิ่ง� ก้า้ นออก ไปเป็น็ ภาพอนาคตทางเลืือกที่แ�่ ตกต่า่ งกันั วัตั ถุปุ ระสงค์ห์ ลักั ของการสร้า้ งฉากทัศั น์ต์ ามแนวทางนี้้� ไม่ไ่ ด้้ อยู่่�ที่ก� ารพยากรณ์เ์ พื่่อ� ความแม่่นยำ�ำ แต่อ่ ยู่่�ที่�การพิจิ ารณาและคำำ�นึึงถึึงผลลัพั ธ์์และผลกระทบที่�่อาจเกิิด ขึ้�น อันั เนื่่อ� งมาจากเหตุุการณ์์ใดเหตุุการณ์ห์ นึ่่�งที่ม่� ีีความไม่แ่ น่่นอนสููง แนวทางการสร้า้ งฉากทัศั น์น์ี้้ใ� ห้ค้ วามสำำ�คัญั กับั เหตุกุ ารณ์ห์ รืือปัจั จัยั พลิกิ ผันั (turning points) เป็็นพิเิ ศษ โดยพิิจารณาปััจจัยั ขัับเคลื่่อ� นอื่่�น ๆ เป็น็ องค์์ประกอบตามเหตุกุ ารณ์ห์ รืือปัจั จััยพลิกิ ผัันที่่�ได้้ เลืือกไว้้ วิธิ ีีการสร้า้ งฉากทัศั น์แ์ บบนี้้จ� ึึงเหมาะสมกับั การสร้า้ งภาพอนาคตที่ต�่ ้อ้ งการคาดการณ์ผ์ ลกระทบ ของเหตุุการณ์ห์ รืือปัจั จัยั เฉพาะบางอย่่าง เช่่น ภัยั พิบิ ัตั ิิ การเลืือกตั้ง� หรืือเหตุกุ ารณ์ด์ ้้านการเมืือง ฉาก ทััศน์์ที่พ่� ััฒนาขึ้�นมาจะดีีหรืือไม่่ดีี ก็็ขึ้�นอยู่่�กัับว่่า ประเด็็นและเรื่�องราวที่�่คาดการณ์์ไว้้มีีความครอบคลุุม และสมบููรณ์ม์ ากน้้อยขนาดไหน แนวทางการสร้า้ งฉากทััศน์์ตามกิ่ง� ก้า้ นของการเปลี่่�ยนแปลงนี้้� แตกต่่างจากแบบ 2 แกนและ แบบตามต้้นแบบในจุุดที่่�ว่่า แนวทางนี้้�เริ่�มจากสถานการณ์์ในปััจจุุบััน แล้้วจึึงมองไปข้้างหน้้าว่่า เส้้น ทางในอนาคตมีีทางเลืือกอะไรบ้้าง ข้้อสมมติิหลัักของแนวคิิดนี้้�คืือ พััฒนาการของอนาคตไปตามเส้้น ทางใดเส้น้ ทางหนึ่ง่� จะตกอยู่�ในสภาวะบังั คับั ที่ไ่� ม่ส่ ามารถเปลี่ย่� นกลับั ไปอีีกเส้น้ ทางหนึ่ง�่ ได้้ (path-depen dent) หรืือเปลี่ย่� นเส้้นทางได้ย้ ากมาก ตััวอย่่างของฉากทััศน์์แบบกิ่่�งก้้านอนาคตหนึ่�่ง คืือ การวิิเคราะห์์ อนาคตของประเทศซูดู านในช่ว่ งหััวเลี้ย� วหััวต่อ่ ทางการเมืืองในช่่วง ค.ศ. 2009 (แผนภาพที่่� 12)

163 การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ แผนภาพที่ 12 ตวั อยา่ งการสร้างฉากทัศนแ์ บบก่ิงกา้ นอนาคต ที่ม่� า: Rhydderch (2009) คำำ�ถามสำ�ำ คััญที่�่ใช้้ในการคาดการณ์์อนาคตทางเลืือกตามแนวทางนี้้�จึึงเป็็นคำำ�ถามในลัักษณะ “ถ้า้ สมมติวิ ่า่ …” หรืือ what if? โดยมุ่�งไปที่ค�่ วามไม่แ่ น่น่ อนของเหตุกุ ารณ์ใ์ นอนาคตที่เ่� ป็น็ ผลลัพั ธ์ท์ ี่อ�่ าจ เกิดิ ขึ้น� ได้้ อัันเนื่่�องมาจากเหตุกุ ารณ์์ ปรากฏการณ์์ หรืือปััจจัยั ที่�่ต้้องการศึึกษา ตัวั อย่า่ งเช่่น ถ้้าสมมติิ ว่่าเกิิดแผ่่นดิินไหวครั้้�งใหญ่่ในกรุุงเทพมหานครและปริิมณฑล จะเกิิดอะไรขึ้้�นบ้้างต่่อจากนั้้�น หรืือถ้้า สมมติวิ ่า่ เกิดิ โรคระบาดครั้้ง� ใหญ่แ่ บบโควิดิ 19 ขึ้น� อีีก จะเกิิดอะไรขึ้้น� บ้า้ งต่อ่ จากนั้้�น หรืือถ้า้ สมมติวิ ่า่ ในการเลืือกตั้�งครั้้�งต่่อไป พรรคการเมืืองฝ่า่ ยขวาจัดั ได้้คะแนนเสีียงมากที่่ส� ุดุ จะเกิดิ อะไรขึ้้น� ได้้บ้า้ ง ใน ทางกลัับกััน ถ้้าพรรคการเมืืองฝ่่ายซ้้ายจัดั ได้้รัับคะแนนเสีียงมากที่ส่� ุุด จะเกิดิ อะไรขึ้้น� ได้้บ้้าง เป็็นต้้น องค์์ประกอบสำ�ำ คัญั ฉากทััศน์์ที่่�แสดงกิ่ �งก้้านของการเปลี่่�ยนแปลงนี้้�มีีองค์์ประกอบพื้้�นฐานเหมืือนกัับฉากทััศน์์ที่่�พััฒนาตาม แนวทางอื่น� ตามรายละเอีียดดัังนี้้� - หัวั ข้อ้ หรือื ประเด็น็ สำำ�คัญั ที่ต�่ ้อ้ งการคาดการณ์์ โดยอาจเป็น็ คำำ�ถามในเชิงิ สำ�ำ รวจ เช่น่ อนาคต ของชีีวิติ คนเมืืองจะเป็น็ อย่่างไร หรืืออาจเป็็นคำ�ำ ถามในเชิงิ ยุุทธศาสตร์์ เช่่น มหาวิิทยาลัยั ควร เพิ่่ม� ขีีดความสามารถด้า้ นการลงทุุนหรืือไม่่ เป็็นต้น้ - ปัจั จัยั ขับั เคลื่อ� นสำ�ำ คัญั ซึ่ง�่ ได้ม้ าจากการกวาดสัญั ญาณและการวิเิ คราะห์ร์ ะดับั ผลกระทบและ ความไม่แ่ น่น่ อนมาก่อ่ นหน้า้ นี้้� ความน่า่ เชื่อ� ถืือและประโยชน์ท์ ี่ไ่� ด้จ้ ากการพัฒั นาฉากทัศั น์จ์ ึึงขึ้น� อยู่่�กับั ความครอบคลุุมและคุณุ ภาพของผลผลิติ จากการกวาดสััญญาณ

การคาดการณเ์ ชิงยุทธศาสตร์ 164 - ช่วงเวลาการคาดการณ์ การคาดการณ์ฉากทัศนเ์ หมาะสมกบั การมองภาพอนาคตระยะยาว ทม่ี ีความไมแ่ นน่ อนสูง โดยเฉพาะอนาคตท่ีแตกตา่ งจากสถานการณแ์ ละแนวโน้มที่เปน็ อยู่ใน ปจั จุบัน และภาพอนาคตทท่ี ้าทายความเช่อื และข้อสมมติที่มอี ยใู่ นปัจจบุ ัน

165 การคาดการณเ์ ชิงยุทธศาสตร์ การประชมุ เชงิ ปฏบิ ตั กิ าร เพอ่ื สรา้ งฉากทศั น์ ในการสรา้ งฉากทศั น์ คณะท�ำงานอาจประชมุ หารือภายใน เพอ่ื วเิ คราะหแ์ ละเลือกปจั จยั ขบั เคลื่อนที่จะ น�ำมาใชใ้ นการพฒั นาฉากทศั น์ แตว่ ธิ ีการทใ่ี ชอ้ ยา่ งแพรห่ ลายในกระบวนการคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ คือ การประชมุ เชงิ ปฏบิ ตั กิ ารรว่ มกบั ผมู้ สี ว่ นไดส้ ว่ นเสยี และผเู้ ชย่ี วชาญทงั้ ในและนอกองคก์ ร เพอื่ พฒั นา และเลือกปัจจยั ขับเคลื่อนส�ำคญั ทใ่ี ชก้ �ำหนดฉากทัศน์ เนื้อ�้ หาในส่ว่ นนี้้แ� สดงตัวั อย่า่ งขั้น� ตอนในการดำ�ำ เนินิ การประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ัตั ิกิ ารเพื่่อ� สร้า้ งฉากทัศั น์์ ทั้้ง� 3 แนวทางที่�่ได้้อธิิบายมาก่่อนหน้า้ นี้้� คืือ แบบสองแกน แบบตามต้้นแบบ และแบบกิ่่ง� ก้้านอนาคต เนื่่อ� งจากการเตรีียมพร้อ้ มสำ�ำ หรับั การจัดั การประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ัตั ิกิ ารเพื่่อ� พัฒั นาฉากทัศั น์ไ์ ม่แ่ ตกต่า่ งกันั มาก ตามแนวทางและกรอบความคิดิ ของการสร้า้ งฉากทัศั น์์ แต่ข่ั้น� ตอนในการจัดั ประชุมุ มีีความแตกต่า่ งกันั บ้า้ ง เนื้อ�้ หาในส่ว่ นหลัังจึึงแยกขั้น� ตอนของแต่่ละแนวทางออกจากกัันอย่า่ งชััดเจน เพื่่�อแสดงตััวอย่า่ งที่�่ แตกต่่างกันั การเตรีียมการ ก่อ่ นการจัดั การประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ัตั ิกิ ารเพื่่อ� สร้า้ งฉากทัศั น์์ คณะทำำ�งานควรเตรีียมการดัังต่่อไปนี้้� • บทสรุปขอบเขตการคาดการณ:์ ท้งั ในเชิงหวั ข้อ พื้นท่ี ช่วงเวลา ฯลฯ เพ่ือใชเ้ ป็นกรอบของ การสร้างฉากทศั น์ • บทสรุปปัจจัยขับเคล่ือนส�ำคัญ: ปัจจัยท่ีได้วิเคราะห์ระดับผลกระทบและความไม่แน่นอน มาแล้ว หากยังไม่ไดด้ �ำเนินการในสว่ นนี้ อาจเพิม่ ขั้นตอนนี้ในชว่ งแรกของการประชมุ พัฒนา ฉากทศั น์ • รปู แบบ: การจดั ประชมุ เชงิ ปฏบิ ตั กิ ารทแ่ี บง่ เปน็ กลมุ่ ยอ่ ยประมาณกลมุ่ ละ 5-8 คน ขึ้นอยกู่ บั จ�ำนวนกระบวนกรหลกั และกระบวนกรประจ�ำกลมุ่ ผเู้ ขา้ รว่ มประชมุ ทกุ คนอาจรว่ มกนั พฒั นา ฉากทศั นพ์ รอ้ มกันเปน็ กลุ่มเดียว หรือแบง่ เป็นสองกลุ่ม

การคาดการณ์เชงิ ยุทธศาสตร์ 166 • ระยะเวลา: 1-2 วนั โดยขึ้นอยูก่ บั ความละเอยี ดและความครอบคลุมท่ตี ้องการ • ผู้เข้าร่วมประชุม: ผู้มีส่วนได้ส่วนเสียส�ำคัญทั้งภายในและภายนอกองค์กร โดยเฉพาะผู้น�ำ องค์กร เพ่ือให้เกิดความหลากหลายในด้านกรอบแนวคิดและมุมมอง และความรู้สึกเป็น เจา้ ของและการยอมรับในกระบวนการ เพอื่ น�ำไปสกู่ ารด�ำเนนิ การจริงต่อไป ในขณะเดยี วกัน กต็ อ้ งมีผู้เช่ียวชาญในดา้ นท่ีเกี่ยวขอ้ ง เพ่อื ให้ข้อมูลที่ใช้ในการประเมินในกระบวนการพฒั นา ฉากทศั นม์ ีความนา่ เช่อื ถอื และตัง้ อยู่บนหลกั ฐานหรือขอ้ มูลเชงิ ประจกั ษ์ท่ีเช่อื ถอื ได้ • พื้นที่จัดประชุม: ควรกว้างขวางมากพอส�ำหรับให้ผู้เข้าร่วมประชุมสามารถลุกเดินไปมาได้ ถา้ หากมีกลุ่มย่อยหลายกล่มุ ก็ควรมีระยะหา่ งระหวา่ งกลุ่ม เพือ่ ไมไ่ ด้เสยี งดงั รบกวนกนั ได้ • อปุ กรณส์ �ำหรบั การประชมุ : กระดานไวทบ์ อรด์ หรือกระดานฟลบิ ชารท์ พรอ้ มกระดาษ ปากกา เมจิก กระดาษโพสต์อิท ขั้้�นตอนการประชุมุ สร้า้ งฉากทััศน์์แบบสองแกน การประชุุมเชิงิ ปฏิบิ ััติกิ ารเพื่่อ� สร้้างฉากทัศั น์์แบบสองแกน โดยมากแบ่ง่ เป็็นขั้้น� ตอนดังั นี้้� แนะนำำ�กระบวนการ • กระบวนกรอธิบายแนวคิดพื้นฐานและกระบวนการสร้างฉากทัศน์ พร้อมตัวอย่างของการ พฒั นาฉากทศั นจ์ ากโครงการคาดการณอ์ ื่นกอ่ นหน้านี้ อธิิบายขอบเขตการคาดการณ์์ • กระบวนกรชี้แจงขอบเขตการคาดการณ์ ทัง้ ในเชิงเนื้อหา ชว่ งเวลา พื้นที่ ฯลฯ ทใี่ ช้เปน็ กรอบ ในการพัฒนาฉากทศั น์ พรอ้ มกับผลลัพธก์ ารวเิ คราะห์แนวโน้มการเปลี่ยนแปลงของประเดน็ หรือหัวขอ้ การคาดการณ์ โดยอาจแจกเป็นเอกสารประกอบให้กับผ้เู ขา้ รว่ มประชมุ ทบทวนและวิิเคราะห์ป์ ัจั จััยขับั เคลื่�อนสำ�ำ คััญ • กระบวนกรเขียนช่ือประเด็นที่ต้องการคาดการณ์ รวมถึงขอบเขตด้านเวลาและพื้นท่ี บน กระดานท่ีทุกคนสามารถมองเห็นได้ จากนั้นจึงทบทวนผลท่ีได้จากการประเมินปัจจัยขับ เคลื่อนท่ีมีผลกระทบสูงและความไม่แน่นอนสูง แล้วเลือกเฉพาะปัจจัยขับเคลื่อนท่ีผู้เข้าร่วม ประชมุ เหน็ พอ้ งและเชอื่ ว่าสามารถเกดิ ขึ้นไดจ้ ริง • จากน้ั นจึงระดมสมองและอภิปรายว่า ปัจจัยขับเคลื่อนท่ีเลือกมาจะสามารถแบ่งเป็น 2 ข้ั ว ตรงกันข้ามที่แตกต่างกันอย่างชัดเจนได้อย่างไรบ้าง ความท้าทายของกิจกรรมในส่วนนี้ คือ การจินตนาการ อธิบายและตีความภาพอนาคตที่อาจเกิดขึ้นได้ท่ีเป็นข้ั วตรงกันข้ามกันของ ปจั จัยขบั เคลื่อนท่มี ีความไมแ่ น่นอนสูง

167 การคาดการณ์เชงิ ยุทธศาสตร์ ก�ำหนดแกนฉากทศั น์ • ผเู้ ขา้ ร่วมประชมุ อภิปรายและเลือกปัจจัยขบั เคลื่อนหลัก 2 ปัจจัยทสี่ ามารถน�ำมาไขว้กนั เปน็ ตรรกะฉากทัศน์ที่สร้างฉากทัศน์ที่น่าสนใจและมีนัยส�ำคัญเชิงยุทธศาสตร์ ผู้เข้าร่วมประชุม สามารถเลือกและทดลองไขว้ปัจจัยขับเคลื่อนหลายปัจจัยไปเรื่อย ๆ จนกระท่ังได้แกนและ ฉากทัศน์ที่เห็นพ้องกันว่าน่าสนใจ อนึ่ง ปัจจัยที่ใช้ไขว้กันควรมาจากคนละกลุ่มตามกรอบ STEEPV เพ่อื ให้ฉากทัศน์ท่ีพฒั นาไดม้ ีความแตกต่างกันมากทส่ี ุด สร้า้ งรายละเอีียดฉากทััศน์์ • เม่อื ผเู้ ข้ารว่ มประชมุ ไดเ้ ลือกและไขว้แกน 2 แกนแลว้ จึงทบทวนองค์ประกอบหรือประเด็น ส�ำคัญท่ีต้องการสร้างเป็นตัวบ่งชี้ที่ใช้อธิบายฉากทัศน์ องค์ประกอบนี้เป็นเหมือนหน่วย วเิ คราะห์ (unit of analysis) ในระดับย่อยที่จะกลา่ วถงึ ในทกุ ฉากทศั น์ แตเ่ นื่องจากกรอบ ความคิดในแต่ละฉากทัศน์จะแตกต่างกันตามตรรกะฉากทัศน์ที่ก�ำหนดมา เรื่องราวหรือค�ำ อธบิ ายของแตล่ ะหนว่ ยวิเคราะหจ์ ึงแตกตา่ งกนั ออกไป • ตัวอย่างเช่น หากหัวข้อหลักของการคาดการณ์คืออนาคตของมหาวิทยาลัย องค์ประกอบที่ ใช้เป็นหน่วยวิเคราะห์ย่อยส�ำหรับแต่ละฉากทัศน์ อาจประกอบด้วยการเรียนการสอน การ วจิ ัย การบริการสังคม รปู แบบองคก์ ร สภาพกายภาพและโครงสร้างพื้นฐาน และการบริหาร จัดการด้านการเงิน เป็นต้น ค�ำอธิบายในแต่ละฉากทัศน์จะครอบคลุมองค์ประกอบเหล่านี้ ทั้งหมดเหมอื นกนั แตจ่ ะมีรายละเอยี ดทแี่ ตกตา่ งกนั • กระบวนกรควรพยายามตรวจสอบร่วมกับผู้เข้าร่วมประชุมว่า ฉากทัศน์ท่ีพัฒนาขึ้นมาเป็น ฉากทศั นท์ ด่ี หี รือไม่ ดว้ ยการถามค�ำถามเบื้องตน้ เชน่ รายละเอยี ดทพี่ ฒั นาขึ้นมาในแตล่ ะฉาก ทศั นส์ ะทอ้ นหวั ขอ้ หลกั หรือไม่ แตล่ ะฉากทศั นม์ ีความแตกตา่ งกนั อยา่ งชดั เจนหรือไม่ เรื่องราว ทพี่ รรณนาและอธบิ ายไวใ้ นแตล่ ะฉากสามารถเกดิ ขึ้นไดจ้ รงิ หรือไม่ บางเหตกุ ารณอ์ าจเกดิ ขึ้น ไดย้ าก แตก่ เ็ ชอ่ื วา่ เกดิ ขึ้นไดจ้ รงิ หรือไม่ ฉากทศั นท์ พี่ ฒั นาขึ้นมามีความนา่ สนใจและมีประเดน็ ทา้ ทายในเชงิ ยทุ ธศาสตรส์ �ำหรับองคก์ รหรือไม่ เป็นต้น • เมอื่ ไดร้ ายละเอยี ดในแตล่ ะฉากทศั นแ์ ลว้ ผเู้ ขา้ รว่ มประชมุ แตล่ ะกลมุ่ จะตอ้ งตง้ั ชอื่ ทเี่ หมาะสม กับแต่ละฉาก ข้ั นตอนนี้จ�ำเป็นต้องมีจินตนาการพอสมควร และไม่ใช่เรื่องง่ายนักที่จะต้ังชื่อ ที่สะท้อนตัวตนของฉากทัศน์ และเปน็ ชอ่ื ทดี่ งึ ดูดความสนใจ ทัง้ นี้ กระบวนกรควรย�้ำเตือนผู้ เข้ารว่ มประชุมใหใ้ ชจ้ ินตนาการมากทสี่ ุด แมบ้ างเรื่องอาจดเู หมอื นจะมีความสดุ โตง่ และเปน็ ไปไม่ได้กต็ าม • หากผเู้ ขา้ รว่ มประชมุ ไมส่ ามารถสรา้ งรายละเอยี ดฉากทศั นท์ แ่ี ตกตา่ งกนั อยา่ งมีนยั ส�ำคญั อาจ ตอ้ งกลบั ไปพจิ ารณาเลือกแกนฉากทศั นอ์ ื่นทเี่ หมาะสมกวา่ แลว้ ด�ำเนนิ ข้ั นตอนการพฒั นาราย ละเอียดใหมอ่ ีกคร้งั หนึ่ง จนกวา่ จะเหน็ พอ้ งกันว่าเหมาะสมแลว้

การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ 168 • นอกจากองค์ประกอบย่อยท่ีสร้างเรื่องราวในแต่ละฉากทัศน์แล้ว แต่ละกลุ่มสามารถน�ำเอา ปัจจัยขับเคลื่อนอื่น ๆ มาวิเคราะห์และจินตนาการต่อว่า จะเกิดขึ้นได้อย่างไรบ้างในแต่ละ ฉากทศั น์ โดยเนน้ ปจั จยั ที่ประเมนิ มากอ่ นหนา้ นี้วา่ มีความส�ำคญั และมีความไมแ่ นน่ อนสงู แต่ ไม่ได้เลือกมาใช้เปน็ แกนฉากทัศน์ • เมอ่ื ไดร้ ายละเอยี ดของแตล่ ะฉากทศั นแ์ ลว้ จึงเขยี นสรปุ คณุ ลกั ษณะส�ำคญั ของแตล่ ะฉากทศั น์ โดยย่อ ทั้งนี้ รายละเอียดและช่ือฉากทัศน์ยังสามารถเพิ่มเติมหรือปรับเปลี่ยนได้ในอนาคต โดยคณะท�ำงานอาจท�ำงานต่อ เพื่อให้รายละเอียดของแต่ละฉากทัศน์มีความชัดเจนและ สอดคล้องกนั มากขึ้น ทบทวนและแลกเปลี่ย�่ นผลผลิิต • ผเู้ ขา้ รว่ มประชมุ รว่ มอภปิ รายและประเมนิ รายละเอยี ดของแตล่ ะฉากทศั น์ โดยอาจใหต้ วั แทน ของแต่ละกลุ่มน�ำเสนอคุณลักษณะพื้นฐานของแต่ละฉากทัศน์ ผู้น�ำเสนออาจเน้นประเด็น หรือเรื่องราวที่น่าสนใจและน่าแปลกใจส�ำหรับสมาชกิ ในแตล่ ะกลมุ่ หรือเรื่องราวท่ไี มไ่ ดค้ าด คิดมาก่อน รวมถึงนัยของแต่ละฉากทัศน์ส�ำหรับหัวข้อหลักที่ต้องการคาดการณ์ และนัยเชิง ยทุ ธศาสตรท์ ี่ควรพิจารณาในข้ั นตอนตอ่ ไป สรุุปและกำำ�หนดงานขั้้น� ต่อ่ ไป • กระบวนกรสรุปผลผลิตที่ได้ในขั้นตอนนี้ และอธิบายการน�ำผลผลิตดังกล่าวไปใช้ในขั้นตอน ตอ่ ไป ฉากทัศั น์ท์ ี่พ�่ ัฒั นาได้ส้ ามารถใช้เ้ ป็น็ กรอบในการทดสอบความสามารถในการรับั มืือขององค์ก์ ร รวมถึึงการทดสอบประสิทิ ธิภิ าพและประสิทิ ธิผิ ลของมาตรการที่อ่� าจใช้ไ้ ด้ใ้ นการบรรลุเุ ป้า้ ประสงค์ข์ อง องค์ก์ รภายใต้ส้ ถานการณ์ห์ รืือฉากทัศั น์ท์ ี่แ�่ ตกต่า่ งกันั ผู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีียสามารถใช้ฉ้ ากทัศั น์ใ์ นการกระ ตุ้้�นการอภิปิ รายและพูดู คุยุ แลกเปลี่ย�่ นกันั เพื่่อ� หามุมุ มองที่แ�่ ตกต่า่ งและใหม่่ ๆ ในการดำำ�เนินิ งานภายใน องค์์กร ประโยชน์ข์ องฉากทัศั น์ไ์ ม่ไ่ ด้อ้ ยู่�ที่ฉ� ากใดฉากหนึ่ง่� แต่อ่ ยู่�ที่ก� ารเปรีียบเทีียบเรื่อ� งราวระหว่า่ งฉาก ต่า่ ง ๆ รวมถึึงข้อ้ ดีีและข้อ้ เสีียที่เ�่ กิิดขึ้น� ในแต่ล่ ะฉาก โดยเข้้าใจถึึงความเสี่่ย� ง โอกาส และพลวััตของการ เปลี่ย่� นแปลงที่เ�่ ชื่อ� ว่า่ เกิดิ ขึ้น� ได้เ้ มื่อ� วันั เวลาผ่า่ นไป ความเข้า้ ใจในความแตกต่า่ งระหว่า่ งแต่ล่ ะฉากเป็น็ พื้น�้ ฐานของการสร้า้ งยุทุ ธศาสตร์ท์ ี่ท่� นทาน (robust) และตอบรัับกับั สถานการณ์ต์ ่่าง ๆ ได้้ ฉากทััศน์ท์ ี่ไ�่ ด้้ มาจะเป็็นพื้�้นฐานของการสร้้างภาพอนาคตที่�่พึึงประสงค์์หรืือวิิสััยทััศน์์สำำ�หรัับการวางแผนยุุทธศาสตร์์ ต่่อไป

169 การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ ข้ันตอนการประชุมสร้างฉากทศั น์ตามตน้ แบบ การประชมุ เชิงปฏบิ ัตกิ ารเพือ่ สร้างฉากทศั นต์ ามตน้ แบบ โดยมากแบง่ เป็นขั้นตอนดังนี้ แนะน�ำกระบวนการ • กระบวนกรอธิบายแนวคิดพื้นฐานและกระบวนการสร้างฉากทัศน์แบบตามต้นแบบ พร้อม ตวั อยา่ งของการพฒั นาฉากทัศนจ์ ากโครงการคาดการณ์อื่นกอ่ นหนา้ นี้ หากผเู้ ข้ารว่ มประชมุ มีประสบการณ์ในการสรา้ งฉากทศั นด์ ว้ ยวิธีอื่น อาจอธบิ ายเพ่มิ เติมถึงความแตกต่างระหว่าง วิธีนี้กบั วธิ ีอื่น อธิิบายขอบเขตการคาดการณ์์ • กระบวนกรชี้แจงขอบเขตการคาดการณ์ ทัง้ ในเชงิ เนื้อหา ช่วงเวลา พื้นท่ี ฯลฯ ทใ่ี ช้เป็นกรอบ ในการพัฒนาฉากทศั น์ พรอ้ มกบั ผลลัพธก์ ารวิเคราะหแ์ นวโนม้ การเปลี่ยนแปลงของประเด็น หรือหัวข้อการคาดการณ์ โดยอาจแจกเปน็ เอกสารประกอบให้กบั ผ้เู ข้ารว่ มประชุม ทบทวนและวิิเคราะห์์ปััจจััยขับั เคลื่อ� นสำ�ำ คััญ • กระบวนกรเขียนช่ือประเด็นที่ต้องการคาดการณ์ รวมถึงขอบเขตด้านเวลาและพื้นท่ี บน กระดานทท่ี กุ คนสามารถมองเหน็ ได้ แลว้ แบง่ ผเู้ ขา้ รว่ มประชมุ เปน็ กลมุ่ ยอ่ ย 4 กลมุ่ โดยแตล่ ะ กลมุ่ จะรบั ผดิ ชอบในการพฒั นาหนึ่งฉากทศั นต์ ามตน้ แบบทแ่ี ตกตา่ งกนั ในที่นี้จะใชต้ น้ แบบ 4 ฉากทัศนข์ องจิม เดเทอร์ • จากน้ั นแตล่ ะกลมุ่ จะเลือกปจั จยั ขบั เคลื่อนทไ่ี ดว้ เิ คราะหม์ ากอ่ นหนา้ น้ั น ในชว่ งแรกเนน้ ปจั จยั ทม่ี ผี ลกระทบสงู และความไมแ่ นน่ อนสงู ประมาณ 8-10 ปจั จยั เพอ่ื สรา้ งฉากทศั นต์ ามตน้ แบบ ท่ีได้รับมอบหมายมา โดยเลือกเฉพาะปัจจัยขับเคลื่อนท่ีผู้เข้าร่วมประชุมเห็นพ้องและเช่ือ วา่ สามารถเกดิ ขึ้นไดจ้ รงิ หากยงั ไม่ครบ ให้เลือกปจั จัยทีม่ ีผลกระทบสูงและความไมแ่ นน่ อน ปานกลางตามมา • สมาชิกในกลุ่มผลัดกันน�ำเสนอและอภิปรายว่า ปัจจัยแต่ละตัวมีผลอย่างไรบ้างต่อการ เปลี่ยนแปลงในอนาคต โดยเนน้ การตอบค�ำถามวา่ ปจั จยั ดงั กลา่ วจะท�ำใหเ้ กดิ ผลกระทบทแี่ ตก ตา่ งกนั เปน็ แบบทางสองแพรง่ หรือเปน็ ข้ั วตรงกนั ขา้ มกนั ไดอ้ ยา่ งไรบา้ ง เชน่ ถา้ ปจั จยั ขบั เคลื่อน เปน็ ปจั จยั ดา้ นเศรษฐกจิ ค�ำถามคือปจั จยั นั้นจะท�ำใหข้ นาดเศรษฐกจิ เตบิ โตขึ้นหรือถดถอยลง หรืออาจเปน็ การเติบโตมากกบั เตบิ โตนอ้ ยก็ได้ ถา้ เปน็ ปัจจยั เกีย่ วกบั นโยบายของรฐั กอ็ าจ ถามได้ว่า แนวทางของนโยบายเป็นแบบเปิดตลาดเสรีหรือเป็นแบบเน้นการแทรกแซงตลาด เป็นต้น อนึ่ง ผลจากการระดมสมองอาจมีมากกว่าสองทางเลือก ผู้เข้าร่วมประชุมสามารถ บนั ทกึ ทางเลือกเหลา่ นี้ไวไ้ ด้ เพือ่ ใชพ้ ฒั นารายละเอยี ดฉากทัศนไ์ ด้เพ่มิ เตมิ ในข้ั นตอนต่อไป

การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ 170 • เมอ่ื สมาชกิ ในกลมุ่ ไดอ้ ภปิ รายปจั จยั ทม่ี ีความผลกระทบสงู และไมแ่ นน่ อนสงู หรือปานกลางครบ หมดแล้ว จากนั้นจึงเลือก 5-6 ปจั จยั ท่ที ัง้ กลมุ่ เห็นว่ามีความนา่ สนใจ มีความท้าทาย และมี นยั ส�ำคญั ทส่ี ดุ ตอ่ อนาคตขององคก์ รหรือพื้นทเ่ี ปา้ หมายในการวางแผนยทุ ธศาสตร์ โดยเฉพาะ อยา่ งยง่ิ ควรพยายามเลือกปจั จยั ทม่ี ีความหลากหลายและมาจากกลมุ่ STEEPV ทแ่ี ตกตา่ งกนั พััฒนาฉากทัศั น์์ • สมาชกิ แตล่ ะกลมุ่ เลือกตน้ แบบฉากทศั นท์ ที่ างกลมุ่ ตอ้ งการพฒั นาตอ่ หรือกระบวนกรอาจสมุ่ และก�ำหนดต้นแบบใหแ้ ต่ละกลมุ่ พฒั นาฉากทศั นต์ ามต้นแบบทไ่ี ม่เหมือนกัน จ�ำนวนสมาชิก ในกลุ่มไมค่ วรต�่ำกวา่ 3 คน และไมค่ วรเกิน 7 คน เพอื่ ใหก้ ารระดมสมองมีประสทิ ธภิ าพ34 • สมาชิกแต่กลุ่มเริ่มการอภิปรายนัยของตรรกะฉากทัศน์ในแต่ละต้นแบบต่อประเด็นที่ ต้องการคาดการณ์ เช่น ถ้าใช้ต้นแบบฉากทัศน์ของจิม เดเทอร์ ในการคาดการณ์อนาคต ของมหาวิทยาลัย กจ็ ะถามวา่ ภาพของการเตบิ โตอย่างต่อเนื่อง/การจ�ำกัดและควบคมุ /การ ถดถอยและล่มสลาย/การพัฒนาจนเปลี่ยนรูปของมหาวิทยาลัยใน 20 ปีข้างหน้าจะมีหน้า ตาเป็นอย่างไร การระดมสมองในช่วงนี้เนน้ การจนิ ตนาการของผูเ้ ข้ารว่ มประชุม เพ่อื ใหเ้ ห็น ภาพทางเลือกในอนาคต • จากนั้น สมาชิกในแต่ละกลุ่มเลือกปัจจัยขับเคลื่อนแต่ละตัว แล้วอภิปรายว่า ปัจจัยนั้นจะ เปลี่ยนไปอยา่ งไรภายในสถานการณต์ น้ แบบนั้น และท�ำใหพ้ ฤตกิ รรมขององคป์ ระกอบตา่ ง ๆ ในระบบที่�่สนใจเปลี่่�ยนแปลงไปอย่่างไร ในขณะเดีียวกััน ก็็อาจจะอภิิปรายไปด้้วยว่่า ปััจจััย ดัังกล่่าวจะมีีพฤติิกรรมอย่่างไรในฉากทััศน์์ที่่�มีีต้้นแบบที่�่แตกต่่างกััน การอภิิปรายในส่่วนนี้้� อาจมีีเนื้�้อหาซ้ำ��ำ ซ้้อนกัับกลุ่�มอื่�น แต่่วััตถุุประสงค์์คืือเพื่่�อให้้สมาชิิกในแต่่ละกลุ่�มเปิิดความคิิด ให้้กว้า้ งขึ้น� • การสนทนาและระดมสมองในส่วนนี้ควรเปิดโอกาสให้สมาชิกแต่ละคนสามารถแสดงความ เหน็ ไดอ้ ยา่ งเสรี โดยอาจใชก้ ระดานไวทบ์ อรด์ หรือกระดานฟลบิ ชารท์ ในการจดบนั ทกึ ประเดน็ ส�ำคญั ข้ั นตอนนี้มกั ใช้เวลาพอสมควร จึงไมค่ วรเร่งกระบวนการ แตก่ ระบวนกรประจ�ำกลมุ่ ควรท�ำหนา้ ทใ่ี นการด�ำเนนิ การสนทนาใหล้ ื่นไหลไปไดเ้ รื่อย ๆ เพอื่ ใหเ้ นื้อหาฉากทศั นม์ ีความ ละเอียดและเข้มข้นมากขึ้น เม่อื เพ่มิ ปัจจยั ขับเคลื่อนแต่ละตัวเขา้ ไปในการสนทนาแตล่ ะกลมุ่ ระดมสมองไปจนกระทงั่ ครบปัจจยั ทง้ั หมดที่ไดเ้ ลือกมาตอนต้น เขีียนเรื่อ� งราวในฉากทัศั น์์ • เมื่อแต่ละกลุ่มได้เลือกตรรกะฉากทัศน์และประเด็นส�ำคัญของปัจจัยขับเคลื่อนแต่ละปัจจัย แลว้ ข้ั นตอนตอ่ ไปคือการเรียบเรียงเรื่องราวทง้ั หมดเขา้ ดว้ ยกนั โดยอาจใชก้ รอบค�ำถามส�ำคญั ไดแ้ ก่ หวั ขอ้ หรือประเดน็ หลกั ของฉากทศั นน์ ี้คืออะไร (หวั ขอ้ หรือประเดน็ ในสว่ นนี้อาจมาจาก การก�ำหนดขอบเขตเชงิ เนื้อหาทไี่ ดก้ �ำหนดมากอ่ นหนา้ นี้) ความทา้ ทายหลกั ของฉากทศั นน์ ี้คือ

171 การคาดการณเ์ ชงิ ยทุ ธศาสตร์ อะไร ใครไดป้ ระโยชนแ์ ละเสยี ประโยชนใ์ นฉากทศั นน์ ี้ โครงสรา้ งหรือองคป์ ระกอบสว่ นใดของ ระบบหรือพื้นทศี่ กึ ษาทเ่ี ปลี่ยนแปลงไปในฉากทศั นน์ ี้ อะไรคือคณุ ลกั ษณะพเิ ศษทแี่ สดงถงึ ฉาก ทัศนน์ ี้ไดด้ ที ี่สดุ เป็นต้น • สมาชิกแต่ละคนเขียนหนึ่งประโยคที่พรรณนาหรืออธิบายว่า ปัจจัยขับเคลื่อนที่ได้เลือกมา แตล่ ะปัจจยั มีผลอยา่ งไรบา้ งต่อฉากทศั นข์ องกลมุ่ จากน้ั น จึงร่วมกันเรียบเรียงเป็นเรื่องราว ในฉากทศั นข์ องแต่ละกลุ่ม โดยอาจเขยี นเป็นเรื่องราววา่ ชีวิตในหนึ่งวนั หรือหนึ่งสปั ดาหข์ อง คนคนหนึ่งในฉากทัศน์นั้นเป็นอย่างไรภายใต้เง่ือนไขของต้นแบบของฉากทัศน์และปัจจัยขับ เคลื่อนทัง้ หมด ณ วนั เวลาในอนาคตทีต่ ัง้ ไว้ อีกวธิ ีการหนึ่งในการเขียนเรื่องราวคือการเขยี น รายงานขา่ วตา่ ง ๆ ทเ่ี กิดขึ้นในวันนั้นในอนาคต ในการสร้้างเรื่�องราวในแต่่ละฉากทััศน์์ ควรคำำ�นึึงถึึงเกณฑ์์พื้�้นฐานในการประเมิินฉากทััศน์์ ดัังนี้้� - ความเชื่่�อได้้ว่่าจะเกิิดขึ้�้นจริิง เรื่�องราวที่�่เขีียนในฉากทััศน์์ไม่่เพีียงแค่่ต้้องมีีโอกาสเกิิด ขึ้�นได้้เท่่านั้้�น แต่่ต้้องมีีความเป็็นไปได้้มากพอที่่�จะเชื่�อว่่าจะเกิิดขึ้�นได้้จริิงในช่่วงเวลาที่�่ กำำ�หนดไว้้ - ความสอดคล้้องซึ่่�งกัันและกััน เนื้้�อหาเรื่�องราวภายในฉากทััศน์์ต้้องมีีความสอดคล้้อง กันั ในเชิิงตรรกะ ไม่่ขััดแย้ง้ กัันเองจนลดความน่่าเชื่�อถืือของเรื่�องราวที่่น� ำำ�เสนอ - ประโยชน์ส์ ำ�ำ หรับั การตัดั สินิ ใจ ประเด็น็ ที่น่� ำำ�เสนอในฉากทัศั น์ค์ วรมีีความเฉพาะเจาะจง มากพอที่�่จะนำำ�เสนอความท้้าทายหรืือสิ่ �งที่�่ควรต้้องตััดสิินใจและดำำ�เนิินการต่่อในเรื่ �อง นั้้น� ๆ - ความท้้าทาย เนื้�้อหาในฉากทััศน์์ควรยกประเด็็นที่�่ท้้าทายกัับกระบวนทััศน์์และความ คิิดที่่�มีีอยู่�ทั่�วไปในปััจจุุบััน เพื่่�อให้้เกิิดการอภิิปรายและโต้้เถีียงจนนำ�ำ ไปสู่่�การตััดสิินใจ ในทางเลืือกยุุทธศาสตร์ต์ ่อ่ ไป • นอกเหนือจากการพรรณนาและอธิบายปรากฏการณ์หรือพฤติกรรมที่คาดว่าจะเกิดขึ้นใน แต่ละฉากทัศน์แล้ว ผู้เข้าร่วมประชุมควรจินตนาการและอภิปรายไปถึงผลกระทบที่คาดว่า จะเกดิ ขึ้นกับขอบเขต (domain) ใดเปน็ พิเศษกไ็ ด้ ไม่ว่าจะเป็นระบบ สาขา กลุ่มคน หัวขอ้ ใดหัวขอ้ หนึ่งในกรอบ STEEPV หรือพฤตกิ รรมของคนในระบบนั้น เช่น การอยอู่ าศัย การสือ่ การ การบรโิ ภค ฯลฯ ตวั อย่างเช่น ในหัวข้อ “อนาคตของมหาวิทยาลยั ไทยในอกี 20 ปีขา้ ง หนา้ ” ผเู้ ขา้ รว่ มประชมุ อาจวเิ คราะหล์ งลึกไปที่คณุ ภาพชีวติ ของนกั ศกึ ษาและบคุ ลากร โอกาส ในการหางานท�ำหลงั จากจบการศกึ ษา สง่ิ แวดลอ้ มทางกายภาพในพื้นทม่ี หาวทิ ยาลยั และโดย รอบมหาวทิ ยาลยั เปน็ ตน้ • เมอื่ ไดเ้ รื่องราวทม่ี ากพอสมควรแลว้ จึงเปดิ โอกาสใหส้ มาชกิ ในแตล่ ะกลมุ่ ชว่ ยกนั ทบทวนและ ตรวจสอบความสมบูรณข์ องเรื่องราวทพี่ ฒั นาขึ้นมา โดยใชเ้ กณฑค์ วามน่าจะเป็นไปได้ ความ สอดคลอ้ งและความเชอ่ื มโยง รวมถงึ ชอ่ื เรื่องและชอื่ ฉากทศั นท์ ตี่ ง้ั ขึ้นมา อยา่ งไรกต็ าม ไมค่ วร

การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ 172 ตัดเรื่องราวท่ีดูแปลกประหลาดออกไปมาก เพราะเรื่องราวเหล่านี้อาจเป็นเรื่องที่สามารถ เกิดขึ้นจริงได้ แม้ในปัจจุบันอาจดูเกินความจริงไปบ้าง ในทางกลับกัน เรื่องราวเกี่ยวกับ ปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นแล้วและพบเห็นจนชินเป็นปกติแล้ว อาจไม่เหมาะสมที่จะเขียนไปใน เรื่องราวส�ำหรับอนาคตในฉากทัศน์น้ั น สมาชิกในกลุ่มสามารถทบทวนและแก้ไขเรื่องราวใน ฉากทศั นไ์ ดจ้ นพอใจหรือหมดเวลาท่ีได้เตรียมไว้ส�ำหรับข้ั นตอนนี้ จากน้ั นจึงตรวจสอบความ สมบูรณ์ของเรื่องราวท่ีพัฒนาขึ้นมา โดยใช้เกณฑ์ความน่าจะเป็นไปได้ ความสอดคล้องและ ความเชอื่ มโยง รวมถงึ ช่ือเรื่องและชื่อฉากทัศน์ทต่ี ง้ั ขึ้นมา อย่างไรก็ตาม ไม่ควรตัดเรื่องราวท่ี ดแู ปลกประหลาดออกไปมาก นำำ�เสนอฉากทััศน์ก์ ัับกลุ่�มอื่�น • ตวั แทนของแตล่ ะกลมุ่ น�ำเสนอเรื่องราวในแตล่ ะฉากทศั นโ์ ดยครา่ วใหผ้ เู้ ขา้ ประชมุ คนอื่นไดร้ บั ฟงั เพอื่ เปรียบเทยี บและแลกเปลี่ยนกนั ทัง้ ในเชงิ กระบวนการคดิ และจนิ ตนาการ ตรรกะของ ฉากทศั น์ และเรื่องราวที่คดิ วา่ นา่ สนใจ ทา้ ทาย และมีนยั ส�ำคญั ส�ำหรบั การพฒั นายทุ ธศาสตร์ ต่อไป ในช่วงการน�ำเสนอนี้ กระบวนกรควรพยายามกระตุ้นให้ผู้เข้าร่วมประชุมมองเห็นถึง ความเหมือนและความแตกตา่ งระหวา่ งฉากทัศนต์ า่ ง ๆ เพือ่ ไม่ให้เนื้อหาของแต่ละฉากทศั น์ มีความซ�้ำซอ้ นกนั ในขณะเดยี วกนั กค็ วรมหี นว่ ยวเิ คราะหห์ รือองคป์ ระกอบเหมอื นกนั เพอื่ ให้ สามารถเปรียบเทียบกันไดว้ า่ ในฉากทศั น์ท่แี ตกต่างกนั น้ั น หน่วยวเิ คราะห์หรือองคป์ ระกอบ เดียวกนั สามารถฉายภาพออกมาเปน็ เรื่องราวทแ่ี ตกตา่ งกันได้อย่างไร สรุปุ และแนะนำ�ำ ขั้้�นตอนต่่อไป • ในชว่ งสดุ ทา้ ยของการประชมุ กระบวนกรหรือตวั แทนของคณะท�ำงานหลกั น�ำเสนอบทสรุป และบทเรียนที่ได้จากการประชุมพัฒนาฉากทัศน์ แล้วอธิบายโดยคร่าวเก่ียวกับข้ั นตอนที่จะ น�ำฉากทัศน์ไปพฒั นาตอ่ เปน็ ภาพอนาคตท่พี งึ ประสงคห์ รือวิสยั ทศั น์ ขั้้�นตอนการประชุมุ สร้้างฉากทัศั น์์ตามกิ่ง� ก้้านอนาคต การประชุุมเชิงิ ปฏิิบัตั ิกิ ารเพื่่อ� สร้า้ งฉากทััศน์ต์ ามกิ่�งก้้านอนาคตแบ่ง่ เป็็นขั้้น� ตอนหลัักดัังนี้้� แนะนำ�ำ กระบวนการ • กระบวนกรอธิบายแนวคิดพื้นฐานและกระบวนการสร้างฉากทัศน์แบบตามกิ่งก้านอนาคต พร้อมตัวอย่างของการพัฒนาฉากทัศน์จากโครงการคาดการณ์อื่นก่อนหน้านี้ หากผู้เข้าร่วม ประชุมมีประสบการณ์ในการสร้างฉากทัศน์ด้วยวิธีอื่น อาจอธิบายเพิ่มเติมถึงความแตกต่าง ระหว่างวธิ ีนี้กับวธิ ีอื่น

173 การคาดการณ์เชิงยุทธศาสตร์ อธิบายขอบเขตการคาดการณ์ • กระบวนกรช้แี จงขอบเขตการคาดการณ์ ทงั้ ในเชงิ เนื้อหา ช่วงเวลา พื้นท่ี ฯลฯ ทใ่ี ช้เป็นกรอบ ในการพฒั นาฉากทัศน์ พร้อมกบั ผลลัพธ์การวิเคราะหแ์ นวโนม้ การเปลี่ยนแปลงของประเด็น หรือหวั ขอ้ การคาดการณ์ในช่วง 10 หรือ 20 ปีท่ีผ่านมา โดยอาจแจกเป็นเอกสารประกอบ ให้กับผู้เข้าร่วมประชุม หรือเปิดโอกาสให้ผู้เข้าร่วมประชุมอภิปรายโดยคร่าวเก่ียวกับการ เปลี่ยนแปลงนั้น ระดมสมองเกี่่�ยวกัับเหตุกุ ารณ์์หรืือคำ�ำ ถามสำ�ำ คััญ • ก่อนที่จะแยกผู้เข้าร่วมประชุมเป็นกลุ่มย่อย ให้ทุกคนร่วมกันทบทวนหัวข้อ ประเด็นหรือ ค�ำถามหลักของการคาดการณ์ รวมถงึ ขอบเขตส�ำคัญ เช่น พื้นที่และช่วงเวลา • จากนั้น แบง่ เปน็ กลมุ่ ยอ่ ย เพอ่ื ใหแ้ ตล่ ะกลมุ่ ระดมสมองพฒั นาฉากทศั นก์ ลมุ่ ละฉาก โดยแตล่ ะ กลุม่ กรอกรายละเอียดลงในตารางระบุเหตุการณแ์ ละผลลัพธ์ ตามตัวอย่างข้างลา่ งนี้ ตารางที่่� 20 ตอัวันอายค่่าตงแบบกรอกเหตุุการณ์์และผลลัพั ธ์ส์ ำำ�หรัับการสร้้างฉากทััศน์์แบบกิ่�งก้้าน ประเด็น็ ที่ต่� ้อ้ งการคาดการณ์์...................................... ช่ว่ งเวลาคาดการณ์.์ ........................................... ถ้้าสมมติวิ ่า่ ... คำ�ำ อธิิบายเหตุกุ ารณ์์ ผลลััพธ์จ์ ากเหตุกุ ารณ์์ ช่ว่ งเวลาที่�่เกิิดเหตุกุ ารณ์์ เกิดิ เหตุุการณ์์ ก เกิิดเหตุกุ ารณ์์ ข เกิดิ เหตุกุ ารณ์์ ค ... • สมาชิกกลุ่มย่อยเสนอเหตุการณ์ สถานการณ์หรือปัจจัยที่อาจเกิดขึ้นได้ ด้วยการตั้งค�ำถาม “ถ้า้ สมมติวิ ่า่ ...” เหตุกุ ารณ์ส์ มมติดิ ังั กล่า่ วอาจเป็น็ เหตุกุ ารณ์ท์ ี่ค�่ าดว่า่ จะมีีผลกระทบสำำ�คัญั ต่อ่ หัวั ข้อ้ หรืือประเด็น็ ที่ต่� ้อ้ งการคาดการณ์์ เช่น่ ถ้า้ ประเด็น็ ที่ส่� นใจคืือการเลืือกตั้ง� สมาชิกิ ในกลุ่�ม อาจตั้้ง� คำ�ำ ถามว่่า “ถ้้าเกิิดโรคระบาดทั่่�วโลกครั้้�งใหม่่ ก่อ่ นการเลืือกตั้ง� ” หรืือ “ถ้า้ มีีภััยพิบิ ัตั ิิ ธรรมชาติิครั้้�งใหญ่่” เป็น็ ต้้น สมาชิิกในกลุ่�มกรอกชื่�อเหตุุการณ์์ คำำ�อธิบิ ายเหตุกุ ารณ์์ ผลกระ ทบและผลลัพั ธ์ท์ ี่ค�่ าดว่า่ จะเกิดิ ขึ้น� จากเหตุกุ ารณ์์ และช่ว่ งเวลาที่ค�่ าดว่า่ จะเกิดิ เหตุกุ ารณ์เ์ หล่า่ นั้้น� ลงในตารางตามตัวั อย่า่ งข้า้ งบน โดยอาจเขีียนลงในกระดาษโพสต์อ์ ิทิ แล้ว้ แปะลงในตาราง ที่่ท� ุุกคนสามารถอ่่านได้้ เพื่่�ออภิิปรายกันั ต่่อไป

การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ 174 เลือกเหตุการณส์ �ำคัญท่คี าดว่าจะก�ำหนดอนาคต • หลงั จากทแ่ี ตล่ ะกลมุ่ ยอ่ ยไดร้ ะดมสมองหาเหตกุ ารณท์ อ่ี าจเกดิ ขึ้นไดม้ ากพอแลว้ จึงกลบั มารวม กนั เปน็ กลมุ่ ใหญ่ เพอ่ื อภปิ รายเหตกุ ารณแ์ ละผลลพั ธท์ ี่คาดวา่ จะเกดิ ขึ้น แลว้ เลือกเหตกุ ารณท์ ี่ คดิ วา่ ส�ำคญั ทส่ี ดุ ประมาณ 3-4 เหตกุ ารณ์ ทง้ั นี้ทง้ั นั้น ขึ้นอยกู่ บั เวลาทมี่ แี ละความหลากหลาย ของฉากทศั นท์ ี่ตอ้ งการสรา้ ง • จากน้ั น ผู้เข้าประชุมร่วมกันพัฒนาแผนภาพก่งิ ก้านอนาคตด้วยเหตุการณ์ท่ีได้เลือกมา ตาม ตวั อยา่ งในตารางที่ 21 โดยเรียงตามล�ำดบั กอ่ นและหลงั และแสดงผลกระทบทเี่ กดิ ขึ้นในแตล่ ะ เหตุการณ์ หากเหตุการณ์ใดมีก�ำหนดเวลาที่ระบุไว้ชัดเจนก็สามารถระบุลงไปได้ในแผนภาพ ทั้งนี้ พยายามจัดกลุ่มเหตุการณ์ท่ีไปในทิศทางเดียวกันและที่แตกต่างกัน เพื่อสร้างเปน็ ฉาก ทศั นท์ ชี่ ดั เจนมากขึ้น หลกั การพื้นฐานของการสรา้ งฉากทศั นต์ ามแนวทางนี้ คือ พยายามสรา้ ง และแสดงเสน้ ทางเลือกของผลลพั ธท์ ส่ี ามารถเกดิ ขึ้นไดจ้ ากเหตกุ ารณห์ นึ่ง บางเสน้ ทางอาจมี ล�ำดบั เหตกุ ารณก์ อ่ นหลงั ทช่ี ดั เจนและทยี่ อ้ นกลบั ไปไมไ่ ด้ (path-dependent) แตใ่ นบางเสน้ ทาง ล�ำดับเหตกุ ารณอ์ าจไมส่ �ำคัญเทา่ ใดนัก แผนภาพที่่� 13 ตััวอย่่างการพัฒั นาฉากทัศั น์์แบบกิ่ง� ก้้านอนาคต พัฒั นาเรื่อ� งราวของฉากทัศั น์์ • ผเู้ ขา้ รว่ มประชมุ แตล่ ะกลมุ่ ระดมสมองเพอ่ื ระบคุ ณุ ลกั ษณะเดน่ ของแตล่ ะเสน้ ทาง แลว้ พฒั นา เรื่องราวของแต่ละเส้นทางออกมาเป็นฉากทัศน์ท่ีมีรายละเอียดของภาพผลลัพธ์สุดท้ายในปี เปา้ หมาย เรื่องราวในฉากทศั นค์ วรมีประเดน็ ที่นา่ สนใจ มีความทา้ ทายและมีนยั เชงิ ยทุ ธศาสตร์

175 การคาดการณ์เชงิ ยุทธศาสตร์ ผู้เข้าร่วมประชุมอาจหยิบยกเอาปัจจัยขับเคลื่อนส�ำคัญท่ีได้กวาดสัญญาณและวิเคราะห์มา กอ่ นหน้านี้มาจินตนาการตอ่ วา่ จะมีผลกระทบหรือไม่อย่างไรกับเส้นทางและฉากทศั น์ทีเ่ กิด ขึ้น โดยเน้นปจั จัยทมี่ ผี ลกระทบสูงและความไม่แน่นอนสงู เป็นหลกั • เมอ่ื ไดร้ ายละเอยี ดของฉากทศั นแ์ ลว้ จึงรว่ มกนั ทบทวนและประเมนิ วา่ เรื่องราวในฉากทศั นม์ ี ความนา่ เชอื่ ถอื วา่ จะเกดิ ขึ้นไดจ้ รงิ มากนอ้ ยขนาดไหน มีความเชอ่ื มโยงและสอดคลอ้ งกนั และ ไมข่ ดั แยง้ ซงึ่ กนั และกันหรือไม่ ประเดน็ ต่าง ๆ ที่น�ำเสนอมามีนยั ส�ำคญั ในเชงิ ยทุ ธศาสตร์และ การตดั สินใจด�ำเนินการหรือไม่ ทบทวนและแลกเปลี่่ย� นฉากทััศน์์ • ตัวแทนในแต่ละกลุ่มน�ำเสนอฉากทัศน์และเส้นทางการเปลี่ยนแปลงของอนาคตโดยคร่าว เพ่ือแลกเปลี่ยนและอภิปรายเนื้อหา รวมถึงแลกเปลี่ยนบทเรียนและประสบการณ์ที่ได้จาก การสร้างฉากทัศน์ รวมถึงข้อเสนอแนะในการน�ำผลผลิตไปใช้ต่อในการสร้างทางเลือกเชิง ยทุ ธศาสตรแ์ ละการด�ำเนนิ งานตอ่ ไป สรุปุ และการดำำ�เนิินงานขั้้�นตอนต่อ่ ไป • กระบวนกรหรือคณะท�ำงานสรุปประเด็นส�ำคญั และอธิบายการท�ำงานข้ั นตอนตอ่ ไป

การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ 176 วงลอ้ อนาคต อีีกแนวคิดิ และวิธิ ีีการหนึ่ง�่ ที่ใ่� ช้อ้ ย่า่ งแพร่ห่ ลายในการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ค์ ืือวงล้อ้ อนาคต (Futures Wheel) ซึ่ง่� สามารถใช้ไ้ ด้ใ้ นการวิเิ คราะห์แ์ ละแสดงผลลัพั ธ์แ์ ละผลกระทบของแนวโน้ม้ เหตุกุ ารณ์์ และ ประเด็็นอุบุ ััติใิ หม่่ รวมถึึงฉากทััศน์์และการตััดสิินใจเชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ที่�อ่ าจเกิดิ ขึ้�นในอนาคต ผลลัพั ธ์แ์ ละ ผลกระทบที่่�วิเิ คราะห์์ไม่ไ่ ด้จ้ ำำ�กัดั อยู่�เพีียงผลกระทบโดยตรง แต่ร่ วมไปถึึงผลกระทบสืืบเนื่่�องหลายทอด และหลายลำ�ำ ดับั ชั้้น� วิิธีีการนี้้�พััฒนาขึ้�นมาใน พ.ศ. 2514 โดยนัักอนาคตศาสตร์์ชื่�อ เจอโรม เกลน (Jerome Glenn)35 เนื่่�องจากเป็็นวิิธีีการที่�่เข้้าใจง่่ายและสามารถใช้้ได้้ในหลายสถานการณ์์และตอบสนองความ ต้อ้ งการในการคาดการณ์ไ์ ด้ห้ ลายแบบ วิธิ ีีการวงล้อ้ อนาคตจึึงได้ร้ ับั ความนิยิ มอย่า่ งแพร่ห่ ลาย จนกลาย เป็น็ วิธิ ีีการพื้น้� ฐานในด้า้ นอนาคตศึึกษาและงานคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ วิธิ ีีการนี้้เ� หมาะกับั การประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ััติกิ าร เนื่่อ� งจากช่ว่ ยกระตุ้้�นให้ผู้้�เข้า้ ร่่วมประชุมุ วิเิ คราะห์แ์ ละพิจิ ารณาผลกระทบในอนาคต อีีก ทั้้ง� ยังั เป็น็ วิธิ ีีการสร้า้ งข้อ้ มูลู ที่เ่� ป็น็ ประโยชน์ส์ ำ�ำ หรับั กระบวนการวิเิ คราะห์น์ โยบายและการคาดการณ์เ์ พื่่อ� กำ�ำ หนดยุทุ ธศาสตร์์และนโยบาย วิิธีีการวงล้้ออนาคตได้้รัับการพััฒนาและประยุุกต์์ใช้้ต่่อตามความเหมาะสมในการวิิเคราะห์์ ด้้านอื่่น� ๆ วิธิ ีีการอื่่�นที่�่มีีพื้น�้ ฐานแนวคิดิ คล้้ายกััน ได้้แก่่ เช่น่ วงล้้อการดำำ�เนิินการ (Implementation Wheel) วงล้้อผลกระทบ (Impact Wheel) และการโยงใยผลกระทบ (Webbing) อนึ่่�ง สำำ�หรัับคนที่�่ เคยมีีประสบการณ์์ระดมสมองในการประชุุม วงล้้ออนาคตอาจดููคล้้ายคลึึงกัับการวาดแผนที่�่ความคิิด (Mind Mapping) ซึ่ง�่ แสดงผลกระทบสืืบเนื่่อ� งเป็น็ เส้้นตรงจากเหตุุการณ์์หรืือแนวโน้ม้ ตั้ง� ต้้น ในขณะที่�่ วงล้้ออนาคตแสดงความสัมั พัันธ์์เป็็นวงกลม แผนที่ค่� วามคิดิ ใช้ไ้ ด้้ดีีในการสำ�ำ รวจความคิดิ แต่ไ่ ม่่ได้แ้ บ่ง่ แยกผลกระทบเป็็นลำ�ำ ดับั ขั้้�นดังั ในกรณีีของวิิธีีวงล้อ้ อนาคต36 ข้อ้ ดีีของวิธิ ีีการวงล้อ้ อนาคต คืือ การแสดงผลกระทบและนัยั ของเหตุกุ ารณ์์ แนวโน้ม้ หรืือปัจั จัยั ขับั เคลื่่อ� นด้ว้ ยแผนภาพที่ม่� องเห็น็ และเข้า้ ใจได้ง้ ่า่ ย ผู้�เข้า้ ร่ว่ มกระบวนการจึึงสามารถเข้า้ ใจได้ง้ ่า่ ย ไม่ซ่ ับั ซ้อ้ นในเชิงิ กระบวนการ อย่า่ งไรก็็ตาม วิธิ ีีการนี้้ม� ีีข้้อจำำ�กััดในการประเมิินความเป็็นไปได้ข้ องผลกระทบ ที่�่คาดว่่าจะเกิิดขึ้�น แต่่การประเมิินดัังกล่่าวถืือเป็็นองค์์ประกอบที่่�จำำ�เป็็นในการคาดการณ์์และกำ�ำ หนด แนวทางการนำ�ำ ผลที่่�ได้้จากการคาดการณ์ไ์ ปดำำ�เนิินการต่อ่

177 การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ เกณฑห์ นึ่งที่วธิ ีการวงลอ้ อนาคตใชใ้ นการประเมนิ ความเปน็ ไปไดค้ ือ ฉนั ทามตขิ องผเู้ ขา้ รว่ มกระบวนการ กลา่ วคือ ถา้ ผรู้ ว่ มสรา้ งวงลอ้ อนาคตเหน็ ดว้ ยกนั ทัง้ หมดวา่ เหตกุ ารณห์ รือผลกระทบหนึ่งมโี อกาสเกดิ ขึ้น จรงิ นา่ จะเปน็ หลกั ประกนั ไดว้ า่ เหตกุ ารณห์ รือผลกระทบนั้นเชอื่ วา่ จะเกดิ ขึ้นจรงิ ในอนาคต (plausible) แนวคดิ นี้เชอ่ื วา่ การตดั สนิ ใจดงั กลา่ วควรเกดิ ขึ้นกอ่ นการคาดการณห์ รือการสรา้ งฉากทศั น์ แตเ่ กณฑด์ งั กลา่ วไมไ่ ดร้ ะบรุ ะดบั ความเปน็ ไปไดข้ องเหตกุ ารณห์ รือผลกระทบหนึ่งภายในระยะเวลาทส่ี นใจ นอกจาก นี้ วิธีการวงล้ออนาคตยังมีข้อจ�ำกัดอื่นเก่ียวกับผลกระทบที่คาดว่าจะเกิดขึ้น เช่น เม่ือใดท่ีผลกระทบ จะปรากฏให้เห็นและเมือ่ ใดที่จะแสดงผลกระทบมากท่สี ดุ และผลกระทบน้ั นจะเกดิ ขึ้นยาวนานเทา่ ใด วิิธีีการรููปอนาคตหลายเหลี่�่ยม (Futures Polygon) เป็็นวิิธีีการที่่�มุ่�งแก้้ไขข้้อจำำ�กััดดัังกล่่าว โดยเพิ่่�มขั้�นตอนการประเมิินระดัับความเป็็นไปได้้ของผลกระทบ ที่่�คาดการณ์์ได้้จากวิิธีีวงล้้ออนาคต พร้้อมกัับประเมิินตำ�ำ แหน่่งและช่่วงเวลาที่�่ผลกระทบดัังกล่่าวจะเกิิดขึ้�น วิิธีีการนี้้�เหมาะสำำ�หรัับขั้้�นตอน สุุดท้้ายของการสร้้างฉากทััศน์์ ซึ่�่งเน้้นการประเมิินความเป็็นไปได้้ของฉากทััศน์์มากกว่่าการประเมิิน ความเป็็นไปได้้ของเหตุกุ ารณ์์ใดเหตุกุ ารณ์์หนึ่ง�่ 37 วัตั ถุปุ ระสงค์์ ในการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์ คณะทำ�ำ งานสามารถเลืือกใช้ว้ ิธิ ีีการวงล้อ้ อนาคตได้ใ้ นหลายขั้น� ตอนของ การคาดการณ์์ นับั ตั้้ง� แต่ข่ั้น� ตอนการกวาดสัญั ญาณ ไปจนถึึงการสร้า้ งเรื่อ� งราวและการประเมินิ ฉากทัศั น์์ วิิธีีการวงล้้ออนาคตยัังช่่วยในการจำ�ำ แนก สร้้างความเข้้าใจและสื่�อสารเกี่่�ยวกัับความสััมพัันธ์์ที่�่ซัับซ้้อน ระหว่่างสาเหตุุและผลลััพธ์์ต่่าง ๆ วงล้้ออนาคตเป็็นวิิธีีการระดมสมองแบบมีีโครงสร้้าง (structured brainstorming) โดยเปิิดโอกาสให้้ผู้�เข้้าร่่วมประชุุมร่่วมวิิเคราะห์์ความเชื่�อมโยงระหว่่างเหตุุการณ์์กัับ ผลกระทบด้้วยแผนภาพคล้า้ ยกัับวงล้้อ ดังั ที่�่แสดงในแผนภาพที่�่ 14 เนื่่อ� งจากเป็น็ วิธิ ีีการระดมสมองที่�่ เข้า้ ใจง่า่ ย วิธิ ีีการนี้้จ� ึึงใช้อ้ ย่า่ งแพร่ห่ ลายในการมีีส่ว่ นร่ว่ มของผู้้�มีีส่ว่ นได้ส้ ่ว่ นเสีียในกระบวนการคาดการณ์์

การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ 178 แผนภาพท่ี 14 ตวั อย่างภาพวงลอ้ อนาคต ที่่�มา: อภิิวััฒน์์ (2563) นอกจากใช้ว้ ิเิ คราะห์ผ์ ลกระทบที่ม�่ ีีโอกาสเกิดิ ขึ้น� จากแนวโน้ม้ หรืือเหตุกุ ารณ์ใ์ นปัจั จุบุ ันั หรืือที่�่ อาจเกิดิ ขึ้น� ในอนาคตอย่า่ งครอบคลุมุ แล้ว้ คณะทำ�ำ งานยังั สามารถใช้ว้ ิธิ ีีการวงล้อ้ อนาคตในการพยากรณ์์ และฉายภาพรายละเอีียดของฉากทัศั น์ใ์ นอนาคต โดยแจกแจงและสะสางความสัมั พันั ธ์ท์ ี่ซ่� ับั ซ้อ้ นระหว่า่ ง องค์ป์ ระกอบต่า่ ง ๆ ภายในระบบ รวมถึึงการพัฒั นาแนวคิดิ ใหม่จ่ ากแนวคิดิ ที่ม่� ีีอยู่�แต่เ่ ดิมิ หากใช้ว้ ิธิ ีีการ วงล้อ้ อนาคตในขั้้น� ตอนการสร้า้ งฉากทัศั น์์ คณะทำำ�งานจะเลืือกฉากทัศั น์ท์ ี่ส�่ นใจและประเด็น็ ในฉากทัศั น์์ นั้้น� ที่่�ต้อ้ งการขยายความ แล้ว้ จึึงระดมสมองเพื่่�อระบุผุ ลกระทบที่เ�่ กิิดขึ้�นจากเหตุุการณ์ห์ รืือแนวโน้ม้ ใน ฉากทััศน์์นั้้�น จากนั้้�น จึึงวิิเคราะห์์ประเด็็นเดีียวกัันในฉากทััศน์์อื่�น เพื่่�อเปรีียบเทีียบรายละเอีียดของ แต่่ละฉากทััศน์ส์ ำ�ำ หรับั การประเมินิ ทางเลืือกในเชิงิ ยุุทธศาสตร์ต์ ่่อไป วััตถุุประสงค์์ของวงล้้ออนาคตสรุปุ ประเด็น็ หลักั ได้้ดัังนี้้� 1. สำำ�รวจและระบุุผลกระทบทั้้�งทางตรงและทางอ้้อมของเหตุุการณ์์ แนวโน้้ม ปััจจััยขัับเคลื่่�อน หรืือฉากทััศน์ใ์ นอนาคต 2. สร้า้ งและประมวลข้อ้ มูลู สำำ�หรับั การวิเิ คราะห์ผ์ ลกระทบของฉากทัศั น์แ์ ละนัยั เชิงิ นโยบาย ด้ว้ ย การระบุุถึึงความเสี่่�ยงและโอกาสที่่อ� าจเกิิดขึ้�น 3. สร้า้ งและประมวลข้้อมูลู สำำ�หรับั การพััฒนาเรื่อ� งราวในฉากทัศั น์์ โดยการจำ�ำ แนกผลกระทบสืืบ เนื่่อ� งของเหตุกุ ารณ์ห์ รืือปััจจััยหนึ่่�งออกเป็น็ ลำำ�ดัับขั้้�น

179 การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์ การประชมุ เชงิ ปฏบิ ตั กิ าร ทใ่ี ชว้ งลอ้ อนาคต รปู แบบการใชว้ ธิ ีการวงลอ้ อนาคตขึ้นอยกู่ บั วตั ถปุ ระสงคข์ องการใชเ้ ครื่องมอื นี้ โดยอาจเปน็ การวเิ คราะห์ ของนกั วเิ คราะหค์ นเดยี วหรือเปน็ กลมุ่ ยอ่ ยภายในคณะท�ำงานกไ็ ด้ อยา่ งไรกต็ าม วธิ ีการนี้เปน็ ที่นยิ มใน การประชุมเชิงปฏิบัติการกับผู้มีส่วนได้ส่วนเสียและผู้เช่ียวชาญทั้งในและนอกองค์กร เนื้อหาในส่วนนี้ แสดงตวั อย่างขั้นตอนในการด�ำเนินการประชมุ เชิงปฏิบตั กิ ารท่ใี ช้วธิ ีการวงลอ้ อนาคต การเตรีียมการ ก่อ่ นการจััดการประชุุมเชิงิ ปฏิิบัตั ิกิ ารเพื่่อ� ใช้ว้ ิิธีีการวงล้้ออนาคต คณะทำ�ำ งานควรเตรีียมการดัังต่่อไปนี้้� • บทสรปุ ขอบเขตการคาดการณ์: ทง้ั ในเชิงหวั ข้อ พื้นที่ ช่วงเวลา ฯลฯ เพอ่ื ใชเ้ ป็นกรอบของ การสร้างฉากทศั น์ • แนวโน้ม ปัจจัยขับเคล่ือน หรือฉากทัศน์: รายละเอียดเกี่ยวกับประเด็นที่ต้องการน�ำมา วิเคราะหผ์ ลกระทบ ซ่ึงอาจเปน็ แนวโนม้ ปัจจยั ขบั เคลื่อน หรือฉากทัศน์ • รูปแบบ: การจัดประชุมเชิงปฏิบัติการที่แบ่งเป็นกลุ่มย่อยประมาณกลุ่มละ 3-5 คน ขึ้นอยู่ กับจ�ำนวนผู้เข้าร่วมประชุม ผู้เข้าร่วมประชุมทุกคนอาจร่วมกันวิเคราะห์วงล้ออนาคตพร้อม กนั เปน็ กลุ่มเดยี ว หรือแบ่งเปน็ หลายกล่มุ ตามความเหมาะสม • ระยะเวลา: 1 วนั โดยขึ้นอย่กู ับวตั ถปุ ระสงค์ ความละเอยี ดและความครอบคลุมทต่ี ้องการ • ผู้เข้าร่วมประชุม: ผู้มีส่วนได้ส่วนเสียส�ำคัญทั้งภายในและภายนอกองค์กร โดยเฉพาะผู้น�ำ องค์กร เพื่อให้เกิดความหลากหลายในด้านกรอบแนวคิดและมุมมอง และความรู้สึกเป็น เจ้าของและการยอมรบั ในกระบวนการ เพอ่ื น�ำไปสู่การด�ำเนนิ การจรงิ ต่อไป ในขณะเดยี วกัน ก็ต้องมีผู้เช่ียวชาญในด้านท่ีเก่ียวข้อง เพื่อให้ข้อมูลท่ีใช้ในการประเมินในกระบวนการกวาด สัญญาณมีความน่าเชอื่ ถือและต้ังอยูบ่ นหลักฐานหรือข้อมลู เชิงประจักษ์ท่เี ชอื่ ถอื ได้

การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ 180 • พ้ืนที่จัดประชุม: ควรกว้างขวางมากพอส�ำหรับให้ผู้เข้าร่วมประชุมสามารถลุกเดินไปมาได้ ถา้ หากมกี ลมุ่ ยอ่ ยหลายกลมุ่ กค็ วรมีระยะหา่ งระหว่างกลุ่ม เพื่อไม่ได้เสยี งดังรบกวนกนั ได้ • อุปกรณ์ส�ำหรับการประชุม: กระดานขาวหรือกระดานฟลิบชาร์ทพร้อมกระดาษ ปากกา เมจกิ กระดาษโพสต์อิท ขั้้น� ตอนการประชุมุ สร้้างฉากทััศน์แ์ บบสองแกน การประชุุมเชิิงปฏิบิ ัตั ิกิ ารที่่�ใช้้วงล้้ออนาคตโดยมากแบ่่งเป็็นขั้้น� ตอนดังั นี้้� แนะนำำ�กระบวนการและประเด็น็ หลััก • กระบวนกรอธิบายแนวคิดพื้นฐานและกระบวนการใช้วงล้ออนาคต พร้อมตัวอย่างจาก โครงการคาดการณอ์ ื่น จากน้ั นจึงอธิบายรายละเอยี ดเกยี่ วกับประเดน็ หัวข้อ แนวโนม้ ปจั จยั ขบั เคลื่อน หรือฉากทัศนท์ ต่ี อ้ งการวิเคราะห์ วิเิ คราะห์์ผลกระทบสืืบเนื่่�อง • ผูเ้ ขา้ ร่วมประชมุ แบง่ เปน็ กลุ่มย่อยในการระดมสมองเพือ่ จัดท�ำวงลอ้ อนาคต โดยเร่ิมจากการ เขยี นชอื่ เหตกุ ารณห์ รือปจั จยั ทส่ี นใจไวต้ รงกลางวงกลมทเ่ี หมอื นเปน็ ดมุ ของวงลอ้ กระบวนกร ประจ�ำกลมุ่ ถามค�ำถามวา่ หากเหตกุ ารณห์ รือปจั จยั นี้เกดิ ขึ้น จะเกดิ อะไรขึ้นตอ่ ไป จากน้ั นจึง เปิดโอกาสใหส้ มาชกิ ในกลุ่มเขยี นชอ่ื ผลกระทบหรือผลลพั ธ์ที่คิดว่ามโี อกาสเกิดขึ้นได้โดยตรง ลงบนกระดาษโพสต์อิท แล้วแปะลงบนวงกลมชั้นแรก และวาดเส้นตรงเหมือนซี่ล้อจากดุม ตรงกลาง เมอ่ื ไดค้ �ำตอบมากพอแลว้ จึงเชอ่ื มผลกระทบขั้นแรกเขา้ ดว้ ยกนั เปน็ วงกลมหรือวงรี • ในข้ั นตอนต่อมา กระบวนกรจะขอให้ผ้เู ข้าประชุมลืมปัจจยั ตัง้ ตน้ ที่อยูต่ รงกลางวงลอ้ ไปก่อน แล้วถามค�ำถามเดิมวา่ หากผลกระทบในข้ั นแรกเกดิ ขึ้นตามทไ่ี ด้ระบมุ า เหตุการณห์ รือปจั จัย อะไรจะเกดิ ตอ่ จากนั้น สมาชกิ ในกลมุ่ จะเขยี นชอ่ื ผลกระทบหรือเหตกุ ารณท์ ี่คดิ วา่ มโี อกาสเกดิ ขึ้นลงบนกระดาษโพสตอ์ ทิ แลว้ กระบวนกรจึงเปดิ โอกาสใหแ้ ตล่ ะคนแปะกระดาษแผน่ น้ั นลง บนเสน้ รอบวงทสี่ อง ในขั้นตอนนี้ ผเู้ ขา้ รว่ มประชมุ จะวเิ คราะหท์ ีละปจั จยั ไปจนครบทกุ ปจั จยั ทอ่ี ยบู่ นเสน้ รอบวงแรก จนมีปจั จยั มากพอส�ำหรบั ผลกระทบในล�ำดบั ขั้นทส่ี องแลว้ จึงลากเสน้ วงกลมอีกวงหนึ่งเป็นวงท่สี อง • ขั้นตอนต่อมา คือ การด�ำเนินการซ�้ำกับขั้นตอนก่อนหน้านี้ ไปจนครบและได้วงกลมรอบที่ สาม ซ่ึงจะใชเ้ วลานานมากขึ้น เนื่องจากมีจ�ำนวนปจั จัยทต่ี ้องพจิ ารณามากขึ้น ท้ังนี้ ผ้จู ดั การ ประชมุ สามารถก�ำหนดจ�ำนวนวงรอบของวงลอ้ ไดต้ ามความเหมาะสมของเวลาและทรพั ยากร ทมี่ ีอยู่ หลกั การพื้นฐานของการระดมสมองเพือ่ สร้างวงล้ออนาคต คือ การเปดิ โอกาสให้ผเู้ ข้า รว่ มประชมุ สามารถเสนอความคดิ เหน็ ไดอ้ ยา่ งอสิ ระในชว่ งแรก โดยไมป่ ระเมนิ วา่ ประเดน็ ที่น�ำ เสนอมาถกู ตอ้ งหรือไม่ หรือมีความเปน็ ไปไดม้ ากนอ้ ยขนาดไหน จากน้ั น จึงใชว้ ธิ ีการใดวธิ ีการ

181 การคาดการณ์เชงิ ยุทธศาสตร์ หนึ่่�งในการอภิิปรายระหว่่างผู้�เข้้าร่่วมประชุุม เพื่่�อประเมิินและตััดสิินใจร่่วมกัันว่่า ประเด็็น ไหนมีีความเป็น็ ไปได้ม้ ากกว่า่ กันั คล้า้ ยกับั ขั้้น� ตอนการสร้า้ งความชัดั เจนในกระบวนการระดม สมองทั่่�วไป • กระบวนกรควรกระตุ้นให้ผู้เข้าร่วมประชุมเขียนค�ำตอบท่ีชัดเจนและเฉพาะเจาะจงมากท่ีสุด และเปน็ ค�ำตอบทมี่ ที งั้ ผลกระทบในเชงิ บวกและเชงิ ลบ โดยไมต่ อ้ งค�ำนึงถงึ ระดบั ความเปน็ ไป ได้วา่ จะมโี อกาสเกดิ ขึ้นไดน้ ้อยหรือมาก เนื่องจากวตั ถปุ ระสงค์หลกั คือเพอื่ ค้นหาผลกระทบ ทีอ่ าจเกดิ ขึ้นได้ แม้ว่าอาจมีโอกาสเกดิ ขึ้นต�่ำก็ตาม กระบวนกรจึงควรพดู ย�้ำวา่ การวิเคราะห์ วงล้ออนาคตไม่ได้มุ่งไปท่ีการท�ำนายว่าอะไรจะเกิดขึ้นจริง แต่อยู่ท่ีการค้นหาผลกระทบท่ีมี โอกาสเกดิ ขึ้นได้ ทบทวนวงล้้ออนาคต • เม่ือได้วงล้ออนาคตครบจ�ำนวนรอบตามท่ีตั้งใจไว้แล้ว ข้ั นตอนต่อมาคือการทบทวนและ ประเมนิ ผลกระทบที่วเิ คราะหม์ า ตวั อยา่ งค�ำถามทส่ี ามารถใชไ้ ดใ้ นการอภปิ รายในสว่ นนี้ ไดแ้ ก่ ผลกระทบหรือนยั อะไรที่คดิ วา่ ส�ำคญั ทส่ี ดุ หรือทา้ ทายความคดิ ทมี่ มี าแตเ่ ดมิ มากทส่ี ดุ ผมู้ สี ว่ น ได้ส่วนเสียกลุ่มไหนน่าจะสามารถจัดการกับผลกระทบนั้นได้ดีที่สุด กิจกรรมหรือมาตรการ อะไรที่ควรด�ำเนนิ การในระยะสั้นและอะไรในระยะยาว อนึ่ง ในชว่ งการอภปิ รายนี้ หากสมาชกิ ในกลมุ่ เหน็ วา่ ควรตอ้ งมกี ารปรบั แกผ้ ลการวเิ คราะหจ์ ากการสรา้ งวงลอ้ อนาคต กส็ ามารถยอ้ น กลบั ไปแกไ้ ขในส่วนนั้นได้ เพ่ือใหผ้ ลผลิตสุดทา้ ยมีความสมบูรณม์ ากยง่ิ ขึ้น นำำ�เสนอ แลกเปลี่่�ยนและสรุปุ • ตัวแทนของแต่ละกลุ่มน�ำเสนอวงล้ออนาคตท่ีกลุ่มของตนเองได้พัฒนามา เพ่ือแลกเปลี่ยน ความคิดและประสบการณ์ โดยเน้นประเด็นที่คิดว่าส�ำคัญท่ีสุดและท้าทายความคิดเดิมมาก ที่สุด • กระบวนกรหรือตัวแทนคณะท�ำงานสรุปผลการประชุม และอธิบายขั้นตอนที่จะน�ำผลผลิต จากการวิเคราะหด์ ้วยวงลอ้ อนาคตไปใช้ต่อไป

การคาดการณ์เชิงยทุ ธศาสตร์ 182

183 การคาดการณ์เชงิ ยทุ ธศาสตร์

การคาดการณเ์ ชงิ ยุทธศาสตร์ 184 7 อนาคตที่ พึงประสงค์ Vision is a picture of the future that produces passion. Bill Hybels

185 การคาดการณเ์ ชิงยทุ ธศาสตร์ เมื่�อคณะทำำ�งานได้้พััฒนาภาพอนาคตฐานและอนาคตทางเลืือกที่่�เป็็นฉากทััศน์์ในรููปแบบต่่าง ๆ แล้้ว ขั้น� ตอนต่อ่ ไปคืือการกำำ�หนดอนาคตที่พ่� ึึงประสงค์ห์ รืือวิสิ ัยั ทัศั น์์ โดยเฉพาะในกรณีีที่ก่� ารพัฒั นาฉากทัศั น์์ ได้้ใช้้วิิธีีการไขว้้แกนแบบ 2x2 และวิิธีีการอื่่�นที่่�ยัังไม่่ได้้แสดงความพึึงประสงค์์ของผู้้�มีีส่่วนได้้ส่่วนเสีีย ส่ว่ นในบางกรณีีที่ว่� ิธิ ีีการสร้า้ งฉากทัศั น์เ์ ป็น็ แบบปทัสั ถานที่แ่� สดงคุณุ ค่า่ และความพึึงประสงค์์ ดังั ในกรณีี ฉากทััศน์์ที่่�ได้้จากการวิิเคราะห์์ชั้�นสาเหตุุ กิิจกรรมในขั้้�นตอนนี้้�ก็็สามารถเน้้นไปที่่�การเลืือกคุุณค่่าหรืือ โลกทัศั น์ท์ ี่พ�่ ึึงประสงค์เ์ ป็็นหลักั สำำ�หรับั โครงการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์ท์ ี่ด�่ ำ�ำ เนินิ โดยองค์ก์ รเอกชนทั่่ว� ไป การกำ�ำ หนดอนาคต ที่�่พึึงประสงค์์ในท้้ายที่�่สุุดมัักขึ้�นอยู่�การตััดสิินใจของผู้้�บริิหารหรืือผู้้�นำ�ำ องค์์กร ในกรณีีที่�่เป็็นองค์์กร สาธารณะ การกำ�ำ หนดอนาคตที่่�พึึงประสงค์์อาจเป็็นการตััดสิินใจที่่�ผ่่านกระบวนการมีีส่่วนร่่วมของผู้�มี ส่่วนได้้ส่่วนเสีียภายนอกองค์์กรด้้วย ทั้้�งนี้้�ทั้้�งนั้้�น ก็็ขึ้�นอยู่่�กัับขอบเขตและวััตถุุประสงค์์ของการดำ�ำ เนิิน โครงการคาดการณ์์ที่ก�่ ำำ�หนดไว้ต้ั้�งแต่่ตอนต้น้ เนื้้�อหาในบทนี้้�นำำ�เสนอแนวคิิดเบื้�้องต้้นเกี่�่ยวกัับอนาคตที่�่พึึงประสงค์์และการสร้้างวิิสััยทััศน์์ รวมถึึงตัวั อย่า่ งวิธิ ีีการและกระบวนการในการสร้า้ งวิสิ ัยั ทัศั น์ใ์ นบริบิ ทของการคาดการณ์เ์ ชิงิ ยุทุ ธศาสตร์์