ebook หนังสือจิตวิทยาในพระไตรปิฎก

จิตวิทยาในพระไตรปฎิ ก Psychology in Tipitaka ผู้เขยี น : ผชู้ ว่ ยศาสตราจารย์ (พิเศษ) ดร.อยุษกร งามชาติ ลิขสทิ ธิ์ของมหาวทิ ยาลัยมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย พิมพ์คร้ังที่ ๑ : มนี าคม ๒๕๖๔ จัดทาโดย อยษุ กร งามชาติ ISBN : ๙๗๘-๖๑๖-๕๗๗-๘๐๘-๔ พิมพท์ ่ี : บรษิ ัท บีพีเค พร้ินติ้ง จากัด ข้อมูลทางบรรณานกุ รมห้องสมุด อยุษกร งามชาติ, จิตวทิ ยาในพระไตรปิฎก. พระนครศรีอยธุ ยา : มหาวิทยาลัยมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย, ๒๕๖๔. ๒๔๓ หนา้ ๑. ชื่อผแู้ ต่ง ๒. จติ วทิ ยา ๓. พระไตรปิฎก

๑ คํานาํ หนงั สือจติ วิทยาในพระไตรปฎ กเลม น้ี จดั ทาํ ขน้ึ เพอ่ื ใชจ ดั การเรยี นการสอนในรายวชิ าจติ วทิ ยาใน พระไตรปฎ ก (รายวิชา ๑๐๑ ๔๑๕) ใหมีความเปนมาตรฐาน เพื่อเปนแนวทางในการ จัดการเรียนการ สอนท่ีสออดคลอง และเปนไปตามท่ีวาางแผนไวในรายละเอยี ดของหลกั สตู ร ซึ่งในรายวิชาจะกําหนด ไวอยาง ชัดเจนเกี่ยวกับวัตถุประสงคและรายละเอียดของเนื้อหา ความรูในรายวิชา แนวทางการปลูกฝงทักษะ ตางๆ ตลอดจนคุณลักษณะอ่ืนๆ ที่นักศึกษาจะไดรับการพัฒนาใหประสบความสาํ เรจ็ ตามจดุ มงุ หมายของ รายวิชา กราบขอบพระคุณพระเทพปรยิ ัติโสภณ เจา คณะจงั หวัดกาญจนบรุ ีที่เมตตาสนับสนุนการเผย แพรผลงานทางวิชาการ ขอขอบคณุ ครบู าอาจารยท ุกทา นที่ใหค ําชี้แนะ ขอบคุณผแู ตงหนังสอื และตําราทุก ทา นที่ผูเ ขียนและเรยี บเรียงไดนํามาคนควาและอางองิ ขอมูล หากมีขอผิดพลาดประการใด ขอนอมรับ เพ่ือนํามาปรับปรุงในครัง้ ตอ ไป ผูชว ยศาสตราจารย(พิเศษ) ดร.อยษุ กร งามชาติ ๒๖ กมุ ภาพนั ธ ๒๕๖๔

๒ หนา สารบญั ๑ ๖ เนื้อหา ๑๙ ๒๑ คาํ นาํ ๒๑ รายละเอยี ดของรายวชิ า (มคอ. ๓) ๒๑ แผนการสอนประจําบทท่ี ๑ ๒๔ บทที่ ๑ บทนาํ ๒๕ ๒๖ ความหมายของจิตวิทยา ๒๗ วัตถุประสงคของการศึกษาจิตวทิ ยา ๒๘ จติ วิทยาพทุ ธศาสนา ๒๙ ลักษณะจติ วทิ ยาพทุ ธศาสนาและจิตวทิ ยาตะวันตก ๓๑ จิตวิทยาศาสนา ๓๑ คาํ ถามทบทวนบทท่ี ๑ ๓๗ เอกสารอา งอิงประจาํ บท แผนการสอนประจําบทที่ ๒ บทที่ ๒ จติ และเจตสกิ องคค วามรูเ รื่องจติ องคค วามรเู ร่ืองเจตสิก

๓ คําถามทบทวนบทที่ ๒ ๔๑ เอกสารอา งอิงประจําบท ๔๒ แผนการสอนประจาํ บทท่ี ๓ ๔๔ บทที่ ๓ โครงสรา งของชวี ติ : ขันธ ๕ ๔๖ หลกั ธรรมขนั ธ ๕ : ความสัมพนั ธร ะหวา งกายกบั จิต ๔๖ สขุ ภาพทางจิตในจิตวิทยาพุทธศาสนา ๕๐ หลกั ธรรมขันธ ๕ : ความสมั พันธร ะหวางขันธตา ง ๆ ๕๒ ขันธ ๕ กับ อปุ าทานขนั ธ ๕ ๖๐ ความสมั พนั ธระหวางกายกบั จติ ดวยหลักปฏิจจสมุปบาท ๖๑ ขอสงั เกตทางจติ วทิ ยา : การอธิบายประสาทวิทยาในฐานะรูปขันธแ ละนามขันธ ๖๒ คําถามทบทวนบทท่ี ๓ ๖๘ เอกสารอา งอิงประจาํ บท ๖๙ แผนการสอนประจาํ บทท่ี ๔ ๗๓ บทท่ี ๔ โครงสรางของชวี ิต : อายตนะ ๖ ๗๕ อายตนะ ๖ : แดนรบั รูและเสพเสวยโลก ๗๕ กระบวนการรบั รูข องจิต ๗๕ กระบวนการสืบตอของวญิ ญาณกับการรับรขู อมลู ๘๑ การรับรูเ กดิ ขนึ้ ไดด ว ยความใสใ จ ๘๓ การรับรูเปนปจ จยั ใหเกิดความรสู กึ ตอ ส่ิงที่รบั รู ๘๖ ระดบั ของการรบั รู ๙๐ ความถูกตอ งในการรับรู ๙๒

๔ ความผดิ พลาดของการรบั รู ๙๓ คาํ ถามทบทวนบทที่ ๔ ๙๕ เอกสารอา งอิงประจําบท ๙๖ แผนการสอนประจําบทท่ี ๕ ๙๙ บทท่ี ๕ อริยสจั ๔ ในฐานะจิตวิทยาพุทธศาสนา ๑๐๑ อริยสจั ๔ ในธมั มจักกปั วตั นสตู ร ๑๐๑ ปฏจิ จสมุปบาทหมุนวนสูความทกุ ข ๑๐๒ ความสัมพนั ธร ะหวา งอรยิ สัจ ๔ และปฏจิ จสมปุ บาท ๑๑๕ การดาํ เนินชีวิตดว ยสัมมาทฏิ ฐิ : การมชี วี ิตอยูดว ยปญญา ๑๑๖ ชีวิตท่อี ยอู ยา งรูเทาทันตามความเปน จรงิ ดว ยวถิ ีแหง สติ ๑๒๑ คําถามทบทวนบทที่ ๕ ๑๒๗ เอกสารอา งอิงประจําบท ๑๒๘ แผนการสอนประจําบทท่ี ๖ ๑๓๒ บทท่ี ๖ อรยิ มรรคมีองค ๘ ในฐานะจิตวิทยาพทุ ธศาสนา ๑๓๔ อริยมรรคมีองค ๘ ในฐานะทางแหงความดับทุกข ๑๓๙ การปรบั เปลี่ยนความเหน็ และความคดิ โดยอรยิ มรรคมีองค ๘ ๑๔๖ การปรบั เปล่ียนสภาวะทางจิตใจและอารมณค วามรสู ึกโดยอรยิ มรรคมีองค ๘ ๑๕๓ การปรบั เปลยี่ นสภาวะทางจิตใจและอารมณค วามรสู ึกโดยหลกั เมตตาภาวนา ๑๕๙ การปรับเปล่ียนทา ทีการแสดงออกโดยอริยมรรคมอี งค ๘ ๑๔๕ คําถามทบทวนบทที่ ๖ ๑๖๒ เอกสารอางองิ ประจาํ บท ๑๖๓

แผนการสอนประจาํ บทที่ ๗ ๕ บทท่ี ๗ ความคดิ และการตัดสินใจ ๑๖๘ ความหมายของการคดิ ๑๗๐ โยนโิ สมนสกิ าร : ความใสใ จที่ดงี ามนําไปสคู วามคิดท่ดี งี าม ๑๗๐ การเลอื กตัดสนิ ใจ ๑๗๑ วธิ คี ิดตามหลักจิตวิทยาพทุ ธศาสนา ๑๗๓ คําถามทบทวนบทท่ี ๗ ๑๗๕ เอกสารอา งอิงประจําบท ๒๐๓ แผนการสอนประจําบทท่ี ๘ ๒๐๔ บทท่ี ๘ จิตวทิ ยาพุทธศาสนาและจติ วทิ ยาตะวนั ตก ๒๐๗ จิตวิทยาแหงนพิ พาน ๒๐๙ ขอสงั เกต : จติ วิทยาพทุ ธศาสนาและจิตวิทยาตะวันตก ๒๐๙ จิตวทิ ยาพุทธศาสนากบั การแกไ ขปญ หาสังคม ๒๑๕ จิตวทิ ยาพทุ ธศาสนาและทฤษฎีจติ วเิ คราะห ๒๑๙ วิเคราะหจ ติ วทิ ยาพทุ ธศาสนากับทฤษฎีจิตวิเคราะหข องฟรอยด ๒๒๐ คําถามทบทวนบทที่ ๘ ๒๒๘ เอกสารอางอิงประจาํ บท ๒๓๐ บรรณานกุ รม ๒๓๑ ๒๓๔

๖ รายละเอียดของรายวิชา (มคอ.๓) รายวชิ า ๑๐๑ ๔๑๕ จติ วทิ ยาในพระไตรปฎก ชื่อสถาบนั อุดมศึกษา มหาวทิ ยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาเขต/คณะ/ภาควิชา หอ งเรียนวดั ไชยชมุ พลชนะสงคราม คณะพทุ ธศาสตร ๑. รหสั และช่ือรายวชิ า หมวดท่ี ๑ ขอมูลโดยทว่ั ไป ๑๐๑ ๔๑๕ จิตวทิ ยาในพระไตรปฎก (Psychology in Tipitaka ) ๒. จํานวนหนว ยกติ ๓ หนว ยกติ ๓ (๓-๐-๖) ๓. หลักสูตรและประเภทของรายวิชา พทุ ธศาสตรบัณฑติ สาขาวิชาพระพุทธศาสนา ๔. อาจารยผ ูรับผดิ ชอบรายวชิ าและอาจารยผ สู อน ผชู ว ยศาสตราจารย (พเิ ศษ) ดร.อยษุ กร งามชาติ ๕. ภาคการศกึ ษา / ชั้นปทเี่ รยี น ภาคการศึกษาท่ี ๒ ช้นั ปที่ ๔ ๖. รายวชิ าท่ีตองเรียนมากอน (Pre-requisite) - ๗. รายวิชาทตี่ องเรยี นพรอมกนั (Co-requisites) -

๗ ๘. สถานทเี่ รียน หองเรยี นวัดไชยชุมพลชนะสงคราม คณะพุทธศาสตร มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลัย ๙. วันที่จัดทาํ หรอื ปรับปรุงรายละเอยี ดของรายวชิ าครงั้ ลา สดุ ๒๖ กนั ยายน ๒๕๖๓ หมวดท่ี ๒ จุดมงุ หมายและวตั ถุประสงค ๑. จุดมงุ หมายของรายวชิ า เพ่อื ใหนสิ ติ ทราบคําสอนเรอ่ื งโครงสรา งพน้ื ฐานของชีวิต ขันธ๕ อายตนะ ๖ จติ เจตสกิ เนน ประยุกตใ ชกับศาสตรด านจิตวทิ ยาเพอื่ ปรบั เปลยี่ นความคดิ อารมณความรสู ึก และพฤติกรรมตามแนว จิตวทิ ยาพุทธศาสนา ๒. วตั ถปุ ระสงค ๒.๑ เพอ่ื ใหน สิ ิตทราบหลักสําคญั ทางจติ วทิ ยา และจิตวทิ ยาเชงิ พุทธตามทป่ี รากฏในคัมภรี  พระพทุ ธศาสนา รวมทงั้ ความสมั พันธของจติ วทิ ยาตะวันตกและพทุ ธศาสนา ๒.๒ เพื่อใหนสิ ติ ทราบหลักคําสอนเร่ืองจิตตามท่ีปรากฏในคัมภีรพ ระพุทธศาสนาในฐานะส่งิ ท่ี เปน เคร่อื งมอื ดําเนนิ ชวี ติ จนถึงจดุ มงุ หมายแหง ชีวติ ๒.๓ เพ่อื ใหน สิ ติ ทราบถงึ ปจจัยทีส่ ง เสรมิ ตอการพัฒนาชวี ิต ๒.๔ เพอื่ ใหนิสติ ทราบถึงเปาหมายของชีวิตทด่ี ตี ามหลกั ของพระพุทธศาสนา และสามารถ พัฒนาตนเองไดตามหลกั การของพระพทุ ธศาสนา ๒.๕ เพอื่ ใหนกั ศกึ ษามีความรพู นื้ ฐานดา นจติ วิทยา การพฒั นาตนเอง การรูจักตนเอง เขาใจ ตนเองและสังคม ๒.๖ เพอื่ การพัฒนาชีวติ ใหด าํ เนินไปอยางมีความสขุ ทง้ั สวนตนและสงั คม มุงเนน กระบวนการ ทางจิตวิทยาของบุคคลและกลมุ บคุ คล หลักมนุษยสัมพันธ การเปนผูช ว ยเหลือและเยยี วยาจิตใจของ

๘ ตนเองและผูอ่ืนตามแนวทางพระพทุ ธศาสนา และการทาํ งานเปน ทีม การจดั การเรยี นการสอนท่ี นาสนใจ สอดคลองกบั ยุคสมยั และเปน ไปตามกรอบมาตรฐานทางอุดมศึกษา(TQF) ท่ีระบไุ ว ๓. วัตถุประสงคใ นการพฒั นา/ปรับปรงุ รายวิชา ๓.๑ เพ่อื ใหสอดคลองกบั มาตรฐานการศึกษาระดับอุดมศึกษาแหงชาติ ๓.๒ เพ่ือปรับปรุงเนอื้ หาการเรยี นการสอนใหเหมาะสม หมวดท่ี ๓ ลกั ษณะและการดําเนนิ การ ๑. คาํ อธบิ ายรายวิชา ศกึ ษาคาํ สอนเร่อื งโครงสรางพน้ื ฐานของชีวิต (ขนั ธ ๕ อายตนะ ๖)จิต เจตสกิ อรยิ สจั ๔ หัวใจจติ วทิ ยาพุทธศาสนา การคิดและการตัดสนิ ใจ จติ วทิ ยาแหงอริยมรรค การปรบั เปลย่ี นความคิด อารมณค วามรสู กึ และพฤติกรรม จิตวิทยาแหงนิพพาน พุทธจิตวทิ ยา พทุ ธศาสนาและจิตวิทยา ตะวนั ตก ๒. จาํ นวนชว่ั โมงที่ใชตอ ภาคการศกึ ษา ๓ (๓-๐-๖) บรรยาย สอนเสรมิ การฝก ปฏิบัต/ิ งาน การศกึ ษาดว ยตนเอง ภาคสนาม/การฝกงาน บรรยาย ๔๘ ชัว่ โมง สอนเสริมตามความ การฝก อบรม การศกึ ษาดว ยตนเอง ๙๖ ตอ ภาคการศึกษา ตองการของนิสิต โครงการวิจยั เก่ียวกับ ชวั่ โมงตอ ภาคการศึกษา เฉพาะราย (๓ ชัว่ โมง X ๑๖ พทุ ธจติ วิทยา (๖ ชว่ั โมง X ๑๖ สปั ดาห) สัปดาห) ๓. จาํ นวนชว่ั โมงตอสัปดาหทอี่ าจารยใหคาํ ปรกึ ษาและแนะนําทางวิชาการแกนิสิตเปน รายบคุ คล - อาจารยประจํารายวิชา ประกาศเวลาใหคาํ ปรกึ ษาผา นเวบ็ ไซดค ณะพทุ ธศาสตร

๙ - อาจารยจัดเวลาใหค ําปรกึ ษาเปน รายบุคคล หรอื รายกลมุ ตามความตอ งการ ๑ ชว่ั โมงตอ สัปดาห (เฉพาะรายทต่ี อ งการ) หมวดที่ ๔ การพัฒนาการเรยี นรูข องนสิ ติ ๑. คณุ ธรรม จริยธรรม ๑.๑ คณุ ธรรม จรยิ ธรรมท่ตี อ งพัฒนา - พัฒนาผูเรียนใหมีความรูความเขาใจในคุณธรรม จริยธรรมเพื่อใหสามารถเผยแผคําสอนของ พุทธศาสนา และสามารถบําเพ็ญประโยชนตอสวนรวม โดยสอดแทรกพุทธจิตวิทยา รวมทั้งผูเรียน สามารถตระหนักรูถึงการพัฒนาคุณธรรม จริยธรรมใหเกิดมีขึ้นในตนเอง เพ่ือเปนบาทฐานเบ้ืองตนตอ การพัฒนาชีวิตตอ ไป ๑.๒ วิธีการสอน - ฟงบรรยายในช้ันเรยี น - กระบวนการเรยี นรใู นชัน้ เรียน - มอบหมายงานใหน สิ ิตคน ควา แลว นํามาเสนอผลงานในชั้นเรยี น - รว มกนั สรปุ ประเดน็ สาํ คัญ รวมทัง้ พฒั นาเปนโครงการวิจยั ขึน้ ในชั้นเรียน ๑.๓ วิธีการประเมนิ ผล - ประเมินพฤติกรรม การเขา ช้ันเรยี น / รวมสัมมนา - ประเมนิ ผลการนาํ เสนองานท่ีมอบหมาย / นาํ เสนอผลงาน - ประเมนิ ผลการทดสอบ ๒. ความรู ๒.๑ ความรทู ต่ี องไดรบั

๑๐ - มีความรู ความเขา ใจ กระบวนการของจิตตามแนวพระพทุ ธศาสนา และจิตวิทยาสมัยใหม - สามารถประยุกตศาสตรทางพุทธจิตวิทยาและนําไปใชไดในชีวิตประจําวันไดอยางเหมาะสม และมีประสิทธภิ าพ - สามารถนําองคความรทู ีไ่ ดร ับ ไปสอนผูอ นื่ ใหมีการพฒั นาตอ เนอ่ื งขนึ้ ไป - พัฒนาและสรางสรรคองคความรูทางพุทธจิตวิทยาและพุทธศาสตรที่สอดคลองกับสภาพการ เปล่ยี นแปลงของสงั คมปจจุบนั ๒.๒ วิธีการสอน บรรยาย อภิปราย การทํางานกลุม การนําเสนอรายงาน และมอบหมายใหคนควาหาบทความ ขอมูลทเ่ี ก่ยี วของ โดยนาํ มาสรปุ และนาํ เสนอ โดยเนน ผเู รียนเปน ศูนยกลาง ๒.๓ วิธีการประเมินผล - ทดสอบยอ ย สอบกลางภาค สอบปลายภาค ดว ยขอ สอบท่เี นน การวดั หลักการและทฤษฎี - วดั ทักษะการเขยี น การพูด การอาน การฟง ๓. ทักษะทางปญ ญา ๓.๑ ทักษะทางปญ ญาท่ตี องพัฒนา -พัฒนาความสามารถในการศึกษาวิเคราะหจติ วิทยาพุทธศาสนา โดยอาศัยวิธีการของจิตวิทยา ตะวนั ตกเปน เครื่องมอื ในการศกึ ษา -สามารถวิเคราะหและประยกุ ตใ ชไ ดอยางถูกตอ ง ๓.๒ วธิ ีการสอน - การบรรยายเชิงวิชาการ - การมอบหมายใหน สิ ิตทําการศึกษาคนควา การศึกษากรณีตัวอยา ง และนําเสนอผลการศกึ ษา - อภิปรายกลมุ

๑๑ ๓.๓ วธิ ีการประเมนิ ผล สอบกลางภาคและปลายภาค โดยเนนขอสอบที่แสดงถึงทักษะทางปญญาดานจิตวิทยาพุทธ ศาสนา ๔. ทักษะความสมั พันธร ะหวา งบคุ คลและความรบั ผดิ ชอบ ๔.๑ ทักษะความสัมพนั ธร ะหวา งบคุ คลและความรับผดิ ชอบท่ตี อ งพฒั นา - พัฒนาทกั ษะในการสรางสมั พนั ธภาพระหวางผเู รยี นดว ยกัน โดยคํานงึ ถงึ ศักดิ์ศรีและคณุ คา ของความเปนมนุษย คาํ นึงถงึ ความรูสึกของตนเองและผอู ่ืน มคี วามรับผดิ ชอบตอ การกระทําของตนเอง - พฒั นาความเปนผูนาํ และผตู ามในการทํางานเปนทีม แสดงออกและสอ่ื สารโดยคาํ นงึ ถึง ตนเองและผูอ น่ื - พัฒนาการเรียนรูดว ยตนเอง และมคี วามรบั ผดิ ชอบในงานที่มอบหมายใหค รบถว นตาม กาํ หนดเวลาเพ่ือเพมิ่ พูนประสทิ ธิภาพในการทาํ งานรว มกัน ๔.๒ วธิ ีการสอน - จัดกิจกรรมกลมุ ในการวิเคราะหกรณศี กึ ษา - มอบหมายงานรายกลมุ และรายบุคคล หรือ อานบทความทเ่ี กยี่ วของกับรายวิชา - การนําเสนอรายงาน ๔.๓ วิธีการประเมินผล - ประเมินตนเอง และเพ่อื น ดว ยแบบฟอรมที่กาํ หนด - การสงั เกตพฤตกิ รรมการทาํ งานรายบคุ คล/กลุม - การประเมนิ ผลงานท่นี ําเสนอ ๕. ทักษะการวิเคราะหเ ชงิ ตัวเลข การสอื่ สาร และการใชเ ทคโนโลยสี ารสนเทศ ๕.๑ ทักษะการวิเคราะหเ ชงิ ตวั เลข การสอ่ื สาร และการใชเทคโนโลยสี ารสนเทศท่ตี อ งพฒั นา

๑๒ - พัฒนาทักษะในการส่ือสารท้ังการพูด การฟง การเขียน โดยการทํารายงาน และการนําเสนอ ในช้นั เรยี น - พัฒนาทกั ษะในการสบื คน ขอ มูลทางอนิ เทอรเ นต็ - ทักษะการใชเทคโนโลยีสารสนเทศในการส่ือสาร เชน การสงงานทางอีเมล การสรางหอง แสดงความคิดเหน็ ในเร่อื งตางๆ - ทกั ษะในการนําเสนอรายงานโดยใชรูปแบบ เครือ่ งมือ และเทคโนโลยที ี่เหมาะสม ๕.๒ วิธีการสอน - มอบหมายงานใหศึกษาคนควาดวยตนเอง จาก website ส่ือการสอน e-learning และทํา รายงาน โดยเนนท่ีมาขอมูลที่นาเช่ือถือ - นาํ เสนอโดยใชรปู แบบและเทคโนโลยที ่เี หมาะสม ๕.๓ วิธีการประเมนิ ผล - การจดั ทาํ รายงาน และนําเสนอดวยส่อื เทคโนโลยี - การมสี ว นรวมในกจิ กรรมการเรียนการสอน หมวดที่ ๕ แผนการสอนและการประเมนิ ผล ๑. แผนการสอน สัปดาหที่ หัวขอ/รายละเอียด จํานวน กจิ กรรมการเรยี น ผสู อน ช่ัวโมง การสอน สื่อที่ใช ผศ.(พิเศษ) (ถามี) ดร.อยษุ กร งามชาติ ๑ จิตวิทยากบั จติ วิทยาพุทธศาสนา Powerpoint บรรยาย อภปิ รายรว มกัน

๑๓ สปั ดาหที่ หัวขอ/รายละเอียด จาํ นวน กิจกรรมการเรียน ผสู อน ช่ัวโมง การสอน สอ่ื ท่ีใช ผศ.(พิเศษ) (ถา ม)ี ดร.อยษุ กร งามชาติ ๒ โครงสรา งของชีวิต : ขันธ ๕ Powerpoint ผศ.(พิเศษ) บรรยาย ดร.อยษุ กร งามชาติ อภปิ รายรวมกัน ผศ.(พเิ ศษ) ๓ โครงสรา งของชวี ติ : อายตนะ ๖ Powerpoint ดร.อยุษกร งามชาติ บรรยาย ผศ.(พเิ ศษ) อภปิ รายรวมกัน ดร.อยษุ กร งามชาติ ๔ จิตและเจตสิก Powerpoint ผศ.(พิเศษ) บรรยาย ดร.อยษุ กร งามชาติ อภิปรายรว มกัน ผศ.(พิเศษ) ๕ อริยสจั ๔ ในฐานะจิตวิทยาพุทธ Powerpoint ดร.อยษุ กร ศาสนา บรรยาย อภปิ รายรวมกัน ๖ อรยิ มรรคมอี งค ๘ ในฐานะจติ วิทยา Powerpoint พทุ ธศาสนา บรรยาย อภปิ รายรวมกัน ๗ การคดิ และการตดั สนิ ใจ Powerpoint

๑๔ สปั ดาหท ี่ หัวขอ/รายละเอยี ด จํานวน กจิ กรรมการเรียน ผสู อน ชว่ั โมง การสอน ส่อื ท่ีใช ผศ.(พเิ ศษ) (ถาม)ี ดร.อยุษกร งามชาติ บรรยาย ผศ.(พเิ ศษ) อภิปรายรวมกัน ดร.อยุษกร งามชาติ ๘ - ๙ การปรับเปลย่ี นความคดิ อารมณ Powerpoint ความรสู กึ และพฤตกิ รรม ตามแนว บรรยาย ผศ.(พิเศษ) จิตวทิ ยาพทุ ธศาสนา อภปิ รายรวมกัน ดร.อยษุ กร งามชาติ ๑๐ ขอสังเกตทางจิตวทิ ยาจากพทุ ธ Powerpoint ประวตั ิ บรรยาย ผศ.(พิเศษ) ดร.อยษุ กร อภปิ รายรวมกัน งามชาติ ๑๑ จิตวทิ ยาแหงนิพพาน Powerpoint ผศ.(พิเศษ) ดร.อยุษกร บรรยาย งามชาติ อภิปรายรว มกัน ๑๒ พุทธจิตวิทยา Powerpoint บรรยาย อภิปรายรว มกัน ๑๓-๑๖ พุทธศาสนาและจิตวิทยาตะวันตก Powerpoint บรรยาย

๑๕ สัปดาหท ่ี หวั ขอ /รายละเอียด จาํ นวน กจิ กรรมการเรยี น ผูสอน ช่วั โมง การสอน สอ่ื ทใ่ี ช (ถา มี) อภิปรายรว มกัน ๒. แผนการประเมนิ ผลการเรียนรู กจิ กรรม ผลการ วิธีการประเมนิ สปั ดาหที่ สัดสว นของ ท่ี เรียนรู ประเมนิ ประเมนิ ผล ปลายภาค 1 สอบปลายภาค ๔, ๘, ๑๒ ๖๐% ตลอดภาค ๑๐% 2 แบบฝกหดั ประจาํ บท การศึกษา ๑๐% ตลอดภาค 3 การศึกษาคนควา การนาํ เสนองาน การศกึ ษา ๑๐% การวิเคราะหกรณีศกึ ษา กลางภาค ๑๐% 4 การเขา ชัน้ เรยี น การมสี วนรว ม การศกึ ษา กิจกรรมการเรยี นการสอน การสง งานตามที่มอบหมาย 5 ทดสอบยอ ย

๑๖ หมวดที่ ๖ ทรพั ยากรประกอบการเรยี นการสอน ๑. เอกสารและตาํ ราหลัก มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย .พระไตรปฎกภาษาบาลี .ฉบับมหาจุฬาเตปฏกํ ๒๕๐๐ . กรุงเทพมหานคร :โรงพมิ พม หาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๓๕. ________ . พระไตรปฏกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลัย, ๒๕๓๙. พระธรรมปฎ ก .(ป.อ. ปยตุ ฺโต) จติ วิทยาสูจติ ภาวนา. กรุงเทพมหานคร : ธรรมสภา๒๕ ,๔๖. พระพรหมคุณาภรณ .(ป.อ. ปยุตฺโต) พุทธธรรม ฉบับปรับปรุงและขยายความ. พิมพครั้งที่ ๑๑ . กรุงเทพมหานคร: โรงพมิ พม หาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั .๒๕๕๒ , ___________. การพัฒนาที่ยั่งยืน. พิมพครั้งที่ ๒๐. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพมูลนิธิโกมลคีมทอง, ๒๕๕๕. พระราชวิสุทธิกวี (พจิ ติ ร ิตวณโฺ ณ). การพัฒนาจิต.กรุงเทพมหานคร : มหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๓๖. ๒. เอกสารและขอมลู สําคญั ไมมี ๓. เอกสารและขอมลู แนะนาํ พระพรหมคุณาภรณ .(ป.อ. ปยุตฺโต) ธรรมนูญชีวิต พุทธจริยธรรมเพื่อชวี ิตที่ดีงาม. พิมพคร้ังที่ ๑๘๓. กรุงเทพมหานคร: บริษทั สหธรรมิก จาํ กดั , ๒๕๕๕.

๑๗ หมวดที่ ๗ การประเมนิ และปรบั ปรุงการดาํ เนนิ การของรายวิชา ๑. กลยทุ ธการประเมินประสทิ ธิผลของรายวชิ าโดยนิสิต การประเมินประสิทธิผลในรายวิชาน้ี ท่ีจัดทําโดยนิสิต ไดจัดกิจกรรมในการนําแนวคิดและ ความเห็นจากนสิ ติ ไดดงั น้ี - การสนทนากลุมระหวางผูส อนและผเู รียน - การสังเกตการณจากพฤตกิ รรมของผเู รยี น - แบบประเมนิ ผูสอน และแบบประเมินรายวิชา - ขอเสนอแนะผานเวบ็ บอรด ท่อี าจารยผ สู อนไดจดั ทําเปนชอ งทางการสอื่ สารกับนิสิต ๒. กลยทุ ธก ารประเมินการสอน ในการเก็บขอ มลู เพ่อื ประเมินการสอน ไดมีกลยทุ ธ ดงั นี้ - ผลตอบรบั การใหค วามสนใจในชน้ั เรียนจากผูเรยี น - ผลการเรียนของผูเ รยี น - การสังเกตการณสอนของอาจารยผรู ว มสอน ๓. การปรับปรงุ การสอน หลังจากผลการประเมนิ การสอนในขอ ๒ จึงมีการปรับปรุงการสอน โดยการจัดกิจกรรมในการ ระดมสมอง และหาขอมูลเพิ่มเตมิ ในการปรบั ปรงุ การสอน ดังน้ี - การสนทนากลุมระหวางอาจารยผรู ว มสอนเรอ่ื งการจดั การเรยี นการสอน ๔. การทวนสอบมาตรฐานผลสัมฤทธข์ิ องนสิ ิตในรายวชิ า ในระหวา งกระบวนการสอนรายวิชา มกี ารทวนสอบผลสัมฤทธิ์ในรายหัวขอ ตามทค่ี าดหวังจาก การเรียนรูในวิชา ไดจาก การสอบถามนิสิต หรือการสุมตรวจผลงานของนิสิต รวมถึงพิจารณาจากผล การทดสอบยอ ย และหลังการออกผลการเรียนรายวิชา มกี ารทวนสอบผลสมั ฤทธ์โิ ดยรวมในวชิ าไดดังน้ี - การทวนสอบการใหคะแนนจากการสุมตรวจผลงานของนิสิตโดยอาจารยอ่ืน หรือ ผูทรงคุณวฒุ ิ ที่ไมใ ชอ าจารยประจาํ หลักสูตร - มีการตั้งคณะกรรมการในสาขาวิชา ตรวจสอบผลการประเมินการเรียนรูของนิสิต โดย ตรวจสอบขอสอบ รายงาน วิธกี ารใหคะแนนสอบ และการใหคะแนนพฤตกิ รรม ๕. การดาํ เนนิ การทบทวนและการวางแผนปรับปรงุ ประสิทธผิ ลของรายวชิ า

๑๘ จากผลการประเมิน และทวนสอบผลสมั ฤทธป์ิ ระสิทธผิ ลรายวิชา ไดม ีการวางแผนการปรับปรุง การสอน และรายละเอยี ดวชิ า เพือ่ ใหเกิดคณุ ภาพมากขน้ึ ดงั น้ี - ดาํ เนินการวิเคราะหศกั ยภาพของผูเรียนและเขาใจผเู รียนเปน รายบคุ คล - ปรับปรุงรายวิชาทุก ๓ ป หรือตามขอเสนอแนะตามผลการทวนสอบมาตรฐาน ผลสมั ฤทธใ์ิ นรายวิชา

๑๙ แผนการสอนประจําบทที่ ๑ เน้อื หา ๓ ช่วั โมง บทท่ี ๑ บทนาํ ความหมายของจิตวิทยา วัตถปุ ระสงคข องการศกึ ษาจิตวิทยา จติ วทิ ยาพุทธศาสนา ลกั ษณะจิตวิทยาพทุ ธศาสนาและจติ วิทยาตะวันตก จติ วิทยาศาสนา คาํ ถามทบทวนบทที่ ๑ เอกสารอางอิงประจําบท วตั ถุประสงคเ ชิงพฤตกิ รรม หลังจากเรียนจบบทน้ี นสิ ติ ๑ รู เขา ใจและสามารถอธบิ ายความหมายของจติ วทิ ยาตะวันตกและจติ วทิ ยาพทุ ธศาสนาได ๒ รู เขาใจและสามารถอธบิ ายวัตถุประสงคข องการศกึ ษาจิตวทิ ยาได ๓ รู เขาใจและสามารถอธบิ ายลกั ษณะจิตวิทยาเชงิ พุทธและจติ วทิ ยาตะวนั ตกได ๔ สามารถประยกุ ตความรูท ีไ่ ดไปใชในชีวิตประจาํ วนั วิธสี อนและกจิ กรรม ๑ ศกึ ษาเอกสารคําสอนบทที่ ๑ ๒ วธิ สี อนแบบอภิปรายเนื้อหา ซกั ถาม

๒๐ ๓ ศึกษาคน ควา ดวยตนเอง ๔ รว มวเิ คราะหแ ละอภิปรายขอ มูลจาก PowerPoint หนา ชน้ั เรยี น ๕ สรปุ เนอื้ หาการเรียนการสอนทุกคร้ัง ๖ ทาํ คําถามทบทวนทา ยบท และนําผลทไี่ ดจากการวิเคราะหความรูความเขา ใจของนิสติ มา ปรบั ปรุง สือ่ การเรยี นการสอน ๑ เอกสารคําสอนบทที่ ๑ ๒ PowerPoint ๓ แบบฝกปฏบิ ัติ ๔ เครือ่ งคอมพวิ เตอร การวดั ผลและประเมนิ ผล ๑ สังเกตการณการมีสวนรว มและการแสดงความคิดเหน็ ของนิสติ ๒ สังเกตความต้ังใจเรยี น การต้ังคําถาม/ตอบคําถาม ๓ การทาํ คําถามทบทวนทา ยบท

๒๑ บทที่ ๑ บทนาํ ความหมายของจิตวิทยา ความสนใจเก่ียวกับเร่ืองจิต วิญญาณนั้นมีมาต้ังแตสมัยกอนพุทธกาล ซ่ึงปรากฏในปรัชญา เกี่ยวกับจิตท้ังปรัชญาตะวันตกและตะวันออก ความคิดของคนสมัยโบราณ เชื่อในเรื่องของวิญญาณวา เปนตัวที่ทําใหเกิดมนุษย มีอิทธิพลเหนือรางกายมนุษย และเปนผูสั่งใหรางกายของคนเรากระทําสิ่งตางๆ สมัยกรีกโบราณ คือสมัยของ อริสโตเติล (Aristotle) จะพบวามีผูศึกษาจิตวิทยากันแลว โดยมีนักปรัชญา หลายคนพยายามศึกษาคน ควาถึงการทํางานของจิตใจอยูเสมอ และยคุ น้ีในราวป ๓๘๔ – ๓๒๒ กอน คศ. ดว ยเหตนุ ี้ จงึ มผี ูกลาววา จิตวทิ ยาเปน วิชาท่เี กา แกม ากวิชาหน่ึง “จติ วิทยา” (Psychology) มรี ากศพั ทมา จากภาษากรกี ๒ คําคือ0๑ Psyche = วญิ ญาณ (Soul) Logos = วิชา, ศกึ ษา (Study) ดังนั้น เมื่อนําคําสองคํามารวมกัน จิตวิทยา จึงหมายถึง การศึกษาเร่ืองของวิญญาณ หรือจิต (mind) วตั ถปุ ระสงคของการศกึ ษาจติ วทิ ยา ปรัชญาตะวันออก จะพบการศกึ ษาเกยี่ วกับวญิ ญาณ (Soul)ในคําสอนของศาสนา เพ่อื เสริมสราง ความเชื่อ ความศรัทธา และการบําบัดรักษา สวนทฤษฎีทางวิทยาศาสตรเกิดข้ึนมากมาย แตการศึกษา เร่ืองวิญญาณหรือจิตน้ันก็ยังเปนเรื่องที่ลึกลับ ที่ไมมีใครพิสูจนไดวาจิตหรือวิญญาณคืออะไร อยูตรงสวน ไหนของรา งกาย เม่อื พยายามคนควาแยกแยะขอเท็จจริงและหาเหตผุ ลประกอบมากขึ้น จนกระทง่ั เห็นวา ๑ สุชา จนั ทรเอม, ผศ. , จิตวทิ ยาทั่วไป, พมิ พค ร้ังท่ี ๕, (กรงุ เทพมหานคร : บริษัทโรงพิมพไ ทยวฒั นพานชิ จาํ กัด), ๒๕๓๑, หนา ๒-๓.

๒๒ จิตหรือวิญญาณเปนเร่ืองที่มองไมเห็นพิสูจนไมได และอยูนอกเหนืออาการสัมผัสใดๆ นักจิตวิทยาในรุน ตอๆมาจึงไมพยายามท่ีจะอธิบายปรากฏการณตางๆในรูปของวิญญาณเปนผูส่ังใหกระทํา จิตวิทยาจึงเร่ิม ขยายตวั เรอ่ื ยๆมา สองทฤษฎกี อ นถึงจิตวทิ ยายุคใหม (Two Early Approaches) ในศตวรรษท่ี ๑๙ กอนท่ีจะเริ่มมีจิตวิทยาการทดลอง มีทฤษฎีเร่ืองการศึกษาจิตใจอยู ๒ ทฤษฎี คอื 1๒ ๑. Faculty Psychology ทฤษฎีน้ีกลาววา ความสามารถตางๆของมนุษยเปนอํานาจท่ีเกิดมาแตจิตหรือพลังจิต และพลัง จิตเหลาน้ีจะแตกแยกเปนสวนยอยๆตามหนาท่ีของมัน เชน สวนหน่ึงสําหรับคิด สวนหน่ึงสําหรับจํา และ สว นหน่งึ สาํ หรับความรูสกึ ฯลฯ ทฤษฎีน้ีเปนจิตวิทยาแขนงหน่ึงที่ศึกษาเฉพาะสมองแตเพียงอยางเดียวเทาน้ัน ไมไดบอก รายละเอยี ดอะไรมากไปกวาการแบงแยกการทํางานตามหนา ทขี่ องสมองเทา นั้น ๒. Association Institition ทฤษฎีนี้อธิบายการทํางานของจิตใจในรูปของการรวมความคิดออกมาเปนความรูสึกนึกคิด (ideas) โดยอาศัยหลักของการเก่ียวโยงกันตามหลักของความคลายกัน ความตางกัน และความ ตอ เน่อื งกัน อยางไรก็ตาม ทั้ง ๒ ทฤษฎีน้ีก็เปนแนวทําใหนักจิตวิทยาสมัยใหมไดศึกษาคนควา และเร่ิมตนใช วิชาการทางวทิ ยาศาสตรด ว ยการทดลองโดยอาศัยเครอื่ งมอื ตา งๆในการศึกษาการทํางานของจติ ใจมนุษย วิลเฮลม แมกซ วุนต (Wiilhelm Max Wundt, 1832-1920) เปนคนแรกที่เปดหองทดลอง เกี่ยวกับจิตวิทยาขึ้นเปนแหงแรกของโลก ในป ค.ศ. ๑๘๗๙ ที่มหาวิทยาลัย ไลปซิก (Leipzig) ประเทศ เยอรมนี จึงไดรับสมญาวาเปนบิดาของจิตวิทยายุคใหม หรือจิตวิทยาการทดลอง งานสวนใหญของเขา เปนเรื่องเกี่ยวกับประสาทสัมผัส (Sense) โดยเฉพาะอยางยิ่งเกี่ยวกับจักษุสัมผัส (Vision) ความรวดเร็ว ๒ Hilgard Ernest R., Introduction of Psychology, (New York : Harcourt, Brace & World, Inc.,1962), p. 14.

๒๓ ของปฏิกิริยาตอบสนอง (Reaction time) ความสนใจ ความจําแบบ Associative Memory วิธีการ ของวุนตมีช่ือเฉพาะวา วิธีตรวจวิเคราะหจิตของตนเอง (Introspection) คือตรวจสอบประสบการณของ ผูถูกทดลอง โดยสังเกตจากคําบอกเลาของผูถูกทดลอง2๓เปนระเบียบวิธีแบบอัตนัย (Subjective Method)๔ ชวงศตวรรษท่ี ๑๙ – ๒๐ จิตวิทยาเปลี่ยนเปนการศึกษาเรื่องพฤติกรรม มีผลใหสาขาวิชา จิตวิทยาเปนวิทยาศาสตรที่วาดวยพฤติกรรม (the science of behavior)๕ ดังที่ นักจิตวิทยากลุม พฤติกรรมนิยมหลายทาน เชน มอรแกน (Morgan) กลาววา จิตวิทยาเปนศาสตรท่ีวาดวยพฤติกรรมของ มนุษยและสัตว (Psychology is the science of human and animal behavior)๖ กลุมพฤติกรรม นิยมนี้จึงใชการศึกษาทดลองกับสัตวดวยระเบียบวิธีทางวิทยาศาสตร (Scientific Method) หรือระเบียบ วิธีแบบปรนัย (Objective Method)๗ ดวยเหตุน้ี จิตวิทยา จึงเปนวิทยาศาสตรที่ศึกษาถึงพฤติกรรม (Psychology is the science of behavior)๘ พฤติกรรมในท่ีนี้ หมายถึงกิจกรรมหรือการกระทําตางๆ ของสิง่ ท่มี ีชีวิต ซึ่งอาจรไู ดโ ดยการสังเกต หรือโดยการใชเคร่อื งมือเขาชวย8๙ ตอมา ในศตวรรษท่ี ๒๐ คนพบการทํางานของสมองที่ช้ีใหเห็นวา “จิต” ของมนุษยนั้นเกิดมา จากการทํางานของสมองท่ีเรียกวา “การรูคิดและปญญา” (Cognition) พฤติกรรมเปนเพียงผลผลิตของ การทํางานของสมองหรือจิต เม่ือแนวคิดของจิตวิทยามนุษยนิยมและจิตวิทยาการรูคิดและปญญาไดรับ ๓ Ibid. p.14-15. ๔ ดร.อบุ ลวรรณา ภวกานนั ท และคณะผูเขยี น, จิตวิทยาทั่วไป, พิมพครั้งท่ี ๗, (กรงุ เทพมหานคร : สํานกั พิมพ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร, ๒๕๕๕), หนา ๗. ๕ ดร.อบุ ลวรรณา ภวกานนั ท และคณะผูเ ขียน, จติ วิทยาทว่ั ไป, พิมพคร้ังที่ ๗, หนา ๑๐-๑๑. ๖ Clifford T. Morgan and Richard A. King, Itroduction of Psychology, (New York : Mc Graw-Hill Book Co. Inc., 1971), p.4. ๗ ดร.อุบลวรรณา ภวกานันท และคณะผูเ ขยี น, จิตวทิ ยาท่วั ไป, หนา ๑๑. ๘ Normal L. Munn, Introduction of Psychology, 4th ed., (Boston : Houghton Miffin Co., 1969), p.5. ๙ สุชา จันทรเอม, ผศ. , จติ วทิ ยาท่ัวไป, พิมพค ร้งั ที่ ๕, (กรุงเทพมหานคร : บริษัทโรงพิมพไ ทยวัฒนพานิช จํากัด), ๒๕๓๑, หนา ๑.

๒๔ การนิยมเผยแพร ทําให “จิตวิทยา” มีความหมายในปจจุบันวา เปนศาสตรท่ีศึกษาถึงพฤติกรรมและ กระบวนการทํางานทางจติ ดวยระเบียบวธิ ที างวทิ ยาศาสตร9๑๐ พัฒนาการทางการศึกษาเร่ืองจิตในวิทยาการตะวันตกนั้น ปรับเปลี่ยนแนวคิดจากแนวคิดทางจติ วญิ ญาณท่เี ปน นามธรรม ทเ่ี ชอื่ วา วิญญาณคือผูสง่ั ใหกระทาํ มาศกึ ษาเก่ียวกบั พฤตกิ รรมซง่ึ สามารถสงั เกต และทดลองไดชัดเจนกวาการศึกษาแบบนามธรรม และตอมาคนพบวา จิตของมนุษยมาจากการทํางาน ของสมอง และพฤตกิ รรมเปน เพยี งผลผลติ ของการทํางานของสมอง จิตวิทยาพุทธศาสนา (Buddhist Psychology) จิตวิทยาพุทธศาสนา (Buddhist Psychology) เปนองคความรูของพระพุทธเจาที่แสดงเผยแผ แก ศาสนิกชนและบุคคลที่สนใจผานชวงเวลายาวนานกวา ๒,๕๐๐ ป และการศึกษาองคความรูของ พระพุทธเจาจําเปนอยางย่ิงท่ีตองมุงศึกษาจากพระไตรปฎก ซึ่งบรรจุพระธรรมคําสอนของพระองค จิตวิทยาในพระไตรปฎกจึงเปนการศึกษาองคความรูของพระพุทธเจาในเร่ืองเก่ียวกับจิตท่ีปรากฏใน พระไตรปฎ ก รวมท้งั คัมภีรท างพระพทุ ธศาสนา ดังนั้นในที่นี้ จิตวิทยาพุทธศาสนา หมายความถึง องคความรูในเรื่องท่ีเก่ียวกับจิตท่ีปรากฏใน หลักคําสอนทางพระพุทธศาสนา ซ่ึงประกอบดวยองคความรูเรื่องของจิต และองคความรูเร่ืองของเจตสิก ซึ่งเปนคุณสมบัติของจิต และคําสอนสําคัญในพระพุทธศาสนาคือหลักคําสอนปฏิจจสมุปบาท อริยสัจ ๔ และขันธ ๕ ในฐานะจิตวทิ ยาของพระพุทธศาสนา ๑๐ ดร.อุบลวรรณา ภวกานนั ท และคณะผูเขยี น, จติ วทิ ยาท่ัวไป, หนา ๔-๕.

๒๕ ลักษณะจติ วิทยาพทุ ธศาสนาและจิตวิทยาตะวนั ตก จากท่ีกลาวมา ไมมีนักวิทยาศาสตรคนใดที่คิดวิเคราะหวิจัยวา จิตหรือวิญญาณเปนนามธรรม เพราะกระบวนการทางวิทยาศาสตรไมสามารถทดลองได นักวิทยาศาสตรจึงปฏิเสธที่จะสรุปวา รางกาย ของเราประกอบดวยรูปและนาม เพราะคําวา นาม คา นกบั กระบวนการทางวิทยาศาสตร10๑๑ ในทางตรงขามพระพุทธศาสนาอธิบายถึงความสําคัญของจิตหรือวิญญาณซ่ึงเปนนามธรรม ดัง พุทธพจนที่วา “ธรรมท้ังหลายมีใจเปนหัวหนา มีใจเปนใหญ สําเร็จดวยใจ”๑๒ พระพุทธศาสนาจึงเปน ศาสนาท่ีใหความสําคัญกับการดูแลจิตใจของตนเอง มุงเนนการศึกษาในเรื่องของจิตภาวนาสูจิตปญญา และจุดมงุ หมายสงู สดุ คอื จิตนพิ พาน เพอ่ื ความหลุดพน จากหวงแหง ความทกุ ขอ ยา งแทจรงิ ในจิตวิทยาตะวันตกน้ัน วิธีการทางวิทยาศาสตรเนนเรื่องของการตรวจสอบ การทดลอง รวมทั้ง การสังเกต การถือประสบการณเปนสําคัญ คือเนนไปทางดานวัตถุ การตรวจสอบ การทดลอง การ แสดงผลออกมาเปนรูปธรรมทส่ี ามารถแสดงผลออกมาเปน สง่ิ ท่มี องเหน็ ได วดั ผลได แตในจิตวิทยาพุทธศาสนา คําวา ประสบการณท่ีเรากลาวถึงน้ี หมายถึงประสบการณทางดาน จิตใจ ประสบการณท่ีเกิดข้ึน ประจักษภายในจิตใจของตนเอง12๑๓ วิเคราะหตรวจดูจิตใจของตนเอง (Introspection) เปนประสบการณที่เปนปจเจกบุคคล รูไดเฉพาะตน ซ่ึงเปนความตางจากจิตวิทยาตะ วตั ก นอกจาการศึกษาจิตวิทยาพุทธศาสนาแลว ขอกลาวถึงพัฒนาการการศึกษาจิตวิทยาศาสนาพอ ใหเขาใจในเบอ้ื งตน ดังนี้ ๑๑ ทพ.สม สุจิรา, ไอนส ไตนพบ พระพทุ ธเจา เหน็ , พิมพคร้งั ที่ ๓๕, (กรงุ เทพมหานคร : สาํ นักพิมพอมรนิ ทร) , ๒๕๕๑, หนา ๑๓๔ ๑๒ ขุ.ธ. (ไทย) ๒๕/๑/๒๓. ๑๓ ดรู ายละเอียดใน พระธรรมปฎ ก (ป.อ. ปยุตฺโต), จากจิตวิทยา สจู ิตภาวนา, (กรุงเทพมหานคร : ธรรมสภา และสถาบันนนั ลอื ธรรม), ๒๕๔๖, หนา ๑๐-๑๓.

๒๖ จิตวิทยาศาสนา (Psychology of Religion) วิชาจิตวิทยาศาสนา (Psychology of Religion) เปนศาสตรที่ผสมผสานระหวางศาสนศึกษา (Religious Studies) กับจิตวิทยา (Psychology) ตั้งแตปลายคริสศตวรรษท่ี ๑๙ ท่ีศึกษาศาสนาดวย วิธีการทางสังคมวิทยาและจิตวิทยา เชน ทฤษฎีการกําเนิด ศาสนาและศาสนาปฐมบรรพ (Origin of Religion Primitive Religion) ของ เอมีล เดอรไคมน (Emile Durkheim : 1858 – 1917) นักสังคม วิทยาชาวฝร่ังเศส บทวิเคราะหกําเนิดของศาสนา โดย ซิกมันด ฟรอยด (Sigmund Freud : 1856 – 1939) บิดาแหงจิตวิเคราะห ชาวออสเตรีย การวิเคราะหจิตสํานึกทางศาสนา ของ คารล กุสตาฟ ยุง (Carl Gustav Jung : 1875 – 1961) ๑๔ อีกแนวคิดหนึ่งท่ีนาสนใจในการอธิบายศาสนาเชิงจิตวิทยา จากหนังสือเรื่อง ประสบการณ ศาสนาแบบตางๆ (The Varieties of Religious Experiences) โดย วิลเล่ียม เจมส (William James : 1842 – 1910) นักจิตวิทยา ชาวอเมริกัน วิธีการท่ีใชคือ การวิเคราะหสภาพทางจิตใจของบุคคลเกี่ยวกับ ความรูสาํ นึกทางศาสนา เจมสอ ธบิ ายคาํ วา “ศาสนา – Religion” วา หมายถึงความรสู ึก (Feelings) การ กระทํา (Acts) และประสบการณ (Experiences) ของแตละบุคคลที่เกิดขึ้นไดเมื่อมีความวิเวก และเกิด ความรูแจงหรือเขาถึงภาวะพิเศษหรือสิ่งศักด์ิสิทธิ์ (The Divine) ความสัมพันธระหวางบุคคลกับภาวะน้นั หรือกับสิ่งศักด์ิสิทธ์ิ อาจจะปรากฏใหเห็นทางศีลธรรม ทางสรีรวิสัย และทางพิธีกรรม แนวทางอธิบาย เปนแบบพฤติกรรมซึ่งช้ีใหเห็นวาคุณคาทางศาสนาอยูท่ีการเอาชนะความทุกข ความเจ็บปวดในชีวิตซ่ึง ใหผลแกการเยียวยาความเจ็บปวยทั้งทางรางกายและจิตใจ แนวทางการศึกษาของวิลเลี่ยม เจมส มีสวน สนับสนุนใหเกิดการวิจัยศาสนา โดยนํากระบวนการวิจัยทางจิตวิทยามาใชเปนเคร่ืองมือศึกษาวิเคราะห ศาสนา14๑๕ เชน วิธีตรวจวิเคราะหจิตของตนเอง (Introspection) คือตรวจสอบประสบการณของผูถูก ๑๔ วารีญา ภวภูตานนท ณ มหาสารคาม, จิตวิทยาพุทธศาสนา, พิมพค ร้ังท่ี ๓, กรงุ เทพฯ : ชีวาภิวัฒน, ๒๕๔๔, หนา ๑. ๑๕ เรอ่ื งเดิม , หนา ๙.

๒๗ ทดลอง โดยสงั เกตจากคาํ บอกเลา ของผถู กู ทดลอง15๑๖เปนระเบียบวิธแี บบอัตนยั (Subjective Method)๑๗ ซ่ึงวธิ ีการนี้ใชอยูใ นพระพทุ ธศาสนา เชน การสอบอารมณของการฝก วิปสสนากรรมฐาน เปน ตน 17๑๘ คําถามทา ยบท ๑ ใหน ิสติ อธิบายความหมาย จิตวิทยา และ จิตวทิ ยาพทุ ธศาสนา มาโดยสงั เขป ๒ ใหนสิ ติ อธบิ ายวตั ถปุ ระสงคของการศกึ ษาจิตวทิ ยา มาโดยสงั เขป ๓ ใหนิสติ วเิ คราะห ความแตกตา ง และสอดคลอ ง ระหวา งจติ วทิ ยาตะวันตก และจิตวิทยาพทุ ธศาสนา ๑๖ Hilgard Ernest R., Introduction of Psychology, p.14-15. ๑๗ ดร.อบุ ลวรรณา ภวกานนั ท และคณะผเู ขียน, จติ วทิ ยาท่ัวไป, พมิ พค ร้ังที่ ๗, (กรุงเทพมหานคร : สาํ นกั พิมพม หาวิทยาลัยธรรมศาสตร, ๒๕๕๕), หนา ๗. ๑๘ เร่ืองเดียวกนั , หนา ๘.

๒๘ เอกสารอา งอิงประจาํ บท ๑ พระไตรปฎก พระไตรปฎ ก เลม ท่ี ๒๕ พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ธรรมบท (ภาษาไทย).พระไตรปฎ กภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๓๙. ๒ หนงั สือ วารญี า ภวภตู านนท ณ มหาสารคาม. จิตวทิ ยาพุทธศาสนา, พมิ พครั้งที่ ๓, กรงุ เทพฯ : ชีวาภิวฒั น, ๒๕๔๔. พระธรรมปฎ ก (ป.อ. ปปยุตฺโต). จากจติ วทิ ยา สูจ ิตภาวนา. กรุงเทพมหานคร : ธรรมสภาและสถาบนั บนั ลือธรรม, ๒๕๔๖. สม สุจริ า,ทพ. ไอนส ไตนพ บ พระพุทธเจาเหน็ . พิมพคร้ังท่ี ๓๕, กรงุ เทพมหานคร : สาํ นักพมิ พอมรินทร, ๒๕๕๑. สชุ า จนั ทรเอม, ผศ. , จิตวทิ ยาทวั่ ไป. พิมพค ร้งั ที่ ๕, กรงุ เทพมหานคร : บรษิ ทั โรงพมิ พไ ทยวัฒนพานชิ จํากดั , ๒๕๓๑. อบุ ลวรรณา ภวกานันท และคณะผเู ขยี น. จติ วิทยาทวั่ ไป. พมิ พค รั้งที่ ๙. กรงุ เทพมหานคร : สาํ นกั พิมพ มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร, ๒๕๕๕. Clifford T. Morgan and Richard A. King, Introduction of Psychology,New York : Mc Graw- Hill Book Co. Inc., 1971. Hilgard Ernest R. Introduction of Psychology. New York : Harcourt, Brace & World, Inc.,1962. Normal L. Munn, Introduction of Psychology, 4th ed., (Boston : Houghton Miffin Co., 1969.

๒๙ แผนการสอนประจําบทท่ี ๒ เนือ้ หา ๓ ชว่ั โมง บทท่ี ๒ จติ และเจตสกิ องคค วามรูเรอื่ งจิต องคความรเู รอ่ื งเจตสกิ คําถามทบทวนบทที่ ๒ เอกสารอางองิ ประจาํ บท วัตถุประสงคเ ชงิ พฤติกรรม หลังจากเรียนจบบทนี้ นสิ ิต ๑ รู เขา ใจองคค วามรเู รอื่ งจติ และเจตสิก และสามารถอธบิ ายได ๒ รู เขา ใจความสัมพนั ธร ะหวา งจติ และเจตสกิ และสามารถอธิบายได ๓ สามารถประยุกตความรูท่ไี ดไปใชในชีวิตประจาํ วัน วิธสี อนและกจิ กรรม ๑ ศกึ ษาเอกสารคาํ สอนบทท่ี ๒ วธิ สี อนแบบอภิปรายเนื้อหา ซักถาม ๓ ศกึ ษาคน ควา ดว ยตนเอง ๔ รวมวิเคราะหและอภิปรายขอมูลจาก PowerPoint หนา ชั้นเรียน ๕ สรปุ เนือ้ หาการเรยี นการสอนทกุ คร้งั

๓๐ ๖ ทาํ คาํ ถามทบทวนทายบท และนําผลท่ไี ดจากการวิเคราะหค วามรูความเขา ใจของนิสติ มา ปรบั ปรงุ สอ่ื การเรียนการสอน ๑ เอกสารคาํ สอนบทที่ ๒ ๒ PowerPoint ๓ แบบฝกปฏบิ ตั ิ ๔ เคร่ืองคอมพวิ เตอร การวดั ผลและประเมนิ ผล ๑ สงั เกตการณก ารมีสว นรวมและการแสดงความคดิ เห็นของนิสติ ๒ สังเกตความตัง้ ใจเรียน การต้ังคําถาม/ตอบคําถาม ๓ การทาํ คําถามทบทวนทา ยบท

๓๑ บทที่ ๒ จิตและเจตสิก ในพระพุทธศาสนา องคความรเู รื่องจิต จติ คอื สภาวะรูอารมณ คําวา สภาวะรูอารมณ หมายถึง การรบั รูสิ่งตางๆทีม่ าปรากฏทางใจโดย ผา นทวารทั้ง ๖ คอื ตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ ความจรงิ แลวการเห็นก็คอื การทีจ่ ติ รรู ปู โดยผานตา การ ไดยนิ เปนการที่จติ รเู สียงโดยผานหู การรูกลนิ่ เปน การทจี่ ติ รกู ลิน่ โดยผา นจมกู การลม้ิ รสเปน การทจ่ี ติ รูรส โดยผา นล้ิน การสมั ผสั เปนการทจ่ี ิตรสู มั ผสั โดยผา นรา งกาย และการรมู โนสัมผสั เปนการท่จี ติ รบั รโู ดยผาน ใจ ๑๙ 18 พึงทราบวา จิตฺต ในที่น้ี ในอรรถวา วิญญาณ (สภาวะรูอารมณ) มคี วามหมาย ๔ ประการ คอื ๑) สภาวะรูอ ารมณ หมายถงึ จติ ๘๙ ดวง = จนิ ฺเตตีติ จิตฺตํ (จนิ ตฺ ธาตุ + ต ปจจัย) ๒) สภาวะส่งั สมกระแสของตน หมายถึง โลกิยชวนจติ ๔๗ ดวง ท่เี ปน อาเสวนปจ จัยได = อตฺตสนตฺ านํ จิ โนตีติ จติ ตฺ ํ (จิ ธาตุ + ต ปจ จยั ) ๓) สภาวะกระทาํ ความวิจิตรแกเ หลา สัตว หมายถึง จติ ๓๒ ดวง คือ มโนทวาราวัชชนจิต ๑ กามาวจร ชวนจติ ๒๙ อภญิ ญาจติ ๒ ที่กอใหเกดิ กายวญิ ญัติ = จิตตฺ ํ กโรตีติ จิตฺตํ (เมอื่ ควรกลาววา จิตฺตกรณ ลบ กรณ ศพั ทท า ย) ๔) สภาวะวิจิตร หมายถึง จิต ๘๙ ดวง ตามนยั นีเ้ ปนอนปิ ผันนปาฏปิ ทิกะ คอื บทนามทแ่ี ยกรากศัพทแ ละ วเิ คราะหต ามหลักภาษาไมได ) ๒๐ 19 ในพระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย มหานทิ เทส ไดใ หค ําจาํ กดั ความของจิตไวดงั นี้ ๑๙ พระพุทธทัตตเถระ , อภธิ มั มาวตาร , พระคันธสาราภวิ งศ แปล, กรงุ เทพมหานคร : หา งหุนสวนจํากัด ไทยรายวนั การพิมพ, ๒๕๔๙, หนา ๓. ๒๐ เรื่องเดิม, หนา ๔

๓๒ “คาํ วา ใจ ไดแ ก จติ มโน มานัส หทยั ปณ ฑระ มนะ มนายตนะ มนนิ ทรีย วญิ ญาณ วญิ ญาณ ขนั ธ มโนวญิ ญาณธาตุ ๑ ทเี่ กิดจากผัสสะเปน ตนนน้ั นีเ้ รียกวา ใจ ใจนี้ ไปพรอ มกัน คอื เกดิ รว มกัน ระคน กนั เก่ยี วเน่อื งกัน เกิดพรอมกัน ดับพรอ มกัน มวี ตั ถุอยา งเดยี วกัน มอี ารมณอ ยางเดียวกนั ...”20๒๑ อรรถกถาจารยไ ดอธบิ ายขยายความวา “ชอื่ วา จิต เพราะเปน สภาวะวิจิตร ชื่อวา มโน เพราะรบั รูอารมณ ชื่อวา มานัส เพราะมธี รรมที่สมั ปยุตกับมโน หรือมานัสกค็ ือใจ นั่นเอง ช่อื วา หทยั เพราะอยภู ายใน ชอ่ื วา ปณฑระ เพราะเปน ธรรมชาตผิ องใส ชอื่ วา มนายตนะ เพราะเปน ทีอ่ ยูอ าศยั , เปน บอ เกิด, เปนท่ปี ระชุม, เปนแดนเกิดแหงใจ ชื่อวา มนินทรยี  เพราะเปน ใหญใ นการรบั รอู ารมณ ชอ่ื วา วญิ ญาณ เพราะรับรูอารมณตา ง ๆ ชื่อวา วิญญาณขนั ธ เพราะเปน กองแหงวิญญาณ ชอ่ื วา มโนวญิ ญาณธาตุ เพราะเปนสภาวะทรี่ บั รู และรับทราบอันสมควรแกธรรมทงั้ หลาย มี ผัสสะเปน ตน”21๒๒ พระพุทธเจา ทรงใชศ พั ทหลายคาํ เพ่ือใหเ ขา ใจลักษณะของจิตชัดเจนมากขึ้น เพราะจิตเปนสภาพ รู เปน อาการรู จึงยากท่จี ะเขาใจถงึ ลกั ษณะนามธรรมของธาตุรู ไดชัดเจนวา ขณะใดคือจติ ขณะใดคือมโน เปน ตน ดงั นั้นในท่นี ีข้ ออธิบายขยายความใหเขา ใจพอสังเขป ดงั นี้ ๒๑ ข.ุ ม. (ไทย) ๒๙/๑/๓. ๒๒ ขุ.ม.อ. ๑/๒๒-๒๓.

๓๓ ช่อื วา จิต เพราะเปน สภาวะวจิ ิตร จิต รูปวิเคราะหวา วิจิตฺตกรณา จิตฺตํ ท่ีชื่อวา จิต เพราะสรางสิ่งที่วิจิตร ตามรูปศัพท วิจิตร หมายถึง ความสวยงาม มากมาย หลากหลาย อัศจรรย22๒๓ จิตเปนธรรมท่ีวิจิตร ความวิจิตรของจิตปรากฏ เมื่อคิดนึกเร่ืองตางๆ ซึ่งเปนเหตุใหเกิดการกระทําทางกาย ทางวาจาตาง ๆ กันไปในชีวิตของแตละคน และส่ิงตางๆที่เกิดข้ึนก็เปนไปตามความวิจิตรของความคิดของแตละบุคคล23๒๔ ดวยเหตุนี้ จึงชื่อวา จิต เพราะเปน สภาวะท่ีวจิ ิตร ชือ่ วา มโน เพราะรูอารมณ มโน รูปวิเคราะหวา มุนเต พุชฺฌตีติ มโน ที่ชื่อวา มโน เพราะมีความหมายวา รู ๒๕ คําวา 24 อารมฺมณ (อารมณ) หรือ อาลมฺพน หมายถึง สิ่งท่ีจิตรู เม่ือจิตซ่ึงเปนสภาพรู หรือธาตุรูเกิดขึ้น ส่ิงท่ีจิต กาํ ลงั รใู นขณะนั้น ช่อื วา อารมณ25๒๖ มี ๖ อยา งคือ ๑ รูปารมณ อารมณคอื รปู (สง่ิ ทีต่ ามองเหน็ ) ๒ สทั ทารมณ อารมณคือ เสยี ง (ส่ิงท่ีหูไดย นิ ) ๓ คันธารมณ อารมณคือ กลิ่น (ส่งิ ท่จี มกู สัมผัสได) ๔ รสารมณ อารมณค ือ รส (สิ่งที่สมั ผสั ไดด ว ยลิ้น) ๕ โผฏฐัพพารมณ อารมณคือ โผฏฐัพพะ (สิ่งท่ีสัมผัสถูกตองทางกาย เย็น รอน ออน แข็ง เปน ตน ) ๖ ธัมมารมณ อารมณคือ ธรรม (เร่อื งราวส่ิงท่นี กึ คิดทางใจ) ๒๓ ร.ท.บรรจบ บรรณรุจิ, จิต มโน วิญญาณ, พิมพคร้งั ที่ ๔, กรุงเทพมหานคร : สํานกั พิมพธ รรมสภา,๒๕๓๗ หนา ๒๒. ๒๔ สุจินต บริหารวนเขตต, ปรมัตถธรรมสังเขป จิตตสงั เขป และภาคผนวก, พิมพครั้งที่ ๕, กรงุ เทพมหานคร : โอ.เอส.พริ้นต้ิงเฮาส, ๒๕๕๓, หนา ๖๖. ๒๕ ร.ท.บรรจบ บรรณรจุ ,ิ จิต มโน วญิ ญาณ, หนา ๒๑ ๒๖ สุจินต บริหารวนเขตต, ปรมัตถธรรมสงั เขป จิตตสงั เขป และภาคผนวก, หนา ๖๗.

๓๔ อารมณทั้ง ๖ ท่ีกลาวขางตนน้ี จะเปนอารมณของจิตไดน ั้น ก็ตอเม่ือจิตเกดิ ขึน้ รูอารมณ เชน เม่ือ มีของแข็งสองสิ่งกระทบกัน เปนปจจัยใหเกิดเสียง แตถาขณะนั้นจิตไมเกิดข้ึนรูเสียงน้ัน ขณะน้ันเสียงก็ไม เปนอารมณของจิต เพราะอารมณคือส่ิงที่จิตรู ดังนั้น สิ่งใดก็ตามท่ีเกิดขึ้นตามเหตุปจจัย แตหากขณะนั้น จิตไมรูสง่ิ น้นั สงิ่ นั้นกไ็ มเ ปน อารมณ26๒๗ ชือ่ วา “หทยั ” เพราะอยภู ายใน จิตเปนภายใน ชื่อวา หทัย เพราะความหมายวาเปนสภาวะอยูภายใน เปนสภาพรูอารมณท่ี ปรากฏ อารมณเปนภายนอก เพราะเปนส่ิงที่จิตกําลังรู ดังนั้น การศึกษาเร่ืองจิตจึงเปนการพิจารณา สภาพธรรมท่ีกําลังปรากฏในแตละขณะทั้งภายนอกและภายใน ผูศึกษารูลักษณะจิตได รูวาจิตมีจริง ก็ ตองเขาใจอยางชัดเจนวา จิตเปนสภาพธรรมที่เปนภายใน ในขณะท่ีเห็น จิตไมไดอยูขางนอก สีสันวรรณะ กําลังปรากฏภายนอก จิตเปนสภาพธรรมท่ีอยูภายใน คือ เปนสภาพธรรมที่กําลังรูสิ่งท่ีกําลังปรากฏทาง ตา ๒๘ 27 ชื่อวา “ปณ ฑระ” เพราะเปน ธรรมชาตผิ อ งใส จิตนั้น ชื่อวา ปณฑรํ เพราะอรรถวา บริสุทธ์ิ เพราะจิตมีลักษณะรูอารมณอยางเดียว โดยสภาวะ จงึ เปน ธรรมชาตบิ รสิ ุทธิ์ ดงั ทพี่ ระพุทธเจา ตรัสไววา “ดกู ร ภิกษทุ ้ังหลาย จิตนผี้ ดุ ผอง แตวาจติ นน้ั แลเศรา หมอง ดวยอุปกเิ ลสทจ่ี รมาฯ”28๒๙ ชื่อวา มนายตนะ เพราะเปน ท่อี ยูอ าศัย, เปน บอ เกดิ , เปนท่ปี ระชุม, เปน แดนเกดิ แหง ใจ มนะ เปน อายตนะหนง่ึ ในบรรดาอายตนะ ๖ คอื จักขายตนะ (อายตนะคือตา) ฯลฯ มนายตนะ (อายตนะคือใจ)29๓๐ จิตเปนมนายตนะ เพราะเปนท่อี ยอู าศัย เปน บอเกดิ เปนทป่ี ระชุม และเปนเหตุแหง ๒๗ อา งแลว. ๒๘ สุจนิ ต บริหารวนเขตต, ปรมตั ถธรรมสังเขป จติ ตสงั เขป และภาคผนวก, หนา ๖๘. ๒๙ อง.ฺ เอก. (ไทย) ๒๐/๕๐/๙. ๓๐ ขุ.ปฏ.ิ (ไทย) ๓๑/๔/๑๒.

๓๕ ผสั สะ เปนตน โดยอรรถวา เปน สหชาตปจ จยั และอายตนะภายนอกคือ รูป เสียง กลน่ิ รส โผฏฐพั พะ ภายนอก ยอ มประชุมทม่ี นะ ยอ มเกดิ ในมนะนีโ้ ดยความเปนอารมณ30๓๑ ช่ือวา มนนิ ทรยี  เพราะเปนใหญในการรับรอู ารมณ มนินทรยี  (อนิ ทรียค ือใจ)31๓๒ เพราะเปนใหญใ นการรับรอู ารมณ อาทิ มนินทรยี  หมวดละ ๖ อาการ ไดแก จักขวุ ิญญาณ โสตวิญญาณ ฆานวิญญาณ ชวิ หาวิญญาณ กายวญิ ญาณ มโนวญิ ญาณ , มนิ นทรีย หมวดละ ๘ อาการ ไดแก จักขวุ ญิ ญาณ โสตวิญญาณ ฆานวญิ ญาณ ชวิ หาวญิ ญาณ กายวญิ ญาณ มโนวิญญาณ มโนธาตุ และมโนวญิ ญาณธาต3ุ2๓๓ ช่อื วา วิญญาณเพราะรับรูอ ารมณตาง ๆ วญิ ญาณคอื ความรูแจง อารมณตา ง ๆ กลา วคอื รูลักษณะตา ง ๆของอารมณท ่ีปรากฏ ท้งั ทางตา ทางหู ทางจมูก ทางล้ิน ทางกาย และทางใจ เมอื่ จิตเปนสภาพทร่ี แู จง อารมณ อารมณจงึ เปนปจจยั หน่ึงท่ี ทาํ ใหจติ แตละประเภทเกิดข้นึ รอู ารมณนน้ั ดงั นัน้ อารมณจ งึ เปนอารมฺมณปจจยั คือเปน ปจ จัยใหจิตเกดิ โดยเปนอารมณข องจติ 33๓๔ วิญญาณ มี ๖ ประการคือ ๑ จกั ขวุ ิญญาณ (ความรแู จง อารมณทางตา) ๒ โสตวิญญาณ (ความรแู จง อารมณทางหู) ๓ ฆานวญิ ญาณ (ความรแู จง อารมณท างจมูก) ๔ ชวิ หาวิญญาณ (ความรแู จงอารมณทางล้ิน) ๕ กายวิญญาณ (ความรแู จง อารมณทางกาย) ๓๑ สจุ นิ ต บรหิ ารวนเขตต, ปรมัตถธรรมสงั เขป จิตตสงั เขป และภาคผนวก, หนา ๗๓. ๓๒ สํ.ม. (ไทย) ๑๙/๔๙๕/๓๐๕. ๓๓ อภิ.วิ. (ไทย) ๓๕/๒๒๐/๑๙๘. ๓๔ ดรู ายละเอยี ดใน สจุ ินต บริหารวนเขตต, ปจจยั สังเขป, หนา ๔๕-๔๖.

๓๖ ๖ มโนวญิ ญาณ (ความรแู จง อารมณทางใจ)34๓๕ ชอ่ื วา วญิ ญาณขนั ธเ พราะเปน กองแหง วญิ ญาณ วญิ ญาณขันธ แปลวา กองแหงวิญญาณ เปน ศพั ทท ่ีพระพุทธเจาทรงบญั ญตั ิใชใ นขนั ธ ๕35๓๖ บรรดาขนั ธ ๕ นั้น วญิ ญาณขนั ธ เปนวิญญาณอยา งหน่งึ 36๓๗ คอื วิญญาณทเี่ ปนอดีต วิญญาณทเ่ี ปน อนาคต วญิ ญาณทเ่ี ปนปจจบุ ัน วิญญาณท่ีเปนภายในตน วญิ ญาณท่ีเปน ภายนอกตน วญิ ญาณหยาบ วญิ ญาณ ละเอียด วิญญาณช้นั ต่ํา วญิ ญาณชนั้ ประณีต วญิ ญาณไกลหรือวญิ ญาณใกล ประมวลยอ เขาเปนกอง เดยี วกนั น้ีเรยี กวา วญิ ญาณขนั ธ37๓๘ ช่อื วา มโนวญิ ญาณธาตเุ พราะเปนสภาวะที่รับรู และรบั ทราบอนั สมควรแกธ รรมทงั้ หลาย มผี สั สะ เปน ตน มโนวิญญาณธาตุ เปน วิญญาณทส่ี ามารถรูอารมณไ ดมากกวาปญจวญิ ญาณธาตุ และมโนธาตุ38๓๙ มโนวิญญาณธาตุ ไดแก จติ ๗๖ (๑๐๘) ดวง กลา วคอื จิต ๘๙ (๑๒๑) ดวง แตไ มรวมปญ จวญิ ญาณธาตุ ๑๐ ดวง และมโนธาตุ ๓ ดวง ๔๐ 39 จติ จําแนกไดเ ปน ๒ ภาค คอื ๑) วิถีจิต หมายถึง จิตที่รับอารมณหรือเสวยอารมณ ซ่ึงเรียกอีกชื่อหนึ่งวา “อาวัชชนจิต” ไดแก จิตท่ีเปนวิถีจิตทําหนาท่ีในการเขาไปจับอารมณใหม แลวสงตอใหแกจิตที่เกิด – ดับ กระทํากิจของ ตนตามสมควรแกอารมณนน้ั สบื ตอกนั วถิ ีจิตจําแนกไดเปน ๒ ประเภทใหญ คือ40๔๑ ๓๕ สํ.นิ. (ไทย) ๑๖/๒/๗. ๓๖ อภ.ิ วิ. (ไทย) ๓๕/๑/๑, ๒๖/๑๓. ๓๗ วญิ ญาณอยา งใดอยางหนง่ึ ไดแกท ่ีเปน ไปในภูมิ ๔ คอื กามภูมิ รปู ภูมิ อรปู ภูมิ และโลกุตตรภูมิ (อภิ.ว.ิ อ. ๒๖/๒๓) ๓๘ อภ.ิ ว.ิ (ไทย) ๓๕/๒๖/๑๓. ๓๙ ปรมตฺถ. (ไทย) ๓๓๘. ๔๐ อางแลว ๔๑ ศ.ดร.ระวี ภาวไิ ล, อภิธรรมฉบบั คนรุนใหม กรุงเทพมหานคร : มูลนิธิพทุ ธธรรม, ๒๕๔๘ หนา ๑๕๘.

๓๗ (๑) ปญจทวารวิถี หรือความเปนไปของจิตเจตสิกที่เกิดทางทวาร ๕ คือทางตา หู จมูก ล้ิน กาย หรือเรียกวา จักขุทวารวิถี โสตทวารวิถี ฆานทวารวิถี ชิวหาทวารวิถี และกายทวารวิถี จิตดวง แรกทีเ่ กดิ ในวถิ นี ี้ เรยี กวา ปญ จทวาราวชั ชนจิต (อาวชั ชนจติ ทางปญ จทวาร) (๒) มโนทวารวิถี หรือความเปนไปของจิตเจตสิกท่ีเกิดข้ึนทางใจ จิตดวงแรกท่ีเกิดในวิถี นี้ เรียกวา มโนทวาราวชั ชนจติ (อาวชั ชนะจติ ทางมโนทวาร) เมอ่ื จิตประเภทนรี้ ับอารมณเ สร็จแลว จะสงตอ ไปสภู าวะจิตประเภทที่ ๒ ๒) จิตท่ีพนวิถี หมายถึง จิตท่ีอยูในฐานะที่ไมเกี่ยวของกับการรับรูอารมณเชนเดียวกับวิถีจิต จิตทีพ่ นวถิ ีนีเ้ รยี กวา “วถิ มี ุตตจติ ” ซ่งึ มีหนาท่ี คือปฏิสนธิจิต ภวงั คจติ และจตุ ิจิต ดงั คําอธบิ ายวา จติ ทที่ ําหนา ท่ปี ฏิสนธิ (เกิด) ภวังค (เปนองคแ หง ภพ) และจุติ (ตาย) นั้น จัดเปน ประเภท วิถีมุตตจิต คือเปนจิตท่ีเกิดพนวิถี จิตจําพวกน้ีจะไมจับอารมณของภพปจจุบัน แตจะจับ อารมณท่ีสืบเน่ืองมาจากอดีตภพ และโดยเหตุที่เปนจิตพนวิถีของภพปจจุบัน จึงเปนสวน พ้ืนฐานชีวิตที่คนท่ัวไปไมอาจรับรูไดในขณะต่ืน เร่ืองของจิตพนวิถีจึงเปนส่ิงล้ีลับสําหรับคน ทัว่ ไป41๔๒ องคความรเู รอื่ งเจตสกิ เจตสิก คือ ธรรมชาติชนิดหนึ่งซ่ึงประกอบกับจิต ปรุงแตงจิตใหมีความเปนไปตาง ๆ คําวา “เจตสิก” มคี วามหมาย ๒ ประการ42๔๓ คือ ๑ สภาวะประกอบกับจติ = จิตเฺ ตน ยุตฺตา เจตสกิ า (เจต ศพั ท + อิก ปจ จยั ในยุตตตัทธิต) ๒ สภาวะเกดิ ในจติ = จติ ฺเต ภวา เจตสิกา (เจต ศพั ท + อิก ปจ จัยในภวตทั ธติ ) อาการทป่ี ระกอบกับจติ นนั้ มีลกั ษณะ ๔ ประการ คือ ๔๒ เรอ่ื งเดมิ , หนา ๑๖๕. ๔๓ พระพุทธทัตตเถระ , อภิธมั มาวตาร , พระคันธสาราภวิ งศ แปล, หนา ๔๕.

๓๘ ๑. เกดิ พรอ มกบั จิต ๒. ดบั พรอ มกบั จิต ๓. มีอารมณเ ดยี วกบั จติ ๔. อาศัยวตั ถเุ ดยี วกบั จิต เจตสิกนี้แมวาจะเปนสิ่งปรุงแตงจิต ใหจิตมีพฤติกรรมเปนไปตามลักษณะของเจตสิกก็ตาม แตก็ ตอ งถือวา จิตเปน ใหญ เปนประธาน เพราะเจตสิกเปน สิ่งท่ีตอ งอาศยั จิตเกิด ไมวา จะเปน ความพอใจ ความ ไมพอใจ ความรัก ความเกลียด ความสงบ หรือฟุงซาน ลวนเปนคุณสมบัติของเจตสิกท้ังส้ิน แตเจตสิก เกิดขึ้นเอง และแสดงพฤติกรรมเองไมได ตองอาศัยจิตเปนตัวแสดงพฤติกรรมแทน ธรรมชาติของเจตสิก จงึ เกิดดบั พรอ มกับจติ มีอารมณเ ดยี วกบั จิต อาศัยวัตถเุ ดยี วกบั จิต การท่ีตองแบงจิตออกไปมากมายนั้น เพราะเจตสิกท่ีประกอบจิต มีประเภทตาง ๆ กัน จิต สัมพันธกับโลกภายนอก โดยการเขาไปรับรูโลกเปนอารมณ แตการรับรูนั้นตองอาศัยเจตสิกท่ีเปนตัว กระทบอารมณครั้งแรก(ผัสสะเจตสิก) เปนตน และเจตสิกอื่น ๆ ก็จะรวมปรุงแตงจิตใหเปนไปในอาการ ตา ง ๆ ประเภทของเจตสกิ เจตสกิ มลี กั ษณะท่แี ตกตางกนั รวม ๕๒ ลกั ษณะ43๔๔ แบงเปน ๓ กลมุ คอื ๑) อัญญสมานาเจตสกิ หมายถึง เจตสิกฝา ยกลาง ๆ ทส่ี ามารถเขาประกอบกบั จิตได ทั้งกลมุ กุศลจิต กลุมอกุศลจิต และกลุมจิตท่ีไมใ ชกศุ ล / อกศุ ล (อัพยากตะจิต) อญั ญสมานาเจตสกิ มี ๑๓ ดวง แบง เปน ๒ กลมุ (แถว) ไดแก ๔๔ ฎีกาใหมกลาววา เจตสิก ๕๒ ดวงนี้ คือ ผัสสะ เวทนา สัญญา เจตนา วิตก วิจาร ปติ จิตเตกัคคตา วิริยะ ชีวิตินทรีย ฉันทะ อธิโมกข มนสิการ ตัตรมัชฌัตตตา ศรัทธา สติ หิริ โอตัปปะ อโลภะ อโทสะ อโมหะ เจตสิก ๖ คู มี กายปสสัทธิเปนตน วิรตี ๓ ๓ กรุณา มุทิตา โลภะ โทสะ โมหะ อุทธัจจะ มานะ ทิฏฐิ อิสสา มัจฉริยะ กุกกุจจะ ถีนะ มิทธะ วิจิกิจฉา อหิริกะ และอโนตตัปปะ ลําดับของเจตสิก ๕๒ ดวงเหลาน้ี เรียงตามประเภทแหงชาติ คือ ๑. เจตสิกที่ เปนกุศล อกุศล และอัพยากฤต คือ เจตสิก ๑๓ ดวง ต้ังแตผัสสะจนถึงมนสิการ ๒. เจตสิกที่กุศล และอัพยากฤต คือ เจตสิก ๑๓ ดวง ตง้ั แตตัตรมชั ฌตั ตตาจนถงึ มทุ ติ า ๓. เจตสกิ ที่เปนอกศุ ล คอื เจตสิก ๑๔ ดวง ต้ังแตโ ลภะจนถงึ อโนตตัป ปะ, ,พระพุทธทัตตเถระ , อภธิ มั มาวตาร , พระคันธสาราภวิ งศ แปล, หนา ๘๙-๙๐.

๓๙ ๑. กลมุ เจตสกิ ๗ ดวง เปนกลมุ เจตสิกทป่ี ระกอบไดกบั จิตทัว่ ไปทุกดวง (๘๙ หรือ๑๒๑ ดวง) เจตสกิ กลุมน้ีเวลาเขา ประกอบ จะเขาพรอมกนั ทงั้ ๗ ดวง แยกจากกันไมได จงึ เรยี กเจตสิกกลมุ น้ี วา สพั พสาธารณะเจตสกิ ๗ ไดแก ผัสสะ (การกระทบ) เวทนา (ความรสู ึก) สญั ญา (ความจาํ ) เจตนา (ความตง้ั ใจ) เอกัคคตา (ความมีอารมณเดียวของจติ ) ชวี ิตินทรยี  (สภาพสืบตอชวี ิต) และมนสิการ (ความ ใสใจ)44๔๕ ๒. กลุมเจตสิก ๖ ดวง เปนกลุมเจตสิกท่ีเขาประกอบไดกับจิตทั่วไปเชนกัน แตเวลาเขา ประกอบ จะเขาไมพรอมกันก็ได แยกกันประกอบได เจตสิกกลุมนี้เรียกวา ปกิณณกะเจตสิก ๖ ไดแก วิตก (ความตรึก) วิจาร (ความตรอง) ปติ (ความอิ่มใจ) วิริยะ (ความเพียร) ฉันทะ (ความปรารถนา) อธิโมกข (ความตัดสิน ไมห วั่นไหวในอารมณ) ๒) อกศุ ลเจตสกิ หมายถึง เจตสิกฝายอกุศล เปนกลุมเจตสิกทป่ี ระกอบไดกบั จิตทีเ่ ปน อกศุ ล เทาน้นั กลุมอกุศลจติ มี ๑๔ ดวง แบงเปน ๕ กลมุ ในท่ีนจี้ ะแสดงเพยี งช่ือของกลมุ และเจตสิกในกลุม กลาวคอื ๑. กลุมโมหะเจตสิก ๔ ดวง (โมจตุกะ๔) ไดแ ก โมหะ (สภาวะหลง) อหริ กิ ะ (ภาวะของผไู ม ละอาย) อโนตตปั ปะ (สภาวะไมสะดุงกลัวตอผลของกายทุจรติ ) อทุ ธจั จะ (ภาวะของผูซ ดั สา ย) ๒. กลมุ โลภะเจตสิก ๓ ดวง (โลติกะ๓) ไดแ ก โลภะ (สภาวะอยากได) ทิฏฐิ (มิจฉาทิฏฐิ - สภาวะเห็นผดิ ) มานะ (สภาวะถือตัว) ๓. กลมุ โทสะเจตสิก ๔ ดวง (โทจตุกะ ๔) ไดแ ก โทสะ (สภาวะประทษุ ราย) อิสสา (สภาวะ ริษยา) มจั ฉริยะ (ภาวะของคนตระหน)่ี กกุ กจุ จะ (กรรมทน่ี า รงั เกียจ มสี ภาพเดอื ดรอนในภายหลัง) ๔. กลุมที่ทําใหหดหู ทอถอย (ถีทุกะ๒) ไดแ ก ถีนะ (ความทอ ถอย) มทิ ะ (ความเซ่อื งซมึ ) ๕. กลุม ความลงั เลสงสยั (วิจกิ จิ ฉา๑) ไดแ ก วิจิกจิ ฉา (มสี ภาพสงสัย) ๔๕ พระพุทธทัตตเถระ , อภิธมั มาวตาร , พระคนั ธสาราภิวงศ แปล, หนา ๙๑.

๔๐ ๓) โสภณเจตสิก หมายถึง กลมุ เจตสิกฝายดีงาม เปนกลมุ ท่ีประกอบไดก บั โสภณจิต (ยกเวน กลมุ อกุศล จติ และกลมุ อเหตุกจิตแลว จติ ท่ีเหลือชอื่ วา โสภณะจิต) โสภณเจตสกิ มี ๒๕ ดวง แบงเปน ๔ กลมุ ดงั นี้ ๑ โสภณสาธารณะเจตสกิ ๑๙ ไดแ ก สัทธา (สภาวะเช่อื ) สติ (สภาวะระลกึ ได) หิริ (สภาวะ ละอายตอ กายทจุ ริต เปนตน ) โอตัปปะ (สภาวะสะดุงกลวั ตอ ผลของกายทุจริต เปนตน) อโลภะ (สภาวะ ไมโลภ) อโทสะ (สภาวะไมป ระทษุ รา ย) ตัตตรมชั ฌตั ตตา (ความเปนกลางในธรรมน้นั ๆ) กายปสสัทธิ (ความสงบแหงขันธ) จิตตปสสัทธิ (ความสงบแหงจิต) กายลหตุ า (ความเบาแหงนามขันธ) จติ ตลหุตา (ความเบาแหง จติ ) กายมทุ ตุ า (ความออนแหงนามขนั ธ) จติ ตมทุ ุตา (ความออนแหง จติ ) กายกมั มญั ญตา (ความเหมาะสมในกิริยาแหงนามขันธ) จิตตกมั มญั ญตา (ความเหมาะสมในกิริยาแหง จติ ) กายปาคญุ ญตา (ความคลอ งแคลวแหง นามขนั ธ) จิตตปาคญุ ญตา (ความคลอ งแคลว แหง จิต) กายุชกุ ตา (ความเทย่ี งตรง แหงนามขนั ธ) จิตตชุ ุกตา (ความเทยี่ งตรงแหง จติ ) ๒. วิรตีเจตสกิ ๓ ไดแก สมั มาวาจาเจตสกิ สัมมากมั มนั ตะเจตสิก สัมมาอาชีวะเจตสกิ ๓. อปั มญั ญาเจตสิก ๒ ไดแ ก กรณุ าเจตสกิ (สภาวะทาํ ลายทุกขข องผอู นื่ ) มทุ ติ าเจตสิก (สภาวะยินดี) ๔. ปญญาเจตสิก ๑ ไดแ ก ปญ ญาเจตสกิ หรือปญญินทรียเจตสกิ (สภาวะรูโ ดยพิเศษ กระทํา อารมณใ หแ จม แจง เหมือนดวงประทปี ) การทีจ่ ติ และเจตสกิ จะประกอบกันไดจ าํ ตองมคี ณุ สมบตั ทิ ค่ี ลายกนั จึงอยใู นทีเ่ ดียวกนั ได เชน โลภเจตสกิ จะตองประกอบไดกับโลภะมูลจิตเทานั้น เม่ือประกอบกันแลวโลภะจิตดวงนี้จึงจะสามารถแสดงอํานาจ ความอยากไดออกมา โทสะเจตสิกก็ตองประกอบกับโทสะมูลจิตเทา นั้น โทสะเจตสิกจะประกอบกับโลภะ จิตไมได เพราะเปนสภาพธรรมท่ีตรงขามกัน คือ โลภะเจตสิกมีสภาพติดใจในอารมณ สวนโทสะเจตสิกมี สภาพประทุษรายทําลายอารมณ จึงเขากันไมได ในทํานองเดียวกัน เจตสิกฝายอกุศล ก็จะเขากับโสภณ เจตสกิ ก็ไมไ ดเ ชน กนั

๔๑ กลาวโดยสรุป ธรรมชาติของเจตสิกนั้นเกิดพรอมกับจิต หรือประกอบกับจิตเปนนิตย เม่ือ ประกอบแลว ทําใหจ ิตเปน บญุ (กุศล) หรือเปนบาป(อกศุ ล) ตามการเขาประกอบ เจตสิกแบง เปน ๓ กลุม คือ เจตสิกฝายกลาง เขาไดกับจิตทุกกลุม เรียกวา อัญญสมานาเจตสิก มี ๑๓ ดวง กลุมที่ ๒ คือ เจตสิก ฝายอกุศลไดแก อกุศลเจตสิกมี ๑๔ ดวง เขาไดกับ กลุมอกุศลจิตเทานั้น กลุมสุดทายคือเจตสิกฝายดีงาม เขาไดกบั กลมุ โสภณจิตเทาน้ัน โสภณเจตสกิ มี ๒๕ ดวง เบื้องตนผูเขียนขออธิบายเร่ืองจิตและเจตสิกไวเพียงเทาน้ี ความมุงหมายของการศึกษาจิตวิทยา ในพระไตรปฎก เพ่ืออธิบายคําสอนที่วาดวยเรื่อง จิต (นาม) กาย (รูป) กระบวนการรับรู (อายตนะและ ผัสสะ) และพฤติกรรมภายใน (กระบวนการทางจิต) และเพื่อเกิดประโยชนตอการนํามาประยุกตใชปรับ สภาพจิตใจของบุคคลผูอยูในหวงแหงทุกขได เนื่องจากสภาวะจิตใจของผูคนในสังคมประสบปญหาภาวะ บีบคั้นทางอารมณตาง ๆมากมาย การศึกษาจิตวิทยาในพระไตรปฎกจะชวยใหทานผูศึกษาสามารถกาว ขามอปุ สรรค และเผชิญกบั ปญหาตาง ๆไดโดยอาศยั พทุ ธธรรมเปนแสงสวางแหงชวี ิต คาํ ถามทบทวนประจาํ บท ๑ อธิบายความหมายและลักษณะของจติ มาใหเขาใจพอสงั เขป ๒ อธบิ ายความหมายและประเภทของเจตสิกมาใหเขาใจพอสังเขป ๓ อธบิ ายความสมั พันธระหวางจติ และเจตสกิ มาใหเ ขา ใจพอสังเขป

๔๒ เอกสารอา งอิงประจําบท ๑ พระไตรปฎ ก พระไตรปฎ ก เลมที่ ๑๖ สตุ ตันตปฎก สังยตุ ตนกิ าย นิทานวรรค. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบั มหาจุฬา ลงกรณราชวทิ ยาลยั . กรงุ เทพมหานคร : โรงพมิ พม หาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๓๙. พระไตรปฎก เลมท่ี ๑๙ สุตตันตปฎก สงั ยุตตนิกาย มหาวารวรรค. พระไตรปฎ กภาษาไทย ฉบบั มหา จุฬาลงกรณราชวิทยาลยั . กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพม หาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๓๙. พระไตรปฎก เลม ท่ี ๒๐ พระสตุ ตันตปฎก องั คตุ ตรนกิ าย เอกกนบิ าต. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบับมหา จฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพม หาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๓๙. พระไตรปฎก เลม ท่ี ๒๙ พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย มหานิเทส. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบับมหา จฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย, ๒๕๓๙. พระไตรปฎ ก เลม ที่ ๓๑ พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ปฏสิ ัมภิทามรรค. พระไตรปฎ กภาษาไทย ฉบบั มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๓๙. พระไตรปฎก เลมที่ ๓๕ พระอภธิ รรมปฎก วิภงั ค. พระไตรปฎ กภาษาไทย ฉบบั มหาจุฬาลงกรณ ราช วิทยาลยั . กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั , ๒๕๓๙. ๒ อรรถกถา ขทุ ทกนกิ าย สทั ธรรมปช โชติกา มหานเิ ทสอรรถกถา. พระไตรปฎก และอรรถกถาแปล . ฉบบั มหามกุฎ ราชวิทยาลัย พิมพครง้ั ที่ ๓. กรงุ เทพมหานคร : โรงพิมพม หามกฎุ ราชวิทยาลัย , ๒๕๓๖.

๔๓ ๓ หนังสือ บรรจบ บรรณรจุ ,ิ ผศ.รท. ดร. จติ มโน วิญญาณ. พมิ พค รั้งท่ี ๔, กรุงเทพมหานคร : สาํ นกั พิมพธรรสภา ,๒๕๓๗ พระพุทธทตั ตเถระ. อภิธัมมาวตาร. พระคนั ธสาราภวิ งศ แปล. กรุงเทพมหานคร : หา งหนุ สว นจํากัด ไทย รายวันการพมิ พ, ๒๕๔๙. พระอนุรทุ ธาจารย. พระคนั ธสาราภิวงศ. (ผูแ ปล). อภธิ มั มตั ถสงั คหะและปรมตั ถธปี นี. กรงุ เทพมหานคร : ไทยรายวนั กราฟฟค เพลท,๒๕๔๖. สจุ นิ ต บริหารวนเขตต. ปรมัตถธรรมสงั เขป จติ ตสังเขป และภาคผนวก. พิมพคร้ังที่ ๕. กรุงเทพมหานคร : โอ.เอส.พรนิ้ ติง้ เฮาส, ๒๕๕๓. สุจนิ ต บริหารวนเขตต. ปจจยั สงั เขป. กรงุ เทพมหานคร : มลู นิธิศกึ ษาและเผยแพรพระพุทธศาสนา, ๒๕๔๑ ระวี ภาวิไล,ศ.ดร. อภธิ รรมฉบับคนรนุ ใหม. กรงุ เทพมหานคร : มลู นธิ พิ ุทธธรรม, ๒๕๔๘.

๔๔ แผนการสอนประจาํ บทที่ ๓ เนือ้ หา ๖ ชั่วโมง บทท่ี ๓ โครงสรางของชีวติ : ขันธ ๕ หลักธรรมขันธ ๕ : ความสมั พันธระหวา งกายกับจติ สุขภาพทางจติ ในจิตวิทยาพทุ ธศาสนา หลกั ธรรมขนั ธ ๕ : ความสัมพนั ธระหวา งขนั ธตาง ๆ ขันธ ๕ กบั อปุ าทานขนั ธ ๕ ขอ สงั เกตทางจิตวิทยา คาํ ถามทบทวนบทท่ี ๓ เอกสารอา งอิงประจาํ บท วตั ถปุ ระสงคเ ชงิ พฤตกิ รรม หลังจากเรียนจบบทน้ี นิสติ ๑ รู เขา ใจและสามารถอธิบายความหมายของขนั ธ ๕ และอปุ าทานขนั ธ ๕ได ๒ รู เขา ใจและสามารถอธิบายความสัมพนั ธระหวา งขนั ธตา ง ๆได ๓ สามารถประยกุ ตค วามรูท ่ไี ดไปใชใ นชวี ิตประจาํ วนั วิธีสอนและกจิ กรรม ๑ ศึกษาเอกสารคาํ สอนบทท่ี ๓ ๒ วิธสี อนแบบอภปิ รายเนื้อหา ซกั ถาม ๓ ศึกษาคน ควาดวยตนเอง

๔๕ ๔ รว มวิเคราะหและอภิปรายขอมูลจาก PowerPoint หนา ชั้นเรยี น ๕ สรุปเน้อื หาการเรยี นการสอนทุกคร้งั ๖ ทําคําถามทบทวนทายบท และนําผลที่ไดจากการวิเคราะหความรูความเขาใจของนิสิตมา ปรบั ปรุง สื่อการเรยี นการสอน ๑ เอกสารคาํ สอนบทท่ี ๓ ๒ PowerPoint ๓ แบบฝกปฏิบตั ิ ๔ เครอื่ งคอมพิวเตอร การวัดผลและประเมินผล ๑ สงั เกตการณก ารมีสวนรว มและการแสดงความคิดเห็นของนสิ ิต ๒ สังเกตความตั้งใจเรียน การตัง้ คาํ ถาม/ตอบคาํ ถาม ๓ การทาํ คําถามทบทวนทายบท

๔๖ บทท่ี ๓ โครงสรา งของชวี ติ : ขันธ ๕ หลักธรรมขันธ ๕ : ความสมั พันธระหวา งกายกับจติ ปญหาเร่ืองจิตของมนุษยคืออะไร เปนส่ิงเดียวกันหรือคนละส่ิงกับกาย เปนปญหาที่ไดรับความ สนใจมาตั้งแตสมัยพุทธกาล ในพระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มัชฌิมปณณาสก จูฬมาลุงโกยวาทสูตร ได บันทึกไววาทานพระมาลุงกยบุตรกราบทูลถามปญหาลักษณะน้ีกับพระพุทธเจา ดวยปญหา ๑๐ ประการ ท่ีพระพุทธเจาไมทรงพยากรณ ไดแก โลกเที่ยง โลกไมเท่ียง โลกมีที่สุด โลกไมมีที่สุด ชีพก็อันน้ัน สรีระก็ อันนั้น ชีพอยางหนึ่ง สรีระอยางหน่ึง สัตวเบ้ืองหนาแตตายไปมีอยู สัตวเบ้ืองหนาแตตายไปไมมีอยู สัตว เบอ้ื งหนาแตตายไปมีอยูก ็มี ไมม ีอยกู ็มี สตั วเ บ้ืองหนา แตตายไปมอี ยกู ็มิใช ไมมีอยกู ม็ ิใช45๔๖ ขอความท่ีวา “ชีพก็อันนั้น สรีระก็อันน้ัน ชีพอยางหน่ึง สรีระอยางหน่ึง” มาจากภาษาบาลีวา “ชีว ต สรรี นฺตปิ  อฺ ชวี  อฺ สรรี นฺตปิ  โหติ”๔๗ คําวา ชีวํ หรือ ชีวะ มีปรากฏเปนองคความรูอยูในคัมภีรพระเวทของศาสนาพราหมณเกี่ยวกับ ชวี าตมัน47๔๘ ซ่ึงเปน วิญญาณของคนแตละคนทีจ่ ะตอ งเวยี นวา ยตายเกดิ ปญหาท่ีพระมาลุงกยบุตรทูลถามพระพุทธเจาสามารถอธิบายความไดวา พระมาลุงกยบุตร ตองการทราบวา กาย (สรรี ) กบั วญิ ญาณ หรอื จิต (ชวี )ํ เปนส่งิ เดียวกนั หรอื เปน คนละส่งิ กนั พระพุทธองคปฏิเสธที่จะพยากรณปญหาดังกลาวนี้ การท่ีพระพุทธองคทรงนิ่งและปฏิเสธไมต อบ ปญหาในขณะนั้น ไมไดหมายความวาคําถามเหลาน้ีไมมีคําตอบ แตเปนเพราะวาการจะเขาใจคําตอบตาม หลักการของพระพุทธศาสนาอยางถูกตองตามความเปนจริงน้ัน ตองใชเวลาศึกษาเรียนรูเพื่อทําความ เขาใจ ตางจากการถกปญหาทางปรัชญาที่อาศัยตรรกะหรือการใชเหตุผลเทาน้ัน อีกท้ังการพยากรณ ๔๖ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๔๗-๑๕๒/๑๑๗-๑๒๒. ๔๗ ม.ม. (บาลี) ๑๓/๑๔๗/๑๔๓. ๔๘ เดือน คําดี,รศ.ดร., ศาสนศาสตร, พิมพค รง้ั ที่ ๒, (กรงุ เทพมหานคร : สาํ นักพิมพ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร), ๒๕๔๕, หนา ๗๐.

๔๗ ปญหาดังกลาวทรงดําริวาไมเปนเพื่อความดับทุกข เพ่ือความสงบย่ิง เพื่อนิพพาน พระองคจึงทรงไม พยากรณ และทรงเปรียบผูที่ถามปญหาลักษณะน้ีวาเหมือนคนถูกยิงดวยลูกศรอาบยาพิษ นายแพทยผู ชํานาญมาผาตัดให กลับไมตองการ แตตองการทราบวาใครคือผูยิง ลูกศรอาบยาพิษทํามาจากวัสดุอะไร จนในท่ีสดุ ตองถึงแกค วามตาย48๔๙ อยางไรก็ตาม ความสัมพันธระหวางกายกับจิตมีปรากฏในพระสุตตันตปฎก สังยุตตนิกาย ขัน ธวารวรรค ซ่ึงพระพุทธองคตรัสสอนนกุลปตคฤหบดีถึงบุคคลสองลักษณะ คือ บุคคลผูมีกาย กระสับกระสายดวยและมีจิตกระสับกระสายดวย อีกลักษณะหนึ่งคือ บุคคลผูมีกายกระสบั กระสายแตหา มจี ิตกระสับกระสา ยไม49๕๐ คําสอนดังกลา วนแี้ สดงใหเห็นวาความสัมพนั ธร ะหวางกายกับจิตในพระพุทธศาสนามี ๒ ลกั ษณะ คอื ๑. กายและจิตมีความสมั พันธเ กย่ี วเนื่องซึง่ กันและกนั เชน เมอื่ กายปว ย จติ ยอมเจ็บปวย ลักษณะดงั กลา วนป้ี รากฏในบคุ คลทัว่ ไป ดังตัวอยางจาก ศ.นพ.ประเวศ วะสี ทานเปนนายแพทยทางดานโลหิตวิทยา เคยเลาวา มีผูชาย คนหน่ึงนอนเปลตัวซีด ไมมีเร่ียวแรงเดินมาหาหมอ ตองใหคนเข็นรถมา ทานซักถามคนไขสักพัก ก็พูดกับ นักศึกษาแพทยวา คนไขรายนี้เปนพยาธิปากขอเทาน้ัน รักษางาย ใหกินธาตุเหล็กเดี๋ยวก็หายวันหายคืน ปรากฏวาคนไขลกุ ข้ึนมาไดเองเลย แลวพูดดวยสีหนาสบายใจวา “ถาคุณหมอคิดวามนั งายอยางนี้ ผมก็ไม ตอ งใชเ ปลน้แี ลวละ ” แลวเขน็ เปลออกไป เรี่ยวแรงกลบั มาทันท5ี0๕๑ ๒. จิตเปนอิสระเหนือกาย เชน แมกายปวย แตจิตไมเจ็บปวย ยังคงสดชื่นเบิกบานไดเสมอ ซ่ึง ลกั ษณะดังกลา วนีป้ รากฏในพระอริยบคุ คล และบคุ คลผูฝก จติ มาดีแลว ดังปรากฏใน นกุลปตาสูตร วาดวยกายเปรียบดวยฟองไข สมัยนั้น พระผูมีพระภาค ประทับอยู ณ เภสกฬาวัน (ปาเปน ที่นางยกั ษช่อื เภสกฬาวนั อยูอาศัย) ครั้งน้นั คหบดีช่ือนกุลบิดา ๔๙ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๕๐/๑๑๙-๑๒๐. ๕๐ ส.ํ ข. (ไทย) ๑๗/๑-๕/๑-๔. ๕๑ พระไพศาล วสิ าโล, สขุ เหนือสขุ , (กรงุ เทพมหานคร : เนช่ันบุคส) , ๒๕๕๔, หนา ๑๓-๑๔.

๔๘ เขาไปเฝาพระผูมีพระภาค ไดกราบทูลพระผูมีพระภาควา “ขาพระองคเปนผูแกเฒา เปนผูใหญ ลวงกาลผานวัยแลวโดยลําดับ มีกายกระสับกระสาย เจ็บปวยเนืองๆ พระพุทธเจาขา ขอพระผูมี พระภาคตรัสสอนขาพระองค ดวยธรรมที่เปนไปเพื่อประโยชน เพื่อความสุขแกขา พระองคตลอด กาลนานเถดิ ” พระผูมีพระภาคตรัสวา “คหบดี อันที่จริง กายน้ีกระสับกระสายเปนดังวาฟองไข อัน ผิวหนังหุมไว บุคคลผูบริหารกายน้ีอยู พึงรับรองความเปนผูไมมีโรคไดแมเพียงครูเดียว เพราะ เหตุนั้นแหละ ทานพึงศึกษาอยางนี้วา เมื่อเรามีกายกระสับกระสายอยู จิตของเราจักไม กระสบั กระสา ย ทา นพงึ ศึกษาอยา งน้แี ล”๕๒ ดังที่พระพุทธองคตรัสสอนนกุลบิดาคหบดี แลวพระสารีบุตรมาอธิบายขยายความใหนกุลบิดา คหบดีเขาใจในความจริงระดับปรมัตถวาทั้งกายและจิตมีความแปรปรวนเปนธรรมดา เมื่อยึดม่ันถือมั่น ยอมทําใหเกิดโสกะ ปริเทวะ ทุกข อุปายาส เมื่อรูป เวทนา สัญญา สังขาร และวิญญาณแปรปรวนเปน อยา งอ่นื ไป ท้ังกายและจิตยอมกระสับกระสาย แตอ ริยสาวกของพระผมู พี ระภาคผูตั้งอยใู นความไมยึดม่ัน ถือม่ันในรูป เวทนา สัญญา สังขารและวิญญาณ เม่ือมีความแปรปรวนเปนอยางอื่น โสกะ ปริเทวะ ทุกข โทมนัส และอุปายาส ยอมไมเกิดข้ึน แมมีกายกระสับกระสาย แตหาเปนผูมีจิตกระสับกระสายไม52๕๓ น่ี แสดงใหเห็นวาพระพุทธองคใหความสําคัญเร่ืองของจิตใจเปนหลัก แมกายจะเจ็บไข ก็ตองรักษาใจไวใหดี ใหใ จเปนอสิ ระเหนอื จากกาย กรณีตัวอยางในสมัยปจจบุ ันกม็ ี ดังที่ พญ.อมรา มลิลา ไดเลาไววา คนไขรายหน่ึงเปนมะเร็งลําไส ปวดมากจนยาแกปวดคุมไมอยู แตเขาเปนคนท่ีปฏิบัติธรรมมา พอปวดมาก ๆ คนไขใชสติกําหนดดูกายที่ เจ็บปวด ปรากฏวาความทุกขท่ีจิตหายไป เห็นแตกายท่ีเจ็บปวด แตใจไมไดรูสึกเจ็บปวดดวยเลย เหมือนกับการเฝาดูคนอ่ืนที่กําลังเจ็บปวดอยู เมื่อจิตแยกออกจากกาย จิตก็จะบรรเทาจนกลายเปนปกติ 53๕๔ ลักษณะดังกลาวน้ี คือลักษณะของบุคคลที่ฝกจิตมาดีแลว มีสติรูแจงสภาพธรรมวาเปนไปตามกฎของ ไตรลักษณ วาไมเที่ยง เปนทุกข ไมมีตัวตนบุคคลเราเขาใหควรยึดมั่นถือมั่นไว จึงทําใหเกิดความรูแจง ๕๒ สํ.ข. (ไทย) ๑๗/๑/๑ ๕๓ ดรู ายละเอียดใน ส.ํ ข. (ไทย) ๑๗/๒-๖/๒-๕. ๕๔ พระไพศาล วสิ าโล, สขุ เหนือสขุ , หนา ๑๕.