"Монголын соёл, урлаг судлал" сэтгүүл 45-р боть

МОНГОЛ УЛСЫН СОЁЛ УРЛАГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ СОЁЛ УРЛАГ СУДЛАЛЫН ХҮРЭЭЛЭН ISSN 2310-9114 Tomus XLV Fasciculus 1-23 2022 он



MONGOLIAN NATIONAL UNIVERSITY OF ARTS AND CULTURE RESEARCH INSTITUTE OF CULTURE AND ARTS JOURNAL OF ARTS AND CULTURAL STUDIES IN MONGOLIA Tomus 45 Fasciculus 1-23 ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË ÁÎÒÜ XLV ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ 2022

ISSN 2310-9114 ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÇªÂ˪ËÈÉÍ ÄÀÐÃÀ Ý. Ñîíèíòîãîñ ÑÓÈÑ-èéí çàõèðàë, äîêòîð (Ph.D), ïðîôåññîð НАРИЙН БИЧГИЙН ДАРГА Ц. Цэвэгсүрэн СУИС-ийн Эрдэм шинжилгээ, инновацын газрын дарга, доктор (Ph.D), дэд профессор ГИШҮҮД Д. Мандах СУИС-ийн СС-ийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор (Ph.D), дэд профессор Б. Оюунбадрах СУИС-ийн ХУС-ийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор (Ph.D), дэд профессор А. Баярмэнд СУИС-ийн ТУС-ийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Н. Содном СУИС-ийн БУС-ийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Г. Мөнхбаяр СУИС-ийн РТМУС-ийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Г. Мөнхцэцэг СУИС-ийн Гадаад хэлний институтийн эрхлэгч Ж. Хулганаа СУИС-ийн Гадаад хэлний институтийн ахлах багш ДУГААРЫГ ЭРХЭЛСЭН Г.Дүүриймаа СУИС-ийн Эрдэм шинжилгээ, инновацын газрын мэргэжилтэн Монгол Улсын Соёл Урлагийн их сургууль, Эрдэм шинжилгээ, инновацын газар Хаяг: Улаанбаатар, Чингэлтэй дүүрэг, 6-р хороо, СУИС-ийн хичээлийн I байр Утас: 976-11-323890, 976-70137060 Факс: 976-11-325205 Цахим хаяг: [email protected] МОНГОЛЫН СОЁЛ, УРЛАГ СУДЛАЛ. БОТЬ XLV УЛААНБААТАР 2022. Хэвлэлийн эх бэлтгэсэн: Д.Мягмарцэцэг Бодит хэвлэлийн хуудас: 14.06 х.х Тооцооны хэвлэлийн хуудас: 18.14 х.х Хэвлэсэн үйлдвэр: Линограф ХХК Цаасны хэмжээ: 70х100 1/16, 176 x 250 Хэвлэлтэд: 2022 оны 12-р сар Монгол Улсын Соёл, Урлагийн их сургууль, 2022 Printed in Mongolia

АГУУЛГА ДОКТОРАНТЫН НАМРЫН УЛИРЛЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭ-ОНОЛ ПРАКТИКИЙН ХУРАЛ Амаржаргал М., Даваасүрэн Д. Тодорхой бус эгшгийн өндөрлөгтэй хөгжимдүүрт холбогдох зарим нэр томьёоны хэрэглээ.............................................................................. 12 Ганпүрэв Д., Цэзэн Ж. Морин хуурын ангилал, түүхэн хувьсал ба хүрэн халзан хуурын үнэ цэнэ... 18 Должинсүрэн Ш., Мөнхцэцэг Б. Монголчуудын төрт ёс, дипломат харилцаан дахь бүсний үүрэг.................... 30 Дорноо Б., Соронзонболд С. “Найман аялгуу”, “Баавар асар”-ын харьцаа холбоо (Ахмад урлагчдаас авсан аман сурвалж дээр)................................................... 43 Маралмаа Г., Эрхэмтөгс Ж. Соёл урлагийн салбарын уран бүтээлчдийн талант менежментэд хийсэн судалгааны зарим үр дүн......................................................................... 51 Мөнхтуул Д., Долгорсүрэн Ж. Театрын тэмдэг зүйн онолын зарим үзэл баримтлалын тойм.......................... 61 Наранханд Ц., Дулам С., Мөнхбадрал Б. Байгальтай харьцах соёлын уламжлал хууль эрх зүйд туссан нь.................... 70 Номуунаа Б., Оюунбадрах Б. Хөгжимчний тайлбарлалд боловсруулгын үүргийг тодорхойлох нь............... 79 Өлзийцэрэн С., Мөнхцэцэг Б. Үлэг гүрвэлийн сэдэвт монгол маркийн тойм судалгаа.................................... 92 Хөгжилт Д., Цэвэгсүрэн Ц. Дөрвөн утаст хуурын төрөл, тэдгээрийн онцлогийн тухайд.......................... 111 Тунгалаг Г., Батсайхан Д. Театрын боловсролоос драмын боловсролыг зааглах нь................................ 117 Чэн Сиюань., Гэрэлт Н. Орчин үеийн эмэгтэйчүүдийн хувцас дахь ясан бичгийн график дизайны практик хэрэглээ.................................................................................. 128 Гүн Юй. “Аолугуя” мюзикл жүжгийн уламжлалт соёлыг инновацад оруулах нь....... 136 5

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ МАГИСТРАНТЫН НАМРЫН УЛИРЛЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭ-ОНОЛ ПРАКТИКИЙН ХУРАЛ Алтантуяа Ж., Отгонбаяр Ч. Монголын телекино үйлдвэрийн уран бүтээлүүдийн төрөл зүйлд хийсэн судалгаа............................................................................. 142 Бэрцэцэг Ц., Чулуунцэцэг Ц. Монгол ардын уртын дууг заан сургах уламжлалт арга................................. 155 Гоёхон С., Содном Н. Уйгурын аягатай бүжгийн хэв маяг, онцлог..................................................... 162 Одончимэг Б., Мөнгөнцэцэг М. “Хүүхдийн сэтгэхүйд бүжиг нөлөөлөх нь” /6-12 нас/..................................... 169 Содоо Э., Батбаатар Г. Ёо үндэстний бүжгийн соёл, заах арга зүй...................................................... 178 Ханд Д., Болор Г. Хэт богино долгионы радио нэвтрүүлгийн судалгаа...................................... 184 Хөхмөчир У., Чулуунцэцэг Ц. “Хүлгийн шинж” уртын дууны судалгаа.......................................................... 192 Цэлгэр Х., Ариунаа Х. Хүрээ хошууны ардын дууны тухай /“Чойжи-Осор” дууны жишээн дээр/................................................................ 199 Мөнхзул А., Нандинбилиг Г. Дархад бөөгийн хууч домгийн өгүүлэмжийн онцлог...................................... 208 Мөнхжаргал О., Мөнхзаяа Г. Лувсанчойнзингийн намтар, зохиол бүтээлийн товч...................................... 218 6

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË CONTENT SCIENTIFIC-THEORETICAL AND PRACTICAL CONFERENCE FOR DOCTORAL STUDENTS (AUTUMN) Amarjargal M., Davaasuren D. Usage of certain terms relating to unpitched musical instruments......................... 12 Ganpurev D., Tsezen J. Horse-headed fiddle classification, its historical evolution, and the value of the horse-headed fiddle “Khuren Khalzan” ............................................. 18 Doljinsuren Sh., Munkhtsetseg B. The role of the belt in Mongolian state protocol and diplomatic relations............. 30 Dornoo B., Soronzonbold S. The relationship between “Eight melodies” and “Baavar Asar” (Based on oral tradition from senior artists)........................................................... 43 Maralmaa G., Erkhemtugs J. Research results on the talent management of artists in culture and arts field ...... 51 Munkhtuul D., Dolgorsuren J. Review of key concepts in theatre semiotics.......................................................... 61 Narankhand Ts., Dulam S., Munkhbadral B. How culture and tradition regarding nature are reflected in modern law............... 70 Nomuunaa B., Oyunbadrakh B. Defining the role of editing in a musician’s interpretation..................................... 79 Ulziitseren S., Munkhtsetseg B. A research overview of Mongolian stamps on the theme of dinosaurs.................. 92 Hugejiletu D., Tsevegsuren Ts. The types of four-stringed fiddles and their characteristics.................................. 111 Tungalag G., Batsaikhan D. Distinguishing theatre education from drama education...................................... 117 Siyun Chen., Geriletu The design practice of oracle bone inscriptions in modern women’s clothing..... 128 Gong Yu Involving the traditional culture of the musical play “Aoluguya” into innovation.................................................................................. 136 7

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ SCIENTIFIC-THEORETICAL AND PRACTICAL CONFERENCE FOR GRADUATE STUDENTS (AUTUMN) Altantuya J., Otgonbayar Ch. Research on the different genres of films by the Mongolian telekino studio....... 142 Bertsetseg Ts., Chuluuntsetseg Ts. Traditional training methods to teach Mongolian folk long-song........................ 155 Gui Hanna., Sodnom N. Styles and characteristics of Uighur traditional dance with bowls....................... 162 Odonchimeg B., Munguntsetseg M. “Impacts of dancing on children’s thought processes” (6-12 years old).............. 169 Su Du., Barbaatar G. Yo peoples’ national dance culture and teaching methods................................... 178 Khand D., Bolor G. Research on the fm radio broadcasting ................................................................ 184 Huhemuqier., Chuluuntsetseg Ts. Research on the folk long-song “Characteristics of a steed”................................ 192 Qiligeer., Ariunaa Kh. On the folk songs of Khuree and Khoshuu genres /illustrated by the song “Choiji-Osor”/................................................................. 199 Munkhzul A., Nandinbilig G. Motifs of legendary stories of darkhat shamans................................................... 208 Munkhjargal O., Munkhzaya G. Biography and work summary of Luvsanchoinzin............................................... 218 8

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË СОДЕРЖАНИЕ ТЕОРЕТИКО-ПРАКТИЧЕСКАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ ДОКТОРАНТОВ (ОСЕННИЙ СЕМЕСТР) Амаржаргал М., Даваасүрэн Д. Использование некоторых терминов, относящихся к инструментам с неопределенной высотой звука........................................................................... 12 Ганпүрэв Д., Цэзэн Ж. Классификация и историческая эволюция инструмента морин хуур, ценность «буро-лысого» хуура...................................................... 18 Должинсүрэн Ш., Мөнхцэцэг Б. Роль пояса-кушака в государственном церемониальном этикете и в дипломатических отношениях монголов........................................................... 30 Дорноо Б., Соронзонболд С. Взаимосвязь “Восьми мелодий” и «Баавар Асар». (На основе устных источников от ветеранов исполнителей)........................... 43 Маралмаа Г., Эрхэмтөгс Ж. Результат работы некоторых исследований представителей культуры и искусства в области талант менеджмента...................................... 51 Мөнхтуул Д., Долгорсүрэн Ж. Обзор некоторых концепций теории театральной семиотики.......................... 61 Наранханд Ц., Дулам С., Мөнхбадрал Б. Отражение в законе культурных традиций отношения человека к природе.. 70 Номуунаа Б., Оюунбадрах Б. Определение роли редактирования в интерпретации музыканта.................... 79 Өлзийцэрэн С., Мөнхцэцэг Б. Обзорное изучение монгольских марок на тему динозавров........................... 92 Хөгжилт Д., Цэвэгсүрэн Ц. О видах четырехструнных скрипок и их особенностях.................................. 111 Тунгалаг Г., Батсайхан Д. Разграничение драматического образования от театрального образования....117 Чэн Сиюань., Гэрэлт Н. Практическое применение орфографического дизайна в современной женской одежде............................................................................ 128 Гүн Юй. Вовлечение традиционной культуры музыкального спектала «аолугуя» в инновацию...................................................................... 136 9

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ ТЕОРЕТИКО-ПРАКТИЧЕСКАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ МАГИСТРАНТОВ (ОСЕННИЙ СЕМЕСТР) Алтантуяа Ж., Отгонбаяр Ч. Исследование жанров произведений в телекиноиндустрии Монголии........ 142 Бэрцэцэг Ц., Чулуунцэцэг Ц. Традиционный метод обучения Монгольской народной протяжной песни................................................................................................. 155 Гоёхон С., Содном Н. Стили и особенности уйгурского танца чаша с чашками............................... 162 Одончимэг Б., Мөнгөнцэцэг М. “Влияние танца на мышление детей” (6-12 лет)............................................. 169 Содоо Э., Батбаатар Г. Национальная танцевальная культура народа Йо и методика обучения ...... 178 Ханд Д., Болор Г. Исследование ультракоротковолнового радиовещания.................................. 184 Хөхмөчир У., Чулуунцэцэг Ц. Исследование протяжной песни “Хулгийн шинж” ......................................... 192 Цэлгэр Х., Ариунаа Х. О народных песнях местностей хурэ хошуна (на примере песни “Чойджи-Осор”)................................................................. 199 Мөнхзул А., Нандинбилиг Г. Мотивы преданий дархатских шаманов........................................................... 208 Мөнхжаргал О., Мөнхзаяа Г. Биография и краткие произведения лувсанчойнзина...................................... 218 10

ДОКТОРАНТЫН НАМРЫН УЛИРЛЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭ-ОНОЛ ПРАКТИКИЙН ХУРАЛ

JOURNAL OF ARTS AND CULTURAL STUDIES IN MONGOLIA Mongolian National University of Arts and Culture Research Institute of Culture and Arts Tom.45 2022 Fasc.1 ТОДОРХОЙ БУС ЭГШГИЙН ӨНДӨРЛӨГТЭЙ ХӨГЖИМДҮҮРТ ХОЛБОГДОХ ЗАРИМ НЭР ТОМЬЁОНЫ ХЭРЭГЛЭЭ Амаржаргал М.* Даваасүрэн Д.** Хураангуй: Монголчууд өөрсдийн амьдрал ахуй, зан үйл, хөгжмийн урлагт тодорхой бус эгшгийн өндөрлөгтэй ямар хөгжимдүүрийг ямар байдлаар хэрэглэдэг, түүнд холбогдох нэр томьёо болон бусад нэршлийг судалгаа, уран бүтээлд ямар түвшинд хэрэглэдэг, тэдгээрийг бичгийн сурвалжид хэрхэн тэмдэглэсэн талаар тодруулах зорилгоор эл өгүүллийг бичсэн болно. Түлхүүр үг: эгшгийн өндөрлөг, цохивор хөгжимдүүр, хэмнэл Оршил Дэлхий нийтийн хөгжмийн урлагт эгшгийн өндрийн тухай ойлголтыг “pitch” буюу авиа тон, дууны хүч, далайц гэсэн утгатай үгээр томьёолдог1 бол орос хэлэнд “высота звук” хэмээн томьёолдог. Эгшгийн өндрийг тодорхой ба тодорхой бус өндөрлөгтэй гэж хоёр ялгадаг ба үүнийг хэлбэлзлийн давтамжаар тодорхойлдог2 байна. Энэхүү “тодорхой эгшгийн өндөрлөг”-ийг “pitched” гэх ба “тодорхой бус эгшгийн өндөрлөг”-ийг “unpitched” хэмээн томьёолдог байна. Дуу шуугиан физикийн үүднээс механик хэлбэлзэл болох бөгөөд дууны долгион нь агаарт даралтын хэлбэлзлийг бий болгодог. Уг хэлбэлбэл нь сонсголын эрхтнээр дамжин тархинд очиж боловсруулагдан чанга сул авиа болон сонсогддог. Дууны үндсэн тодорхойлогч нь түүний давтамж байдаг. Энэхүү давтамжийн түвшний хэмжээнээс хамаарч дууны долгион янз бүрээр мэдрэгддэг3 байна. Хүн 1 секундэд 16-20.000 хэлбэлзлийн давтамжийг сонсож чаддаг бол тодорхой өндөрлөгтэй нь 16-4000 хэлбэлзлийн давтамжтай. Энэ давтамжийн тоо хэдий чинээ олширно төдий чинээ эгшиг өндөрсдөг. Харин хүний сонсож чадах хамгийн бага дуу чимээ нь 1,000Гц давтамжтай, 20мкПа даралттай байдаг. Харин өвдөлт * Амаржаргал М., СУИС-ийн Хөгжмийн урлагийн сургуулийн докторант ** Даваасүрэн Д., Доктор (Ph.D), дэд профессор. 1 AnssiKlapuri, “Introduction to Music Transcription”, in  Signal Processing Methods for Music Transcription, edited by AnssiKlapuri and Manuel Davy, 1–20 (New York: Springer, 2006): p.8. ISBN 978-0-387-30667-4. 2 Жанцанноров Н. Хөгжмийн онолын нэр томьёоны хураангуй тайлбар толь.- УБ., 1996.- Х.21. 3 http://soundbarrel.ru/ 12

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË мэдрэхгүйгээр сонсож чадах хамгийн их дуу 100Па даралттай байх ба өвдөлтийн босго хэмжээ нь 130дБ (децибел)4 байдаг байна. Тус судалгаанд ажиглалтын аргыг гол болгон ашигласан ба гол зорилго нь “тодорхой бус эгшгийн өндөрлөгтэй хөгжимдүүр”-ийн хэрэглээ, тэдгээрт хчоилглбэоггддҮэонхнэ.ндэсрэнтохмэьсёэогсудалгааны эргэлтэд хэрхэн бичигдсэн талаар тодруулахад 1. Хөгжимдүүрийн хэрэглээ Өрнө дахины хөгжмийнҮнодсйэлнгохлэстэг дахь тодорхой бус эгшгийн өндөрл Үндсэн хөнбххөөьөүэрггрсжжтсэ“1Өгдииd.өр иммrөнйuдХрдөmүнсөүүдгд,үөрижарвйнхиcньинсмaониsьдөыхtёүвaиэлүnнхохсрeхэоөоиtднёгsсйэжл,хнэходмцхаоcэиэмсоyэйрхmанхэицагавbорлмооaхэчйарlэилsаөх,вгрөөочогрлgржөтoөиөхnөдмрөgрадг,өхжүтьөүөиmррртмтaотөдхrөдлaаүротcмүөрэaахлрйsатот,рэйбдйхааtбайrгбумiхaбасаnайтаэхgэаргдlлшдeтгт,эаагаэлгийртwйба.ннoайьТ.oуөэdэлдндТbсдггlэүэөoдээнргcэрдлэkрөээ,энсгрэттьэсtэээaйнусхmласbмoүгuинrйдinнэeст”түэ5гн 1. Хөгжххиөаммгжгдииүйүмнрдтиүүйүгнрээихмйээгрлэхнгаьлмэ“рэdуruуmлд, аcгasбtaаnйeнtsа,.c(yЗmурbaаlгs,1g)ong, maracas, triangle, woodblock, Өрнө дtаaхmиbнoыurinхeө”5гзжэмрэигйхнөгжоиймлдгүоүлртийгдаххамьрутуолдаогрхбаоййна.б(уЗсураэгг1ш) гийн өндөрлөгтэй жимдүүр нь ихэнхдээ цохивор хөгжимдүүрт хамаардаг ба эдгээр нь улс үндэстэн бүрт сдийн өв соёлоос хамаарч өөр өөр төрөлтэй байх талтай. Тэдгээрээс хамгийн түгээмэл “drum, castanets, cymbals, gong, maracas, triangle, woodblock, tambourine”5 зэрэг жимдүүрийг хамруулдаг байна. (Зураг 1) Зураг 1. ТодорЗхуорйабгу1с.эТгошдгоирйхноөйнбдуөсрлэөгшгтгэиййнхөөгнждөирмлдөүгүтрэй хөгжимдүүр ЭдгЭээдргээхрөгжхиөмгджүиүмридйүнүртиуйхнайдтухнаайридйвнчаирлисайнвчсиулдсаалнгаасухдиайлггдасаэнхитайлгадасрэн талаар сбуүдраэлнжсуадмалжжааагмүжйаатгуүлй бтиулд бэиндэ эундэаауддаахдөгхжөигжмидмүдүүрүирйинйннэнрэшршллииййгг ммоонголл хэлэнд бу нхээлрэлнэдхибйугулэграхнэмнэброллэхгиойсгонэгрүхйэ.мХбаорлигносэоднггэүэйр. хХөагржинимэддүгэүэррийхгөгхжэирмэгдлүэүэритйаглаас нь авч сххуэүррүэгхгудлуүэлүэдитэйадлнЗадуарөэсаэмгрннх1ьө.ахТхвөочгнджоүарзисвхмноэыдлйүбсүбуурсортглээугойшувлгасиидрййионнллөөдднмдунөубрөулчхөюингмтауэсээн3йы-гх5аөбргножглааиодсмавнгсды,рүиүохржлүдиүлбхутдюөүсуүтд3эйэ-5дхнэдалэсбэнэрырх хөгжимдү ахдиийлцтдэйу,у ячнизмбэүэргиайрнгамдаатге,рииажлаиалр тхөисйтгэдйсэхнэлзбэмэрсгхийигйцхтаэрйах, ,яхнүзрбтэүхримйэндрмэхаүтйегриалаар хий Эдгээр зххэөөмггжсжгүиүмйлэгдхүхзүоарррииайлхнг,оохтруүдхруатуйэхдхөгмнжэамдририйэйнхвүчбйиогллосвхасөнргожлсыүуүднлахлэихгчаэазэолхдрихйлэгродэгослэрэнгддэтухауүлүанхаөрбгожлбгмүоирнэйнн боловср алж амжаагхтүиүйлчхэтүэуүллдашбхиигэдлраээжгнлбээагйудндэаах.аТүдуүхнхайөблгобжлаиглмотнэддүэтүнүрдлияхймүнаүрннаээшргэшинглхлиөайгжжгммбиаоййнннгхаоэ.млнТхэулэхилйаэйгнлддабгабулууултлаэнгдаэннд ямар лэхийг эрхэхтхмөүөгггбэжжоэиммлмгэилдойүсанүошлниэхггхэүлхмйаэж.нлэХбблэаарийрэнйиэагрн. Бшдэааадгггагшуэнуэуарлсунрахы,нөдхугхүжуүөтихгмэмждодидэү,дмүтгдрэрүэиирүнйглхглөэ,гхбжэөирхммэбглдөлүбрэүэзэррэиэртйэаэгрглгхааөашрсгтжаангиашьмхүударүувэүрчлр,цүиэйдзжгвуэулт мод, тр уулийн өмбнмөөэмдхэбрнөсарнсэнэзырэ,рмбэоөгнлоххвөөсггржжомилидмйднүбхүуэрюминуйэлг3и-й5тгүндгааэсгэанмныэдлухуүарүшахйдихүголүрадожэлддлдбоэагэйорнххаи.йхсөБнгэажэгриамхөднгүажүсинрмтыэйхүүхэд л дуу чимээхсөогнгажсрогихамдсдаоүгё,үлритижөйлигөлвгштаөирсхттиаэйайнххсүэарлцэбулэуцртээхждинйимцйэтдэуэйрра,сняннсэзэтрбг,эүмрмжиө,йннбүхмтөэагэтжлечмрибаййлндаахлрэмххөнигэйжлгиидхйс,эгндаган ду сгийг харахо,рохлүдрлтоэгхо хмиэйдсрнээхэүрйхгөгхжөгижмүсүолнэсхохзосроиёлгтоөолрөвдшуиухихйөнгжсамциуйунтэбдонлиойвсурроалныснэтгэмж, бү жээмлидйнхэрхээгмлбхн45э аүэгйрлддэиэМhэахtйtөлpүгтнsэү:хт/л/ндэөwнэагwдхгжб.w,уои.хуeлхdлөгu,аго.xжхннuөnмtгхaтиж.өүgйaмглнlж/хиUүойиnүннмpоiдtаcалүhмшыeүтdнли,pэгeсахлrоcнаuнхжsхсsаiэгoнлоnбблшаinэ,йsарtгнrтэuоанmэо.рыenсТtма.шуйэхахдагнлйшыэлгубиумайрэл,гдротдэлумджуэжтнаднвмаэохмядмэз,гаэдрртээрхгни,эонглсгэлэонт,нгэдлавхуөудлт бөр зэрэг Ххаөргижнимндаүснүрыийогнцтлүогэоэомсэлхамаашаиргчлахжүүхбдаүйүндаи. йнБаогай унхаасанныд хаүдүгхаэлдагдэадхгээхрөгжмийн жимдүүрийгангханрытаоайлхгүорлэтлуцуэджыгмүэндээрнсзнөэвэрө,гчмбөнайххөүгүжрмэгийсунргхуэумлниэйлнийөгмндөахгабнолдоуву1ср3раойлхын багш лдлого хийсөнмэнэөр тхуөлгжгаирмч сбоанйсноах. соёл төлөвшихийн сацуу тэдний уран сэтгэмж, бүтээлч

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ хөгжмийн амт, сонсгол, гоо сайхны мэдрэмж нэмэгдэх, сэтгэл хөдлөлийн хүрээ тэлэх, хөгжмийн онолын анхан шатны мэдлэгийг олж авах зэрэг олон давуу талтай. Харин насны онцлогоос хамаарч хүүхдүүдийн ой ухаанд хадгалагдах хөгжмийн тухай анхны ойлголтуудыг үнэн зөв өгч байх үүрэг сургуулийн өмнөх боловсролын багш нарын өмнө тулгарч байна. Тодорхой бус эгшгийн өндөрлөгтэй хөгжимдүүрийг монголын орчин цагийн найрал хөгжмийн бүрэлдэхүүнд хэрхэн ашиглаж байгаа талаар тодруулж үзвэл ихэвчлэн бөмбөр (бонг), цан, хүрий (триугольник), цөөн тохиолдолд харанга, (бонг), дцуаунт,мхоүдрыигйаш(тиргилуажгоблаьйнниак. )Н,ацйөрөанл хтөогхжимоилйднолбдүрхэлардэахнүгүан, дгэухуэтэсмиолдүыүтгэйашаридгылнаж байна. Найраляхзгөугужрмуирйлнагбиүйрнэхладмэтхлүаүгнуугдэхөэөэрссдиилйүнүтуэрйанарбдүытэнэляэзэгубуарйгуарллиайгнибйонлхонаматнлаамгуьтундыөөрсдийн уран бүятнэзэблүэрэибйанйсгоадлоинйндуубочлиомнээагнээрамбьаятжныууляанхз збоүрирлигйонорсотдөорнөлдбуүуричйинмдэуэгуэтэмробд,аяжуулах зорилгошоаргаХтйөазррэиөрнлгишбйаүгшртинүйыгэнзэамднуэүлуйталшмдитогэдлр,адшжунабдгаааййанбазу.эррхгаинйыгштаүшгэнэымхэулралшынизгалнаүжйлбдайхэнраэ.глэгдэх Хбуасраидншшалатшганаыназааснгүайрсладн тхэөргждиунмддаүаүрб6-уэрэхс ацнаын,шцаашнхниылзхуууррл(ысэнлнзэанн),үйдэлндшхиэгр, эглэгдэх бусад шхаарлатнггааа,нхаэансгэграэрг,сахнонххө, гджаиммардүзүэр6э-гээцсохциахн, ,дцэладнэххилтзэургуүрүт(эсйэлхнөэгнж),имддэүнүшрүиүгд, харанга, хэнгэрээгн,эххоүүнхт,оддоармхаорй збэурсээггшцогхиийнх,өднэдлөдрлэөхгттээйргхүөүгтжэиймхдөүүгжрииймндтүөүррөүлүддхаэмнаэахрүчүбтоолдоохрхой бус эгшгийтнаөлтнадйө.р(Злуөргатгэй2)хөгжимдүүрийн төрөлд хамаарч болох талтай. (Зураг 2) а. б. в. г. д. ж. з. ЗуЗруарга2г .2а. .аЦ. Цана,нб, .бц. ацнахнихлизлузуурур(с(эслэнлэннэ)н,)в,.вд.эднэшншиги,гг,.гх.охнохн,хд,.дх.ахраарнагнаг,аж, ж. х.эхнэгнэгрээргэ, гз,. зд.адмаамрар Гэвч эдгээр хөгжимдүүрийн уян харимхай хэлбэлзэл, долгионы шинж чанар, Гдаэввтчамэждигйэнэрүзхүөүглжэлитмтдаүлүараисйннь уняанрийхвачриилмжхатйогтхоэолхбшэлазаэрлд,ладгоалбгидонниый шөминнөж чанар, давтамжтуилйгнарүчзбүаүйлнэал.тТтүаүлначалсэнньянмаарризйавнчүийллжд ттүолгхтүоүоххэшраэгалрэджлабгаайгбаиадганаисйхөамманаөрчтуултггаарч байна. Түүнчлбээнлгяэдмлаирйнзуачнирүйхоллдботгүдлолхтүоүй бхаэйржэгблоэлжзошбгаүййг.аагаас хамаарч утга бэлгэдлийн учир холбогдолтой байж болзошгүй. 26 . НАэгвраатногумньгаёаосондынохмэ. рХэөггжлмэиэйн шастир саруул оюунтны сэтгэлийг булаагч Үйлсийг огоотод Алитвүагаээгсчу. Одрачл.гСа.Гааннытөмчөир.г-л УэБл.и, 2й0н14.т- уХл.7г2а.м(Цдосхаинх, даэслдуэухд, үллыээнх ттэрогоүнүтдэннхэөгржмтиоймньзёэмоснэгы) асуудал зайлшгүй хөндөгддөг. Энэ нь нэг удаагийн судалгааны үр дүнд шийдэгдэх асуудал биш тул бид суда1л4гааны явцаас анзааран олсон зарим бичгийн сурвалж, ном зохиолд тэмдэглэгдсэн бурханы шашны зан үйлд хэрэглэгдэх тодорхой бус эгшгийн өндөрлөгтэй хөгжимдүүрт холбогдох нэршлүүдийн тухайд товч сийрүүлье. Үүнд:

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË 2. Нэр томьёоны хэрэглээ Аливаа судалгааны чиглэлийн тулгамдсан асуудлын тоонд нэр томьёоны асуудал зайлшгүй хөндөгддөг. Энэ нь нэг удаагийн судалгааны үр дүнд шийдэгдэх асуудал биш тул бид судалгааны явцаас анзааран олсон зарим бичгийн сурвалж, ном зохиолд тэмдэглэгдсэн бурханы шашны зан үйлд хэрэглэгдэх тодорхой бус эгшгийн өндөрлөгтэй хөгжимдүүрт холбогдох нэршлүүдийн тухайд товч сийрүүлье. Үүнд: - “Хөгжмийн шастир” болон “Хөгжмийн шастирын тайлбар”-т 150 гаруй нэр томьёо, ойлголтууд байгаа ч хөгжмийн найруулга, найруулах орон цаг, үг шүлэг, ян татах үйл явцын зурлага, эгшиг тэмдэглэгээ, бусад шалтгаанаас гарсан хөгжим болон бусад ерөнхий утгад холбогдох нэршлүүд байна7. Бусад шалтгаанаас гарсан хөгжим буюу ...дэлдэх, цохих, үлээх зэргээр дуу чимээ гаргах зориулалттай шавар, хулс, чулуу тэргүүтнээр хийж тусгайлан рөг оруулсан бийбаа тэргүүтэн... хөгжмийн зэмсэг8-тэй холбогдол бүхий анагадида, биванг, ганди мод, лавай, лимбэ, харанга (‘khar rnga), их хэнгэрэг (rnga bo che), цан (cha lang), бөөрөнхий хэнгэрэг, их хэнгэрэг, тал хэнгэрэг (rnga phran), шавар хэнгэрэг (rdza rnga), чавхдаст хөгжим (thad ba) зэрэг 16 нэршлүүд байна9. - “Хааны бичсэн таван зүйлийн үсгээр хавсарсан Манж үгний толь бичиг”- ийн 7 дугаар дэвтрийн “Хөгжимд хэрэглэх юм”-ны тэргүүн зүйлд буй хөгжимдүүрийн нэршлүүдээс бурханы шашны сүм хийдэд өргөн хэрэглэгддэг хэнгэрэг (1. Rnga, 2. Rnga drug ldan, 3. Spyor rnga, 4. Rnga zlum, 5. Las dar gyi rnga, 6. Rnga gshang, 7. Pataha, 8. Rnga leb, 9. zom rnga, 10. zla rnga, 11. lag rnga, 12. Btags rnga, 13. ‘khar rnga), цан (1. shubs sil, 2. Sbubs chol, 3. Sil khrol, 4. Sbubs chung, 5. Lcag leb), цанхилзуур (sil snyan), дэншиг (ting shag) гэсэн 4 үндсэн нэрийн дор 20 хөгжимдүүрийн нэршлийг тэмдэглэжээ. - МБШТөв, Гандантэгчэнлин хийдийн Цогчэн их унзад Д.Лхагвасүрэнд хадгалагдаж буй “Тодорхой нэргүй эгшиг тэмдэглэгээний шастир” төвд гар бичмэлд цан цохихтой холбоотой дан цан, цартагтай дан дугуй, давхар дугуй, цартагтай давхар дугуй гэх зэргийн 10 гаруй дүрсэн тэмдэглэгээний нэршлүүд байх10 ба тэдгээрээс цангийн цохилгын өвөрмөц хэмнэлд хамаарах сүржин авах (sel bebs), алгуур буулгах (bYin ‘bebs) 7 Даваапил П., Ганзориг Т. Эгшиг тэмдэглэгээтэй холбогдол бүхий нэр томьёо, зурлагын тухай ойлголт //“Ая дан тэжээхүй ухаан болон бясалгалын дуун болох нь” сэдэв эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлийн эмхэтгэл.- УБ., 2014.- Х.12. 8 Rig pa’I gnas lnga las bzo rig pa’l rol mo’l bstan bcos kyi rnam par bshad pa ‘jam dbyangs bla ma dges-pa’l snyan pa’l sgra dbyangs blo gsal yid ‘phrog phrin las yongs khyab ces bya ba bzhugs so. 3.8б.4 9 Даваапил П. Агваангунгаасодномын “Хөгжмийн шастирын тайлбар” дахь нэр томьёо, ойлголтуудыг тайлбарлах нь //Эгшиг тэмдэглэгээний шастирын бүртгэл, Цуврал 3.- УБ., 2014.- Х.37. 10 Даваасүрэн Д., Даваапил П. Бусад шалтгаанаас гарсан цохивор хөгжмийн нэгэн зүйл цангийн тухай //Эгшиг тэмдэглэгээний шастирын бүртгэл, Цуврал 2.- УБ., 2014.- Х.72. 15

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ гэсэн 2 нэршил байна11. - “Соёл урлагийн тайлбар толь” цуврал бүтээлийн “Хөгжим” тольд 1200 орчим дуу хөгжмийн хамааралтай нэр томьёоны тайлбар орсноос тодорхой бус өндөрлөгтэй хөгжимдүүр тэр дундаа цан, хэнгэргийн төрөл зүйлд хамааралтай 27 (аянгат сажуур хэнгэрэг, аянгат хэнгэрэг, бага хэнгэрэг, бариулт хэнгэрэг, дунд хэнгэрэг, жигдэлсэн хэнгэрэг, замын сажуур хэнгэрэг, зуу хэнгэрэг, их хэнгэрэг, сажуур хэнгэрэг, суурьт хэнгэрэг, тоорцог хэнгэрэг, хүрэл хэнгэрэг, давших хэнгэрэг, хүрэл хэнгэрэг, шидэмт хэнгэрэг, яруу хэнгэрэг хүрэл хөөрөг, дан их хонх, их бөмбөр, бонго, бөмбөр, хэц, цан, цангилзуур, бусад шалтгаанаас гарсан хөгжим), эдгээр хөгжимдүүрийн цохих арга барилд хамаарах 7 (алгуур буулгах, сүржин авах, бөмбөрдөх арга, дээр цохих, цан цохих арга, цохилго IV) зэрэг нэр томьёоны тайлбар “Хөгжим” тайлбар толийн агуулгат багтаж судалгааны эргэлтэд оржээ. ДҮГНЭЛТ, САНАЛ • Өрнө дахины хөгжим судлалд хэрэглэж буй тодорхой бус эгшгийн өндөрлөгтэй хөгжимдүүрийн төрөл, хэлбэрийг улам нарийвчилж, тэдгээрийн нэршлийг монгол хэлнээ хөрвүүлэх боломжит хувилбарыг санал болгох, • Монгол үндэсний найрал хөгжмийн бүрэлдэхүүнд тодорхой бус эгшгийн өндөрлөгтэй хөгжимдүүр голчлон ямар уран бүтээлд түлхүү хэрэглэгдэж байгааг урын сантай нь холбон судлах, • Бурханы шашны зан үйлд хэрэглэгдэг тодорхой бус эгшгийн өндөрлөгтэй хөгжимдүүрийн хэлбэлзэл, ба уян харимхай долгионы шинж чанар тэдгээрийн харилцан үйлчлэл буюу хүний чихэнд хүрэх түвшний талаар туршин судалж, акустикийн судалгаа хийх, • Энэ судлагдахууны нэр томьёоны тайлбарын толгой үгийг үйл үг бус нэр үг болгох талаас оновчтой нэршлийг санал болгох (жишээ нь: алгуур буулгах, сүржин авах гэх мэт) шаардлагатай нь судалгааны явцаас тус тус ажиглагдлаа. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ Ном: Монгол хэлээр 1. Агваангунгаасодном. Хөгжмийн шастир саруул оюунтны сэтгэлийг булаагч Үйлсийг огоотод түгээгч. Орч. С.Гантөмөр.- УБ., 2014. 2. Жанцанноров Н. Хөгжмийн онолын нэр томьёоны хураангуй тайлбар толь.- УБ., 1996 3. Даваасүрэн Д., Даваапил П. Бусад шалтгаанаас гарсан цохивор 11 Амаржаргал М., Даваасүрэн Д. Цангийн цохилгын хэмнэлд хийсэн ажиглалт //Монголын соёл урлаг судлал, №17.- Х.231. 16

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË хөгжмийн нэгэн зүйл цангийн тухай //Эгшиг тэмдэглэгээний шастирын бүртгэл, Цуврал 2.- УБ., 2014.- Х.66-73. 4. Даваапил П., Ганзориг Т. Эгшиг тэмдэглэгээтэй холбогдол бүхий нэр томьёо, зурлагын тухай ойлголт //“Ая дан тэжээхүй ухаан болон бясалгалын дуун болох нь” сэдэв эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлийн эмхэтгэл.- УБ., 2014.- Х.11-26. 5. Даваапил П. Агваангунгаасодномын “Хөгжмийн шастирын тайлбар” дахь нэр томьёо, ойлголтуудыг тайлбарлах нь //Эгшиг тэмдэглэгээний шастирын бүртгэл, Цуврал 3.- УБ., 2014.- Х.36-58. 6. Амаржаргал М., Даваасүрэн Д. Цангийн цохилгын хэмнэлд хийсэн ажиглалт //Монголын соёл урлаг судлал, №17.- Х.226-236. Төвд хэлээр 7. Rig pa’I gnas lnga las bzo rig pa’l rol mo’l bstan bcos kyi rnam par bshad pa ‘jam dbyangs bla ma dges-pa’l snyan pa’l sgra dbyangs blo gsal yid ‘phrog phrin las yongs khyab ces bya ba bzhugs so. 3.8б.4 ЦАХИМ СУРВАЛЖ: 8. https://www.edu.xunta.gal/ 9. http://soundbarrel.ru/ USAGE OF CERTAIN TERMS RELATING TO UNPITCHED MUSICAL INSTRUMENTS Amarjargal M. Davaasuren D. Abstract: This research paper aims for studying what kind of musical instruments which have various pitches the Mongolian people have used in their everyday life and ceremonies as an art of music, how much the technical terms of them have been studied, what their roles were in musical performances, and what has been stated about all of these things in historical documents. Keywords: pitch, percussion instruments, tempo 17

JOURNAL OF ARTS AND CULTURAL STUDIES IN MONGOLIA Mongolian National University of Arts and Culture Research Institute of Culture and Arts Tom.45 2022 Fasc.2 МОРИН ХУУРЫН АНГИЛАЛ, ТҮҮХЭН ХУВЬСАЛ БА ХҮРЭН ХАЛЗАН ХУУРЫН ҮНЭ ЦЭНЭ Д.Ганпүрэв.* Ж.Цэзэн.** Хураангуй: 2004 онд сурвалж үгүй нэгэн морин хуур Монгол улсаас хил давна худалдагдсан. Харьд зарагдсан морин хуур 2004 оны 12 сард Голланд улсын угсаатны хөгжим судлаачийн гар дээр очжээ. Худалдаж авсан эзэн, захиалж авсан эздийн аль аль нь энэ хуурыг ер бусын энергитэй, шүтлэгтэй хуур гэдэгт итгэж байсан учир эх орон руу нь буцаах санаа олон удаа төрсөн ч өөр сонголт хийхээр болсон. 2007 онд Голландын Амстердам хотын “Palms Guitar” дэлгүүрийн эзэнд морин хуурыг үнэ тохирон зарсан байна. Долоон жилийн дараа (2014) хөгжмийн дэлгүүрт их гал гарч морин хуурын хүзүүнд зүүсэн хадаг, арьсан чих нь шатсан ба 2021 онд дэлгүүрийн эзэн нас барж эртний хөгжмийн цуглуулгууд нь үр хүүхдэд нь өвлөгдсөн байдаг. 2021 онд тус морин хуурыг дахин дуудлага худалдаагаар борлуулах гэж байхад Алтай ятгын шавь, Голланд улсын иргэн Рован Хартсүйкэр зургийг нь авч монгол багшийнхаа хувийн хаяг руу илгээсэн1. Тус хуур нь нэн ховор төрөл зүйлд хамаарах түүхийн биет сурвалж тул эх сурвалжийг бусдад алдахгүйн тулд үнэ тохирч худалдаж авахыг багшийн зүгээс Рованд санал болгосноор тэр хэд хэдэн удаагийн оролдлогын дараа дэлгүүрийн эзэнтэй үнэ тохиролцож, улмаар 18 жилийн дараа харьд зарагдсан морин хуурыг эх оронд нь эргүүлэн авч ирсэн түүхтэй. Энэ морин хуурыг “Хүрэн халзан хуур” гэж нэрлэсэн. Хүрэн халзан хуурыг судлахын тулд морин хуурын үүсэл, хувьсал, хөгжлийг судлах шаардлага судлаачийн өмнө тулгарсан. Түлхүүр үг: Хүрэн халзан хуур, морин хуур, ангилал, түүхэн хувьсал * Д.Ганпүрэв, СУИС-ийн СС-ийн докторант ** Ж. Цэзэн ШУ-ны доктор, профессор 1 Тайлбар: Рован Хартсүйкэр 2007 онд судлаач Д. Ганпүрэвтэй танилцсан. 2021 онд Алтай ятга сурахын тулд багш шавийн барилдлага үүссэн. 18

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Оршил Морин хуур нь Монгол үндэстний бахархалт хөгжимдүүрийн нэг мөн боловч эртний олдвор болон биет түүхийн баримт нэн ховор юм. Түүхийн баримт сөхвөөс:  Хамгийн эртний морин хуурын зургийг Н.А.Чарусин 1889 онд авсан2. Оросын алдарт аялагч, угсаатан судлаач Г.Н.Потанин Монголд хийсэн 3 дахь экспедиц буюу судалгааны аяллын багтаа 6 долоо хоногийн хугацаатайгаар Н.Чарушиныг гэрэл зурагчнаар авч явах зөвшөөрөл хөөцөлдөж олж авч чадсан байдаг. Улмаар тэр энэ судалгааны аялалд багтаж 1888 онд Өргөө орж Монголын нийслэл, монгол хүмүүсийн олон арван гэрэл зураг авч үлдээсэн нь түүхэн сурвалж болж үлдсэн. Түүний нэг нь энэ зураг бөгөөд өнөөдрийн байдлаар хамгийн эртний фото сурвалж болж үлджээ.  Хамгийн эртний бичгийн сурвалжийн хувьд, НТӨ139 онд Хүннүгийн Модун Шаньюй хялгасан хуур тоглодог байсан тухай хятад бичгийн сурвалжид дурдагддаг3.  Бидний судалгаагаар одоогийн байдлаар хамгийн эртний биет сурвалж нь “Хүрэн халзан” хуур гэж үзэж байна. Энэ хуур нь ойролцоогоор XVII зууны үед хамаарна4. Хүрэн халзан хуур нь Голланд улсад 18 жил болохдоо 6 хүний гар дамжиж, 2 удаа дуудлага худалдаагаар орж, 1 удаа галд шатсан өвөрмөц түүхтэй. Тус хуурыг 2021 оны 10 сарын 5-д Алтай ятгын шавь Рован Хартсүйкэр худалдан авч өөрийн багш Д.Ганпүрэвт бэлэглэснээр судалгааны эргэлтэд ороод байна. 2022 оны 10-р сарын 5-д судлаач өөрийн биеэр Хүрэн халзан хуурыг Рованаас гардаж аваад 10-р сарын 11-д эх орондоо авч ирсэн. 2022 оны 11-р сарын 11-д “Хүрэн халзан хуурыг эх оронд нь залах ёслол”-ыг Монголын театрын музейд амжилттай зохион байгуулсанд олон арван судлаач, өв тээгч, сонирхогчид хуран цуглаж санал бодлоо солилцсон юм. Тус хуурын судалгааг юуны өмнө морин хуурын ангилал, хувьсал хөгжлөөс эхлэх нь зүйтэй гэж судлаач миний хувьд үзэж байна. Үндсэн хэсэг Морин хуурын ангилал Олон улс дахь хамгийн анхны хөгжмийн ангиллын системийг Итали улсын судлаач Йозеф Зарлино (Gioseffo Zarlino) 1588 онд бүтээсэн5 бол дэлхийн угсаатны хөгжим судлалын түгээмэл мөрдөгдөж буй ангиллын системийг Австрийн судлаач 2 Сурвалж: ARD.RU. В этом году ему исполняется 134 лет. В течение трех недель в столице Монголии будут демонстрироваться фотографии, снятые Николаем Апполоновичем Чарушиным (1851 – 1937 гг.) – уроженцем Вятской губернии, политссыльным, одним из организаторов Троицкосавско-Кяхтинского Отделения Приамурского Отдела Императорского Русского Географического Общества в Троицкосавске-Кяхте. 3 2022 оны 11-р сарын 11-ний өдрийн Хүрэн халзан хуурт зориулсан хүндэтгэлийн эрдэм шинжилгээний хурал дээр илтгэл тавьсан Өвөр Монголын их сургуулийн үйлс бүтээлийн сургуулийн тэргүүлэх профессор, доктор Ш. Өлзийбаярын ишлэл. 4 2004 онд Монголоос худалдаж авсан Хүрэн халзан хуурын биет сурвалж. 5 https://en.wikipedia.org/wiki/Gioseffo_Zarlino 19

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Хорнбостел болон Германы судлаач Закс нар 1914 онд “Hornbotel-Sachs systematik” нэртэй ангилал зүйн системийг гаргаж ирсэн6. (Зураг.1) Зураг 1. Gioseffo Zarlino Classfication Зураг 1. Gioseffo Zarlino Classfication Хорнбостел-Закс нарын ангиллын систем нь угсаатны хөгжимдүүрийг хэлбэр шХиножрн, бхоөсгтжеилм-Здаөкхс ноанрцылонг,андгоитлолоыднбсүитсцтэеэмр нньь уагнсгаиатлнаны хялөггажжимтдоүоүнрихйолгбхоэолсбоэорр шинжб,үрхтөггэжн и мдцөэгхцлоэнхцэдлогх,ялдбоатрооюдм.бүХтцүэнэртөнрьөлхатннгиилйан15я0л0гагжарутйоотнөрхөоллбзоүойслоиойрн бүртгхэөнгжицмэдгүцүлрэихйэгд дэхэярлхбатордоюрхмо.йлХоүлнтоотрөр5өилххтхнөигжйим1д50үү0ригйанруаййдтхөурвөаланаз.үйлийн хөгжимдү1ү. риЦйогхдиэлэгрохд тхоөдгожрихмодйүлүорлитйоонрай5 и(Iхdiхoөpгhжoиnмesд)үүрийн айд хуваана. 1. 2. ШЦиорхэинлхгоөдгжхиөмгждүиүмрдиүйүнриаййн(Mайem(Idbrioanpohpohnoesn)es) 2. 3. ЧШавихдраэснтххөөггжжииммддүүүүррииййннаайй((MCeomrdborpahnoonpehso)nes) 54М.. орЦҮиҮЧалнхаэлвэиэхвхэлуэдвгурэааррасхнтөхнхгхөьжөөгхжггижжямилиимдгммүадүдсдүарүүүниүүрйрричиинйаййнваннйхадаай(аййA(сA(e(тECrаeolйorepo,rchdptчoorhаonpoвpehnхhsoeд)onsаn)eсess)ч)ангалууртай, тулах тэвхтэй, 3. 4. д5у. у авиагЦдаэхмижлгиахацнухуөргажйинмхдаүйүррциайгтнайай[ц(Eарle]cтtуroлpХhоoрnнeбs)остел-Закс нарын ангиллын “МЦоуруирнайхнухуарйнрьцахгятлчгавсахндачсатвххөдгажстиамйд,үчүарвихйднасайч”а-ндгахламууарартауйул, атнулаавхч түэзвэжхтбэйай, ндау.у авиаг дэмЧжавиххдацсутухрөагйжнимхдаүйүррциайгнтааййг[оцлаорн] ултуслад КХооррднобфоостне[лC-oЗrаdкoсphнoаnрeыs]нгэажннгиэрллэыннэ. “ЦуурайнКхоарйдроцфаогнтычаавнхгдиалсатлхнөьгижнидмекдсүү#р3игйэснэнайт”о-однхтаүмлахаүрүурутлхаанмаавачраүхзбэжөгбөаөйднцау.урайн хЧаайврхцдаагстт чхаөвгхждиамстдүбүүрхийхнөгажйигмодлүоүнруилйсгадэнКэоарндгоифлоанлд[Cаoвrчdoүpзhэжoneтsо]огнэжхонлэбролоэсноэо.р хцоулуброатөхКйоөуөнсорурорөро#дөлыхр3оө,аг;рфйөхиоНрөайнцрмэныагагөхатбөтөаоругнлиучжголйаимнванлинхатйхдлаүнөанүсггнтнтжиөэьмлрэбасиөиүхлйнхд,надэвзэеүатхшкаөйөссрлг:чөжү#алүив3,дмхэздддүгаүйэасүслнтэрүагниүйийдлгтэцнодуаоэу.аннрКнэаогйтирнүадллнноххгфааүи.ойүлКнрраыцолтардагдхтноаагфмхвиөочалагнажрылүадизхамэХнждбгяүиөлүтлггроаөаисоөлйандднн Хялгасан#х3у2у:рЦыугухраамйанахтуайулрцанагабноглиолнахчааввахадса:с татагч хүзүү толгой нийлсэн төрөл, #3; #Н3э2г1:бЧоалвохндатсүнүьнэхэөсгждмэиэшйн чхаүвзхүүднасдтэаэйр цтоугулроахйзнорхиауйлрацлатгытнхтөагвжцаинмтдаүйү,рийн төрөл, #321.3: Чавхадсан дээр тоглох энгийн аргачлалтай, #32:#Ц32у1у.р3а1й:нДхууайнрыцдаоглбгоилоонннчьатвэхвдхаэсэртадтаамгжч ихжүзцүуүутроалйгнохйанрицйагласнэдн хтуөрриөмл,тлагддаг, #321#:3Ч21ав.3х1д2а:сЦнуьухрөагйжнмхиаййнрцхгүизйүгүмноддэоэорртүойгллодхсэзно,риулалтын тавцантай, #321.3: Чавхадсан дээр тоглох энгийн аргачлалтай, 6# 321h.t3tp1s:://Дdeу.wунikыipeдdоiaл.oгrиg/оwнikнi/ьHoтrэnвbхosэtэeрl-Sдaаcмhsж-Sиysжtemцуatуikрайн харцаганд хуримтлагддаг, #321.312: Цуурайн хайрцгийг модоор үйлдсэн, #23021.312-7: Нум болон нэмэлт савх, төмөр, бусад зүйлээр тоглох төрөл, #321.312-71: Нумаар тоглодог төрөл, #321.312-711: Хялгасан хуурын бүл /бие даасан бүл хөгжимдүүр

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË #321.312-7: Нум болон нэмэлт савх, төмөр, бусад зүйлээр тоглох төрөл, #321.312-71: Нумаар тоглодог төрөл, #321.312-711: Хялгасан хуурын бүл /бие даасан бүл хөгжимдүүр Хялгасан хуурын ангиллын индекс нь HS.321.312.711 бөгөөд эртний нүүдэлчдийн хялгасан хуурын хувьсал хөгжлөөс хамааран икэл болон толгойт хуурын хоёр төрөлд судлаачийн хувьд авч үзнэ. Икэл хуур нь ямар нэгэн амьтны толгойгүй бөгөөд цацал чандмань хэлбэрт индекс нь HS.321.312.711 бөгөөд эртнийтэргүүн, ширэн цартай, хялгасан чавхдастай килт хөгжимдүүрүүд энэ төрөлд вьсал хөгжлөөсхамаарна. лхууа, мматаара, ртэамэнэ, янигикр гээхлмэтбтоолглойотонй хуутроуулд нгьоийкэлт Морь, хун, хүн, ьд авч үзнэ.хуураар дамжиж хувьсаж хөгжсөн толгойт хуурын төрөл хөгжимдүүрүүд юм. Энэ нь Монгол угсаатанд төдийгүй олон улсад хувьсан хөгжих хялгасан хуурын бүл хөгжимдүүрийн өргөн жимийг үүсгэсэн байх магадлалтай. (Зураг 2) тны мань тай, илт а. мээ, нь жсөн Зураг 2. МоЗруриагн2. хМоуруинрхуыурнын ааннгилгаил блаахулвьсбала хувьсал Олон улс дахь хялгасан хуурын төрөл хөгжимдүүрт Хойд Америкийн үүд юму.гсЭаатннуэудынн ьдунМд XоIXн згууонылэхуээгр стаархасатнаЦнигдар хтууөр д[Cиigaйr bгoүx йviolaо] лбоолонн Арабын хойг, Хойд Африк, Мессопотам, Левант дахь нүүдэлчин овгуудын тоглодог Бедуин [Bedouin], Хойд Африк, Нигерийн XVI-XIX зуунд хамаарах хялгасан хуур, рын бүл хөгжимдүүрийн өргөн жимийг үүсгэсэнБалканы хойг, Хорватын ганц чавхдаст морин хуур [gusle or gusla], Зүүн өмнөд Ази, Ойрх Дорнод, Европын зарим нутгуудад тоглогддог Ребаб [Rebab] зэрэг хялгасан хуурын төрлүүд хамаарна. Ребаб хуур нь эртний нумт [хилт] хөгжимдүүрийн өвөг гэж олон улсын угсаатны уурын төрөл хөгжимдүүрт Хойдхөгжим судлалд авч үздэг. VIII зуунаас хойш Ребаб гэдэг нэршил тодорхой болсон. BBС-ийн мэдээлснээр испани гаралтай энэ хөгжим нь өрнөдийн хийл (хилт), лаут X зууны эхээр тархсан Цигар хуур(товшуур) хөгжимдүүрийн анхдагч гэж тодорхойлсон7. хойг, Хойд Африк, Мессопотам,7 The origins of the violin - the rebab, BBC тоглодог Бедуин [Bedouin], Хойд 21 хамаарах хялгасан хуур, Балканы

рын ангилал ба хувьсал гсаатанд төдÑиÎй¨гËүÓйÐËоÀлÃоÈнÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ өргөн жимийг үүсгэсэн Ребаб хөгжимдүүрийн хүзүү бөхгөр, цуурайн хайрцаг нь рт Хойд бөөрөнхий, нэг болон хоёр чавхдастай тул гадна хэлбэр, угсаатны игар хуур сэтгэлгээний онцлог нь Монгол угсаатны хялгасан хуураас өөр юм. ссопотам, (Зураг.3) n], Хойд Морин хуурын хувьсал, хөгжил Монгол угсаатны хялгасан хуурын икэл төрөл нь Ойрад Балканы угсаатанд өргөн дэлгэр тархсан. Икэл хуурын нэр нь хил [кил] үн өмнөд болон гич, нум хэмээх нэрийн язгуураас үүдэлтэй. Алтайн язгуурын товшуурын хувьсал нь Ойрадын икэл хөгжимдүүрийн үүсэл, г Ребаб ЗЗуурраагг 33. хувьсал болон хөгжлийн холбоос байх магадлалтай. Түүхэн он ananccieiennttRReebbaabb цагийн хувьд Хөх түрэгийн Ойрад сурвалжит угсаатнуудад үүсэж XIII зууны үед өөрийн төрх хэлбэрийг олсон төдийгүй хувьсал өвөг гэж олон улсын хөгжил нь Монгол угсаатны толгойт хуурын төрөл зүйлийг бий гэдэг нэршиболлтгоодсоонрхбоаййх таамаглалыг дэвшүүлж байна. ь өрнөдийн хАиойхалТнү(ыхүхиЛиляйтон),бсуунрхвналыжхааансаднуырдзаухраагвтаааснБаНвХд АгаУр-аыхнбЛэлатмгаэглоэуэдбаахзьааБсеайнзи5фкуихдоатнхыогны5 зүйлийн зэмсэгтэйгээр дүрслэн харуулсан нь наанадаж Х зуунд холбогдоно. . нь бэрөтөнриөйнхий, нэг болон Аохан нь Ля Киданы үеэс Монголын эртний өйөдонXцIлIIог нь Монгол сурвалжит угсаатнууд амьдарч байсан бөгөөд XIII зуунаас Мин улстай худалдаа арилжаа хийж байсныг байсныг түүхийн сурвалж бичигт тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Аохан нь Ляо голын сав дагуу н байдаг. нутагладаг. Монголын их хааны шууд захиргаан Оойнргаодлыунгсаатанд өргөн йчх, анруьмяатхэмээх нэрийн дахь Цахар түмний харьяат 8 отгийн нэг болж нал ханаьныОйрадын икэл хожмоо Батмөнх Даян хааны хөвгүүн Гэрболд йхТүмүангэаэдслалтай. Түүхэн тус хошууг өвлөн авсан. Түүнээс хойш Боди ёдрүдүусгэажарXIII зууны үед Алаг хааны дүү Алима ноёны хоёрдугаар хүү онДгаойлчиугнсаатны толгойт Буйман Түшээт ноёны ахмад хөвгүүн Дайчин дүүрэн ноён Аоханыг захирч байсан түүхтэй8. ү.лж байна. Ляо бунхны хананы зураг дээрх дүрслэл рундсддблталахэхэаздлоьаанчлаБиибнсеайодьйнгзди5окфнАикуоЗлои.уххдр.гаоаиангтнчых4гы.оүЛхгАйнаяоыЗно5х[аузанбнурнуыураымнагзх]Лгу4аря.тнаоуыглбухнтаохнаваншныыуурынттнаэьдйтнөлМриболйанирнлгйэоанглдныахьгөн.иг(кжЗсэууилррмахвгуаглу4эжрж) биЗатусрурьдуасглгасаднааэачтэтиарайлхннахаморхөсуснвучдьадблвөахүагдчөзаэиөсжддт хдаст кил гбиачйгнүай. [нум] тул товшуурын ибдна,й,тнүТару.эвгах, эАлчэннлнаьтивэайхххйИүодинүсакксэхчУ]л[яахгрлнвэоигхэсёарда4эрсинана]сйхн,унакэтхйсяэгувазлугтэурула[гхыйуснэр.аглуыБаим,тагкдняышидэунл,иэу,снДчди,жаөгврвихвэлдэө,асдХс,ОыаЗйкгаархсиаччдлиу,тнугт,дэүхТрЫуэкгвыиаххл,эАлхгнээлмистэйэанэйиннкунтУ[гэхрароитлёааэрнйн]х.,эак.НйэНэлурэ[ргхсниэаьйлан,ттднүуэуртэугэсдаг, уд Ыых хэмяэзэгнуунрэтралйэтнуэл.МНоэнргиойлыннуэтргтанниьй сурвалжит Хөх түрэгийн үед икэл хуур нь хувьсан ил гэсэн утгхаөтгажйс. өНнэбранйхь мтүаграэдгляазлгтуайур. т ай гийн үед икэл хМууорнгнольчхууудвыьснаноюхуөнгжсаснөананд оршдог Их эзэн хааны хуурч Аргусан хэмээх 8 Монголын түүхийн тайлбар толь. Аохан Их эзэн хааны хуурч Аргусан хэмээх дүр ож өгдөг. Э2сн2уэдлатлухыанй угсаатны зүйч, арш монгол эртний сонгодог аа, “...монголын нууц товчоонд чавхдаст

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË дүр морин хуур хөгжмийг XIII зуунтай холбож өгдөг. Энэ тухай угсаатны зүйч, Америкийн монголч эрдэмтэн Питер К. Марш монгол судлалын эртний сонгодог бичмэл эх сурвалжуудыг шүүрдэн үзэх явцдаа, “...монголын нууц товчоонд чавхдаст нумт хөгжмийн аль нэгэн зэмсгийн талаар дурдсан болон хөгжимдөж байгаа талаар өгүүлсэн зүйл байхгүй...” гэдгийг өөрийн бүтээлдээ тэмдэглэн үлдээсэн9. Олон угсаатны хялгасан хуурын үүсэл VIII зуунаас эхлэх бөгөөд эртний нүүдэлчдийн хувьд арьс, мод, хялгасаар үйлдэгдэх хуур хөгжим хожуу үүсэлтэй байх боломжгүй юм. Хятад сурвалжид хуур нь Тан улсын үед байсан бөгөөд тухайн үед их хү- лэй10, бага хү-лэй гэж байсан тухай Умрат Сүн улсын Чун-Янгийн туурвиж бичсэн “Хөгжмийн бичиг” номд зургийн хамт тэмдэглэн үлдээсэн байна11. Тан улс нь Монголын сурвалжит Хөх түрэгийн үед зэрэгцэн оршиж байсан Хятадын 618-907 оны түүхэнд хамаарах улс юм. Умрат Сүн улсын Чун-Янгийн тэмдэглэн үлдээсэн сурвалж нь Хөх түрэгийн үед хялгасан хуур үүссэн, эсвэл хувьсан хөгжсөн байх магадлалыг бий болгож байна. Нөгөө талаар Монголын сурвалжит эртний улс болох Хүннү, Сьянби, Жужаан, Нирун улсаар дамжсан товшуур хөгжмийн хөгжил нь хялгасан хилт хөгжимдүүрийг VI – VIII зууны хооронд Хөх түрэгийн үед үүсгэх боломжтойг олон улс дахь нумт хөгжмийн үүсэл хөгжилтэй харьцуулан судалсан байдлаас харагддаг тул цаашдын судлаачдад санал дэвшүүлж байна. Сүн улсын үед хэрэглэж байсан хялгасан ху-чин хөгжимдүүр нь Монголчуудын хэрэглэдэг хуур юм12 гэх сурвалжийг Хөгжилт [Х.462] монгол угсаатны хөгжмийн судалгаандаа дурдсан байна. Энэ тохиолдолд Хөх түрэг болон Кидан улсад товшуураас бүл салсан хялгасан хилт хуурын төрөл зүйлийг тоглодог байсан эсэхийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй үргэлжлүүлэн судлах шаардлага гарч ирнэ. Ойрад монголчууд XIII зууны эхнээс Их Монгол Улсын бүрэлдэхүүнд багтаж, XIV зууны эцсээр Дөрвөн ойрадын холбоог байгуулсан. Түүхийн энэ холбоос нь Ойрадын товшуур болон икэл хуурын нөлөө Их Монгол улсын бүрэлдэхүүн угсаатнуудад нөлөөлж, улмаар товшуур шиг бүтэцтэй хилт хялгасан хуурын хувьсал гүрэн улсын хэмжээнд хөгжсөн төдийгүй, олон улсад хөгжүүлэх үүтгэл нь болсон байж болох талаар судлаачид мөн тодруулах буй заа. Олон улс дахь угсаатны хөгжим судлалд Алтай язгуурын цуур, хэл хуур, икэл, товшуурын төрлийн хөгжимдүүрүүд дэлхий дахинд тархан хөгжсөн гэмээр зураглал судалгааны явцад харагддаг. Харамсалтай нь угсаатны хөгжим судлал манай улсад бүрэн төлөвшөөгүй тул гадаадын эрдэмтэд олон улсын угсаатны хөгжим судлал дахь эртний хөгжимдүүрийн үүсэл гарвал зүйг эртний Хятад 9 Батжаргал Б. П.Марш. Морин хуур ба монгол дахь уламжлалын космополит үзлийн сэргэлт (шүүмж). -УБ.,2012 10 Тайлбар: Хуур хөгжимдүүрийг хятад сурвалжид ху-чин (胡琴), хү-лэй (忽雷) гэж тэмдэглэдэг. Чин дагавар нь хөгжимдүүр, Ху, Хү нэр нь хойд зүгийн угсаатны цөөн тоот үндэстний ерөнхий нэр. Хү-лэй гэдэг нь хятадаар хуур гэсэн утгыг илэрхийлнэ. 11 Хөгжилт. Урлаг,өвөр монголын сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо.-Хөх хот.2003. -Х.454 12 Хөгжилт. Урлаг,өвөр монголын сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо.-Хөх хот.2003. -Х.462 23

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ болон Энэтхэг, эртний Грек, Ром, Мессопотам, Вавилоны хөгжмийн судалгаагаар төлөөлүүлэн тайлбарлаж байна. Энэхүү олон улсын угсаатны хөгжим судлалын чиг хандлага өнөөдрийн байдлаар учир дутагдалтай болохыг Монголын 1500 жилийн түүхтэй Алтай ятга, 3300 жилийн түүхтэй Хэл хуурын судалгаа харуулж байна. Үүнтэй холбоотойгоор хялгасан хуурын түүхэн үечлэл, газар зүйн байршлаас хамаарсан хэд хэдэн асуултууд гарч ирж байна. Жишээлбэл: 1. Эртний нүүдэлчдийн арьсан цартай хялгасан хуурын төрлүүд VIII зуунд хамаарах баруун, зүүн Хөх түрэгийн соёлын нөлөөгөөр Зүүн өмнөд Ази, Ойрх Дорнод, Европын орнуудад Ребаб [Rebab]13 хэмээх хялгасан хуурыг үүсгэх боломжтой юу? 2. Ил хаад болон Алтан ордны улсуудын соёлын нөлөөгөөр Арабын хойг, Хойд Африк, Месопотами, Левант дахь нүүдэлчин овгуудын тоглодог Бедуин [Bedouin]14 хялгасан хуур үүссэн байж болох уу? 3. Дэлхий дахинд түгэн дэлгэрсэн хялгасан хуурын төрөл нь Балканы хойг, Хорватын ганц чавхдаст морин хуур [gusle or gusla]15 хөгжимдүүрийг үүсгэх шалтгаан байж болох уу? 4. Эзэнт гүрний соёлын нөлөө, бараа таваар солилцоо, торгоны замын худалдаа арилжаа Хойд Африк, Нигерийн хялгасан хуурыг үүсгэх, улмаар 1913 онд Монголын их талаар аялсан Их Британийн цэргийн авсан морин хуурын гэрэл зураг Хойд Америкийн угсаатнуудын дунд хурдтай хөгжсөн XIX зууны Цигар хялгасан хуур [Cigar box viola]16 д нөлөөлсөн байж болох уу? 5. Дэлхийн түүхийг бичилцсэн Монголчуудын хувьд монгол угсаатны дуу хөгжмийн соёлын нөлөө дэлхийн бусад үндэстэн, угсаатны дотор өдгөө их бага хэмжээгээр хадгалагдан үлдэхүйц хүчтэй нөлөө үзүүлэх боломжтой эсэх ? зэрэг олон асуудлыг бид сөхөж тавих боломжтой. Энэ бүхэнд шууд хариулах боломжгүй, гаднын хөгжим судлалын ангилал хуваалцуур, ай савд багтаан хумин хурааж, тайлбарлах төдий байгаа өнөөгийн төлөв байдал нь Монгол угсаатны хөгжимдүүрийн агуу түүх судлагдаагүй орхигдсонд байгаа юм. Нүүдэлчдийн хил хязгааргүй соёлын нөлөө хэл хуур, цуур, шовшуурга, туульсын нуман хүзүүтэй өнцөгт ятга, хялгасан хуураар дамжуулан олон улсын угсаатны бүл хөгжимдүүрийн хувьсал хөгжилд нөлөөлсөн судалгааг Монгол улсад хийгээгүй байна. Нөгөөтэйгүүр Монгол угсаатны хөгжмийн судалгааг хятадын сурвалжаар дан баримжаалан судлах нь бас учир дутагдалтай мэт санагдана. Угсаатны хөгжим судлал, түүний дотор морин хууртай холбоотой түүхэн биет сурвалж Монгол улсын хэмжээнд нэн ховор байгаа нь Монгол угсаатны олон зуун жилийн соёлын бодлого, улс төрийн бутралын үеэс, нүүдлийн хэв шинжит ахуй соёлтой салшгүй холбоотой. 13 https://en.wikipedia.org/wiki/Rebab 14 https://en.wikipedia.org/wiki/Bedouin_music 15 https://en.wikipedia.org/wiki/Gusle 16 https://www.etsy.com/market/cigar_box_violin 24

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Хүрэн халзан хуурын тухай Казакстаны кино найруулагч Гука Омараова 2004 оны 11 сард Монгол улсад уран бүтээлийн судалгаагаар ирсэн. Түүнтэй хамт ОХУ-ын нэрт кино найруулагч С.Бодров болон Буриадын алдарт барималч Даши Намдаков нар Улаанбаатар хотод ирж “Монгол” уран сайхны киноны судалгааг хийсэн байдаг17. Гука Омарова Голланд улсад амьдарч байсан бөгөөд түүний дотнын найз нь Голландын орос гаралтай угсаатны хөгжим судлаач Герман Поповт Монголоос эртний хөгжим худалдаж авсан нь “Хүрэн халзан хуур” юм18. Морин хуурыг Засгийн газрын ордны ард байрлах эртний эдлэлийн дэлгүүрээс худалдаж авахад худалдагч нь 50 гаруй насны эрэгтэй хүн байсан. Тус хуурыг XVIII зуунд хамаарч магадгүй гэж зарсан байдаг. Монголоос худалдаж авахдаа нэг чавхдас нь тасарсан байсан. 2004 оны 12 сард Гука Голланд улсад очсон. Герман Поповт [German Popov] морин хуурыг аваачиж өгөхөд Попов бага зэргийн эргэлзээнд орсон гэдэг. Гукагийн авч ирсэн хуур ердийн биш шүтлэгтэй хуур байсан гэж тэр мэдсэн тул гар хүрэхгүйгээр хэсэг зогссоны дараа дээдлэн залсан. 2004-2006 оны хооронд энэ хуур Герман Поповын гэрт байсан бөгөөд 2007 оны эхээр эртний хөгжим цуглуулагч, Палм гитар [Palm Guitar] тоглооч, олон улсад нэрд гарсан Сөрэн Венема [Soren Venema]-д үнэ тохирон худалдсан. 2007 онд Хүрэн халзан хуур Голланд улсын Амстердам хотын Палм гитар [Palm Guitars] дэлгүүрийн үзэсгэлэнд тавигдсан байсныг Монголын язгуур урлагт дурлагч Рован Хартсүйкэр [Rowan Hartsuiker] анх олж харсан. Үүнээс хойш энэ хуур Рованын сэтгэлийг маш их татсан ч үнэ өндөр тул худалдаж авч чадаагүй байна. Долоон жилийн дараа буюу 2014 онд Палм гитар [Palm Guitars] дэлгүүр шатсан мэдээг Рован нүүр хуудаснаасаа олж уншаад яаран Амстердамм хот руу явсан. Аз болоход хуур бүрэн бүтэн байсан тул сэтгэл нь амарсан. Үүнээс хойш долоон жилийн дараа 2021 оны 2 сард дэлгүүрийн эзэн Сөрэн Венема нас барсан. Эцгийгээ нас барсны дараа үр хүүхдүүд нь бүх хөгжмийн цуглуулга, дэлгүүрийг нь өв залгамжилсан. Удалгүй бүх хөгжмүүдийг хоёр коллекц болгон хуваагаад эхний коллекцийг дуудлага худалдаагаар амжилттай борлуулсан. Хоёр дахь коллекцэд Хүрэн халзан хуур багтсан байдаг. Харамсалтай нь хоёр дахь удаагийн дуудлага худалдаа амжилтгүй болсон тул Сөрений хүүхдүүд хөгжмийн коллекцийг өөр хүмүүст үнэ тохиролцож худалдах хүсэлтэй байгаагаа Герман Поповт дуулгасан. Герман Поповын найз нөхдийн дунд хөгжмийн үнэт цуглуулгатай С. Шевелев гэгч байсан тул саналыг дамжуулснаар хоёр дахь коллекцийг нийт 15,000 Еврогоор худалдаж авсан. 17 Сурвалж: Тухайн үед О.Гука, С.Бодров, Д. Намдаков нарт орчуулагч хийж байсан Солонготой хийсэн судалгааны ярилцлага (26min) 2022.11.03 18 Сурвалж: О.Гукатай хийсэн судалгааны ярилцлага (38min) 2022.11.07 25

р дахь коллекцэд Хүрэн халзан хуур багтсан байдаг. Харамсалтай нь хоёр дахь агийн дуудлага худалдаа амжилтгүй болсон тул Сөрений хүүхдүүд хөгжмийн лекцийг өÑөÎр¨Ë хÓÐүËмÀүÃÈүÉсÍт ÈÕүнÑÓэÐÃÓтÓоËхÜи, рÑÎо¨лËцÓоÐжËÀÃхÑуÓдÄËалÀËдÛаÍх Õ¯хÐүÝсÝэËлÝÍтэй байгаагаа Герман овт дуулгасан. Зураг 5. Рованаас ирсэн морин хуурын зураг 2021.10.02 Герман Поп2о02в1ыоннын1а0йсзарныөнх2д-диСй.нШдевуенлдев хХөүргэжнмхаилйзанн хүунуэртыгцдуугудллуаугалхгуадтаалдйааСга.арШевелев байсан тузалрасхаанаралбоылгсндыагмРжовуанулослжнамаэрдсхэно.ёТрухдаайхньөдкөорлнльекхөцгижймгийннидйэтлгү1ү5р,т0о0ч0ооЕдврогоор авсахтнуулд. аэлрдтанжийавхаөхгыжгмхиүйснсэзнэмч сбгүитйэглгүүнйэтхсэүнргбэахй, дэасгв.эСл. Шевелев сүлжээ ресторануудтай алдаж дэлгүүртээ чимэг болгож үлдээх сонирхолтой байгаагаа Рованд илэрхийлсэн. ирсэЭнЗ.ну(эрЗөуадргөа5рг..5РР)овоавнаанаасассудилраасчэнмимноирйихнувхиуйунрыханягзрууруагнэ2г0эн21м.о1р0и.н02хуурын зураг 2021 оны– 1190Э56нсэаорнзуыырнамго2ар-нидхнаСахру.луШырыг енивхсеултраевтваслаХжн үтзуурлрэгнсууудхдлтааалайчзиахйанрньхцхуууувуилрйаыандгахрдахуаиувчдддлбааавгйтагаагдахау1хд8гү8ай8лдаагаар хаар болсхнууычгныРховвоарнхуоурлжгэдгмийэгдосйэлнг.осТону.хайн өдөр нь хөгжмийн дэлгүүрт очоод алдаж авахчыхагмИахйаүмгүсдйсМэүноннээгчорлхбууүдлтаслэаддлагмжүойравитансхэх, унсууррбвыаанйлжбдииаейгтг.саСулрд.вааШхлгжүейнвбэеанлйхехоыввгосрхүүтлсусжлэнРэ.оэварнеысгтяомраарнуудтай эртний хөгж2м0и21йнонзыэм10сгсиарйыгн ү5н-дэ Рхоүварнгэдхэл, гүэүсрвиэйлн дэзээлнгтүэйүрүтнэээточхиирмоэлцгожбоХлүгроэжн үлдээх ирхолтой бхаалйзгаанахгуауарыРгохвуадналддаижлэаврсхниаайлалсбэанн.ёсоор надад мэдэгдсэн. Цаг тохирч дүрст Энэ өдөраялрбиРааонхвиёасйнохоаүраесбэрэлсРэуогдлваэлжнанабэачгйэгмнааоигннацаигоиййлэхшрухиивййдилвйсээнрнг.ха ра2г0яа2гс2нраоаунныуад1на0эд-ргдэсанамржымуноул5ра-иадднРбохавгаушнутдраайыа н зураг эн. (Зураг.5Ге)рман улсын Регенсбург хотын ойролцоо уулзаж Хүрэн халзан хуурыг албан ёсоор хүлээн авснаар 2022 оны 10-р сарын 11 өдөр эх орондоо авч ирсэн. Хүрэн халзан хуурыг судалгааны эргэлтэд оруулах 8 Олон улсын хялгасан хуурын төрөл зүйлийг харьцуулан судалбаас бүтэц, тоглох аргачлалын хувьд икэл хууртай нэн төстэй байгаа нь анхаарал татаж байна. (Зураг.6) Цаашид бид Хүрэн халзан хуурт үндэслэн олон улс дахь хялгасан хуурын төрөл ангилалд дэлгэрүүлэн судлах болно. 26

(ттЗЦөоугрирлөгт(таоалЗЦоөгрхОург.иар6лхөлнгаа)уоат2Р(тлоргЗЦгөору0хОеиЦнгу.тт(аргг2иртт(6рхЗЦа(ттлллеөоЦөнЗЦ2гаоөаЗЦа)уөоноучалоргауиргуграиоигрухХОурсгрлилрөлиЦнлг.агншөлгрбгл6рахөолүганаалаадаолаыуас)уаоагрорлт(тхОХргрчлгирхОХрауЗыЦуг.араоөхОХинЦэг.да16лгырлМхду.6ахлүшгрлнханилалү0н6нахаэр)аулүлуднхчө)ораугасргн-уора)ргуалххаолиаборуоллрлргуиЦнышлэгиЦнгурдэагхсОХругтарыМдиЦндирэгсан.халсханрллеылин6аээухлүыананлчаадднаячаыз)унМудулхаарбрноручрхаргалнэхлауауллшллсуквхгнинЦыэшлүгилаллахбнХарохадшлеагэсандМуолаьсгсаүланиддлийяхлнхсчулиаеырарэхулдаүыдлидхлряызлМдндлуыалкрв1ызсМудшүлдХнылэзраМХаодквасндэгэүа1оьусаХнүнэиагллхнлаолиьбеОнХэалүханынбрнүдүнадлхаөлсцбдыунүзМгндклнссиугхысихснүэрсалхудегрэхохэикеэнсахэБхуэахдлхиаяниебннсуэөдОухХОэоХэряорнногнуурнндсрухулхяугнлуэикнррнкхкврнэлухнүүелквэуүухОХлүсулдсхудБэаквдуХгягосүнБьэусэоргурүоХэууьсруоухлхүхугэтлаорлиьнуллквуухнлхдгүүаүхэурдлнХдлүддаунаулгысоэьутдүогзуүысдадрарлхуразлиулэаурыэгсорадүэснаихлруа1нахлутиулОлгХыээзсиууаыргнгарОХэрннгиаэжсннаОХэуа.ут1кнрхннггзгуиыарокнунОХүэлнгахаүнсбнк1рлнссааБэ.ОуснктхннүБслгхаБэысбноүХслт.уустсоБасэахухлхсонБэут1ОсрэусадухнлхохсоэонэОунанлуухахлхуудннхнлхүбндээдауаунун.ддлойтнуднлдайэуттдодтлдыэдлыадуурхдарруыаахлоиуэлохиОууэгаанулниөулхоуөагниухлоунаэтгулиулутулггзнуруларуйуотрлнхгутнзртулгзауарнарнолырнхутлрэгсзуаауртнэхссу.янагөануынувухнөхгыогтурысэыаа.яуөнннахл1хгнраы1рлачнлнрау1рлоүраанхххагннбнбнхл1Йгрха.а.алтбнстасал.ттнхаүтэухтэабнт.яаиухөуохл.ОтоЙгатуОоааухннозсдсОлтуннөанудялхунрлоунйнздлаОттаурлуүллйыаүнранытулсйтэлолуыаутгЙнсрзыөрудсллоыднйаөйсдрыутнхтөслыноуэнннрэаргытөоүрнхаауьналхэөнсролэодэхнзоарнхтднсрэнө.ядөорднхнййхнриэурьхэууотрртнхүсснээ.ал.яөаЙтлэсо.ялэөэаүуугнхрйуьтгэалгЙдэну.ярнөллйхсхлнсбуртлурсулнунрлэаүтогннлглйүаЙгиалоьгэаууоглзлуэЙгусдслырлүөдхгрснэЙгатнарүнйасэраслтгнхаухййыуситоэнэхнуудзэатдслтодөндйзадсгсблхоөтулдсоуэрзрүагхндслгйгауаөадарүьасталтэнэалнаадхусраатүосбрэуадннынайраөсхдтйгнэаитыйсэууэхатрхтадьснйэйрааолроухьытÌлулсгхнаэйэулхньдххлцэнытлааднхөхсбьйрлрглблэуонрлйндгихНэууухнйуаиньаялÎтэууаоуунсыйааоигтонэууныгхнойулауиарйгхнрйлунуоÍааөтхнсбаргхнгнйунытулрдрсбргтгргуорльагсбнрөаааруеарыоÃёахауаөгуытнаонуусьыаарцнхрраоуснуаөÎйөхыухряларыуалйрлхцхьнунаНаойтрөхнрхлуььухуялнллтгөоËлхнцнНсгаоталөохуьяллугаоасглНутллНинснрахухьтаяÛланррнулсуааауртаиөгннуыллаудаөаягириырхаьгаөдаулхандрсгьхыгÍллулдегрхааьаугнацрнанреасүөцеухнааагалхрөехцнссынллхНтхрөхрухаьлНаянÑлнхнлхуьраялсНаабасунаьясльэлхуньаихнÎслуьCитхнаааахэалухгиуатлуадсггсалардх¨унгхнiааргсхунухуладугерgнхжухаусаөеауаяаунËасрууууеадaхрсяуауаанрхалрххялснадрхурrхррда,авлунаөхлбулбгальахнырльbаыхстнралÓаауүьхгнаугoбансынуласыйстлррххÐзттанурхCахтсxауаауүрххунэыубатабаËняауунсасаруаняiйдуцратаяgCдлтжvтулснарөаралаÀCдллур.,аттaлiлррхааааагннoiөрÃrгаылiтөбыgулгжбvжатlссөgөvаылрbтaлбаауанaүÑсiбаaнрхioсрхбөаoйCтнрсrзтoааCтrÓаxөабтуөбCтүбуlбнлаэаытаlнiаbатaнÄbbлiйaцааулgүжаvанаусiөүgнжvoсзөлogoжv.,йËaсрiөзтйрхaрiүзтxрхoxarixoүрхнэÀыrөүбуoбнэыйөlбrубlйbөцбaублаËbйlауaцүллнаауbүaлoнау.,oүйлрзтй.,рoзтxйрxүзтнэыүxнэыүнйэыцйацнайцлна.,лн.,л., хуур viola этозурөнуүрьнүөстозэынолурөнХндиуүрьйнүөБүсххэтзоынлородураөэзтонХэдниэруутэозүррөмоьнзэотлнйэтознуБүрөжүөнусүуррөоньхатурөхныолуүрроньуүөүрсддьиааэХухүрндиэньүөХэсрнынолүөсомйрнгүйөлаБсүнынолхжынднлоихүохон.ынрлоозтэлатоХднидХэаБднийэуррөдХэнинраэднхиахзомйсхлБүунүрОойэьжБйүрга.хоыайдБүтагххнхэүөрснохрхорн.ддонмилэааххнлэдорынолэаоэТэржэдйрэангрмоаХазэндэиатлхмооэсхьнрОлшожннмо.үла.хжолыийсаэнэгдБтаүоасжнтаазхонсүхдтанрйиОэурэглохТидиоа.аэыдхагадхиээаоээйххрнрн.гьузайнромэшнгрхТүалмхнйэрхсгжноана.эсэалорхьон.шталОээүүсхону.эслнинно.ысндаизаэхнэасаүзнгуОхснхиуоайзОнра.ганырТаснымаг.ххыОэугхнрэао.нрмы.нэльгншээонэээрТүьнэнуэннТцазнлэснснТсОьхнхэнүшаь.хыүуниышхгэноысүаьхсшсHнүэөхнсээхаоүрТосурььсүнриоунццлэлиаоцүьэнмхншуаххнүиуохBэхснтрааусмннHаьнрхөмуаүHэдөунрннррхиомэнаэрацрнSьэнэхнргнBуцтнннриээнымоьнйBахдннтнэригахцьныэлнSандHыгхнйнниаэйныэ3ноSэихайгьгохныиьэцйлйгокцэBэ3льхнэ2нрийцгохцнөньлгкйаэцхнл2игHаэ3өнхтн1ьдHайSөнаигра1HднгдкөрHэцөанлн2дгц.рүннлBрхндн.түхBццьниг3нтэйги33аэB1ьддBттттаүдаүьиьууадSдаэажж1дг1лаS2й.иүагSхрйгвиSрйивйэг3к2эийгхит21игйихгньйүуигййг-э3гжьигн1бу1йэ3аээ3сЭйдй.-й7дургкэ3вгкаэу31айэ2гьжлкд22лэхх7мн2нд1гкнэнгигуэгийь2р7жлг11дх1дгинут-1ну1д11дүгижаэдалсу,д1эрд.лүд7ахг2.үхв5лх30бэд.уүьа1жлүхютх3лэрүх.үутт3аэ1ху-сОжүь10тОану3борэүнсжргьу1ртохву7амжмү1ю21ухдх1рраовж1лцатргурьоьрвг2схалу1-рО2..1бнухвнблгаэс0ьдьу2чнмэо7юхгьхч-рхм1нугру1атьгжл-ьасэнудХаоуХжт0иЭа7эО1ц-нбдрнуоихса7йарь7ауэоогьжлхдхмлу.7бунь1жлн1л1түнүүюауаосруу,ьчү1жлнннцрарогоссох5р1ху0огххна1бр.юэсхн1ррль1ргуХтаиах1луулсчнмнм0ацаОнн1уахбо1эцисаооьо0анчцусммбхюлэх0ауХнрианйюэнаохнүстцйр0нү.рХоалстню0охОонубр..гэ0онсхсОлтлбьбьоаннссучхнмүгмь0тОорүсобиХсмүснуьаохсоацолсхунуХомраоиоЭүиснццхнсорхойррхсаоэ.олнцатлхрхдонлч.баонсүлцнүублчлнмүйнүүц.унэннчнмннланаэөлэунсаоасобсунчнмчнлхуХрбиснанрэонзнуХхнилангрээласнлалүоүуХицХинсбхоэлангибэотнмнахччолджгиүбгэбзсонүнххүнххханйлнэүбснмнйуонтонсйХоаүүоираүсооосүхосинагрэхйүхгьонусраоасүахбнодлтөлхснтороиүсалрсцүлййнрлхэхцаегнуанххлдүлнэчэлоөүубсүицсанзнайчррбэнибааанэтунэхддлнчүанэлаэХбаасцаздбххннэроүХллаанөуэилгунаүоабинХзбннгсэлрсланаоятраузүхмнсгоэнртилиржсгтүаүноаиххиссоүгүмлаутйзнхжхүгомлигасуджуүгххысххүахимхйрйнй.сонуаXагйирүхэхдйауааүрсггххоходйрураииааүаүнааб(эйнгххлдгнаьруэүбннааиалөайбVбранЗулурахйарсыэнеблглхннйгзгоархданобргөлнмиаизрузйаүодрлунииажиоауIиүуззоахиырллинамсацаалругхнжүгныIиамаххннлжлхуграаайринххулмннхнужйгааараняханалрухнхаотранцйинбяанн–оыороигглхуяаалөтррарчхмгогбятирыаахрлобнлглйо..оруXглаххалтэррйбггнуөөнх6ылхгрXхоьглуоыйхиүназо(.ххулгXгииг.азубэнунXгы)оуVэдидааЗугууиглсзеазVрхXигунланэөааунр(нхахд(длнмуаахруалаааудөлууоүннхIнVныохVЗаяЗыннулрсунрсөөнрIонйяйтыIрсраVнннйрртрряоIрлунрурчатарохарьнагдлг.аоаосыIIхIхнцг.оооо–о ылыыох.ххIXргггррнэнмы.IыIухнXгө (аэннлнуу.нI.ррXгнураэа(ухуөЗөан6аа(н1XуьнхуроVуЗннуцах(уц–сохVц–ооЗу–ннх)ухсудхг1рVггЗузVрсргруалнддорлнунлурнаIа.раоух.о7ыүIуруыөоаөXр6ныөыIXо6рөөнIройXноноыIуаьыойруүн,рнIыIурннан)рчнрньн5га)згрIнгVнрцгз.–гоVрнацзнх1–Vоргддахнцс.га–одылнхаыг6и.л0Iннуйы.өмөнIөөуй6лнXөөн.IоI6йуX)йнIоу0өөь6гнXррннуIIь)ог.нннIгр)уьзгVргннIз)VрддгзаддVраыддыаөөнIйөөнIыйIөөнйнрIрьгнррIьгIнррьгI нхамуүуүаррдаднхахэмауүалавуүаснуррдүнадхуахэтмтззнйаухүсалаоүадхноөвүулүааүднхьЗуссунүахндмуйрарурөмүддрмйаууаүугмйуауүабвхэсуилүлрахвмтуүлаадхавслэуауүлуарраөддэууорррддссхннбууауррддуужгахлнэсуамахэсдаулуаандүхгахрэсмтлэаа6тахлсэамрйаауйүандалдоэссанаунл.буссунонвулүрахссгмандуанллуаЭгатурррддадагмтлайудттмтахусахтрсэохсмтзртрдхотадхатуагсоаабулэуаухөүбуооудалуугмаьссбжүуулнрунмуагөлүрууажагмдталгослаургуайлдга,айүмтдаутдтрдахсайздрөххглхздоаррхушдубауузоуноөррухтбднчддөаамэлхлухддаауллөглноуөдууыаэлрөжаииэдатуйгрдуаалдөатрнухрллажздтргзахлүуүдагхганраүгхллөучажгаөдүагдлрлөнрчгн.идыурөоөирйгтадондытораатиднүххгалхтдграхнйүуднрхунжАхгуххьнугуүөэгуурэоулуьоухн.г.усиилэтднжунтулухжлхсчонуауоуулйбжүууйаАулуэсАоурнжчлларужахнтгуадчусжзхргэдуунччыоилүадуыаруойчгүианргыүогаачаибрзндуйхгахьнрьүгасаыоахүьнрбиг.рүзэгаэохьнгьа.сн.иоансррь.сиүххүьн,глэо.соиЦаачХосоай.асыьи,жнАхүйцоачАднжаойаалнажАхйсгиаАү,хжүглнжаагунжчхчгхргаачйчүррүачзуйүччгаүүиаүлаггбгазлаүыитигбгазаүваабзрүбарзүхаүлачаүасхрэхаүрүүхэүаанрэн,үьийэнэгн,лхүтиььинхүхүнруБаьнсхү.йаахөхнэбахгс,сжсБбун1,хж,аждртйчсдоч.ндана,жуэч,жүндаүиаэХр1чалдьсоүарлүалуужнЗүйүггбуБ1лЦзаннуүд,йаүйрүлаүажлач7уурүруачуаиүүэрүЗра1гчаулдьро.г1алзх,нтирржүачугса,лиртиж1үагйрайлыүурхлти7ас5өаүрэхг09ла.тиЗзхалгаЦсд,алххх,үыйиэриа.снглзас,хнаөжсхиү,отас0унйиэхЭуБ,5ныанүи.йийэаү6лайн,асномхийэүрБуб1рнго.х.йгүубБ1сдинж.йнн.йгХызргу1Ббннслсларүос1ао.йрхог.уЭмр.З1ажнЦог.ү,нмХэжру1аын6мүгтогй.эжнХлз7нужанрйул7оүХЗбрл.ЦнойаүзуоЗлху,7цнрү.ьЦрЭса,мү,6үинжнЗрүасх,Цнуыүүржо,5оьарүдйлулас,г5Эүүүалжбг.азрхуЭалргьаү5ыасагмзнзхүтзихрснионалаооннасизхыүгрриЭданоүбнаүрүаыүарнсиг6нмнагүчмнннүлнэнгыүрмноХцоыаүйүыгрүаүдсгром.змүлүрныгүгозинндэнүо.ыийоьгосгцргзЭнүа.нланүүх6онүүнмнүб.рнт6нхнэнннгиуүьнзрйлр6иүлтхХднүоу.үнхЭүрндьнобао.арцаЭхьиндрүүхбодйхуь.итүугЭогЭонлгьойргнхмоэЭйлиоүмднүүнбуйлогьнррЭамүнагнүснингнзтниннормнүэүрнорнйинэындурүааоайүбгаойцйнгьйэьнртннгоүцхүьнүчэхнүоомйооцүйлалсниүррььгтэрннүхл.иөэугьраүхзлооайнрүирсгьунрбыылөрхыуйнгзхиьБүсаазонайхрзнринрэуотргнцхиздйзьаүббигахуьаохиунидхлүблньгньхбнуанойааноаинддгуаьйүбхаьойүлуүахойнргоолайгйдзүйуаогиррэйносрйрвүарзрэйиасогситоатнйдатнулйысграээмтахжүочьайунйырххнсылнгатнөэгьөнйугрнгрньнйллузхэнөнургөүнрусзамохэусиыиөнуьгүнбунаныоинаххзсэнөтэьнбцансузанхуньоэхорөуйьнбабагхнлхйазуоонйоиаглгдсатцлонйлоустднрслцайоүгйхоуосаинродтсйнйотгхухсинрэдтйнахроагйаххрэхсрыиүатүайнаугхльэуынймграэуханэгэрдөьайаүахирыцнгногразөүгмьгаойус,гннурлннгмрэөуноанисхрэрэүанчөгнаньзммлйооэсөнзорннлнау.глыобэөйулүаввсхбасцүухыхйиочүүныжсицүттбонлньснрАсуаатсрцуүглхйлганнаагуаүхтааиүхнйуеиаегаэаритхгуыиухайх,ыуйыүатаййтхыдхэгмуомчрүннргйохугд9адйгхгэриййгуүргэрранзалнагхргуалазмггэруытлтүэааараунхлцзоүрчйайаиүхдэолүгоүчуланнүораоиласрхалнаүнчаарьааүүлолннерайсүрыригзахлйерлыавхымирслатмүамйэмысеэтиыдимцүэосрйдцуынодусатмуймаагчсннангидаагнйнөтйьнаинүэагьуатьууананойахиуолгыохтбйраөгйоннрод9нггагвйойдсауровайгррйоааиайахгррнламатимаэруалдмрнымаүацэоугрнырлймүцномайуаргэнгрнаагуцйиоьрнрөаныйаиьуьагыннонхднлөайььгнирочхьыгнгда,йьнвгчорсхд.йгйвгсгидй.йгвисаусайгаүусаинүайнусарэйүурнэайуйырйэаннурычгйннрчыг.ннрч.г. давуүуйлсдасмэбнайтудл тзүөрөхлэөжн ноуруогоьжсанбэгхүжнүдүулустэДанйҮ..ГЦХНаүЭрзыЛүүнТнднүнүьризүйүгсэбнотсгаомбтауйграчлыснийамриьйссаэанр үйлдсэн тул Озөлөолнөунгснааутунгыьсхаянлггаүснандхуууутраыйн. өХвүөзгүРүенбдабнбьөгзөүөүдсэонйрсоалмцбоаойгорочр сVиIйIIмзиуйуснэдн хамаарна. Эртний нүүдэлчдийн дуу хөгжмийн үүсэл нь байгаль, ахуй соёлтой 999 сүаүлсшэлгтүойдхоорлхбоойобтуосйбтауйлгтаоавшшаулутрг,аиакнэнльхэурутрныинйснуүдүадлэглаачибнүруэгнсахаитйнгыдэхэөггүжймгэүэүсдгоалроанл9 улсад танигдахгүй байх шалтгаан болж байна. Түүхэн үечлэлийн судалгаагаар9 Хөх түрэгийн үед хялгасан хуурын төрөл зүйл үүссэн байх боломжтойг Хятадын Тан болон Сүн улсын сурвалж бичгүүдээс харж болно. Улмаар Их Монгол улсын үед хамаарах угсаатны бүрэлдэхүүнд толгойт хуурын төрөл үүсэн хөгжих нөхцөл бүрэлдсэн байх магадлалтай. Их Монгол улсын түүх нь дэлхийн түүхэнд томоохон байр эзэлдэг учир Монгол угсаатнаар дамжиж хэл хуур, цуур, туульсын ятга, товшуур, хялгасан хуурын төрөл зүйл олон улсад тархан дамжиж, хувьсан хөгжих боломжтой таамаглал дэвшүүлж байна. 19 Ганпүрэв Д., Хүрэн халзан хуурын биет сурвалж дээрх ажиглалт. 2022.10.15 27

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Хүрэн халзан хуурын судалгааны хувьд авч үзвэл: Эртний эдлэлийн дэлгүүрүүдээр Монголын үнэт өвүүд хараа хяналтгүй, судалгаагүй зарагддаг. Монгол улсын хил, гаалийн хяналт шалгалт өв соёлын мэдлэггүйгээс болж эртний үнэт өвийг таньж мэдэхгүйгээр хил гаргадаг явдал байсаар байгаагийн нэгэн жишээ хүрэн халзан хуур юм. Эртний дэлгүүрүүдийн эд барааг судлаачдыг оролцуулсан хяналтын багаар судлуулж, илэрсэн үнэт өвүүдийг улсын эрдэнэсийн санд худалдан авч, судалгааны эргэлтэд оруулах, хил гааль дээр соёлын үнэт өвүүдийг таниулах, сурталчлах, хамгаалах тухай сургалтыг соёл судлаачдын хяналт доор явуулах шаардлагатай гэж үзэж байна. Морин хуурын судалгаанд “Хүрэн халзан” нэрийг судлаачийн зүгээс өгснөөр олон нийтэд таниулах гол холбоос нь болж, бусад шинээр олдох хуураас ялгах шинж тэмдэг болгож байна. Хүрэн халзан хуурын харьд зарагдсан 18 жилийн түүхийг судалж олон нийтэд сурталчлах нь энэхүү хөгжимдүүрийн үнэлэмжийг бөхлөх бөгөөд энэ нь Хүрэн халзан хуурын үнэ цэнийг бий болгоно. Монголын морин хуур төдийгүй бусад хөгжмийн түүх, ангилал зүйн судалгаануудыг цогцоор нь хийж энэ мэт өвүүдээр судалгааны сурвалжийг баяжуулах, түүнийг шинжлэх ухааны эргэлтэд оруулж судлах нь нэн чухал. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ Ном: Монгол хэлээр 1. Батжаргал Б, “П.Марш. Морин хуур ба монгол дахь уламжлалын космополит үзлийн сэргэлт” (шүүмж) -УБ.,2012 2. Аохан. Монголын түүхийн тайлбар толь. 3. Хөгжилт. Урлаг, өвөр монголын сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо. Хөх хот .2003. -Х.454 4. Хөгжилт. Урлаг,өвөр монголын сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо. Хөх хот.2003. -Х.462 Гадаад хэлээр Цахим сурвалж: 5. ARD.RU. В этом году ему исполняется 134 лет. В течение трех недель в столице Монголии будут демонстрироваться фотографии, снятые Николаем Апполоновичем Чарушиным (1851 – 1937 гг.) – уроженцем Вятской губернии, политссыльным, одним из организаторов Троицкосавско- Кяхтинского Отделения Приамурского Отдела Императорского Русского Географического Общества в Троицкосавске-Кяхте. 6. https://en.wikipedia.org/wiki/Gioseffo_Zarlino 7. https://de.wikipedia.org/wiki/Hornbostel-Sachs-Systematik 8. The origins of the violin - the rebab, BBC 9. https://en.wikipedia.org/wiki/Rebab 10. https://en.wikipedia.org/wiki/Bedouin_music 11. https://en.wikipedia.org/wiki/Gusle 12. https://www.etsy.com/market/cigar_box_violin 28

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Тайлбар: 13. Тайлбар: Рован Хартсүйкэр 2007 онд судлаач Д. Ганпүрэвтэй танилцсан. 2021 онд Алтай ятга сурахын тулд багш шавийн харилцаа үүссэн 14. Тайлбар: 2022 оны 11-р сарын 11-ний өдрийн Хүрэн халзан хуурд зориулсан хүндэтгэлийн эрдэм шинжилгээний хурал дээр илтгэл тавьсан Өвөр Монголын их сургуулийн үйлс бүтээлийн сургуулийн тэргүүлэх профессор, доктор Ш. Өлзийбаярын ишлэл. 15. Тайлбар: Хуур хөгжимдүүрийг хятад сурвалжид ху-чин (胡琴)，хү-лэй ( 忽雷) гэж тэмдэглэдэг. Чин дагавар нь хөгжимдүүр, Ху, Хү нэр нь хойд зүгийн угсаатны цөөн тоот үндэстний ерөнхий нэр. Хү-лэй гэдэг нь хятадаар хуур гэсэн утгыг илэрхийлнэ. Сурвалжлага: 16. О.Гука, С.Бодров, Д. Намдаков нарт орчуулагч хийж байсан Солонготой хийсэн судалгааны ярилцлага (26min) 2022.11.03 17. О.Гукатай хийсэн судалгааны ярилцлага (38min) 2022.11.07 Бусад. 18. 2004 онд Монголоос худалдаж авсан Хүрэн халзан хуурын биет сурвалж. HORSE-HEADED FIDDLE CLASSIFICATION, ITS HISTORICAL EVOLUTION, AND THE VALUE OF THE HORSE-HEADED FIDDLE “KHUREN KHALZAN” Ganpurev D. Tsezen J. Summary: In 2004, a horse fiddle without any historical sources was sold across the border from Mongolia. The horse fiddle got in to the hands of a Dutch ethnomusicologist in December 2004.Both the owners who bought and sold it believed that this horse fiddle was a spiritual fiddle with extraordinary energy.In 2007, the fiddle was sold on negotiating to the owner of “Palms Guitar” store in Amsterdam, Holland. Seven years later (2014), a fire broke out in a music store burned the horse’ leather ears and the religious scarf attached to its neck. Seven years after that (2021), the owner of the shop died and the old musical instruments were passed on to his children. In 2021, when the horse fiddle was going to be auctioned, Rowan Hartsuiker took its picture and sent it to his teacher’s personal address. The fiddle was a historical tangible heritage belonging to the rare category, so that the teacher asked Rowan to buy it to not lost a historical source to others. After several attempts, Rowan could negotiate a price with the shop owner, and the fiddle, which was sold abroad, returned to his country after 18 years. The horse fiddle was named “Brown with white stripe fiddle”. In order to study Brown with white stripe fiddle, the researcher faced the needs to study the origin, evolution and development of horse fiddle. Key word: Brown bald fiddle, Horse head fiddle, classification and historical evolution 29

JOURNAL OF ARTS AND CULTURAL STUDIES IN MONGOLIA Mongolian National University of Arts and Culture Research Institute of Culture and Arts Tom.45 2022 Fasc.3 МОНГОЛЧУУДЫН ТӨРТ ЁС, ДИПЛОМАТ ХАРИЛЦААН ДАХЬ БҮСНИЙ ҮҮРЭГ Ш.Должинсүрэн* Б.Мөнхцэцэг** Хураангуй. Монголчуудын хувцасны соёлд бүс нь чухал үүрэг бүхий үндсэн элементийн нэг болохоос гадна манай ард түмний уламжлалт сэтгэлгээний тусгал болох утга бэлгэдлийн гүнзгий агуулгатай. Мөн монгол бүс урлал нь монгол дархан, үйл урлаачдын ур чадварыг дээд зэргээр илэрхийлсээр ирсэн билээ. Монгол бүс нь эзнийхээ нийгмийн байдал, зэрэг зиндаа, эрх мэдэл, сүр хүч, хөрөнгө чинээг илэрхийлэгч нь болдог. Монголчуудын хувьд андлал нөхөрлөл, найрамдлаа баталгаажуулах “гэрэгэ” нь бүс байсан учраас дипломат харилцаа, бэлэг солилцоонд чухал үүрэгтэй байсан төрт ёсны уламжлал өнөөдөр, XXI зуунд ч хадгалагдсаар байна. Түлхүүр үг: Бүс, монгол бүс Оршил Бүс бол хэзээ, хаана, хэрхэн үүссэнийг нь мөшгөн тодлох боломжгүй нэн эртний бөгөөд хүн төрөлхтний түүхийн туршид орхигдон шахагдаагүй үлдсэн хувцасны нэгэн чухал элемент юм. Ялангуяа нүүдэлчин ард түмнүүдийн хувьд бүсний хэрэглээ нэн их байсан тул бүстэй холбоотой нийтлэг болон өвөрмөц ялгаа бүхий соёл түүхэн урт удаан хугацаанд бүрэлдэн тогтсон гэж үзэж болно. Цээж хувцсыг хумиуртай эвтэй байлгаж жавар салхинаас хамгаалан, дээлийн өвөрт бага хэмжээний эд зүйл хадгалах, мөн бүсэндээ гогцоо дэгээ гаргаж тэдгээрээс гарын дор хэрэглэх эд зүйл, хутганаас эхлээд иж зэр зэвсэг зүүх, бүсний цаагуур хавчуулж тогтоох зэрэг ахуйн өдөр тутмын практик хэрэглээ бүсний ач холбогдлыг эн тэргүүнд тодорхойлно. Түүнээс гадна бүс нь дэлхийн олон улс үндэстний хувьд : - Эзнийхээ нийгэмд эзлэх байх суурь, зэрэг зиндааны илэрхийлэл, - Нөхөрлөл, харилцааны баталгаа, үнэлгээний илэрхийлэл, * Должинсүрэн Ш, СУИС-ийн докторант ** Б.Мөнхцэцэг (Ph.D), дэд профессор 30

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË - Эзнээ муу зүйлээс хамгаалдаг шидэт хүчийг агуулагч гэх итгэл бишрэлийн илэрхийлэл болсоор ирсэн түүхтэй. Бүсний талаар бичгийн болон биет дурсгалууд арвин байдаг учраас түүх, соёлын судалгааны эргэлтэд бүстэй холбоотой асуудал ихээр хөндөгддөг. Бүсгүй сэлдэн байх нь загалмай зүүхгүй явахтай агаар нэг гэсэн ойлголт, нүгэл хэмээн цээрлэх цээр Европ зүгийн христ итгэлтнүүдэд эрт үедээ байсан бол эртний ардын аман зохиолуудад сөрөг талын дүрийг бүсгүйгээр дүрслэх нь бас түгээмэл байв. Ялсан дайсныхаа бүсийг авах, гэмт хэрэгтний бүсийг хамгийн эхлээд тайлуулах нь мөн олон ард түмний дунд тогтсон ёс байсан нь үлгэр домог, аман түүхүүдээс ойлгогддог. Хэн нэгний бүсийг тайлж авах нь онцгой доромжлол, нэр төрд халдсан хэрэг гэх үзэл XV зууны оросын язгууртнуудад хатуу итгэл үнэмшил болон тогтсон байсныг 1433 оны хоёрдугаар сарын 8-нд Дмитрий Донской хааны ач Василий (Темный)-гийн хуримд оролцсон өөр нэг ач Василий Косойгийн бүсэлж ирсэн алтан бүсийг хулгайн бүс гэх шалтгаар хатан хаан София Витовтовна тайлж авсны улмаас бүлүүд хооронд өс зангидагдаж, Москва хотыг алдаж, 20 жилийн дайн үүссэн түүх харуулдаг.1 Бүсэнд шидлэг утга, ач холбогдол өгөх явдал орчин цагт дэлхий даяар орхигдож, хувцасны гоёл чимэг гэж үзэх нь түлхүү болж, бүсийг хамгаалалт болгон өдөр бүр зүүхээ больцгоосон ч тухайн үндэстний соёл, сэтгэлгээний онцлогийг илэрхийлэгч байсных нь хувьд бүсний түүхийг нарийвчлан судлах шаардлага байсаар байна. Хүн төрөлхтний хувцасны соёлд үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулсан, мөн төрт ёсны өнө эртний уламжлалтай, орчин цагт бүсний хэрэглээ, соёлыг хамгийн тодоор уламжлан хадгалж байгаа монголчуудын хувьд энэ нь бүр ч чухал ач холбогдолтой. Түүх, соёл, антрополог, археологийн судалгааны бүтээлүүдэд монголчуудын бүсний соёлын асуудал тогтмол хөндөгдсөөр ирсэн ч дагнасан нэг сэдэвт судалгааны даацтай ажил хараахан хийгдээгүй байгаа нь энэ сэдвийг судлахын ач холбогдлыг улам тодорхой болгож байна. Бид энэхүү өгүүллээрээ монголчуудын төрт ёс, дипломат харилцааны түүх болоод ахуйн соёлд бүс ямар үүрэгтэй байж ирсэн асуудлыг шинжлэхийг зорьж байна. Үндсэн хэсэг Нүүдэлчдийн бүсний соёлтой хамаатай хамгийн эртний гэж үзэж болохоор мэдээлэл Геродотын “Түүх” бүтээлд бий. Нийтийн тоолол эхлэхээс хагас мянган жилийн өмнө бичсэн энэ зохиолд скиф хүнийг бүс, аяга, нум гурваас салангид ойлгох аргагүйг тодорхой бичсэн байдаг. Тэнд бичсэнээр Геракл бурхны гурван хүүгийн отгон нь болох Скиф эцгийнхээ үлдээсэн нумыг эвшээлгэж, алтан аяга зүүсэн агсарга бүсийг нь зөв бүсэлж чадсанаар Скифийн анхны хаан болдог2. Скифийн улс НТӨ VIII-IV зуунд оршин байсан гэж үздэг. Геродотын “Түүх”- нээ дүрслэн бичсэн энэхүү эртний нүүдэлчин улс болох скифийн соёлоос аягаа бүсэндээ зүүх, бүсийг төрт ёсны чухал бэлгэдэл гэж үзэх, гүзээний хорхог хийх зэрэг уламжлалыг монголчууд л өвлөн үргэлжлүүлж өнөөг хүрсэн. Монголчууд 1 https://ry.wikipedia.org/wiki/Золотой_пояс_Дмитрия_Донского 2 Геродот. Түүх. Орч. Б.Галаарид. –УБ., Цалиг. 2009. -Х.16-17. 31

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ скифтэй удамшлын хамааралтай эсэх асуудлыг энд авч үзээгүй ч Евроазийн нүүдэлчдийн олон мянган жилийн харилцан нөлөөлөл, соёлоороо ижилсэх, уусах үйл явцын тусгал нь бүс байж болохыг үгүйсгэх аргагүй. Хамгийн чухал нь нүүдэлчин гаралтай ард түмнүүд дундаас монголчууд бүсээ дээдлэх, бүсэндээ аягаа зүүх энэхүү соёлыг XXI зуунд үргэлжлүүлж байгаа нь анхаарал татаж байна. Энэ бол эртний нүүдэлчдийн хоёр тив дамнасан нэгдмэл соёлын үзэгдлийн бодит жишээ юм. Энэ утгаар нь Геродотын “Түүх” бүтээлийг нүүдэлчдийн бүсний тухай эртний эх сурвалжид тооцох нь зүйтэй. Бүс гэдэг нэршлийн хувьд монгол хэлнээ урт удаан хугацаанд үндсэн утгаараа тогтвортой хэрэглэгдсээр ирсэн нь XIII зууны бичгийн дурсгал “Монголын нууц товчоон”-д büse (хятад галигаар pùsiē) гэж бичигдсэн3, XIV зууны эхэн үед зохиогдсон Мукадимат Ал-адабын толь бичигт4 мөн адил büse гэж байгаагаас тодорхой харагдана. Хэрэглээний хувьд бүсийг монгол хүний өдөр тутмын хэрэглээ, төрийн ёслол хүндэтгэлийн хувцасны чухал элемент, дипломат харилцаан дахь бэлэг солилцооны чухал хэсэг гэсэн 3 үндсэн утгаар түүхэн цаг хугацааны үргэлжлэл дунд хэлбэр хийц, утга, бэлгэдлийн уламжлал шинэчлэлтэй нь хамтаар авч үзэх нь зүйтэй гэж үзэж байна. Ингэхдээ бүсний хийц хэлбэр, утга бэлгэдэл, өнгө, хээ чимгийн асуудалд зэрэгцүүлэн анхаарал хандуулах болно. Өдөр тутмын хэрэглээний бүс: Монголчууд өдөр тутам дээл өмсдөг байсан учраас бүсний хэрэглээ ч өдөр тутмынх байсан бөгөөд материалын хувьд мал, амьтны арьс шир, үс ноос, торго дурдан зэрэг олон төрөлтэй, хийцийн хувьд ороож бүслэх зориулалттай энгийнээс уран нарийн хийц шингээсэн гоёмсог хүртэл янз бүр байсаар иржээ. Тэгэхдээ олс, дээс, ялангуяа богино муу шидэмс бүслэхийг ихэд цээрлэсээр ирсэн нь монгол хувцасны иж бүрдэл дотроос малгай, бүсийг онцгойлон хүндэлдэг уламжлалтай холбоотой байна. Тольтой, гархитай суран бүснээс гадна “...зөөлөн даавуун эдийг бүс болгон ороох заншил XIII-XIV зууны үед бас байсныг зарим хүн чулуун хөшөө, бунхны ханын зураг сэлтээс мэдэж болно” хэмээн эрдэмтэн У.Эрдэнэбат5 тэмдэглэсэн байна. Монгол нутагт байгаа буган чулуун хөшөөнүүд дэх дүр дүрслэлүүдэд эртний нүүдэлчдийн хувцас, тэр дотроо бүсний талаар ихээхэн мэдээлэл агуулагддаг. Монгол Улсын хэмжээнд “Одоогийн байдлаар 1241 хөшөөнөөс 512 хөшөөнд хээгүй, хээтэй, өргөн, нарийн бүс дүрсэлсэн байна. Буган хөшөөний бүсийг ерөнхийд нь хээгүй, хээтэй гэж ангилж болно. Хээгүй бүс нь дотроо өргөн, нарийн гэсэн 2 янз байх бол хээтэй бүс нь өргөн, 9 үндсэн хээ чимэглэлтэй байна”6. Археологич Ц.Төрбат нарын мэдээлж байгаагаар Монголын нутагт байгаа буган хөшөөний 203 хөшөөнд хээ чимэглэлгүй нарийн, 113 хөшөөнд хээ чимэглэлгүй өргөн бүс дүрслэгджээ. Хээ чимэглэл дотроо уулан хээ хамгийн олон буюу 144 хөшөөнд дүрслэгдсэнийг уул, үүлэн хээг төрийн зүтгэлтэн, хаад ихсийн хувцсанд 3 Сумъяабаатар Б. Монголын нууц товчоон: иж судалгаа. Ред.О.Содномпил. -УБ., 2020. 4 Н.Н.Поппе. Монгольский словарь Мукаддамит Ал-адаб. I-II. Ред. В.В.Струве. –М-Л., 1935. стр.128. 5 Монголын археологийн нэвтэрхий толь. Ред. Ч.Амартүвшин нар. -УБ.,2021. -Х.66. 6 Төрбат Ц, нар. Монгол ба бүс нутгийн буган хөшөөний соёл. III боть. -УБ.,2021. -Х.128. 32

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË хэрэглэж ирсэн хожуу үеийн (Манжийн үеийн Монгол болон Богд хаант Монгол улсын үе) уламжлалтай холбон судалбал сонирхолтой дүгнэлт гарч болох юм. Одоогоос 3200 жилийн өмнө эхэлж, 600 орчим жил үргэлжилсэн, Монголын нутагт НТӨ IX-VIII зууны үед мөхөж эхэлсэн буган хөшөөний дүр дүрслэл нь “Амьтны загварт урлаг” Евроазийн тал нутгийн баруун хэсэгт үүсэж, зүүн тийш тархсан гэх үзэл ташаа болохыг нотолж, уг соёл нь өнөөгийн Монголын нутагт үүсэж, Зүүн Европ хүртэл тархсан7 болохыг тогтоогоод байна. Энэ нь нүүдэлчдийн бүсний соёлын гарал үүсэл, он цагийн судалгаанд ч чиг өгч чадах шинэ нөхцөлийг бий болгож байна. Түүнээс гадна буган хөшөөг тухайн цаг үеийн удирдагч, гавьяатан зэрэг нийгэмд нэр хүндтэй хүнд зориулан босгодог байсан нь эргэлзээгүй тул тэдгээрт дүрсэлсэн бүснүүд нь нийгмийн ялгаа, зэрэг дэвийн нотолгоо болж чадна. Энэ утгаар нь авч үзвэл Монголын нутаг дахь буган хөшөөний бүсний дүрслэлд тулгуурлан тухайн үеийн нүүдэлчдийн тэргүүлэх хэсэг хээтэй хээгүй, өргөн нарийн янз бүрийн бүс хэрэглэдэг байжээ гэж дүгнэж болохоор байна. Дээдсийн хүрээнийхэн нарийн хийцтэй болон энгийн хоёр төрлийн бүс хэрэглэж байгаа энэ баримт нь энгийн хүмүүс тэр үед хээ чимэггүй энгийн нарийн бүс хэрэглэдэг байсан гэх таамаг руу хөтөлж байна. Материалын хувьд арьс шир, бөс даавуу, ноосон сүлжмэл зэрэг, арал толины хувьд хүрэл, төмөр, мод, чулуу, яс зэрэг хямд материал байсан байх магадлалтай. Гэхдээ энэ нь зөвхөн таамаг бөгөөд одоогоор нарийвчилсан дүгнэлт хийх боломжгүй байна. Буган хөшөөдийн бүснээс зүүсэн агсамж хэрэгслийн хувьд чичлүүр хутга, билүү, хавтага, дэгээ зэрэг олон зүйл байгаа нь агсарга бүс түгээмэл байсны нотолгоо мөн. Толь бичигт агсаргыг “Саадаг хоромсого, хутга тэргүүтэн уяж бүслэх тусгай олон татуурга бүхий суран бүс, бүслэх тайлахад хялбар, тусгай тээгтэй”8 гэсэн, мөн “нумны сум агуулж, бүсэнд зүүх нэгэн зүйл сав”9-ыг “Агсага” гэж нэрлэдэг гэжээ. Агсарга бүс нь цэрэг дайн, энгийн амьдралын аль алинд нь үлэмж хэрэгтэй хэрэгсэл байсан учир балар эртнээс өдийг хүртэл монголчуудын хэрэглээнд байсаар ирсэн, нийгмийн аль ч давхаргынхан түгээмэл хэрэглэдэг бүсний төрөл мөн. Хожуу үеийн монголчууд агсарга бүсийг XIX зууны эхээр өргөн хэрэглэж байсан гэдгийг 1820-иод оны эхээр Монголоор дамжин Бээжин хүрсэн оросын аялагч Е.Тимковский тэмдэглэн үлдээсэн. Тэрээр ...Зэс юм уу мөнгөн тоногтой суран бүс бүсэлж, түүнээсээ хутга, хэт заавал зүүнэ...10, ...Зарим чинээлэг хүмүүс эр, эмгүй шүрээр чимэглэсэн, хэдэн мянган рублийн үнэтэй бүс, эмээлтэй байдаг...11 гэснээс үзвэл энэ үед монгол бүс нийгмийн давхаргаас гадна иргэдийн хөрөнгө бэлийн илэрхийлэл болж хувирсан байна. Түүнээс хэдхэн жилийн дараа Монголоор дайрч өнгөрсөн Иакинф буюу Н.Я. Бичурин монголчууд ...Суран бүс 7 Мөн тэнд, -Х.398. 8 Цэвэл Я. Монгол хэлний товч тайлбар толь. Ред. Ц.Шагдарсүрэн. –УБ.,2021. -Х.15. 9 Мөн тэнд. -Х.14. 10 Е.Тимковский. Путешествие в Китай через Монголию, в 1820 и 1821 годах. –С-Пб., типография медицинского департамента МВД, 1824. -С.300. 11 Мөн тэнд. -С.301. 33

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ бүсэлж, түүнийхээ хажуугаас хутга, тамхины хавтага, гаансны гэр, ар талаас нь хэт сэлт зүүнэ, заримдаа хажуу талдаа ууттай аяга зүүнэ. Баян хүмүүсийн суран бүс ган товруу чимэгтэй байна...12 гэж тэмдэглэн үлдээсэн нь ч үүнийг баталж байна. Үүнээс зуугаад жилийн дараа Монгол орноор аялсан Г.Е.Грумм-Гржимайло агсарга моодноос нэгэнт гарч, аль үнэтэй сайн бөс, торгон материалаар бүс хийхийг монголчууд хичээх болсныг анзаарч ...Халхууд саяхныг хүртэл мөнгө, зэсэн тоногтой суран бүс бүсэлдэг байсан; одоо бол тийм бүс моодноос гарч, хэдэн аршин13 цууямбуу, эсвэл өөр тохиромжтой материалаар солигджээ. Ийм бүс одоо нутгийн хээнцэр хүмүүсийн гангараа болсон бөгөөд үнэ ихтэй, урт бөс бүслэх тусмаа илүү гоё гэгдэх болсон гэж Майский бичсэн...14 гэж тэмдэглэсэн нь монголчууд агсарга бүсний хэрэглээнээс холдож, торго, даавуун бүс бүслэх болсон цаг үеийг зааж өгч байгаагаараа судалгааны чухал ач холбогдолтой байна. Өвөг монголчууд болох хүннү нартай холбоотой эд өлгийн олдвор, бичгийн дурсгал харьцангуй олдоцтой учраас тэдний хэрэглэж байсан бүсний тухайд илүү тодорхой дүгнэлт хийх боломж бий. Хүннүчүүд түдүүл хадсан өргөн ноосон сүлжмэл бүс, шир, даавуу, торгон бүстэй, үзүүрийг нь жижгэвтэр алт, мөнгөн хошуугаар чимхэж бэхэлдэг, бүсний гархийг алт, мөнгө, хүрэл, төмөр, чулуу, яс, модоор хийдэг байжээ гэдгийг Ю.И.Елихина15 Эрмитажид буй Ноён уулын олдворуудыг судалж тогтоосон байна. Мөн Д.Эрдэнэбаатар тэргүүтэй археологичид 2019 онд “Гол мод-2” булшнаас бүсний хаш арал олсон зэргээр хүннүчүүдийн бүсний соёлын талаарх мэдлэг тэлсээр байна. Судлаач Б.Мөнхцэцэг хүннү бүсийг судлаад материал, тоног, чимэглэлийн онцлог, хэрэглээний зориулалтаар нь энгийн суран бүс, тоногтой суран бүс, агсарга бүс, сүлжмэл бүс гэж 4 ангилаад, дээлийг хумин барих, тогтоох торгоох; багаж зэвсгийн; гоёл чимэглэлийн; агуулах савны; хамгаалах; дохиолон мэдээлэх зэрэг үүрэгтэй, тэдгээр нь тус бүрдээ олон салбар үүргээс тогтсон дэд тогтолцоотой16 гэж үзсэн байна. Бүсний үүрэг хэрэглээг ийнхүү авч үзсэн нь зөвхөн хүннүгийн үе төдийгүй монголчуудын хувцасны хөгжлийн бүхий л үе шатанд тохирохуйц дүгнэлт юм. Төрийн хувцасны бүс: Монголчуудын төрт ёсны нэн эртний уламжлал, соёлын нэг илэрхийлэл нь төрийн ёслол хүндэтгэлийн болон албаны хувцас юм. Ихэнх үндэстний эрт үеийн хувцасны соёлыг судлахад хаан хүний бүсэнд онцгой учир холбогдол өгч байсан нийтлэг онцлог тодордог. Хаан хүний бусдаас онцгойг илэрхийлэх бэлгэдлүүд дунд ихэвчлэн алтан титэм, алтан буюу эсвэл үнэт ховор металл, эрдэнэсээр чимэглэсэн бүс, илд зэрэг эд зүйлс багтсан байдаг нь эрт үе, дундад эртний үед дийлэнх ард түмний хувьд бүс бол эрх мэдэл, сүр 12 Н.Я.Бичурин. Записки о Монголии. т.I. часть I и II. –СПб., тип. Карла Крайя. 1828. 13 Аршин – Оросын хуучны хэмжих нэгж. 1 аршин нь 71.1 см-тэй тэнцэнэ. 14 Г.Е.Грумм-Гржимайло. Западная Монголия и Урянхайский край. т.3. –Ленинград., Типография Главного ботанического сада, 1926. -Х.320. 15 Ю.И.Елихина. Эрмитаж дахь Ноён уулын эрдэнэс: П.К.Козловын шинжилгээний анги. 1924- 1926. Ред. С.Чулуун. –УБ., 2017. -Х.34-35. 16 Мөнхцэцэг Б. Хүннүд холбогдох хувцасны төрөл зүйлийн судалгаа. Соёл судлалын ухааны доктор(Ph.D)-ын зэрэг горилсон бүтээл. -УБ., 2013. -Х.85, 89-90. 34

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË хүчний бэлгэдэл байсан гэдгийг харуулж байна. Монголчуудын тухайд ч энэ үзэл баримтлал нэн эртнээс байсаар ирснийг Хүннү, Сяньби, Кидантай холбогдол бүхий эх сурвалжууд, “Монголын нууц товчоо” болон орчин цагийн эрдэмтдийн судалгааны ажлууд харуулж байна. Өмнө дурдсанчлан монголын нутаг дахь буган хөшөөний дүрслэл нь жирийн хүмүүс биш, хаад ихэс, төр болон цэргийн хүндтэй хүмүүст зориулсан нь илэрхий тул тэдгээрт байгаа бүснүүд нь төрийн хувцасны бүс гэж үзэх сэжим болж өгч байна. Хүннү, Сяньби, Кидан зэрэг улсуудын үеийн төрийн хувцасны талаарх мэдээ занги, археологийн судалгаагаар олдсон бүснүүдийн хийц зэргийг нэгтгэн шинжилбэл хаад ихэс, жанжид ёслолын болон албаны хувцсандаа алтан бүс, үнэт эрдэнийн чимэгтэй, ур хийц сайтай бүс түлхүү хэрэглэж байсан нь мэдэгдэж байна. НТӨ 307 онд Жоу улсын Эү Ли ван “Өөрийн хятад янзын хуучин хувцас ба байлдааны заншил хуулийг хувьсгаж, монгол янзын хувцас өмсөн морь унаж, харван байлддаг болгож улсаа чийрэгжүүлэв”17 гэх мэдээг судлаачид байнга ашигладаг. Монгол хувцасны соёл ингэж хятадуудад нөлөөлсний цаана нарийвчлан судалбал бүсний, ялангуяа төрийн хувцасны бүсний соёлын асуудал хөндөгдөх ёстой. Одоогоор энэ талын нарийвчилсан судалгаа байхгүй байна. Дулаан газрын хятадууд нүүдэлчдийн хувцасны соёлыг анх өөриймшүүлснээсээ 133 жилийн дараа Модун хаанд хүннү бүсний арал болох “алтан сиби нэг”18-ийг бэлгэн дотроо илгээж байгаа нь алтан бүс төрт ёсны хувцасны салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг байсны нотолгоо болж болох юм. “Алтан бүс” гэдгийг цул алтан бүс биш, алтан арал, чимэглэл, гархи бүхий бүс гэж ойлгох нь зүйтэй гэсэн судлаачдын санал19-ыг дэмжиж байна. Монгол гаралт улсуудаас төрийн түүх нь хамгийн тодорхой тодорхой бичигдэж үлдсэн Ляо улс буюу Киданы тухай сурвалжуудад бүсний талаар хэд хэдэн чухал мэдээлэл байна. Тухайлбал, “Ляо улсын судар”-т хүйтунгийн тэргүүн он буюу НТ 938 онд “Их сайд, түшмэд зэрэг хэргэм олгох тохиолдолд бүгдэд нь хэмэрлэг дээл, алтан бүс, цагаан морь, алтан эмээл өгдөг болохыг зарлиглан дүрмийг бичиж оруулав”20, НТ 964 онд “Лу Инсы-г Ханлигийн оронд Жасаха болгож, алтан бүс, алтан цом, хоёр зуун лан мөнгө соёрхов. Цаазаар авахаас бусад гэм ялыг шийдэх эрхийг түүнд өгөв”21 гэж буй. Төрийн их сайд түшмэдэд хааны зарлигаар алтан бүс олгодог заншил энэ үед байсныг “Алтан бүс нь эзэнт улсын ёслолын нэг хэсэг байсан. Монголчууд уг ёслолын тусламжтайгаар эрх мэдлийн босоо тогтолцоог байгуулдаг байжээ”22 гэж Чингисээс хойших монголчуудын талаар А.Г.Юрченко үзсэнтэй харьцуулбал “Алтан бүс” нь түүхэн урт удаан хугацааны туршид 17 Шиба Рёотаро. Тал нутгийн тэмдэглэл. Орч. О.Жаргалсайхан. -УБ. 1997; Я.Ганбаатар. Хүннүгийн түүх, соёл.- УБ., 2008. -Х.50; 18 Сүхбаатар Г. Сяньби. Монголын эртний түүх судлал. II боть. Ред. Ш.Нацагдорж. –УБ., 2001. -Х.82. 19 Мөн тэнд, - Х.82; Шиба Рёотаро. Тал нутгийн тэмдэглэл / Орч. О.Жаргалсайхан.- УБ., 1997.- Х.14-17. 20 Ляо улсын судар (хятан улсын түүх). Эмхт. Д.Заяабаатар. -УБ.,2021. -Х.83. 21 Мөн тэнд, -Х.136. 22 Юрченко А.Г. Монголын эзэнт гүрний язгууртан. Ред. Н.Ганбат. -УБ.,2016. -Х.134. 35

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ монголчуудын төрт ёсны хувцасны чухал элемент, эрх мэдлийн баталгаа болж байсан нь харагдана. Хааны удмын бус их жанжнаас бусад түшмэд, тэдний ар гэрийнхэн бүсээ хаш чулуу, хирсийн эвэр, ясаар гоёж чимэглэхийг хориглосон зарлиг23 нийтийн тооллын 1055 онд Киданы хаан буулгаж байсан нь алтан болон үнэт чулуу, ясан чимэглэлтэй бүс төрийн онцгой эрх мэдлийн гадаад шинж тэмдэг болдогтой холбоотой. Монгол язгууртнууд төрийн эрх мэдлийн гадаад шинжийг илэрхийлэгч тусгай хийц бүхий бүс хэрэглэх энэ уламжлал түүхэн урт удаан хугацаанд өөрчлөгдөөгүйг Монголын нууц товчоон дахь баримтууд нотолж байна. Уйгудын Идүгүд элч илгээж дагаар орохоо илэрхийлэхдээ “Алтан бүсний горхидоос, ал дээлний үртэснээс олбоос тавдугаар хөвгүүн чинү болж хүч өгсү”24 гэж хэлүүлж байгаа нь үүний нэг жишээ мөн. Зарим судлаач үүнийг Чингис хаан олон горхитой алтан бүстэй (агсарга) байсан гэж тайлбарладаг ч дээрх өгүүлбэрт тийм утга байхгүй, харин алтан бүсний горхид, ал дээлийн үртэснээс олдвол хүү чинь мэт зүтгэе гэж амлаж байгаа нь тодорхой байна. Эндээс Чингис хаан өөрийн шадар зүтгэлтнүүдэд онцгой, эсвэл тусгай эрх мэдэлтэн болсныг нь баталгаажуулж алтан бүс, улаан өнгийн дээл соёрхдог байсан байж болох таамаг аяндаа гарч ирж байна. Чингис хаан өөрөө үнэтэй титэм, хувцас гэдэггүй, эгэл дарууг эрхэмлэдэг байсан нь Чанчунь бомбод илгээсэн захидалдаа “Хаан миний бие умар зүгийн Их хээр талд аж төрөн сууж, ... өмсөх хувцас, идэх хоолоон адуучин үхэрчинтэй хуваалцан, ард иргэдийг үр хүүхэдтэйгээ адил үзэж...”25 гэж бичсэнээс тодорхой харагддаг. Энэ баримтыг Тэмүжин, Жамуха нар алтан бүс солилцож андаллаа баталгаажуулж байгаа тухай Монголын нууц товчооны баримттай харгуулбал алтан бүсийг үргэлж бүсэлдэг байсан уу гэх асуулт гарч ирж байна. Энэ бол тусгайлан судлах асуудлын нэг юм. “Дундад зууны монголчууд металл товруун чимэгтэй суран бүс бүсэлдэг байжээ. Ялангуяа хаадын угсаа буюу алтан ургийнхан алтан товруутай бүс бүсэлж байсан тухай сурвалж бичигт нэг бус удаа дурджээ”26, Их Монгол улсын үеийн суран бүсний зарим нь товруу тольгүй цулгуй байх ч ихэнх нь цэцгэн хэлбэртэй тольтой, дүгрэг, тал саран болон цэцгэн хээтэй товруутай байгаа нь түрэгийн үеийн дөрвөлжин товруу, агсарга бүснээс ялгаатай27 гэж судлаачид дурдсан; Сүхбаатар аймаг Онгон сумын Таван толгойн 11-р булшнаас олдсон 13-14-р зууны үед холбогдох болор эрдэнийн бүс; мөн тэндхийн малтлагаар илэрч олдсон зэс арал, болор, болор товруу, горхитой бүсний хэрэгслүүд; 1981 онд Улаанбаатарын Сонгинохайрханы Дадарт уулнаас “Жамухын бүс мөн” гэж үздэг алтан бүс олдсон; 2003 онд Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын Бухын хошуунаас Монголын эзэнт гүрний үеийн язгууртны гоёмсог дээл, алтан шармал тоног, оюу шигтгээтэй бүсний 23 Ляо улсын судар (хятан улсын түүх). Эмхт. Д.Заяабаатар. -УБ.,2021.-Х.368. 24 Сумъяабаатар Б. Монголын нууц товчоон: иж судалгаа. Ред. О.Содномпил. -УБ.,2020. -Х.1116. 25 Ли Жичан. Чанчунь бомбын өрнө этгээдэд зорчсон тэмдэглэл. Орч. Я.Ганбаатар, Ц.Ганбаатар. –УБ., 2010. -Х.18. 26 Батсүрэн Б, Дэлгэржаргал П, Эрдэнэбат У. Их Монгол улс. Монголын эзэнт гүрний түүх. Тэргүүн боть. Ред С.Өлзийбаяр. –УБ.,2016. -Х.660. 27 Сувд Б, Эрдэнэбат У, Саруул А. Монгол хувцасны нууц товчоо II. Ред. Ж.Саруулбуян, У.Эрдэнэбат. -УБ., 2015. -Х.46. 36

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË иж бүрэн тоног олсон зэрэг нь энэ үеийн монгол язгууртнууд, эрх мэдэлтнүүдийн бүсний хэв маягийг тодолж байна. Тухайлбал, Жамухын “Алтан бүсний иж бүрэн тоног... бүгд 39 ширхэг, 117 гр жинтэй, бүсний арал нь угалз хээтэй, угалз хээтэй хээгүй хоёр шахуургатай, эвэр угалз, усны ургамлын хээтэй цох хэлбэрийн зүүлт, унжлага, зургаан дэлбээт цэцгэн хээтэй товруу 34 ширхэг байжээ.”28 Их Монгол улсын үеийн монгол хаад ихсийн төрт ёсны хувцасны бүс нь алт, эрдэнийн чулуугаар чимсэн уран нарийн хийц бүхий чимэг тоногтой, өргөн биш байсан бөгөөд Монголын эзэнт гүрний бүх хэсэгт тархсан соёл болох нь археологийн олдворууд, хүн чулуун хөшөөд, персийн миниатюр зургууд, бичмэл эх сурвалжуудаар батлагдаж байна. Тухайлбал, “Хан хөвүүн Гасан ав авлаж буй нь”, “Аргун хан хөгжим болгоож буй нь”, “Хүлэгү ханы элч Уулын өвгөдийн зүг явж байгаа нь”, “Абага ханы оршуулга”, “Цагадай хаан яса хуулийг хэрэгжүүлж буй нь”, “Цагаадай хааныг оршуулж буй нь” зэрэг олон миниатюр зургаас тэр үеийн монголчуудын бүсний дүрслэл тодорхой харагдаж байна. Богд хаант Монгол улсын тухайд “Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зүйлийн бичиг”-ээр төрт ёсны хувцсыг журамласан бөгөөд хан, чин ван, жүн ван, бэйл, бэйс тэргүүтнүүд хөх, хүрэн өнгийн дурдан бүс хэрэглэхээр заасан байна.29 “Хааны ёслолын хувцас нь нэр төрлийн хувьд очирт титэм, магнаг дээл, хүрэм, бүс, гутлаас бүрдэх бөгөөд өнгө нь алтан шар байхаар тогтжээ. Үүнтэй холбогдуулан энгийн этгээдүүд шар өнгийн хувцас өмсөхийг хориглож байжээ.”30 Бас нэг онцлог нь хааны ёслолын хувцас гэдэг нь хаан, хатан хоёрын ижил хийцтэй хос хувцас байв. Социалист Монголын үед төрт ёсны хувцсыг тусгайлан хуульчлаагүй бөгөөд төрийн тэргүүн, сайд дарга нар монгол дээл өмсөхдөө дурдан бүс бүсэлж байсан бол 1990 оны есдүгээр сарын 4-нд П.Очирбат ёслолын бүрэн монгол хувцастайгаар БНМАУ-ын Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөхөд алтадмал тоног, толь бүхий өргөн суран бүс бүсэлсэн байна. Тэрээр төрийн ёслол хүндэтгэлээс бусад цаг үед монгол дээл өмсөхдөө дурдан бүс бүсэлдэг байв. Тухайлбал, 1996 оны дөрөвдүгээр сарын 17-25-нд Британийн хатан хаанд бараалхахдаа алтан шаргал дээл өмсөж, шар дурдан бүс бүсэлсэн байна.31. 1997-2005 онд Ерөнхийлөгчийн алба хашсан Н.Багабанди төрийн ёслолд оролцохдоо эхний удаад соёмбо бүхий тольтой, хоёр эгнээ олон товруун чимэгтэй өргөн суран бүс, хоёр дахь удаагаа сонгогдоод очир дүрст чимэг бүхий тольтой, хоёр ташаа, ард урд, эргэн тойрондоо унжуурга бүхий агсаргын төрөлд хамаатуулж болох алтан бүс бүсэлж байв. 2005-2009 онд Ерөнхийлөгчийн алба хашсан Н.Энхбаяр том том дугуй мөнгөн товруутай, алтадмал соёмбо бүхий аралтай хүрэн бор өнгийн өргөн суран бүс; 2009-2016 онд Ерөнхийлөгч байсан Ц.Элбэгдорж эхний удаад тангараг өргөхдөө хөндлөн шар судалтай өргөвтөр бор шаргал бүс, хоёр дахь удаад соёмбот тольтой, жижиг товруун чимэглэлүүдтэй, 28 Монголын эртний үнэт өв, дурсгал. Эмхт. Ц.Батсайхан, Б.Лхагвасүрэн. -УБ., 2016. -Х.124. 29 Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зүйлийн бичиг. Гурав дахь хэвлэл. -УБ., 2018. -Х.128 30 Должинсүрэн Ш. Монгол төрийн ёслол хүндэтгэлийн хувцасны уламжлал, шинэчлэлийн асуудалд (VIII Богдын хувцасны жишээгээр). Нийгмийн ухааны магистрын зэрэг горилсон судалгааны бүтээл. –УБ., 2020. -Х.20. 31 Болдбаатар Ч. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч-25 жил. Ред. Г.Баттогтох. –УБ., 2015. -Х.75 37

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ хүрэн өнгийн өргөн суран бүс; Монгол Улсын тав дахь Ерөнхийлөгч Х.Баттулга луун хээтэй хар торгон өргөн бүс; зургаа дахь Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх соёмбот аралтай, хээ чимэг ихтэй, өргөн ногоон бүс тус тус бүсэлж тангараг өргөсөн бөгөөд У.Хүрэлсүх 2021 оны улсын баяр наадмаар ёслолын хувцсаа шинэчлэхдээ мөнгөн арал, чимэг бүхий, уул үүлэн хээтэй торгоор бүрсэн өргөн суран бүс болгосноос харахад монгол төрийн тэргүүний ёслол хүндэтгэлийн хувцас, ялангуяа бүсний тухайд нэгдсэн журамгүй, хээ чимгийн утга бэлгэдлийг анхаардаггүй, тухай тухайн үеийн үзэмжээр шийдэж байгаа нь тодорхой байна. Төрийн тэргүүн ур хийц сайтай бүс, алтан бүс бүсэлдэг уламжлал Богд хаанаас хойш тасраад 1990-ээд оноос сэргэсэн ч бүсний хийцийн хувьд ихээхэн өөрчлөлт орж, илүү өргөн, ихэвчлэн соёмбот тольтой болж өөрчлөгдсөн байна. Бүс харилцааны хэрэгсэл болох нь: Эртний нүүдэлчид, ялангуяа өвөг монголчуудтай холбоотойгоор бүсний тухай мэдээ занги хятадын эртний түүхэн тэмдэглэлүүдэд мэр сэр дурдагддаг нь одоогоор мэдэгдэж буй хамгийн эртний бичгийн эх сурвалжууд юм. НТӨ 174 онд Хан улсын хаанаас Хүннүгийн Модун шаньюйд бичсэн захидалдаа “Алтан сиби нэг” гэхчлэн олон эд юмс илгээснээ дурдсаны “сиби” гэдэг нь хүннү бүсний арлын нэр мөн гэж эртний хятадын түүхчид үзсэнтэй санал нэг байгаагаа түүхч Г.Сүхбаатар онцлоод “Сяньби аймгийнхан хятадтай харилцахдаа гоёмсоглон хийсэн арал, гархитай бүс бэлэглэдэг заншилтай байсан” гэж тэмдэглэжээ.32 Бан Гу-гийн “Баруун орны шастир”-т хүннүтэй ёс заншил нэг Үсүнь улсын Күнь-муо ванд Хан улсын Лю Цзянь ван гүнжээ өгч ураг барилдсаны дараа жил Кунь-муогийн “баруун зүүн ихсийг зоос, бүсээр шагнав”33 гэж байгаа нь нийтийн тооллын өмнөх 110-105 оны хооронд болсон үйл явдал юм. Энд Хятадын түүх бичлэгийн уламжлалын дагуу “шагнав” гэсэн болохоос бэлэг гэдэг нь ойлгомжтой байна. Бүс нь нэн эрт цагаас хүмүүсийн андлал нөхөрлөлийн баталгаа, улс хоорондын дипломат харилцааны хэрэгсэл болсоор ирсэн түүхтэй. Монголын нууц товчоонд “Өдөө бас анд тунхалдаж амрая хэмээлдэж, Тэмүжин Мэргэдийн Тогтога-ийг арвилж авсан алтан бүс Жамуха андад бүслүүлэв... Дайр Усуныг арвилж авсан алтан бүс Тэмүжин андад бүслүүлэв”34 гэж буй нь хүн хоорондын харилцаан дахь андлал нөхөрлөлийн баталгааны нэг хэлбэр нь бүс солилцох зан үйл байсныг харуулж байна. Монголчуудын төрт ёсны тухайд бүснээс гадна бүрэн хувцас бэлэглэх ёс дундад эртний үед нэгэнт хэвшин тогтсон, тэр нь Их Монгол Улсын хэмжээнд тогтсон соёл болсныг түүхэн сурвалжууд нотолдог. Гүюгийг Их Монгол улсын хаанаар залах ёслолд оролцсон гадаадын зочдод монгол хувцас бэлэглэсэн, Мөнх хаан жилд хоёр том найр хийж, уригдсан ноёд түшмэдэд хувцас бэлэглэдэг35, дөрвөн өдрийн их найрт өдөр бүр өөр өөр өнгийн хувцас оролцогсдод талбин 32 Г.Сүхбаатар. Сяньби. Монголын эртний түүх судлал. II боть. Ред.Г.Нацагдорж. –УБ.,2001. -Х.82. 33 Бан Гу. Баруун орны шастир. Орч. Ба.Батжаргал. Ред. Б.Эрдэнэбаатар. –УБ.,2015. -Х.50. 34 Сумъяабаатар Б. Монголын нууц товчоон: Иж судалгаа. Ред. О.Содномпил. –УБ.,2020. -Х.626. 35 Гийом де Рубрук. Монголын эзэнт гүрэнд зорчсон нь 1252-1255. Орч. Т.Төмөрхүлэг. –УБ., 2020. -Х.138 38

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË олгож байсан36, Ил хаан Хүлэгү 1257 онд Монголын цагаан сар тэмдэглэх үеэрээ эмирүүд болон хан хөвгүүдийг хүндэтгэлийн дээлээр шагнасан, Зүчийн удмын Урус-ханы хүү Койричик-огланд алтан хатгамалтай дээл алтан бүс шагнасан, Ил хаан Газан Байдугаас зугтан ирсэн хоёр ноёнд шан харамж хүртээж, дээл малгай, үнэт чулуун чимэгтэй бүс бэлэглэсэн зэрэг түүхэн баримт олон байна. Бүрэн хувцсыг монгол төрийн хүндэтгэлт бэлэг болгон гадаадын зочид, төрийн тэргүүнүүдэд бэлэглэх уламжлал өнөөдрийг хүртэл уламжлагдсан гэж үзэж болно. БНМАУ-ын үед гадаадаас айлчлан ирж буй өндөр дээд хэмжээний зочдод өгдөг хамгийн хүндтэй бэлэг нь монгол хувцас байв. 2016 оны долоодугаар сарын 15-16-нд Улаанбаатар хотноо болсон Ази, Европын орнуудын дээд хэмжээний уулзалт – ASEM-ийн үеэр тус уулзалтад оролцсон 51 орны төр засгийн тэргүүн, өндөр дээд түвшний зочдод 53 ширхэг монгол дээл, бүс бэлэглэсэн37 нь Монголын төр дээл, бүс бэлэглэдэг түүхэн уламжлалаа XXI зуунд уламжлан үргэлжлүүлж, гадаадын хамгийн олон төрийн тэргүүнд нэг дор дээл, бүс бэлэглэсэн онцлог үйл явдал байв. Судалгааны үр дүн ба хэлэлцүүлэх асуудлууд Монголчуудын бүсний соёлтой холбоотой мэдээ сурвалжийг нягталж, янз бүрийн цаг үеийн бүсний хийц маягийг харьцуулан судлаад дараах онцлогуудыг олж тогтоолоо. Нэгдүгээрт, Геродотын “Түүх”-нд дурдагдан буй аягаа бүснээсээ зүүх соёл нь нүүдэлчдийн нийтлэг соёл байсан , эсхүл эртний скифүүд өнөөгийн монголчуудын хооронд угсаа соёлын шууд хамаарал байж болохыг зааж байна. Монголчууд агсарга бүс, дурдан зэрэг даавуун бүсний аль алинд нь аягаа тусгай уутанд хийн зүүж явдаг байсан соёлоо XX зууны дунд үе хүртэл хадгалж байгаад социализмын ид өрнөлтийн жилүүдэд түр орхисон ч эдүгээ эргэн сэргэж байна. Өрхийн тэргүүн, эр хүний аяга, бүс, хэт хутгыг дээдлэх соёл нүүдэлчин ард түмнүүдийн дотроос монголчуудад хамгийн тодоор өвлөгдөн ирсэн нь эртний скифүүд эр хүний аяга, бүс, нумыг чухалд үздэг байсантай адил төстэй байна.. Түрэг хэлт нүүдэлчдэд агсарга бүсний соёл тодорхой хэмжээгээр уламжилсан ч бүснээсээ аягаа зүүдэг, аяганы уутыг тусгайлан урладаг соёл хадгалагдан үлдээгүй байна. Эндээс бүсийг дээдлэх соёлыг хамгийн урт хугацаанд тогтвортой хадгалж байгаа ард түмэн бол монголчууд мөн гэж дүгнэж болохоор байна. Хоёрдугаарт, харьцуулсан судалгааны үндсэн дээр монголчуудын бүсний хийц хэлбэр дэх тогтвортой элементүүд, өөрчлөлт хувьслыг тоймловол дараах байдал илэрч байна. Үүнд: а. Агсарга бүс, дээлийн бэлхүүс барьсан өргөн бүсэн бэлхүүсэвч дээр нарийн суран агсарга давхар бүслэх, суран бүсийг тоноглож чимэглэх нь Хүннүгээс өмнө үед өнөөгийн Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр аж төрж байсан нүүдэлчдийн хувьд тогтож хэвшсэн соёл байсан нь буган чулуун хөшөөдийн дүрслэлээс илэрхий 36 Мөн тэнд, -Х.160. 37 Ази, Европын дээд түвшний 11 дүгээр уулзалт “АСЕМ”-ыг зохион байгуулсан үйл ажиллагаа, түүний гүйцэтгэл, үр дүн. Үндэсний аудитын газрын тайлан. –УБ., 2018. -Х.17. 39

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ байгаа тухай судлаачдын дүгнэлтийг дэмжиж байгаагийн зэрэгцээ, монголчууд өнөөдрийг хүртэл энэхүү соёлыг бусад нүүдэлчдээс илүүтэйгээр хадгалж байна гэсэн дүгнэлтэд хүрлээ. б. Монгол – Өвөр Байгал төрлийн буган хөшөөнүүд дэх бүсний дүрслэлийг түүнээс хойших цаг үе болон орчин цагийн монголчуудын бүсний хээ чимэглэлтэй харьцуулахад уулан хээ, ханан хээ, сүйхэлжин хээ, тагнай хээ, дөрвөлжин хээ, товруу хээ, мөн хосолмол хээнүүд өнөөдрийг хүртэл монголчуудын бүс урлалд уламжлагдан хадгалагдаж байна. в. Бүс нь эзнийхээ нийгэмд эзлэх байр суурь, зэрэг дэв, онцгой эрх мэдлийн илэрхийлэл болдог соёл монголчуудад дундад зууныг хүртэл хадгалагдсан нь бидний энэ удаагийн судалгаанд ашигласан эх сурвалж, баримтуудаас тодорхой байна. Харин XIX зууны эхний хагас гэхэд бүс нь эзнийхээ хөрөнгө бэл, ганган хээнцрийг илэрхийлдэг болж хувирсан гэсэн таамаглал дэвшүүлж болохоор байгаа ба үүнийг дахин нягтлан судалж магадлах хэрэгтэй. Өнөөдөр монголчуудын үндэсний ухамсар сэргэсэн, баян хоосны ялгаа тод болсонтой холбоотойгоор нарийн хийцтэй, үнэтэй бүсний эрэлт, хэрэглээ бий болж, ур хийц, урлан хийх арга ажиллагаа нь улам сайжирч байна. г. Бүсний хийц уран нарийн болж, бүс хийдэг материалын нэр төрөл нэмэгдэж байгаа ч толь, арал, горхи, бэл зэрэг үндсэн элементүүд, мөн хэрэглээ зориулалт, бэлгэдэлт хүндэтгэлт утга нь олон зууны өмнөх хэвээр хадгалагдан уламжилж байна. д. Бүс нь монгол хувцасны салшгүй чухал бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд төрт ёс, дипломат харилцааны чухал хэрэгсэл, үнэт бэлэг гэдэг утгаа уламжлан хадгалсаар байна. е. Суран бүс хэмжээний хувьд эрт үедээ өргөн нарийн, хээтэй хээгүй янз бүр байж, Их Монгол улсын үед ихэвчлэн нарийвтар, XX зууны сүүлчээр дахин сэргэхдээ өргөн, XXI зууны эхэн үе буюу өнөөдөр эртний уламжлалаа сэргээж нарийн болон нарийвтар болж байгаа нь судалгааны явцад харагдлаа. Арал, толины хувьд хүрэл, ган, алт, мөнгө, бусад металл, үнэт чулуу зэрэг төрөл бүрийн материалаар хийгдэж байна. Бүсний арал, толины хэлбэр, мөн тоног чимэглэлээр нь монгол бүс урлалын түүхэн үе шатуудыг тодорхойлж болохоор байна. ДҮГНЭЛТ Монголчуудын бүсний хэрэглээ, соёл нь тусгайлан судалбал зохих, өнгөрсөн хугацаанд монгол хувцасны судалгаанд хавсарга төдий авч үзэж ирсэн сэдэв мөн. Бүсэнд хүний сүр сүлд шингээстэй байдаг гэх уламжлалт монгол үзэл, түүнтэй холбоотой хорио цээрүүд, бүс бэлэглэх соёлын утга учир, бүсний хээ чимэглэлийн онцлог, бүсний бэлгэдэлт чанар, монгол дархан, үйлчдийн урлахуй ухаан бүсээр дамжин хэрхэн илэрч байгаа зэрэг олон талт иж судалгаа үгүйлэгдэж байна. Монголчуудын ертөнцийг үзэх үзэл, амьдралын философи, төрт ёс, түүхийг бүсний соёлоор дамжуулан судалбал сонирхолтой үр дүн гарч болохоор байна. Товчхондоо монгол бүсний соёлыг судлах нь монголчуудын төдийгүй Евроазийн нүүдэлчин ард түмнүүдийн олон мянган жилийн түүх соёлыг тодлох, нотлоход тустай үйл гэж үзэж байна. 40

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ Ном: 1. Ази, Европын дээд түвшний 11 дүгээр уулзалт “АСЕМ”-ыг зохион байгуулсан үйл ажиллагаа, түүний гүйцэтгэл, үр дүн. Үндэсний аудитын газрын тайлан. –УБ., 2018. 2. Бан Гу. Баруун орны шастир. Орч. Ба.Батжаргал. -УБ., 2015. 3. Батсүрэн Б., Дэлгэржаргал П.,Эрдэнэбат У. Их Монгол улс. Монголын эзэнт гүрний түүх. Тэргүүн боть. -УБ., 2016. 4. Болдбаатар Ч. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч-25 жил. -УБ., 2015. 5. Ганбаатар Я. Хүннүгийн түүх, соёл.- УБ., 2008. 6. Геродот. Түүх. -УБ., 2009. 7. Гийом де Рубрук. Монголын эзэнт гүрэнд зорчсон нь 1252-1255. - УБ., 2020. 8. Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. т.3. – Ленинград.1926. 9. Должинсүрэн Ш. Монгол төрийн ёслол хүндэтгэлийн хувцасны уламжлал, шинэчлэлийн асуудалд (VIII Богдын хувцасны жишээгээр). Нийгмийн ухааны магистрын зэрэг горилсон судалгааны бүтээл. -УБ., 2020. 10. Елихина.И.Ю., Эрмитаж дахь Ноён уулын эрдэнэс: П.К.Козловын шинжилгээний анги. 1924-1926. -УБ., 2017. 11. Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зүйлийн бичиг. -УБ., 2018. 12. Ианканф (Н.Я.Бичурин)., Записки о Монголии. т.I. часть I и II. –СПб., тип. Карла Крайя. 1828. 13. Ли Жичан. Чанчунь бомбын өрнө этгээдэд зорчсон тэмдэглэл. - УБ., 2010. 14. Ляо улсын судар (Хятан улсын түүх). -УБ., 2021. 15. Монголын археологийн нэвтэрхий толь. -УБ., 2021. 16. Монголын эртний үнэт өв, дурсгал. - УБ., 2016. 17. Мөнхцэцэг Б. Хүннүд холбогдох хувцасны төрөл зүйлийн судалгаа. - УБ., 2013. 18. Поппе.Н.Н., Монгольский словарь Мукаддамит Ал-адаб. I-II. Ред. В.В.Струве. –М-Л., 1935. 19. Рёотаро Шиба., Тал нутгийн тэмдэглэл. -УБ., 1997. 20. Сувд Б., Эрдэнэбат У., Саруул А. Монгол хувцасны нууц товчоо II. - УБ., 2015. 21. Сумъяабаатар Б. Монголын нууц товчоон: Иж судалгаа.-УБ., 2020. 22. Сүхбаатар Г.Сяньби. Монголын эртний түүх судлал. II боть. -УБ., 2001. 23. Тимковский.Е., Путешествие в Китай через Монголию, в 1820 и 1821 годах. –С-Пб., типография медицинского департамента МВД, 1824. 24. Төрбат Ц., нар. Монгол ба бүс нутгийн буган хөшөөний соёл. III боть. -УБ., 2021. 25. Цэвэл Я. Монгол хэлний товч тайлбар толь. Гуравдугаар хэвлэл. -УБ., 2021. 26. Юрченко А.Г. Монголын эзэнт гүрний язгууртан. -УБ., 2016. 41

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ THE ROLE OF THE BELT IN MONGOLIAN STATE PROTOCOL AND DIPLOMATIC RELATIONS Doljinsuren Sh. Munkhtsetseg B. Summаry: In the clothing culture of Mongolians, the Belt is one of the main elements that play an important role, and it also has a deep meaning and symbolism, which is a reflection of the traditional thinking of our people. Also, Mongolian Belt craft have been expressing talent and skills of Mongolian artisans, and the belt conveys a social message about the owner's social status, power, and wealth. For Mongolians, the belt was considered as \"gerege” (tablet of authority) a token of the international cooperation and friendship. Thus, it’s significant role in diplomatic relations Keywords: Mongolian belt 42

JOURNAL OF ARTS AND CULTURAL STUDIES IN MONGOLIA Mongolian National University of Arts and Culture Research Institute of Culture and Arts Tom.45 2022 Fasc.4 “НАЙМАН АЯЛГУУ”, “БААВАР АСАР”-ЫН ХАРЬЦАА ХОЛБОО (Ахмад урлагчдаас авсан аман сурвалж дээр) Б. Дорноо* С.Соронзонболд** Хураангуй: “Найман аялгуу” болон “Асар”-ын хөгжим нь Хятад соёлын нөлөөг хүртэж, Өвөр Монголын зүүн хэсгийн бүс нутаг нь тархан дэлгэрсэн гол орон байж, монгол үндэсний найрал хөгжмийн хэлбэрээр өвлөн уламжлагдсаар ирсэн байна. “Найман аялгуу” нь хорчин нутгийн ардын найрал хөгжим болон дөрвөн утаст хуурын хөгжимдөх ур мэргэшилд чухал сурвалж аялгуу болсон байдаг. Тус аялгуу нь олон хөгт олон урсгал бүлэгтэй учраас тархалтын хүрээ хэвчээгээр өргөн байж, дөрвөн утаст хуурын системжсэн хөгжмийн бүтээл болсон байна. “Асар” нь Цахар чуулгын хөгжмийн төлөөлөл бөгөөд голчлон морин хуур, бишгүүр, дөрвөн утаст хуур, шанз, монгол ятга, цоор зэрэг хөгжмийн зэмсгүүдээс бүрддэг бөгөөд хурим найр, дайллага, баяр ёслол болон бусад арга хэмжээнд хэрэглэгддэг. Үүнд олон асрын аялгууны дундаас “Баавар асар” нь дөрвөн утаст хуурд хамгаас илүү нөлөө үзүүлсэн байдаг. Даруй Хорчин нутагт өргөнөөр дэлгэрч байгаа “Найман аялгуу”-ны нэг хувилбар гэж үзэж болно. Энд бид “Баавар асар” болон “Найман аялгуу”-ны харьцаа холбооны тухай дөхөм өгүүлсэн байна. Түлхүүр үг: Найман аялгуу, Цахар, Баавар асар, дөрвөн утаст хуур Үндсэн хэсэг Нэгдүгээр хэсэг. “Найман аялгуу”-ны тухай товч тайлбар “Найман аялгуу” нь БНХАУ-ын адил бус цаг үед ардын уламжлалт аялгуу байж, бас адил бус үндэстний хөгжимд үргэлж илэрдэг юм. Эл үндэстний хоорондох солилцоо нэмэгдэхийг дагалдан “Найман аялгуу” нь аажмаар монгол үндэстний ардын урлагчдад уламжлагдаж, уг байсан дуу хөгжмийн онцлог болон бүтцийн суурин дээр тасралтгүйгээр өөрчлөгдөн шинэчлэгдэж одоогийн монгол үндэстний уламжлалт ардын аялгуу болж, онцгойлон хорчин монголчуудын дөрвөн утаст хуурын уламжлалт аялгууны хэлбэрээр бүрэлдсэн аялгуу байж, бас * Б.Дорноо, СУИС-ийн Хөгжмийн урлагийн сургуулийн докторант ** С.Соронзонболд, СУИС-ийн Хөгжмийн урлагийн сургуулийн тэргүүлэх профессор, Ph.D, профессор 43

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Баавар, Ба пү (八谱), Хуучин найман аялгуу (老八谱), Найман цохилбор (八板), бас Хуучин найман цохилбор (老八板) буюу Хуучин зургаан цохилбор (老六板) хэмээн хуваагдаж, түүнчлэн Монгол, Хятад үндэстний дуу хөгжмийн солилцооны шилдэг бүтээл гэж хэлж болно. Тус аялгуу нь голдуу Өвөр Монголын Хорчин, Хянган, Горлос, Шилийн гол зэрэг бүс нутгаар өргөнөөр тархан дэлгэрч, тухайн газар бүрт өөр өөр ижил бусын хувилбартай байдаг юм.1 Гэхдээ “Найман аялгуу”-г хөгжимдөөд нэр алдаршсан хөгжимчин маш бага байдаг. “Найман аялгуу” нь Мин, Чингийн үед сүм хийдийг дамжаад зүүн түмд Монголжинд урдаар дэлгэрч, хожим нь аажмаар хорчин нутагт тархан дэлгэрчээ. Удаан жил хоногоор монгол хөгжимчид хөгжимдсөөр аажмаар монгол хэв намба орсон байдаг. Хорчин зүүн гарын хойд хошууг “Бөө вангийн хошуу”, дунд хошууг “Дархан вангийн хошуу” гэдэг. Дээрх хошуудад нүүдэлчин соёл хамгийн их хөгжсөн бөгөөд ардын дуу элбэг олон тул энэ хоёр хошуунаас олон арвин дөрвөн утаст хөгжимчин, хуурч, цоорч нар шалгаран гарсан байна. Жишээлбэл: цоорч Сэраши, дөрвөн утаст хуурын их аварга Сүн Лян, их туульч Балжинням зэрэг урлагчид бий. Ардын дунд (онцгойлон Хорчин нутагт) “Найман аялгуу” гэдэг нь хуурчдыг баримжаалан шалгах аялгуу болчихжээ. Хуур татаад “Найман аялгуу”-г татаж чадахгүй юм бол хуурчийн тоонд тооцогдохгүй байсан. Өвөр Монголын зүүн хэсэг орны уулын Зостын чуулган нь Жүн Юань оронтой зах нийлж байгаа болохоор тариалах соёлын нөлөөг шууд хүртэж, Чин улсын сүүлчийн үе хүрэх үед нийгмийн тогтвортой бус байдал, дайн самуунаас зайлсхийхийн тулд нэг бүлэг монголчууд умард хорчины тал нутаг руу нүүж орсон байна. Тариалах соёл болон нүүдэлчин соёлын солилцоо, Хятад үндэстний дуу хөгжмийн нөлөөгөөр Хорчины тал нутгийн хөгжимдүүрийн соёл урлаг ихээр хөгжсөн байна. Хорчин дуу хөгжмийн соёлыг ярихад хамгийн эхлээд “Дөрвөн утаст хуур”-ын урлаг буюу хуур татаж үлгэр холбоо ярьдаг урлагчдыг бодож олдог байна. Хорчины дөрвөн утаст хуурын урлагчдын дотор төлөөлөх чанартай хүмүүсийг яривал Сүн Лян, Пажээ, Муу охин, Үү юүн лүн зэрэг ахмад урлагчид байдаг. Үүнд Сүн Лян хуурч бол “Найман аялгуу”-г хөгжүүлж системтэй урлагийн төрөл зүйл болгож чадсан гавьяат урлагчны нэг мөн. Сүн Лянгийн хөгжимдсөн “Найман аялгуу”-г хүмүүс “Сүн овогтны найман аялгуу” гэж хүндэтгэж нэрлэдэг байна.2 Сүн Лянгийн нөлөөгөөр нэг бүлэг хуурчид цойлон гарч “Найман аялгуу” хөгжимдөх урлагийг улам сайтар хөгжүүлж, Хорчин ардын хөгжимдүүрийн урлаг дээд төвшинд хүрчээ. Үүнд төлөөлөх чанартай хуурчид гэвэл, Гирин мужийн өмнө Горлосийн Сүма, Шилийн гол аймгийн шулуун хөх хошууны Бавуудорж, Жирэм аймгийн Хорчин зүүн гарын хойт хошууны Тэгшдүүрэн зэрэг буй. 1 Дундад улсын дуу хөгжмийн толь бичиг. Дундад улсын урлаг судлалын хүрээлэнгийн дуу хөгжмийн судалгааны товчоо, БНХАУ., 1984. -X.140. 2 Алтанбагана. Монгол үндэстний дөрвөн утаст хуурын хөгжимчин Сүн Лян. ӨМӨЗО., 1987. - X.130 44

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Сүн Лян хуурчийн нөлөөгөөр “Найман аялгуу” нь дөрвөн утаст хуурын төлөөлөгч мөртөө баримжаа аялгуу болж, олон хувилбартай хөгжсөн байдаг. “Найман аялгуу”-г хөгжимдөхдөө хөг бүхнээр нь хөгжимддөг байсан юм. Үүнд жишээлбэл C хөгөөр авч үзэхэд, таван адил бусын хувилбараар Зураг 1. Сүн Лян хуурч 70 жилийн ойд урлагийн хөгжимддөг. Дээд сургуулийн сурагчдад хичээл зааж байгаа нь. (1991 он, зүүн (нэгдүгээр) атгуул, дунд гар талаас Үү юүн лүн хуурч, Уул хуурч, Сүн Лян хуурч) (хоёрдугаар) атгуул, доор (гуравдугаар) атгуул гэж гурав хуваадаг. Атгуул солих үед ноот нь адил бусын хувиралттай байж, хамгийн хэцүүдээ дөрөвдүгээр атгуул ч хүрдэг юм. Хэдийгээр Сүн Лян хуурч тухайн үед хөгжмийн онол сайн мэддэггүй байсан боловч хөгжимдөхдөө маш зөв оновчтойгоор ажилладаг. Хуучны цаг үед одоогийх шиг хөгжмийн онол зүйг тийм тод ялгадаггүй байсан ч хуурын утсаараа хөгийн өнгөө ялган таньж хөгжимддөг байжээ. Хэрвээ эхний удаа хөгжимдөх гэж оролдон үзвэл, сул утсаар аялгуу төгссөн бол дахиад дараа нэг хөгийнхөө сул утсаараа аялгуугаа эхлүүлэн өлгөөд авчихдаг. Яг энэхүү байдлаараа үргэлжлүүлэн төгсгөлийн аялгуугаараа баримжаа болгон хөгжимдөөд ирэхэд одоох хүмүүсийн хөгжимддөг олон хувилбарын “Найман аялгуу” болж хөгжсөн байна. Хоёрдугаар хэсэг. “Баавар асар”-ын тухай товч тайлбар Асар нь Монголын үндэсний хөгжим, бүжгээс хөгжсөн бөгөөд Монгол, Юань гүрний ордны хөгжим болоод зогсохгүй, бусад хөгжмөөр орлуулшгүй монгол үндэстний төлөөллийн хөгжмийн бүтээл болжээ. Монголын ордны хөгжим гэдэг нь хаан, сайд нарт зориулсан сүр жавхлантай, тансаг, сайхан хөгжмийг хэлдэг. Асрын ганган аялгуу, уран сайхны тод илэрхийлэл нь Юань гүрний ноёдын таалалд нийцэж, ордонд болсон томоохон дайллага, ёслолын арга хэмжээнд тоглодог болжээ.3 Асрын хөгжим нь Чин улсын үед Цахар нутагт ихээр дэлгэрч одоог хүртэл дэлхийн монголчуудын хувьд цорын ганц үйлдэгдэж байгаа ардын уламжлалт хөгжмийн хэв намбыг хадгалж байгаа нэг иж аялгуу болох юм. Үүний дотор “Адуучин асар”, “Хоньчин асар”, “Гүл цагаан асар”, “Гүл хөх асар”... гэх мэтийн өөр өөрийн онцлогт асрын хөгжимтэй байдаг. Хэв намба нь үндсэндээ хөгжингүй 3 Баянжаргал С. Монгол дуу хөгжмийн судлал туурвилын шилмэл түүвэр. ӨМӨЗО., 2017. - X.125. 45

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ сайхан, эрхэмсэг хэв маягтай байж, хошууныхаа нэрээр нэрийдсэн хөгжим болно. Юань гүрний үеэс гадаад худалдаа, торгоны зам, хүмүүсийн солилцоотой монголын хөгжмийг европ төдийгүй дэлхий дахинд таниулсан. Тал нутгийн соёл, газар тариалангийн соёл холилдсоны нөлөөгөөр уламжлалт Асар хөгжимд шинэ эрч хүчийг байнга шингээж байдаг. Хөгжмийн хэв маяг нь хятад үндэстний хөгжим болон бусад үндэстний хөгжмийн элементүүдийг багтаасан бөгөөд уг язгуур хөгжмийн зэмсгүүдээр хийгдсэн бөгөөд Хятад үндэстний чавхдаст зэмсгүүд тухайлбал, пипа, юэкин, ёочин зэрэг нэмсэн байдаг. Өнөөдөр зарим шинэ Асар хамтлагуудад баян хуур, морин хуур, тромбон гэх мэт барууны хөгжмийн зэмсгүүд нэмэгджээ. Хөгжмийн илэрхийлэл, тайзны эффектийг нэмэгдүүлэхийн тулд цахилгаан акустик хэрэгслийн тугалган цаас хүртэл байдаг. Асар нь “Найман аялгуу”-тай холбоотой байдаг, яагаад “Баавар асар” байх бэ гэвэл Цахар нутагтай хүмүүс “Найман аялгуу”-ны аялгууны хэлбэрийг мэдсэний дараа тус аялгууг эмхэтгэж нэг аялгуу зохион гаргажээ. Аялгууны онцлог нь тухайн газар нутгийн онцлогийг хадгалж дараа нь “Баавар асар” гэж нэрлэсэн учиртай. Аялгууны уг эх нь “Найман аялгуу”-ны хувилбар байж таарна. Асрын хөгжмийг хөгжимдөхдөө: ван гүнгийн ордонд хошуу, хошуугаараа хөгжимдөж аялгуу нь дундаа тасарч болохгүй, бүх хошуу хөгжимдөөд төгсөх үеэр уртын дуу, бүжиг, дуугаар төгсгөөд дараа нь “Асар” эхлэх болно. “Баавар асар”-ын “найман аялгуу” нь бас энэхүү асрын хөгжимтэй харилцан нөлөөлөх хүчтэй байдаг. “Баавар асар” бол Шилийн голоор өргөн тархан дэлгэрсэн хөгжмийн аялгуу мөн. “Баавар” гэдэг үг бол Хятан үгнээс улируулж ирсэн нэр үг болно. Даруй наймаар хэсэглэсэн аялгууны дээр өөрчилж Зураг 2. Сөнөдийн Дэ вангийн хөгжмийн ангийн зохиосон чөлөөтэй хөгжимдүүр, хөгжимчид (Дэ вангийн музейгээс ) илтгэж болох найм дахь аялгууг ардын дунд заншлаар “Баавар” (八板) гэдэг ба “Асар”-ын хөгжимдөхийг баялагжуулахаар монголчууд “Баавар асар”-ыг найруулж хөгжимдсөн байна. “Найман аялгуу” нь олон төрлийн ардын хөгжимдүүрийн хам найрал, онцгойлон дөрвөн утаст хуураар хөгжимдөж тоглоход тун тохиромжтой байдаг. Өвөр Монголын Хорчин буюу Шилийн гол орноор дэлгэрч байдаг. Бүх аялгууг найм хэсэглэж, бааварын хувирал хэлбэрээр хөгжимддөг. Энэхүү аялгууг “Хуучин баавар” гэх ба тус бүрийн нэршил нь “Хуучин баавар” (老八音), “Фан диан” (反点), “Сан ин” (散音), “Си шиан ин” (四响音), “Мэн гүн” (闷弓), “Чи зи” (尺字), “Гүн зи” (工字), “Ба ин банз” (八音 梆子) зэрэг болно. Өмнөх 7 аялгуу нь “баавар ая”-ыг хувируулан хөгжимдөхөөр 46

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË бүтээсэн, найм дахь аялгуу нь даруй хөгжимчнөөс шууд зохиож тоглогддог учраас хөгжимчин хүний сэтгэлийн хөдөлгөөнийг дагаж удаан, түргэн, аялгууны олон цөөхөн, айзмын хэв намба нь цөм өвөрмөцөөр илэрч байдаг юм. Тус аялгуу нь нийт 53 хөгжмийн таслагатай, гүндагун хөгийн аялгуу мөн. Эхний 5 таслага хөгжмийн аялгуу бол удиртгалын шинжтэй, чөлөөтэй хөгжимдөж, цохилго нь тод бөгөөд ижил дууныг олон давтсан байна. Шилийн гол нутгаар тархан дэлгэрсэн “Найман аялгуу” нь Хорчины “Найман аялгуу”-наас их ялгаатай юм. Ялгаа нь доорх байдлаар илэрч байна. Нэгд, Шилийн голын “Найман аялгуу”-г бас “Баавар асар” гэдэг, тэр нь “Асар”-ын хөгжмийн хэв намба нь илхэн байдаг. Цохилго нь тодхон бөгөөд хурдан хөгжимддөг болохоор илтгэсэн санаа ахуй нь мөн баяр хөөр бялхсан хөгжмийн онцлогтой байдаг. Хоёрт, Шилийн голын “Найман аялгуу” нь “Асар”-ын хөгжмийн хэв намба нь илхэн учир ордны хөгжмийн нэг төрөл мөн гэж үзнэ. Ийм болохоор хөгжимдүүрийн төрөл зүйл олон байж, ятга, хувьс зэрэг чавхдаст хөгжимдүүрийн өнгө аяс байгаа учир ордны дуу хөгжмийн өнгө будаг гүн шингэсэн байдаг. Гуравдугаар хэсэг. “Баавар асар” болон “Найман аялгуу”-ны харьцаа холбооны тухай аман сурвалж “Баавар асар” болон “Найман аялгуу”-ны харьцаа холбооны тухайд хээрийн судалгаанд олон арван хуурчид “Найман аялгуу”-ны тухай өөр өөрийнхөө үзэлтүүдийг ярьсан байна. 1. Ж.Энэбиш гуай “Баавар асар” болон “Найман аялгуу”-ны харьцаа холбооны тухай ярих даа: \"Асар\"(Асура) гэдэг нэрэнд Монголын Эзэнт Гүрний \"хаадын ордны\" \"гөрний хөгжим\" гэсэн агуулга оршиж байна гэж үзүүштэй.4 Би Хорчин нутгийн залуучууд Бааварын аялгууг мэдээд дөрвөн утаст хуучраар тоглодогийг сонслоо. Энэ аялгууг бол манай нийслэл хүрээнд дэлгэрсэн Бааварын аялгуутай харьцуулж судлах боломж байгаа, яагаад гэвэл тэр үед энэ аялгуу бол түрүүчийн ярьсан Кондратьев, манай Монголын 20–р зууны эхний алдарт дуучид хөгжимчдийн бичсэн дуулсан хөгжимдсөн бичлэгийн ноотыг нь оруулсан байгаа, тэгээд харьцуулан судлах боломж байна. Бааварын аялгуу бол манай энд дэлгэрсэн “Найман аялгуу”-ны амин сүнс байна гэж бодож байна, тэгэхдээ нэлээн явцуу маягийн ая сонсогдож байна, хэмнэлийн хувьд бол нэг л жигд ая сонсогдож байна. Бид нарын энд дэлгэрсэн, монголд дэлгэрсэн “Найман аялгуу” бол тансаг сайхан аялгуутай, аялгуу, бүтэц, зохиомж нь их нарийн төгөлдөр зохиомжтой ийм аялгуу байгаа юм. Тэгээд энэ аялгууг нь анхан хөгжимдсөн хүн бол Лувсан хуурч юм, Лувсан хуурч бол Монголын туулийн хөгжмийг Дөрвөн утаст хуучраар Бодь мэргэн хаан гэдэг 120 гаруй аялгууг хөгжимдсөн алдарт хөгжимчин байгаа юм. Энэ хүний аялгуу бол одоо Өвөр нутгийн аялгууг монголд дэлгэрүүлсэн том хүн бол энэ Лувсан хуурч байгаа юм. Ялангуяа тэр Лувсан хуурчийн “Бодь мэргэн хаан”-ыг хуурдсаныг Кондратьев ноотолсон байгаа. Тэгэхээр энэ Кондратьевийн ноотлосон “Найман аялгуу”-ны номыг нарийвчлан судлах хэрэгтэй санагдлаа, өөрөөр хэлбэл, энэ “Найман аялгуу” бол угтаа дөрвөн утаст хуураар хөгжимдөж 4 Энэбиш Ж. Монгол хөгжмийн их нүүдэл. - УБ., 2017. - X.145. 47

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ дэлгэрүүлсэн хүн бол Лувсан хуурч мөн гэдгийг хэлэх гэсэн юм.5 2. Бүрэн хуурч “Баавар асар” болон “Найман аялгуу”-ны харьцаа холбооны тухай ярихдаа:“Найман аялгуу” нь Цахар нутагт тархан дэлгэрч, голдуу “Баавар асар” болж хөгжсөн байна. Эртдээ Хорчин нутагт Бөө ван хошуу, Дархан хошуу, Түшээт хошуу гэх гурван нөлөө ихтэй хошуу байжээ. Жарууд, Засагт, Хүрээ, Найман гэх хэдэн хошуу нь энэ гурван хошууг бодвол арай хөгжингүй байсангүй. Иймээс “Найман аялгуу” нь хамаг эхлээд энэ гурван хошуугаар дэлгэрсэн байна. Хорчин нутагт “Найман аялгуу”, “Найман ая” гэж нэрлэн, хятадаар “Ба ин” (八 音), түүнийгээ монголчилбол “Баавар” болгосон юм байна. Иймээс “Баавар асар” нь цахар нутагт ингэж хэвшсэн байж үндсэн гол аялгуу нь зүүн орны “Хуучин найман аялгуу”-тай адилавтар байдаг. Гэвч Цахар нутагт ирээд нүүдэл соёлын хэв намба ороод бусад асартайгаа ижилдээд Хорчин нутгаас илүү монголжуу хэв намбатай болсон юм байна.6 3. Н.Гэрэл хуурч “Баавар асар” болон “Найман аялгуу”-ны харьцаа холбооны тухай ярихдаа:Шилийн голын “Баавар асар” нь хүмүүсийн хэлэхээр бол: “Ба пү” (八谱) -г “Найман аялгуу” гэж үздэг юм. Тус аялгууг сонсоод үзэхэд “Найман аялгуу”-тай төсөөтэй байдаг. “Найман аялгуу” гэдэг чинь ганцхан талын юм биш, монгол оронд орж ирээд монгол нутгийн хэв намбатай дуу хөгжимд нөлөөлсөн бүтээл болох юм. Үүнээс гадна Шилийн голын 白旗, 蓝旗 гэх газраар очвол бас нэг жаахан материал бүрдүүлэх боломжтой юм7. 4. Буянхишиг хуурч“Баавар асар” болон “Найман аялгуу”-ны харьцаа холбооны тухай ярихдаа: Асрын хөгжим гэж голдуу Шилийн голын Цахар нутгаар илүү тархсан байж, үнэндээ Цахар аймгийн вангийн ордны хөгжим болно. “Асар” гэдэг нь будилаантай үг биш, даруй манай амьдарч байгаа асрын “шат”-ыг зааж байна. “Найман аялгуу”, “Хээ ин хуар” гэх зэрэг аялгуунууд нь хорчин нутгийнхаа ордны дуу хөгжимд багтана.8 Дээрх аман сурвалжаас дүгнэвэл: \"Баавар асар\" болон \"Найман аялгуу\" нь ижил нэг аялгууны адил бусын хувилбар байж, адил бус бүс нутаг болон хөгжимчдийн хэв намбаас шалтгаалаад олон хувилбартай болж тархсан гэж үзнэ. ДҮГНЭЛТ 1. “Найман аялгуу”бол Монгол үндэстний дөрвөн утаст хуурын аялгуу мөн бөгөөд голдуу БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны зүүн хязгаарын дөрвөн утаст хуурчин хөгжимчид “Хуучин зургаан тасалбар” (老六板) хэмээх Хятад үндэстний уламжлалт аялгууг тааруулж, “Найман аялгуу” хэмээх монгол хэв маягийг ихээр агуулсан дөрвөн утаст хуурын аялгууг бий болгожээ. Сүүлээр нь Сүн Лян зэргийн 5 2019 оны 3 сарын 13-ны өдөр Улаанбаатарт Ж.Энэбиш “Найман аялгуу”-ны тухай үзэлтээ ярьсан бичлэг. 6 2020 оны 9 сарын 14-ны 11:01 минутад ӨМӨЗО-ны Хөх хотын Хүй мин дүүрэгт Бүрэн хуурч “Найман аялгуу”-ны тухай үзэлтээ ярьсан бичлэг. 7 2020 оны 5 сарын 19-ны 16:12 минутад ӨМӨЗО-ны Хөх хотын Сайхан дүүрэгт “Найман аялгуу”-ны тухай үзэлтээ ярьсан бичлэг. 8 2021 оны 06 сарын 09-ний 10:30 минутад ӨМӨЗО-ны Улаан Хад хотын Ар хорчин хошуунд “Найман аялгуу”-ны тухай үзэлтээ ярьсан бичлэг. 48

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË ахмад хуурчийн найруулснаар олон төрлийн тоглолтын хувилбарууд бий болжээ. 2. Асар нь Монгол, Юань гүрний ордны хөгжим бөгөөд Чин улсын үед Цахар нутагт ихээр дэлгэрч одоог хүртэл дэлхийн монголчуудын хувьд цорын ганц үйлдэгдэж байгаа ардын уламжлалт хөгжмийн хэв намбыг хадгалж байгаа нэг иж аялгуу болох юм. Үүний дотор “Баавар асар”, “Адуучин асар”, “Хоньчин асар”,“Гүл цагаан асар”, “Гүл хөх асар”... гэх мэтийн өөр өөрийн онцлогт асрын хөгжимтэй байдаг. 3.“Баавар асар” болон “Найман аялгуу”-ны харьцаа холбооны тухайд шинжвэл адил бус тал нь ийм хэдэн онцлогтой. Нэгд, Шилийн голын “Найман аялгуу”-тай харьцуулж үзвэл ноот нь цөөхөн бөгөөд ижил дууны давталт цөөхөн харагдаж байгаа юм. Хоёрт, хөгжимдөх үеэс удаавтар байж, дөрвөн утаст хуураар гол хөгжимдүүр болгон, дууны өнгө будгийн хувьд хангинам сайхан байдаг. Гуравт, хорчины “Найман аялгуу”-г шинжвэл ардын зан үйлийн дуу хөгжмийн үнэр амт гүн байж, Шилийн голын “Асар”-ын хөгжмийн хэв намба, ордны дуу хөгжмийн өнгө будгаар дутмаг юм. Аялгууны хэв намбаас гадна, цаг ахуй болон нийгмийн нөлөө ч багтдаг гэж үзнэ. Адил бус талаас ийм хэдэн онцлогтой. Нэгд, \"Баавар асар\" болон \"Найман аялгуу\" нь ижил нэг аялгууны адил бусын хувилбар байж, хөгжилтийн явцдаа \"Баавар асар\" нь шилийн голд тархаж, \"Найман аялгуу\" нь Хорчин нутагт дэлгэрсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл тархсан бүс нутаг нь адил бусаас шалтгаалаад аялгууны нэрийн хувьд адил бус байсан ч үнэндээ ижил нэгэн аялгуу болно гэж үзэж байна. Хоёрт,“Найман аялгуу” болон “Асар”-ын хөгжмийн зэмсгүүд нь морин хуур, бишгүүр, дөрвөн утаст хуур, шанз, монгол ятга, цоор зэрэг язгуур хөгжмийн зэмсгүүдээр бүрэлдсэн байдаг. Иймээс энэ хоёрын харилцан уусалцсан бололцоо нь маш их байдаг. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ Ном: 1. Дундад улсын дуу хөгжмийн толь бичиг. Дундад улсын урлаг судлалын хүрээлэнгийн дуу хөгжмийн судалгааны товчоо, БНХАУ., 1984. -X.140. 2. Алтанбагана. Монгол үндэстний дөрвөн утаст хуурын хөгжимчин Сүн Лян. ӨМӨЗО., 1987. -X.130. 3. Баянжаргал С. Монгол дуу хөгжмийн судлал туурвилын шилмэл түүвэр. ӨМӨЗО., 2017. -X.125. 4. Энэбиш Ж. Дуунаас дуурь хүрсэн зам. УБ., 1971. -X.145 Ярилцлага: 1. 2020 оны 5 сарын 19-ны 16:12 минутад ӨМӨЗО-ны Хөх хотын Сайхан дүүрэгт “Найман аялгуу”-ны тухай үзэлтээ ярьсан бичлэг. 2. 2020 оны 9 сарын 14-ны 11:01 минутад ӨМӨЗО-ны Хөх хотын Хүй мин дүүрэгт Бүрэн хуурч “Найман аялгуу”-ны тухай үзэлтээ ярьсан бичлэг. 3. 2019 оны 3 сарын 13-ны өдөр Улаанбаатарт Ж.Энэбиш “Найман аялгуу”- ны тухай үзэлтээ ярьсан бичлэг. 4. 2021 оны 06 сарын 09-ний 10:30 цагт ӨМӨЗО-ны Улаан Хад хотын Ар хорчин хошуунд “Найман аялгуу”-ны тухай үзэлтээ ярьсан бичлэг. 49

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ THE RELATIONSHIP BETWEEN \"EIGHT MELODIES\" AND \"BAAVAR ASAR\" (Based on oral tradition from senior artists) Dornoo B. Soronzonbold S. Abstract : The music of \"Eight Melodies\" and \"Asar\" has been influenced by Chinese culture and has been passed down as a Mongolian national orchestra in the eastern part of Inner Mongolia. \"Eight melody\" has become an important source melody for the folk orchestra and four-stringed fiddle playing. The melody has a wide range of distribution because it has many groups, and it has become a piece of music for the four- stringed fiddle. \"Asar\" is a musical representation of the Tsahar ensemble, which mainly consists of musical instruments such as horse fiddle, bishur, four-stringed fiddle, shanz, Mongolian harp, and tshur, and is used in weddings, banquets, festivals and other events. Among the many Asar melodies, \"Baavar Asar\" had the most influence on the four-string fiddle. Darui can be considered as a version of \"Eight dialects\" which is widely popular in Khorchin region. Here we have briefly described the relationship between \"Baawar Asar\" and \"Eight Melodies\". Keywords: Eight Melodies, Tsahar, Baavar Asar, four-stringed fiddle 50