คุณค่าสมุนไพรไทยคนไทยควรรู้ไว้

ก หอ้ งสมดุ ประชาชนอาเภอบางเสาธงได้จดั ทาหนงั สืออิเลคทรอนกิ ส์ “คุณคา่ สมุนไพรไทยคนไทยควรรู้ไว้” โดยได้รวบรวมขอ้ มูลพืชสมนุ ไพร แต่ละชนิดทส่ี ามารถนามารกั ษาแบ่งแยกตามกลุ่มอาการ เพื่อเป็นประโยชน์และงา่ ย ตอ่ ผู้ทจ่ี ะสบื ค้นข้อมูล และเป็นสว่ นหนงึ่ ในกจิ กรรม งานสวนพฤกษศาสตรโ์ รงเรยี น โครงการอนรุ ักษ์พันธกุ รรมพชื อนั เน่อื งมาจาก พระราชดาริฯ หวงั เปน็ อย่างย่งิ ว่าจะเป็นประโยชนใ์ หก้ บั นกั เรียน นกั ศกึ ษาและประชาชนทว่ั ไปจะได้ใช้ ประโยชน์หนังสอื อเิ ลคทรอนิกสเ์ ล่มนีอ้ ย่างคุ้มคา่ หอ้ งสมุดประชาชนอาเภอบางเสาธง

ข เนื้อหา คานา ............................................................................................................................................................................... ก ๑.กลมุ่ ยาลดไขมันในเส้นเลือด .........................................................................................................................................๑ กระเจยี๊ บแดง...............................................................................................................................................................๑ คาฝอย......................................................................................................................................................................... ๓ เสาวรส ........................................................................................................................................................................๕ ๒.กล่มุ ยารักษาโรคผิวหนงั ผ่นื คนั กลากเกล้อื น ...............................................................................................................๖ ก่มุ บก ..........................................................................................................................................................................๖ ขา่ ................................................................................................................................................................................๗ ขม้ินชัน ........................................................................................................................................................................ ๘ ทองพนั ชงั่ ....................................................................................................................................................................๙ นางแยม้ .................................................................................................................................................................... ๑๐ ใบระบาด.................................................................................................................................................................. ๑๑ เปลา้ นอ้ ย.................................................................................................................................................................. ๑๒ เหงือกปลาหมอ ........................................................................................................................................................ ๑๓ พลิ งั กาสา.................................................................................................................................................................. ๑๔ มะยม........................................................................................................................................................................ ๑๕ ว่านมหากาฬ ............................................................................................................................................................ ๑๖ อัคคีทวาร ................................................................................................................................................................. ๑๗ ๓.กลมุ่ พชื หอม เป็นยาบารุงหัวใจ ................................................................................................................................. ๑๘ กระดังงาไทย ............................................................................................................................................................ ๑๘ การะเกด................................................................................................................................................................... ๑๙ กหุ ลาบมอญ ............................................................................................................................................................. ๒๐ เตยหอม.................................................................................................................................................................... ๒๑ บวั บก ....................................................................................................................................................................... ๒๒ บัวหลวง.................................................................................................................................................................... ๒๓ บุนนาค..................................................................................................................................................................... ๒๔ พยอม ....................................................................................................................................................................... ๒๕ พกิ ุล.......................................................................................................................................................................... ๒๖

ค มะลิลา...................................................................................................................................................................... ๒๗ สารภี........................................................................................................................................................................ ๒๘ ๔.กลุ่มยาถา่ ยพยาธิ....................................................................................................................................................... ๒๙ แก้ว .......................................................................................................................................................................... ๒๙ ทับทิม....................................................................................................................................................................... ๓๑ มะเกลือ.................................................................................................................................................................... ๓๓ มะขาม...................................................................................................................................................................... ๓๔ มะเฟอื ง .................................................................................................................................................................... ๓๕ มะหาด ..................................................................................................................................................................... ๓๖ เลบ็ มอื นาง................................................................................................................................................................ ๓๘ กาฬพฤกษ์................................................................................................................................................................ ๓๙ คนู ............................................................................................................................................................................ ๔๐ จาปา ........................................................................................................................................................................ ๔๑ ชมุ เหด็ เทศ................................................................................................................................................................ ๔๒ ตองแตก ................................................................................................................................................................... ๔๔ บานเยน็ ดอกขาว ...................................................................................................................................................... ๔๖ ผกั กาดขาว ............................................................................................................................................................... ๔๗ มะขามแขก............................................................................................................................................................... ๔๘ แมงลัก...................................................................................................................................................................... ๔๙ วา่ นหางช้าง (ว่านแม่ยบั ) .......................................................................................................................................... ๕๐ สม้ เชา้ ....................................................................................................................................................................... ๕๑ สมอไทย ................................................................................................................................................................... ๕๒ ๕.กลมุ่ ยาแกท้ ้องขน้ึ ท้องอืด ทอ้ งเฟอ้ ........................................................................................................................... ๕๓ กานพลู..................................................................................................................................................................... ๕๓ กระวาน.................................................................................................................................................................... ๕๕ กุ่มน้า........................................................................................................................................................................ ๕๗ ดปี ลี.......................................................................................................................................................................... ๕๘ เทพธาโร................................................................................................................................................................... ๕๘ พริกไทย.................................................................................................................................................................... ๖๐

ง ไพล .......................................................................................................................................................................... ๖๑ มะรมุ ........................................................................................................................................................................ ๖๓ เร่ว............................................................................................................................................................................ ๖๔ ว่านน้า...................................................................................................................................................................... ๖๕ โหระพา .................................................................................................................................................................... ๖๗ อบเชยเทศ................................................................................................................................................................ ๖๙ อบเชยตน้ (เชียด) ..................................................................................................................................................... ๗๐ ๖.กลมุ่ ยาแกบ้ ดิ ท้องเดิน ท้องร่วง โรคกระเพาะ........................................................................................................... ๗๑ กระทือ ..................................................................................................................................................................... ๗๑ กระชาย.................................................................................................................................................................... ๗๒ กระท้อน................................................................................................................................................................... ๗๔ ทับทมิ ....................................................................................................................................................................... ๗๕ บานไมร่ โู้ รยดอกขาว................................................................................................................................................. ๗๗ เปลา้ นอ้ ย.................................................................................................................................................................. ๗๘ ฝรงั่ ........................................................................................................................................................................... ๘๐ เพกา......................................................................................................................................................................... ๘๒ ฟ้าทะลายโจร ........................................................................................................................................................... ๘๔ มะเด่ือไทย................................................................................................................................................................ ๘๖ โมกหลวง.................................................................................................................................................................. ๘๗ โมกมัน...................................................................................................................................................................... ๘๘ มังคดุ ........................................................................................................................................................................ ๘๙ ๗. กลุ่มยาขบั เสมหะ แก้ไอ ........................................................................................................................................... ๙๐ จกิ ............................................................................................................................................................................ ๙๐ ชะเอมไทย................................................................................................................................................................ ๙๑ ปีบ............................................................................................................................................................................ ๙๒ ไพล .......................................................................................................................................................................... ๙๔ มะแวง้ เครอื .............................................................................................................................................................. ๙๖ มะแว้งต้น ................................................................................................................................................................. ๙๗ มะกรูด...................................................................................................................................................................... ๙๘

จ มะดัน ....................................................................................................................................................................... ๙๙ มะขามป้อม ............................................................................................................................................................๑๐๐ มะนาว....................................................................................................................................................................๑๐๑ มะอึก......................................................................................................................................................................๑๐๓ ลาโพงดอกขาว .......................................................................................................................................................๑๐๔ หนุมานประสานกาย...............................................................................................................................................๑๐๕ ๘. กลุ่มยาแก้ไข้ ลดความร้อน.....................................................................................................................................๑๐๖ แคดอกขาว แคดอกแดง .........................................................................................................................................๑๐๖ ท้าวยายมอ่ ม ( ตน้ )................................................................................................................................................๑๐๗ ท้าวยายมอ่ ม ( หวั )................................................................................................................................................๑๐๘ ว่านธรณีสาร ...........................................................................................................................................................๑๐๙ บอระเพด็ ................................................................................................................................................................๑๑๐ ประทดั ใหญ่ ประทัดจนี ..........................................................................................................................................๑๑๑ ประคาดีควาย .........................................................................................................................................................๑๑๒ ประยงค์..................................................................................................................................................................๑๑๓ ปลาไหลเผอื ก .........................................................................................................................................................๑๑๔ ฝา้ ยแดง..................................................................................................................................................................๑๑๕ พมิ เสนตน้ ...............................................................................................................................................................๑๑๖ ฟา้ ทะลายโจร .........................................................................................................................................................๑๑๗ มะปราง ..................................................................................................................................................................๑๑๘ ย่านาง ....................................................................................................................................................................๑๑๙ ลูกใต้ใบ ..................................................................................................................................................................๑๒๐ สะเดา (สะเดาไทย).................................................................................................................................................๑๒๑ สะเดาอนิ เดยี ..........................................................................................................................................................๑๒๓ ๙.กล่มุ ยาแก้อ่อนเพลยี บารงุ กาลัง บารุงธาตุ..............................................................................................................๑๒๔ กฤษณา ..................................................................................................................................................................๑๒๔ กันเกรา...................................................................................................................................................................๑๒๕ จันทน์เกศ ...............................................................................................................................................................๑๒๖ จนั ทนล์ ูกหอม.........................................................................................................................................................๑๒๗

ฉ โด่ไม่รูล้ ม้ ................................................................................................................................................................๑๒๘ มะตูม......................................................................................................................................................................๑๒๙ มะพรา้ ว..................................................................................................................................................................๑๓๐ ๑๐.กล่มุ ยาแก้อาเจียน ................................................................................................................................................๑๓๒ ขงิ ...........................................................................................................................................................................๑๓๔ ปีกแมลงสาบ หรอื กา้ มปหู ลุด ................................................................................................................................๑๓๖ พระจนั ทร์ครึ่งซีก....................................................................................................................................................๑๓๗ มะกลา่ ต้น...............................................................................................................................................................๑๓๙ ยอบ้าน ...................................................................................................................................................................๑๔๐ ว่านกาบหอย ..........................................................................................................................................................๑๔๑ ๑๑.กลมุ่ ยาขบั ปสั สาวะ กระเจี๊ยบแดง .......................................................................................................................๑๔๒ กวาวตน้ หรือ ทองกวาว .........................................................................................................................................๑๔๔ ตะไคร้.....................................................................................................................................................................๑๔๕ ทานตะวัน...............................................................................................................................................................๑๔๖ สามสิบ ...................................................................................................................................................................๑๔๘ สบั ปะรด.................................................................................................................................................................๑๔๙ สมอพเิ ภก...............................................................................................................................................................๑๕๐ หญ้าหนวดแมว .......................................................................................................................................................๑๕๑ อ้อยแดง .................................................................................................................................................................๑๕๓ ๑๒.กลมุ่ ยาขับนา้ นม...................................................................................................................................................๑๕๔ กยุ๋ ชา่ ย....................................................................................................................................................................๑๕๔ กล้วยนา้ วา้ ..............................................................................................................................................................๑๕๕ กระทือ ...................................................................................................................................................................๑๕๗ ละหุง่ ......................................................................................................................................................................๑๕๘ ๑๓.กลุ่มยากลอ่ มประสาท ทาใหน้ อนหลับ..................................................................................................................๑๕๙ กญั ชา .....................................................................................................................................................................๑๕๙ ขเ้ี หลก็ ....................................................................................................................................................................๑๖๐ ชมุ เหด็ ไทย..............................................................................................................................................................๑๖๒ พวงชมพูดอกขาว....................................................................................................................................................๑๖๔

ช ๑๔.กลุ่มยากัน หรอื แก้เลือดออกตามไรฟัน................................................................................................................๑๖๕ มะกอก ...................................................................................................................................................................๑๖๕ มะกอกน้า...............................................................................................................................................................๑๖๖ มะขามป้อม ............................................................................................................................................................๑๖๗ มะนาว....................................................................................................................................................................๑๖๘ มะละกอ .................................................................................................................................................................๑๖๙ ๑๕.กลมุ่ ยาลดความดนั โลหิตสูง ..................................................................................................................................๑๗๐ กาหลง ....................................................................................................................................................................๑๗๐ ระย่อมน้อย.............................................................................................................................................................๑๗๑ บัวบก .....................................................................................................................................................................๑๗๒ มะขาม....................................................................................................................................................................๑๗๓ ๑๖.กลุ่มยารกั ษารดิ สีดวงทวาร ...................................................................................................................................๑๗๕ ขลู่ ..........................................................................................................................................................................๑๗๕ ครอบฟันสี ..............................................................................................................................................................๑๗๗ เพชรสังฆาต............................................................................................................................................................๑๗๙ ๑๗.กลุ่มยารักษาริดสีดวงทวาร ...................................................................................................................................๑๘๐ ว่านหางจระเข้ ........................................................................................................................................................๑๘๐ อัคคีทวาร ...............................................................................................................................................................๑๘๓ ๑๘.กล่มุ ยาแก้ปวดฟัน.................................................................................................................................................๑๘๔ กานพลู ...................................................................................................................................................................๑๘๔ ขอ่ ย........................................................................................................................................................................๑๘๖ ดาวเรอื ง .................................................................................................................................................................๑๘๗ ผกั ชี........................................................................................................................................................................๑๘๘ ผกั คราดหัวแหวน....................................................................................................................................................๑๘๙ มะอึก......................................................................................................................................................................๑๙๐ ลาโพงดอกขาว .......................................................................................................................................................๑๙๑ ๑๙.กลมุ่ สมนุ ไพรแก้มะเร็ง..........................................................................................................................................๑๙๒ ทองพันช่ัง...............................................................................................................................................................๑๙๒ ผกั คาวทอง .............................................................................................................................................................๑๙๔

ซ แพงพวยฝร่งั ...........................................................................................................................................................๑๙๖ หญา้ ปักกงิ่ ..............................................................................................................................................................๑๙๗ ๒๐.กลมุ่ พืชถอนพิษ....................................................................................................................................................๑๙๘ เทียนบ้าน ...............................................................................................................................................................๑๙๘ เทยี นก่ิง ..................................................................................................................................................................๑๙๙ ผักบุ้งทะเล..............................................................................................................................................................๒๐๐ พุดตาน ...................................................................................................................................................................๒๐๑ รางจดื .....................................................................................................................................................................๒๐๒ เสลดพังพอนตัวเมยี (พญาปล้องทองง) ...................................................................................................................๒๐๓ เสลดพังพอนตวั ผู้ (ซองระอา) .................................................................................................................................๒๐๕ กระเบาน้า ..............................................................................................................................................................๒๐๖ ๒๑.กลมุ่ ยาแก้โรคเรอื้ น...............................................................................................................................................๒๐๗ ดองดึง ....................................................................................................................................................................๒๐๗ เล่ียน.......................................................................................................................................................................๒๐๘ พลิ งั กาสา................................................................................................................................................................๒๑๐ สบูเ่ ลอื ด..................................................................................................................................................................๒๑๑ สลอด......................................................................................................................................................................๒๑๒ ๒๒.กลุ่มยารกั ษา เหา หดิ จดี๊ .....................................................................................................................................๒๑๓ กระทกรก ...............................................................................................................................................................๒๑๓ นอ้ ยหนา่ .................................................................................................................................................................๒๑๔ บวบขม ...................................................................................................................................................................๒๑๖ มะระข้นี ก...............................................................................................................................................................๒๑๗ มะเขือมอญ.............................................................................................................................................................๒๑๙ ยาสูบ......................................................................................................................................................................๒๒๐ หนอนตายอยาก .....................................................................................................................................................๒๒๒ ผกากรอง................................................................................................................................................................๒๒๓ เทยี นบ้าน ...............................................................................................................................................................๒๒๔ ๒๓.กลมุ่ ยารกั ษานา้ กัดเทา้ ..........................................................................................................................................๒๒๕ มงั คุด......................................................................................................................................................................๒๒๕

ฌ สีเสียดเหนือ............................................................................................................................................................๒๒๗ ๒๔.กลมุ่ ยารักษาหดู ....................................................................................................................................................๒๒๘ กะเพรา...................................................................................................................................................................๒๒๘ งา ...........................................................................................................................................................................๒๒๙ น้านมราชสีห์ ..........................................................................................................................................................๒๓๐ มะมว่ งหิมพานต์......................................................................................................................................................๒๓๑ ๒๕.กล่มุ สมุนไพรไลย่ ุงหรือฆ่าแมลง ............................................................................................................................๒๓๒ ตะไคร้หอม .............................................................................................................................................................๒๓๒ มหาหงส์ .................................................................................................................................................................๒๓๓ ยูคาลิป ...................................................................................................................................................................๒๓๔ หางไหลแดง............................................................................................................................................................๒๓๕ หางไหลขาว ............................................................................................................................................................๒๓๖ ๒๖.กลุ่มยาขับประจาเดือน .........................................................................................................................................๒๓๗ กระบือเจด็ ตัว .........................................................................................................................................................๒๓๗ แก้ว ........................................................................................................................................................................๒๓๘ คดั เค้า (คดั เคา้ เครอื )...............................................................................................................................................๒๓๙ เจตมลู เพลงิ ขาว......................................................................................................................................................๒๔๐ เจตมูลเพลิงแดง......................................................................................................................................................๒๔๒ ฝา้ ยต่นุ ...................................................................................................................................................................๒๔๓ ว่านชกั มดลูก ..........................................................................................................................................................๒๔๔ วา่ นสากเหล็ก .........................................................................................................................................................๒๔๕ ตาเสือ.....................................................................................................................................................................๒๔๖ เปราะหอมขาว, เปราะหอมแดง..............................................................................................................................๒๔๗ ส้มเสีย้ ว ..................................................................................................................................................................๒๔๘ ๒๗.กลุม่ ยารักษาเบาหวาน..........................................................................................................................................๒๔๙ กระแตไต่ไม้ ............................................................................................................................................................๒๔๙ ชะพลู (ช้าพลู).........................................................................................................................................................๒๕๐ โทงเทง ...................................................................................................................................................................๒๕๑ บุก ..........................................................................................................................................................................๒๕๓

ญ สกั ..........................................................................................................................................................................๒๕๔ อินทนิลน้า ..............................................................................................................................................................๒๕๕ ๒๘.กลมุ่ สมนุ ไพรแก้ฟกช้า ข้อเคลด็ ปวดข้อ เสน้ เอ็นพกิ าร.........................................................................................๒๕๗ กาลังพญาเสอื โคร่ง .................................................................................................................................................๒๕๗ เถาเอน็ ออ่ น ............................................................................................................................................................๒๕๙ ว่านนางคา..............................................................................................................................................................๒๖๐ ไพล ........................................................................................................................................................................๒๖๑ สม้ ปอ่ ย...................................................................................................................................................................๒๖๓ เสมด็ แดง (ผักเมก็ )..................................................................................................................................................๒๖๔ สายน้าผ้ึง................................................................................................................................................................๒๖๕ ๒๙.กลมุ่ ยารักษาตา คางทูม แกป้ วดหู ........................................................................................................................๒๖๖ ข้าวสารเถา .............................................................................................................................................................๒๖๖ ตะลิงปลิง................................................................................................................................................................๒๖๗ เต่าร้าง....................................................................................................................................................................๒๖๘ เปราะหอมแดง .......................................................................................................................................................๒๖๙ หูเสอื ......................................................................................................................................................................๒๗๐ ๓๐.สมนุ ไพรใหส้ แี ตง่ สีอาหาร .....................................................................................................................................๒๗๐ กรรณกิ าร์ ...............................................................................................................................................................๒๗๑ ขนุน........................................................................................................................................................................๒๗๒ คาแสด....................................................................................................................................................................๒๗๓ ฝาง.........................................................................................................................................................................๒๗๕ อัญชนั .....................................................................................................................................................................๒๗๖

๑ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ : Hibiscus sabdariffa L. ชอ่ื สามัญ : Jamaican Sorel, Roselle วงศ์ : Malvaceae ช่ืออื่น : กระเจย๊ี บ กระเจย๊ี บเปรีย้ ผักเก็งเค็ง สม้ เก็งเค็ง ส้มตะเลงเครง ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมพ้ ุม่ สงู 50-180 ซม. มหี ลายพันธ์ุ ลาตน้ สีมว่ งแดง ใบเดีย่ ว รูปฝ่ามือ 3 หรือ 5 แฉก กว้าง และยาวใกล้เคียงกนั 8-15 ซม. ดอกเด่ยี ว ออกที่ซอกใบ กลบี ดอกสชี มพูหรือเหลืองบรเิ วณกลางดอกสมี ่วงแดง เกสรตวั ผู้ เชอ่ื มกนั เปน็ หลอด ผลเป็นผลแห้ง แตกได้ มกี ลบี เลี้ยงสีแดงฉา่ น้าหมุ้ ไว้ สรรพคณุ : กลบี เลีย้ งของดอก หรือกลีบท่ีเหลอื อยู่ทีผ่ ล เป็นยาลดไขมันในเสน้ เลือด และชว่ ยลดนา้ หนกั ด้วย ลดความ ดนั โลหติ ไดโ้ ดยไมม่ ีผลร้ายแต่อยา่ งใด นา้ กระเจ๊ียบทาใหค้ วามเหนยี วข้นของเลอื ดลดลง ชว่ ยรักษาโรคเสน้ โลหติ แขง็ เปราะ ไดด้ นี า้ กระเจี๊ยบยงั มฤี ทธิ์ขบั ปัสสาวะ เป็นการชว่ ยลดความดันอกี ทางหนง่ึ ช่วยย่อยอาหาร เพราะไมเ่ พมิ่ การหลั่งของกรด ในกระเพาะ เพ่มิ การหลั่งน้าดีจากตับ เปน็ เคร่ืองดืม่ ท่ีชว่ ยใหร้ ่างกายสดชน่ื เพราะมีกรดซตี ริคอยดู่ ว้ ย ใบ แกโ้ รคพยาธิตัวจด๊ี ยากัดเสมหะ แก้ไอ ขบั เมือกมนั ในลาคอ ใหล้ งสู่ทวารหนกั ดอก แกโ้ รคน่วิ ในไต แก้โรคนว่ิ ในกระเพราะปสั สาวะ ขัดเบา ละลายไขมนั ในเสน้ เลือด กดั เสมหะ ขับเมือก ในลาไส้ใหล้ งสู่ทวารหนกั ผล ลดไขมันในเส้นเลอื ด แก้กระหายน้า รกั ษาแผลในกระเพาะ เมลด็ บารงุ ธาตุ บารุงกาลัง แก้ดีพิการ ขบั ปสั สาวะ ลดไขมนั ในเสน้ เลือด นอกจากน้ีไดบ้ ่งสรรพคุณโดยไมไ่ ด้ระบุว่าใช้ส่วนใด ดังน้คี ือ แก้อ่อนเพลีย บารุงกาลงั บารงุ ธาตุ แกด้ ีพิการ แก้ปสั สาวะพิการ แก้คอแห้งกระหายนา้ แก้ความดนั โลหิตสูง กดั เสมหะ แก้ไอ ขับเมอื กมันในลาไส้ ลดไขมันในเลือด บารุงโลหติ ลดอุณหภมู ิในรา่ งกาย แกโ้ รคเบาหวาน แก้เสน้ เลอื ดตีบตัน นอกจากใช้เด่ยี วๆ แล้ว ยังใช้ผสมในตารบั ยารว่ มกบั สมุนไพรอนื่ ใชถ้ า่ ยพยาธิตวั จ๊ีด

๒ วิธีและปรมิ าณท่ีใช้ : โดยนาเอากลบี เลีย้ ง หรอื กลีบรองดอกสีม่วงแดง ตากแห้งและบดเป็นผง ใช้ครั้งละ 1 ชอ้ นชา (หนัก 3 กรัม) ชงกับน้าเดือด 1 ถ้วย (250 มลิ ลิลิตร) ดื่มเฉพาะนา้ สีแดงใส ดมื่ วนั ละ 3 ครง้ั ติดต่อกนั ทุกวนั จนกว่าอาการขัดเบา และอาการอน่ื ๆ จะหายไป สารเคมี ดอก พบ Protocatechuic acid, hibiscetin, hibicin, organic acid, malvin, gossypetin คุณคา่ ด้านอาหาร นา้ กระเจี๊ยบแดง มรี สเปร้ียว นามาต้มกับนา้ เตมิ นา้ ตาล ดมื่ แกร้ ้อนใน กระหายนา้ และชว่ ยป้องกนั การจับ ตวั ของไขมนั ในเสน้ เลือดได้ และยงั นามาทาขนมเยลลี่ แยม หรอื ใช้เป็นสารแตง่ สี ใบอ่อนของกระเจีย๊ บเปน็ ผักได้ หรือใช้ แกงส้ม รสเปรี้ยวกาลังดี กระเจ๊ียบเปรีย้ วมชี อ่ื เรยี กอีกชือ่ ว่า \"สม้ พอเหมาะ\" ในใบมี วติ ามินเอ ช่วยบารุงสายตา ส่วนกลีบ เล้ียงและกลบี ดอก มสี ารแคลเซยี ม ชว่ ยบารงุ กระดูกและฟันใหแ้ ข็งแรง นา้ กระเจี๊ยบแดงที่ได้สแี ดงเข้ม สาร Anthocyanin นาไปแตง่ สีอาหารตามต้องการ

๓ ช่ือวิทยาศาสตร์ : Carthamus tinctorius L. ชอ่ื สามัญ : Safflower, False Saffron, Saffron Thistle วงศ์ : Compositae ช่อื อื่น : คา คาฝอย ดอกคา (เหนอื ) คายอง (ลาปาง) ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้ล้มลุก สูง 40-130 ซม. ลาตน้ เป็นสนั แตกกง่ิ ก้านมาก ใบเด่ยี ว เรียงสลับ รูปวงรี รปู ใบ หอกหรอื รูปขอบขนาน กวา้ ง 1-5 ซม. ยาว 3-12 ซม. ขอบใบหยกั ฟันเลื่อย ปลายเปน็ หนามแหลม ดกชอ่ ออกท่ีปลาย ยอด มีดอกย่อยขนาดเล็กจานวนมาก เมือ่ บานใหมๆ่ กลีบดอกสเี หลืองแลว้ จึงเปลย่ี นเป็นสีแดง ใบประดับแข็งเป็นหนาม รองรับชอ่ ดอก ผลเปน็ ผลแห้ง ไม่แตก เมลด็ เปน็ รปู สามเหล่ียม สีขาว ขนาดเลก็ สรรพคุณ : ดอก หรือกลบี ทเ่ี หลืออยู่ท่ีผล รสหวาน บารุงโลหติ ระดู แกน้ า้ เหลืองเสีย แก้แสบร้อนตามผวิ หนงั บารงุ โลหติ บารงุ หวั ใจ บารงุ ประสาท ขับระดู แกด้ ีพิการ โรคผวิ หนงั ฟอกโลหิต ลดไขมันในเส้นเลือด ปอ้ งกันไขมันอุดตัน เกสร บารงุ โลหิต ประจาเดอื นของสตรี เมลด็ เป็นยาขบั เสมหะ แก้โรคผิวหนงั ทาแก้บวม ขบั โลหติ ประจาเดอื น ตาพอกหัวเหน่า แกป้ วดมดลูก หลังจากการคลอดบุตร น้ามันจากเมล็ด ทาแก้อมั พาต และขัดตามข้อตา่ งๆ ดอกแก่ ใช้แตง่ สอี าหารท่ีต้องการใหเ้ ป็นสเี หลอื ง วิธแี ละปรมิ าณท่ีใช้ : ชาดอกคาฝอย ช่วยเสรมิ สขุ ภาพ ชว่ ยลดไขมันในเส้นเลอื ด โดยใชด้ อกแห้ง 2 หยบิ มอื (2.5 กรัม) ชงนา้ ร้อนครึ่งแก้ว ดื่มเปน็ เครื่องด่มื ได้ สารเคมี ดอก พบ Carthamin, sapogenin, Carthamone, safflomin A, sfflor yellow, safrole yellow เมลด็ จะมีน้ามัน ซึ่งประกอบดว้ ยกรดไขมนั ท่ีไม่อิ่มตัว คุณค่าด้านอาหาร

๔ ในเมล็ดคาฝอย มีนา้ มันมาก สารในดอกคาฝอย พบวา่ แก้อาการอักเสบ มีฤทธฆ์ิ ่าเช้ือบางตวั ได้ ในประเทศจนี ดอกคาฝอย เป็นยาเกี่ยวกับสตรี ตารับยาท่ีใช้รักษาสตรที ี่ประจาเดอื นคง่ั ค้างไมเ่ ป็นปกติ หรอื อาการปวดบวม ฟกชา้ ดาเขียว มกั จะใชด้ อกคาฝอยดว้ ยเสมอ โดยต้มน้าแช่เหล้า หรือใชว้ ิธีตาพอก แต่มีขอ้ ควรระวงั คือ หญิงมีครรภ์ หา้ มรับประทาน ใช้ดอกคาฝอยแก่ มาชงน้ารอ้ น กรอง จะไดน้ า้ สเี หลืองส้ม (สาร safflower yellow) ใช้แต่งสอี าหารที่ต้องการให้เป็นสเี หลือง

๕ ช่ือวิทยาศาสตร์ : Passiflora laurifolia L. ช่อื สามัญ : Jamaica honey-suckle, Passion fruit, Yellow granadilla วงศ์ : Passifloraceae ช่ืออน่ื : สคุ นธรส (ภาคกลาง) ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : เปน็ ไม้เถา เถามีลักษณะกลม ใบ เปน็ ใบเด่ยี ว ขอบใบหยักลึก ทีก่ ้านใบมีต่อมใบ ดกหนา เปน็ มันสเี ขียวแก่ ดอก ออกดอกเดย่ี วขนาดใหญ่ หอ้ ยควา่ คล้ายกับดวงไฟโคม กาบดอกหมุ้ สีเขยี ว กลบี ชั้นนอกเปน็ รปู กระบอก ปลายแฉกดา้ นหลังมีสีเขียวแก่ ด้านในมสี มี ว่ งอ่อนประกอบดว้ ยจุดแดง ๆ กลีบช้นั ในลักษณะคล้ายกับตัวแฉก ของกลบี ชั้นนอก สมี ่วงอ่อนหรอื ชมพูอ่อนมีประสีแดงแซม กลบี ย่อยกลางมีเปน็ ชั้น ๆ สองช้นั แตล่ ะกลีบค่อนข้างกลม สี มว่ งแก่ พาดด้วยปลายสีขาวสลับแดง มีเกสรอยู่ตรงกลางสีเขยี วนวล ดอกมีกล่ินหอมแรงจัดมาก ผล เปน็ รปู ไขห่ รือไขย่ าว มีหลายพันธ์ุ บางพันธ์ุ ผวิ ผลสีม่วง สีเหลือง สสี ้มอมนา้ ตาล เปลอื กผล เรียบ เนอื้ รับประทานได้ มีเมล็ดจานวนมาก อยู่ ตรงกลาง สรรพคุณ : ลดไขมนั ในเส้นเลอื ด วธิ ีและปริมาณที่ใช้ : ใชผ้ ลทีแ่ กจ่ ัด ไม่จากัดจานวน ล้างสะอาด ผ่าคร่ึง คั้นเอาแต่น้า เติมเกลือและนา้ ตาลเล็กน้อย ให้รส กลมกล่อมตามชอบ ใช้ด่ืมเป็นน้าผลไม้ ลดไขมันในเส้นเลือด

๖ ชือ่ วิทยาศาสตร์ : Crateva adansonii DC. subsp. trifoliata (Roxb.) Jacobs ช่อื สามัญ : Sacred Barnar, Caper Tree วงศ์ : Capparaceae ชื่ออ่ืน : ผกั กุ่ม ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้ตน้ ขนาดกลาง สูง 6-10 ม. ใบประกอบแบบนิ้วมอื มีใบย่อย 3 ใบ ก้านใบประกอบยาว 7- 9 ซม. ใบยอ่ ยรูปรีหรอื รปู ไข่ กวา้ ง 4-6 ซม. ยาว 7.5-11 ซม. ปลายแหลมหรอื เรยี วแหลม โคนแหลมหรอื สอบแคบ ขอบ เรยี บ ใบย่อยท่ีอยูด่ า้ นข้างโคนใบเบย้ี ว แผ่นใบค่อนขา้ งหนา เส้นแขนงใบข้างละ 4-5 เสน้ ก้านใบยอ่ ยยาว 4-5 มม. ชอ่ ดอกแบบช่อกระจะ ออกตามงา่ มใบใกลป้ ลายยอด กา้ นดอกยาว 3-7 ซม. กลีบเลี้ยงรปู รี กว้าง 2-3 มม. ยาว 4-5 มม. เม่อื แห้งมักเปน็ สีสม้ กลีบดอกสีขาวอมเขยี วแลว้ ค่อยๆ เปล่ียนเปน็ สเี หลอื งหรอื ชมพอู ่อน รปู รี กวา้ ง 0.8-1.5 ซม. ยาว 1.2-1.8 ซม. โคนกลีบเปน็ เส้นคลา้ ยก้าน ยาว 3-7 มม. เกสรเพศผู้สมี ว่ ง มี 15-22 อนั กา้ นชูอบั เรณยู าวประมาณ 4 ซม. ก้านชูเกสรเพศเมียยาวประมาณ 5 ซม. รังไข่ค่อนข้างกลมหรอื รี มี 1 ช่อง ผลกลม เสน้ ผา่ นศนู ย์กลาง 2-3.5 ซม. เปลอื กมี จุดแตม้ สนี ้าตาลอมแดง เมือ่ แกเ่ ปลือกเรียบ กา้ นผลกวา้ ง 2-4 มม. ยาว 5-13 ซม. เมล็ดรูปคลา้ ยเกือกม้าหรือรูปไต กว้าง ประมาณ 2 มม. ยาวประมาณ 6 มม. ผวิ เรียบ สรรพคณุ : ใบ ขับลม ฆ่าแมพ่ ยาธิ เช่น พวกตะมอย และทาแก้เกลื้อนกลาก เปลือก ร้อน ขบั ลม แก้นง่ิ แก้ปวดท้อง ลงทอ้ ง คุมธาตุ กระพ้ี – ทาให้ข้หี แู ห้งออกมา แก่น - แกร้ ิดสดี วง ผอม เหลือง ราก - แกม้ านกษยั อนั เกดิ แต่กองลม เปลอื ก - ใชท้ าภายนอก แกโ้ รคผวิ หนัง

๗ ชอื่ วิทยาศาสตร์ : Alpinia galanga (L.) Willd. ชอ่ื สามัญ : Galanga วงศ์ : Zingiberaceae ชอ่ื อน่ื : ข่าหยวก ข่าหลวง (ภาคเหนอื ) , กฏุกกโรหินี (ภาคกลาง) ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้ล้มลุก สูง 1.5-2 เมตร เหง้ามขี อ้ และปล้องชัดเจน ใบ เดีย่ ว เรียงสลบั รปู ใบหอก รปู วงรี หรอื เกือบขอบขนาน กว้าง 7-9 ซม. ยาว 20-40 ซม. ดอก ช่อ ออกทีย่ อด ดอกยอ่ ยขนาดเล็ก กลีบดอกสีขาว โคนติดกนั เป็นหลอดสั้นๆ ปลายแยกเป็น 3 กลบี กลีบใหญ่ทสี่ ุดมรี ิ้วสีแดง ใบประดับรูปไข่ ผล เปน็ ผลแห้งแตกได้ รปู กลม สรรพคุณ : เปน็ ยาแก้ทอ้ งขึ้น ทอ้ งอืดเฟ้อ ขับลม แก้อาหารเปน็ พษิ เปน็ ยาแก้ลมพษิ เป็นยารักษากลากเกลื้อน โรค ผวิ หนัง ติดเช้ือแบคทเี รยี เช้อื รา วิธแี ละปรมิ าณท่ีใช้ : รักษาท้องขน้ึ ท้องอดื ท้องเฟอ้ ขับลม แก้ท้องเดิน (ที่เรียกโรคปว่ ง) แกบ้ ดิ อาเจียน ปวดท้อง ใช้ เหงา้ ข่าแก่สด ยาวประมาณ 1-1 ½ นิ้วฟตุ (หรอื ประมาณ 2 องคลุ ี) ตาใหล้ ะเอียด เตมิ นา้ ปนู ใส ใช้นา้ ยาดม่ื ครั้งละ ½ ถ้วยแกว้ วันละ 3 เวลา หลงั อาหาร รกั ษาลมพษิ ใชเ้ หงา้ ข่าแก่ๆ ทส่ี ด 1 แง่ง ตาให้ละเอียด เติมเหลา้ โรงพอให้แฉะๆ ใชท้ ้งั เน้อื และน้า ทา บริเวณทเ่ี ปน็ ลมพิษบอ่ ยๆ จนกวา่ จะดขี ึ้น รกั ษากลากเกลื้อน โรคผิวหนัง ใชเ้ หง้าขา่ แก่ เท่าหัวแม่มือ ตาให้ละเอยี ดผสมเหล้าโรง ทาทเ่ี ปน็ โรคผิวหนัง หลายๆ ครง้ั จนกว่าจะหาย สารเคมี 1 - acetoxychavicol acetate น้ามันหอมระเหย ซ่ึงประกอบด้วย monoterene 2 - terpineol, terpenen 4 - ol, cineole, camphor, linalool, eugenol

๘ ชือ่ วิทยาศาสตร์ : Curcuma longa L. ชอ่ื สามัญ : Turmaric วงศ์ : Zingiberaceae ชอ่ื อ่ืน : ขมนิ้ (ทว่ั ไป) ขมิน้ แกง ขมิ้นหยอก ขม้นิ หัว (เชียงใหม่) ขี้มิน้ หมิ้น (ภาคใต้) ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมล้ ม้ ลุก อายหุ ลายปี สูง 30-90 ซม. เหงา้ ใตด้ นิ รูปไขม่ ีแขนงรูปทรงกระบอกแตกออก ดา้ นข้าง 2 ดา้ น ตรงกันข้ามเนือ้ ในเหง้าสีเหลืองส้ม มีกล่นิ เฉพาะ ใบ เด่ียว แทงออกมาเหง้าเรียงเป็นวงซ้อนทบั กนั รูปใบ หอก กวา้ ง 12-15 ซม. ยาว 30-40 ซม. ดอก ช่อ แทงออกจากเหง้า แทรกขึ้นมาระหวา่ งก้านใบ รูปทรงกระบอก กลีบ ดอกสเี หลืองอ่อน ใบประดับสีเขียวออ่ นหรือสีนวล บานครง้ั ละ 3-4 ดอก ผล รปู กลมมี 3 พู สว่ นท่ใี ช้ : เหงา้ แกส่ ด และแห้ง สรรพคุณ : เป็นยาภายใน แกท้ ้องอืด แกท้ อ้ งร่วง แก้โรคกระเพาะ เปน็ ยาภายนอก ทาแก้ผ่ืนคัน โรคผิวหนัง พุพอง ยารักษาชันนะตแุ ละหนงั ศีรษะเปน็ เม็ดผ่นื คัน วธิ ีและปรมิ าณที่ใช้ เป็นยาภายใน เหง้าแกส่ ดยาวประมาณ 2 นวิ้ เอามาขูดเปลือก ลา้ งนา้ ใหส้ ะอาด ตาใหล้ ะเอยี ด เติมนา้ คน้ั เอาแต่น้า รับประทานครัง้ ละ 2 ช้อนโตะ๊ วนั ละ 3-4 ครงั้ เป็นยาภายนอก เหง้าแก่แห้งไม่จากัดจานวน ป่นให้เปน็ ผงละเอียด ใช้ทาตามบรเิ วณทเ่ี ป็นเม็ดผ่ืนคนั โดยเฉพาะในเดก็ นิยมใช้มาก สารเคมี ราก และ เหง้า มี tumerone, zingerene bissboline, zingiberene,(+) - sabinene, alpha- phellandrene, curcumone, curcumin

๙ ช่ือวิทยาศาสตร์ : Rhinacanthus nasutus (L.) Kurz ชอ่ื สามัญ : White crane flower วงศ์ : ACANTHACEAE ช่ืออืน่ : ทองคนั ช่งั หญา้ มนั ไก่ ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมพ้ มุ่ สงู 1-2 เมตร กงิ่ ออ่ นเป็นสเ่ี หลยี่ ม ใบ เด่ียว ดอกช่อ ออกทซ่ี อกใบ กลีบดอกสีขาว โคนตดิ กันเปน็ หลอด ปลายแยกเปน็ 2 ปาก ปากล่างมีประสมี ่วงแดง ผล แก้ง แตกได้ สว่ นท่ใี ช้ : ใบสด รากสด หรอื ตากแหง้ เกบ็ เอาไว้ใช้ สรรพคณุ : ใช้รกั ษาโรคผิวหนัง กลากเกล้ือน ผน่ื คนั เรอ้ื รัง วธิ ีและปริมาณที่ใช้ : ใช้ใบสด หรอื ราก ตาแช่เหล้า หรอื แอลกอฮอล์ ทาบ่อย ใชใ้ บสด ตาใหล้ ะเอียด ผสมน้ามันก๊าด ทาบริเวณที่เปน็ กลาก วันละ 1 ครัง้ เพยี ง 3 วนั โรคกลากหายขาด ใชร้ ากทองพันชง่ั 6-7 รากและหัวไม้ขีดไฟครง่ึ กล่อง นามาตาเขา้ กันใหล้ ะเอยี ด ผสมนา้ มันใส่ผมหรอื วาสลนิ (กันไม่ใหย้ าแหง้ ) ทาบรเิ วณท่ีเป็นกลาก หรือโรคผิวหนงั บ่อยๆ ใชร้ ากของทองพันช่ัง บดละเอยี ดผสมน้ามะขามและนา้ มะนาว ชโลมทาบริเวณทเ่ี ป็น

๑๐ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ : Clerodendrum chinense (Osbeck) Mabb. ช่อื พ้อง : Volkameria fragrans Vent. ชอื่ สามัญ : Glory Bower วงศ์ : Labiatae ชอ่ื อื่น : ป้งิ หอม ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมพ้ มุ่ ลาตน้ เต้ียสงู ประมาณ 3-5 ฟุต ใบเปน็ ใบเดย่ี วจะออกเปน็ คๆู่ ตรงข้ามกนั ลกั ษณะใบ เปน็ รูปใบโพธ์ิ ตรงปลายแหลมแตไ่ มม่ ีต่งิ ขอบใบหยกั รอบใบ ออกดอกเปน็ ช่อ ดอกจะเบียดเสยี ดติดกันแน่นในช่อ ชอ่ ดอก หนึ่งกวา้ งประมาณ 4-5 นว้ิ ลกั ษณะดอกย่อยคลา้ ยดอกมะลซิ อ้ นสีขาว บานเตม็ ทป่ี ระมาณ 1 น้ิว ดอกย่อยมีกลีบเลี้ยงสี ม่วงแดงเป็นหลอดสัน้ ปลายแยก 5-6 แฉก ดอกย่อยบานไม่พร้อมกนั และบานนานหลายวัน มีกลิ่นหอมมากท้ังกลางวนั และกลางคนื ออกดอกตลอดปี ส่วนท่ีใช้ : ตน้ ใบ และราก สรรพคณุ : ใบ แก้โรคผิวหนงั ผ่ืนคัน ราก ขับระดู ขับปัสสาวะ แก้หลอดลมอักเสบ ลาไสอ้ ักเสบ แก้เหนบ็ ชา บารงุ ประสาท รวมทัง้ เหนบ็ ชาทีม่ ี อาการบวมช้า แกไ้ ข้ แกฝ้ ีภายใน แกร้ ดิ สดี วง ดากโผล่ แก้กระดูกสันหลงั อกั เสบเรอ้ื รงั แกป้ วดเอว และปวดข้อ แกไ้ ต พกิ าร ตารบั ยา และวธิ ใี ช้ เหนบ็ ชา ปวดขา ใช้ราก 15-30 กรมั ต๋นุ กับไก่ รับประทานตดิ ต่อกัน 2-3 วัน ปวดเอวปวดขอ้ เหน็บชาท่มี ีอาการบวมชา้ ใช้รากแห้ง 30-60 กรมั ตม้ น้าดม่ื ขบั ระดูขาว ลดความดนั โลหิตสูง แห้หลอดลมอักเสบ ใช้ราก และใบแหง้ 15-30 กรมั ต้มนา้ ด่มื รดิ สดี วงทวาร ดากโผล่ ใชร้ ากแหง้ จานวนพอควร ตม้ น้า แลว้ นงั่ แชใ่ นนา้ น้นั ช่วั ครู่ โรคผิวหนงั ผน่ื คัน เริม ใช้ใบสด จานวนพอควร ต้มนา้ ชะลา้ งบริเวณที่เป็น สารเคมที ี่พบ : มี Flavonoid glycoside, phenol, saponin และ Tannin

๑๑ ชือ่ วิทยาศาสตร์ : Argyreia nervosa (Burm.f.) Bojer ชอ่ื สามัญ : Morning Glory , Baby Hawaiian Woodrose วงศ์ : Convolvulaceae ชอื่ อ่นื : ผกั ระบาด (ภาคกลาง) เมอื งบอน (กรุงเทพฯ) ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมเ้ ถา ยาวได้ถงึ 10 เมตร ทกุ สว่ นมียางสขี าว และขนสีขาวหนาแน่น ใบ ใบเด่ียว ออกสลับ รูปหวั ใจ กวา้ ง 9 - 25 เซนตเิ มตร ยาว 11 - 30 เซนติเมตร ปลายแหลม โคนเวา้ ด้านล่างมีขนอ่อนนุ่มคลา้ ยเส้นไหม สี เทาเงิน ดอก สมี ว่ งอมชมพูออกเปน็ ช่อตามซอกใบ ก้านชอ่ แขง็ ยาวประมาณ 20 เซนติเมตร ใบประดบั รูปไข่ ยาว 3 - 5 เซนตเิ มตร กลบี เล้ยี ง 5 กลบี ขนาดไม่เท่ากนั กลีบดอกรปู กรวย ยาวประมาณ 6 เซนตเิ มตรปลายแผ่ออกและหยักเปน็ แฉกตน้ื ๆ เม่ือบานเส้นผา่ ศูนยก์ ลางประมาณ 6 เซนตเิ มตร เกสรตัวผู้ 5 อนั ผลกลม เสน้ ผา่ ศนู ยก์ ลางประมาณ 2 เซนตเิ มตร ปลายมตี งิ่ ส่วนท่ีใช้ : ใบสด สรรพคณุ : ยารักษาโรคผิวหนัง ผน่ื คัน วิธแี ละปรมิ าณที่ใช้ ใช้ใบสด 2-3 ใบ นามาลา้ งให้สะอาด ตาใหล้ ะเอยี ด ใชท้ าบรเิ วณที่เปน็ โรคผิวหนัง วันละ 2-3 ครัง้ ตดิ ต่อกนั 3-4 วนั จะเหน็ ผล สารเคมี : เมล็ด( white seed coat exterior) มี cyanogenic glycosides หมายเหตุ : เปน็ สมนุ ไพรท่ีใช้เฉพาะภายนอก หา้ มรบั ประทาน เนอ่ื งจาก ใบ ถา้ รับประทานเขา้ ไปทาใหค้ ลุ้มคล่ัง ตาพร่า มนึ งง เมล็ด ถา้ รับประทานเข้าไปทาใหป้ ระสาทหลอน

๑๒ ชื่อวิทยาศาสตร์ : Croton stellatopilosus Ohba ชอื่ พ้อง : Croton sublyratus Kurz วงศ์ : EUPHORBIACEAE ชื่ออน่ื : เปล้าทา่ โพ (ภาคตะวันออกเฉียงใต)้ ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้พมุ่ หรือไม้ยนื ตน้ สูง 1 - 4 เมตร ผลัดใบ ใบเด่ยี ว เรยี งสลับรปู ใบหอกกลับ กว้าง 4 - 6 ซม. ยาว 10 - 15 ซม. ดอกช่อ ออกที่ซอกใบบริเวณปลายกงิ่ และท่ีปลายกงิ่ ดอกช่อย่อยขนาดเลก็ แยกเพศ อย่ใู นช่อ เดยี วกัน กลบี ดอกสีนวล ผลแหง้ แตกได้ มี 3 พู สรรพคณุ : ใบ ราก รักษาโรคผวิ หนงั คนั กลากเกลอ้ื น วธิ แี ละปรมิ าณท่ีใช้ : ใช้ใบ หรือรากสด ตาให้ละเอียด ใช้นา้ ค้นั ท่อี อกมาทาบริเวณทีเ่ ปน็

๑๓ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ : Acanthus ebracteatus Vahl ช่ือพ้อง : Acanthus ilicifolius L. ชอื่ สามัญ : Sea holly วงศ์ : ACANTHACEAE ชอ่ื อน่ื : แกม้ หมอ แก้มหมอเล จะเกรง็ นางเกร็ง อีเกรง็ เหงือกปลาหมอน้าเงิน ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : เปน็ ไม้พุม่ ขนาดกลาง สงู 1-2 เมตร ลาต้นและใบมีหนาม ใบหนามแขง็ มีขอบเว้าและมีหนาม แหลม ใบออกเป็นคู่ตรงข้ามกัน ดอกออกเปน็ ชอ่ ตามยอด กลีบดอกสขี าวอมมว่ ง มี 4 กลีบแยกจากกัน ผลเป็นฝักสี น้าตาล มี 4 เมล็ด ชอบข้ึนตามชายนา้ ริมฝง่ั คลองบริเวณปากแมน่ า้ ส่วนท่ีใช้ : ตน้ และใบ ท้งั สดและแห้ง ราก เมลด็ สรรพคุณ : ต้นทั้งสดและแห้ง แกแ้ ผลพพุ อง นา้ เหลอื งเสยี เป็นฝบี ่อยๆ ใบ เปน็ ยาประคบแก้ไขข้ออักเสบ แกป้ วดต่าง ๆ รักษาโรคผิวหนงั ขับนา้ เหลอื งเสีย ราก ขับเสมหะ บารุงประสาท แก้ไอ แกห้ ืด รกั ษามุตกดิ ระดูขาว เมลด็ ปดิ พอกฝี ตม้ ดม่ื แก้ไอ ขบั พยาธิ ขบั นา้ เหลืองเสยี วิธีและปริมาณท่ีใช้ : ใชต้ ้นและใบสด 3-4 กามือ ล้างใหส้ ะอาด นามาสบั ต้มน้าอาบแกผ้ ่ืนคนั ใช้ตดิ ต่อกัน 3-4 ครั้ง

๑๔ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ : Ardisia polycephala Wall. วงศ์ : MYRSINACEAE ชื่ออน่ื : ตนี จา (เลย) ผกั จา ผกั จ้าแดง (เชยี งใหม่, เชยี งราย) ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้ตน้ ขนาดย่อม สงู 2-3 เมตร ใบเปน็ ใบเด่ียว ออกสลับกนั เป็นคู่ ๆ ตามข้อตน้ ลักษณะใบ เป็นรปู ไข่ ปลายแหลม โคนใบสอบ ขอบใบเรยี บ ไม่มีจักร ใบจะหนา ใหญ่ มสี ีเขยี วเปน็ มัน ดอกออกเปน็ ชอ่ อยตู่ ามปลาย กิง่ หรือตามส่วนยอด ดอกมีสีชมพอู มขาว ผลโตเท่าขนาดเม็ดนุ่น เม่อื ยงั อ่อนเป็นสแี ดง ผลแก่จะเปน็ สีม่วงดา สว่ นที่ใช้ และสรรพคณุ : ใบ แก้โรคตับพิการ แก้ทอ้ งเสีย แกไ้ อ แกล้ ม ดอก ฆ่าเชอ้ื โรค แก้พยาธิ เมลด็ แก้ลมพิษ ราก แก้กามโรค และหนองใน พอกปดิ แผล ถอนพิษงู ตน้ แกโ้ รคผวิ หนงั โรคเรอื้ น สารท่ีพบ : α - amyrin, rapanone ฤทธิ์ทางเภสชั วิทยา - ตา้ นเช้ือแบคทีเรีย ยับยง้ั platelet activating factor receptor binding

๑๕ ช่ือวิทยาศาสตร์ : Phyllanthus acidus (L.) Skeels ช่ือสามัญ : Star Gooseberry วงศ์ : Euphorbiaceae ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมต้ ้นขนาดเล็กถงึ ขนาดกลาง สูงประมาณ 3 – 10 เมตร ลาต้นตัง้ ตรง แตกกิ่งกา้ นสาขา บรเิ วณปลายยอด กิ่งกา้ นจะเปราะและแตกง่าย เปลือกตน้ ขรุขระสีเทาปนน้าตาล ใบ เป็นใบรวม มใี บยอ่ ยออกเรยี งแบบ สลบั กันเป็น 2 แถว แต่ละก้านมีใบย่อย 20 – 30 คู่ ใบรูปขอบขนานกลมหรือค่อนข้างเป็นสเี่ หลย่ี มขนมเปยี กปูนปลายใบ แหลม ฐานใบกลมหรอื มน ขอบใบเรียบ ดอก ออกเปน็ ช่อตามกิง่ ดอกย่อยสเี หลอื งอมนา้ ตาลเรื่อๆ ผล เมื่อออ่ นสเี ขยี ว เมอื่ แกเ่ ปล่ียนเป็นสเี หลอื งหรือขาวแกมเหลอื ง เนื้อฉ่าน้า เมล็ดรปู รา่ งกลม แข็ง สีน้าตาลออ่ น 1 เมล็ด ส่วนท่ใี ช้ : ใบตัวผู้ ผลตวั เมีย รากตัวผู้ สรรพคณุ : ใบตวั ผู้ แก้พิษคัน แก้พิษไข้หัว เหือด หดั สุกใส ดาแดง ปรุงในยาเขียว และใชเ้ ปน็ อาหารได้ ผลตัวเมีย ใช้เปน็ อาหารรับประทาน รากตัวผู้ แกไ้ ข้ แกโ้ รคผิวหนัง แกป้ ระดง แก้เมด็ ผื่นคัน ขับนา้ เหลอื งให้แหง้ วธิ ีและปริมาณท่ีใช้ : ใช้ใบตวั ผู้ หรอื รากตวั ผู้ ต้มน้าดมื่ สารเคมี ผล มี tannin, dextrose, levulose, sucrose, vitamin C ราก มี beta-amyrin, phyllanthol, tannin saponin, gallic acid

๑๖ ช่ือวิทยาศาสตร์ : Gynura pseudochina (L.) DC. วงศ์ : Asteraceae (Compositae) ช่อื อ่ืน : ดาวเรอื ง (ภาคกลาง) ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมล้ ้มลุก มรี ากขนาดใหญ่ ลาตน้ อวบน้า ทอดเล้ือยยาว ชยู อดต้งั ขึน้ ใบ เดีย่ ว ขอบใบหยัก หลังใบสมี ว่ งเขม้ ท้องใบสีเขียวแกมเทา ดอก ชอ่ ออกท่ีปลายยอด กา้ นช่อดอกยาว กลบี ดอกสีเหลืองทอง ผล เปน็ ผลแหง้ ไม่แตก สว่ นทีใ่ ช้ : หวั ใบสด สรรพคณุ : หัว รบั ประทานแก้พษิ อักเสบ ดบั พษิ กาฬ พษิ ร้อน แก้ไข้พิษเซอ่ื งซมึ แก้เรมิ ใบสด ขบั ระดู ตาพอกฝี หรอื หัวละมะลอก งูสวดั เรมิ ทาใหเ้ ย็น ถอนพษิ แกป้ วดแสบปวดรอ้ น วิธแี ละปรมิ าณที่ใช้ ใชใ้ บสด 5-6 ใบ ลา้ งนา้ ใหส้ ะอาด ตาในภาชนะทีสะอาด ใสพ่ มิ เสนเล็กน้อย ใช้ใบสด 5-6 ใบ โขลกผสมกับสรุ า ใช้น้าทา และพอกบริเวณทเ่ี ป็นดว้ ยก็ได้ ขอ้ สงั เกต ในการใชว้ ่านมหากาฬรักษาเริม และงูสวดั เมื่อหายแลว้ มีการกลับเป็นใหมน่ ้อยกว่าเมื่อใช้เหลา้ ขาว

๑๗ ชอื่ วิทยาศาสตร์ : Clerodendrum serratum L. var. wallichii C.B.clarke วงศ์ : VERBENACEAE ชอื่ อ่ืน : ตรีชะวา (ภาคกลาง) ตั่งต่อ ปอสามเกย๋ี น สามสุม (ภาคเหนือ) พรายสะเลยี ง สะเมา่ ใหญ่ (นครราชสีมา) หลวั สามเกยี น (เชยี งใหม่) อัคคี (สุราษฎร์ธานี) อัคคีทวาร (ภาคกลาง, เชยี งใหม่) ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้พุ่มขนาดเลก็ สงู 1 - 4 เมตร ใบเด่ยี ว เรียงตรงขา้ ม รูปขอบขนาน รปู ขอบขนานแกมใบ หอก หรือรปู ใบหอกแกมรปู ไขก่ ลับ กวา้ ง 4 - 6 ซม. ยาว 15 - 20 ซม. ขอบใบหยกั ฟนั เลื่อย ดอกช่อ ออกท่ีปลายกง่ิ กลีบ ดอก 5 กลบี กลีบกลางสีม่วงเขม้ กลบี ขา้ งสกี่ ลีบสฟี า้ สด รปู ค่อนข้างกลม หรือรปู ไข่กลบั กวา้ ง เมื่อสุกสมี ว่ งเขม้ หรือดา ส่วนท่ีใช้ : ท้งั ต้น ใบแหง้ ผล ราก สรรพคุณ : ท้ังตน้ - รักษากลากเกล้ือน โรคเร้ือน วิธแี ละปรมิ าณท่ีใช้ : ใชใ้ บ และตน้ ตาพอกรักษากลากเกลอื้ น โรคเรื้อน พอกแก้ปวดศีรษะเร้ือรัง และแกข้ ัดตามขอ้ และ ดูดหนอง

๑๘ ช่อื วิทยาศาสตร์ : Cananga odorata Hook.f. & Thomson var. odorata ช่ือสามัญ : Ylang-ylang Tree วงศ์ : ANNONACEAE ชอื่ อน่ื : กระดังงา, กระดังงาใบใหญ่ , กระดังงาใหญ่, สะบันงา, สะบนั งาตน้ ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมต้ น้ สงู 10-20 ม. มีรอยแผลใบขนาดใหญ่กระจายอยู่ท่ัวไป กง่ิ ตัง้ ฉากกับลาตน้ ปลายย้อยลู่ ลง ใบเด่ยี ว เรียงสลบั รปู รหี รอื รูปไข่ยาว ปลายแหลม โคนมนหรอื เว้าและเบี้ยวเลก็ น้อย ขอบเรยี บหรือเป็นคลนื่ ใบอ่อนมี ขนทงั้ 2 ดา้ น ใบแก่มักมีขนมากตามเส้นแขนงใบและเส้นกลางใบ ช่อดอกสั้น ออกห้อยรวมกันบนกิง่ เหนือรอยแผลใบ ชอ่ หนงึ่ ๆ มี 3-6 ดอก ดอกใหญ่ กลีบเล้ียง 3 กลบี รปู สามเหล่ียม มขี น กลีบดอกเรียงสลับกัน 2 ชัน้ ชน้ั ละ 3 กลบี แตล่ ะ กลบี รูปขอบขนานปลายแหลม มขี น ขอบเรยี บหรือเป็นคลื่นเล็กนอ้ ย กลบี ช้ันในแคบกว่าชั้นนอกเลก็ น้อย โคนกลบี ด้านใน สีมว่ งอมนา้ ตาล ดอกอ่อนกลีบสเี ขยี ว เมอ่ื แกเ่ ปล่ยี นเปน็ สเี หลอื ง กล่ินหอม เกสรเพศผมู้ ีจานวนมาก เกสรเพศเมียมหี ลาย อนั อยู่แยกกนั ผลเปน็ ผลกลุ่ม อยู่บนแกนตมุ้ กลม 4-15 ผล แต่ละผลรูปไข่ ผลอ่อนสีเขียว ผลแกส่ ีเขยี วคล้าจนเกอื บดา มี 2-12 เมล็ด เมล็ดสนี ้าตาลอ่อน รปู ไข่แบน สรรพคุณ : ดอกแก่จัด - ใชเ้ ปน็ ยาหอมบารุงหวั ใจ บารงุ โลหติ บารงุ ธาตุ แก้ลมวงิ เวียน ชูกาลังทาให้ชุ่มช่นื ใหน้ ้ามัน หอมระเหย ใช้แต่งกลิ่นเครอ่ื งสาอาง นา้ อบ ทาน้าหอม ใช้ปรงุ ยาหอม บารุงหัวใจ ใบ, เน้ือไม้ - ต้มรับประทาน เป็นยาขบั ปัสสาวะพิการ วธิ ใี ช้ : ใช้ดอกกลั่น ได้นา้ มนั หอมระเหย การแตง่ กลน่ิ อาหาร ทาไดโ้ ดยนาดอกที่แก่จดั ลมควันเทียนหรอื เปลวไฟ จากเทยี นเพือ่ ให้ต่อมนา้ หอมในกลีบดอกแตก และสง่ กลิ่นหอมออกมา แล้วนาไปเสียบไม้ ลอยนา้ ในภาชนะปดิ สนิท 1 คืน เก็บดอกทงิ้ ตอนเชา้ นาน้าไปคัน้ กะทิ หรอื ปรุงอาหารอน่ื ๆ สารเคมี : ใน ylang -ylang oil มสี ารสาคญั คอื linalool , benzyl benzoate p-totyl methylether, methylether, benzyl acetate

๑๙ ช่อื วิทยาศาสตร์ : Pandanus tectorius Blume ชอ่ื สามัญ : Screw Pine วงศ์ : PANDANACEAE ช่ืออืน่ : การะเกดด่าง ลาเจียกหนู เตยดง เตยด่าง ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้พุ่มกึง่ ไม้ต้น สูง 3-7 ม. ลาตน้ มกั แตกกง่ิ กา้ นสาขา มรี ากอากาศคอ่ นขา้ งยาว และใหญ่ ใบ เดย่ี วเรยี งเวยี นสลับกันเปน็ 3 เกลยี วท่ปี ลายกงิ่ รปู รางน้า กว้าง 0.7-2.5 ซม.ยาว 3-9 ซม. ค่อยๆ เรยี วแหลมไปหาปลาย ขอบมีหนามแข็งยาว 0.2-1 ซม. แผ่นใบด้านลา่ งมนี วล ดอกแยกเพศ อยูต่ ่างตน้ กัน ออกตามปลายยอด มีจานวนมาก ติด บนแกนของช่อ ไมม่ ีกลบี เล้ยี งและกลบี ดอก ชอ่ ดอกเพศผู้ต้ังตรง ยาว 25-60 ซม. มีกาบสีนวลหุ้ม กลน่ิ หอม เกสรเพศผู้ติด รวมอยูบ่ นก้านซึ่งยาว 0.8-2 ซม. ชอ่ ดอกเพศเมยี ค่อนขา้ งกลม ประกอบดว้ ยเกสรเพศเมียเชือ่ มติดกนั 3-5 อนั เป็นกลุ่ม 5-12 กลุม่ แตล่ ะกลมุ่ กว้าง 2-5 ซม. ยาว 3-7 ซม. ปลายหยักต้นื เป็นรอ่ งระหว่างยอดเกสรเพศเมยี ยอดเกสรเพศเมยี เรียง เปน็ วง ผลเบียดกันแน่นเป็นก้อนกลม เสน้ ผา่ นศูนย์กลาง 10-20 ซม. แต่ละผลกวา้ ง 2-6.5 ซม. ยาว 4-7.5 ซม. เมอ่ื สกุ หอม โคนสเี หลือง ตรงกลางสีแสด ตรงปลายยอดสีนา้ ตาลอมเหลือง ผลท่ีสกุ แลว้ มีโพรงอากาศจานวนมาก สรรพคุณ : ดอก ปรุงยาหอม ทาให้ชมุ่ ช่นื หัวใจ ดอกหอม รบั ประทาน มีรสขมเลก็ น้อย แก้โรคในอก เชน่ เจบ็ คอ แก้ เสมหะ บารงุ ธาตุ อบกล่นิ เสือ้ ผ้าใหห้ อม วิธีใช้ นาดอกไปเคีย่ วกับนา้ มนั มะพรา้ ว หรอื มันหมู ปรงุ เปน็ นา้ มันใส่ผม นาดอกเข้ายาหอมบารุงหวั ใจ

๒๐ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ : Rosa damascena Mill. ชอ่ื สามัญ : Rose, Damask rose วงศ์ : Rosaceae ชอื่ อ่นื : กุหลาบออน (เง้ยี ว-แม่ฮ่องสอน) , ย่สี ่นุ (กรุงเทพฯ) ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : เป็นไม้พุ่มขนาดเลก็ สงู 1-2 เมตร ลาตน้ และก่ิงมหี นาม ใบเป็นใบประกอบแบบขนนก รปู ไข่ กว้าง 2-4 ซม. ยาว 3-5 ซม. ปลายใบแหลม โคนใบมนขอบจกั เปน็ ฟนั เล่ือย ออกดอกเป็นช่อดอกสีชมพูหรือสแี ดง ออกเป็นช่อท่ปี ลายก่ิง อยู่รวมเป็นกระจุก 3-5 ดอกมีกลบี เลี้ยง 5 กลีบ มกี ลีบดอกจานวนมากเรยี งซ้อนกันหลายชั้นเม่ือ ดอกบานมีเสน้ ผ่านศนู ยก์ ลาง 4.5-7 ซม. มีกลน่ิ หอมแรงมากดอกดกและบานได้หลายวัน ออกดอกตลอดปี สว่ นทีใ่ ช้ : ดอกแหง้ และสด สรรพคุณ : ดอกแห้ง เปน็ ยาระบายอ่อนๆ แก้อาการอ่อนเพลีย บารุงหัวใจ ดอกสด กลัน่ ให้นา้ มนั กหุ ลาบ แตง่ กลน่ิ ยาและเคร่ืองสาอาง วิธใี ช้ - ใช้ดอกแห้งเข้ายาหอมบารงุ หวั ใจ

๒๑ ชอื่ วิทยาศาสตร์ : Pandanus amaryllifolius Roxb. ชื่อสามัญ : Pandanus Palm , Fragrant Pandan , Pandom wangi. วงศ์ : Pandanaceae ชอื่ อน่ื : ปาแนะวองงิ (มาเลเซีย-นราธิวาส) ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : เปน็ พืชใบเล้ียงเดย่ี วลกั ษณะแตกกอเป็นพุ่มขนาดเล็ก ลาต้นเปน็ ขอ้ ใบออกเป็นพมุ่ บริเวณ ปลายยอด เม่ือโตจะมีรากค้าจนุ ชว่ ยพยุงลาต้นไว้ ใบเป็นใบเดย่ี วเรียงสลับเวียนเปน็ เกลียวขึน้ ไปจนถึงยอด ลักษณะใบยาว เรยี วคล้ายใบหอก ปลายใบแหลม ขอบใบเรยี บ ผิวใบเปน็ มัน เส้นกลางใบเว้าลึกเปน็ แอง่ ถ้าดูด้านท้องใบจะเห็นเปน็ รปู คล้ายกระดูกงเู รือ ใบมีกลนิ่ หอม สว่ นที่ใช้ : ต้นและราก, ใบสด สรรพคุณ : ตน้ และราก ใช้เปน็ ยาขบั ปสั สาวะ แก้กระษยั ใบสด ตาพอกโรคผิวหนงั รกั ษาโรคหืด นา้ ใบเตย ใช้เป็นยาบารุงหัวใจใหช้ ุม่ ชน่ื ใช้ผสมอาหาร แตง่ กลนิ่ ให้ สีเขยี วแต่งสีขนม วธิ แี ละปริมาณท่ใี ช้ :ใช้เป็นยาขบั ปัสสาวะ ใช้ตน้ 1 ตน้ หรอื ราก ครง่ึ กามือ ต้มกับนา้ ดม่ื ใชเ้ ปน็ ยาบารุงหวั ใจ ใช้ใบสดไมจ่ ากัดผสมในอาหาร ทาใหอ้ าหารมีรสเยน็ หอม รับประทานแลว้ ทาให้หวั ใจ ชุ่มชื่น หรอื เอาใบสดมาคนั้ น้ารับประทาน ครง้ั ละ 2-4 ชอ้ นแกง ใชเ้ ป็นยาแกเ้ บาหวาน ใช้ราก 1 กามือ ต้มน้าดื่ม เข้าเย็น สารเคมี : สารกลุ่ม anthocyanin

๒๒ ชือ่ วิทยาศาสตร์ : Centella asiatica Urban ช่ือสามัญ : Asiatic Pennywort, Tiger Herbal วงศ์ : Umbelliferae ชอื่ อื่น : ผกั แวน่ ผักหนอก ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้ลม้ ลุกอายุหลายปี เลื้อยแผ่ไปตามพ้นื ดนิ ชอบท่ชี ื้นแฉะแตกรากฝอยตามข้อ ไหลทแี่ ผ่ไปจะ งอกใบจากขอ้ ชูข้นึ 3-5 ใบ ใบ เดยี่ ว เรยี งสลับ รปู ไตเสน้ ผ่าศนู ย์กลาง 2-5 ซม. ขอบใบหยกั กา้ นใบยาว ดอก ช่อ ออกท่ี ซอกใบ ขนาดเลก็ 2-3 ดอก กลบี ดอกสีมว่ ง ผล เปน็ ผลแหง้ แตกได้ ส่วนทใี่ ช้ : ใบ ทงั้ ต้นสด เมล็ด สรรพคณุ : ใบ มสี าร Asiaticoside ทายาทาแก้แผลโรคเรอ้ื น ทัง้ ต้นสด เป็นยาบารุงกาลงั บารุงหวั ใจ แก้อ่อนเพลีย เมื่อยลา้ รกั ษาแผลไฟไหม้ นา้ รอ้ นลวก หรือมกี ารชอกช้าจาก การกระแทก แก้พิษงูกดั ปวดศีรษะขา้ งเดียว ขบั ปสั สาวะ แกเ้ จบ็ คอ เปน็ ยาหา้ มเลือด ส่าแผลสด แก้โรคผวิ หนงั ลดความดนั แก้ช้าใน เมล็ด แกบ้ ดิ แก้ไข้ ปวดศรี ษะ วธิ แี ละปรมิ าณที่ใช้ : ใชเ้ ปน็ ยาแก้ปวดศรี ษะข้างเดียว ใช้ต้นสดไมจ่ ากัด รบั ประทาน หรือคนั้ น้าจากต้นสดรบั ประทาน ควรรับประทานติดต่อกัน 2-3 วัน ใชเ้ ปน็ ยาแก้เจบ็ คอ ใช้ท้งั ตน้ สด 10-20 กรมั หรือ 1 กามือ ตาคั้นน้าเติมน้าส้มสายชู 1-3 ช้อนแกง จิบ บ่อยๆ เปน็ ยาลดความดนั โลหิตสงู ใชท้ ้ังต้นสด 30-40 กรัม ค้นั น้าจากตน้ สด เตมิ น้าตาลเล็กน้อย รบั ประทาน 5-7 วัน ยาแก้ช้าใน (พลัดตกหกลม้ ) ใชต้ ้นสด 1 กามือ ลา้ งใหส้ ะอาด ตาค้ันน้า เตมิ น้าตาลเล็กนอ้ ย ดม่ื 1 ครง้ั รบั ประทานตดิ ตอ่ กนั 5-6 วัน เปน็ ยาถอนพิษรักษาแผลนา้ ร้อนลวก ใชท้ ัง้ ตน้ สด 2-3 ตน้ ล้างให้สะอาด ตาให้ละเอยี ดพอกแผลไฟไหม้ ช่วยลดอาการปวดแสบปวดรอ้ น เป็นยาหา้ มเลือด ใส่แผลสด ใช้ใบสด 20-30 ใบ ลา้ งใหส้ ะอาด ตาพอกแผลสด ชว่ ยหา้ มเลือดและรักษาแผล ให้หายเรว็ สารเคมี : สารสกดั จากใบบวั บกประกอบด้วย madecassoside asiatic acid, asiaticoside, centelloside, centellic acid brahminoside, brahmic acid.

๒๓ ชื่อวิทยาศาสตร์ : Nelumbo nucifera Gaertn. ชอ่ื สามัญ : Lotus วงศ์ : Nelumbonaceae ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : เป็นไมล้ ้มลุก มีเหงา้ และไหลอย่ใู ต้ดนิ เหง้า จะมีลักษณะเป็นทอ่ นยาว มปี ล้องสเี หลืองอ่อน จนถึงเหลอื ง แข็งเลก็ น้อย ถา้ ตดั ตามขวางจะเป็นรูกลมๆ หลายรู ไหลจะเปน็ สว่ นทีเ่ จริญไปเป็นต้นใหม่ ใบ ใบเด่ียวรูปโล่ ออกสลบั แผ่นใบจะชูเหนือน้า รูปใบเกือบกลม ขนาดใหญ่ ขอบเรยี บและเป็นคลื่น ผิวใบมนี วล ก้านใบแข็งเป็นหนาม ถา้ ตัดตามขวางจะเหน็ เป็นรูภายใน ก้านใบมนี า้ ยางขาว เมื่อหักจะมีสายใยสีขาว ใบอ่อนสีเทานวล ปลายม้วนงอขึ้นทั้งสอง ด้าน กา้ นใบจะติดตรงกลางแผ่นใบ ดอก เด่ยี ว มีสีขาว สชี มพู กลน่ิ หอม บวั หลวงจะเรม่ิ บานตงั้ แตต่ อนเชา้ กา้ นดอกยาวมี หนามเหมนื กา้ นใบ ชูดอกเหนือนา้ และชสู งู กวา่ ใบเล็กนอ้ ย กลบี เลยี้ ง 4- 5 กลีบ ขนาดเล็ก สีขาวอมเขยี ว หรอื สีเทาอม ชมพู ร่วงงา่ ย กลีบดอกมีจานวนมากเรยี งซ้อนหลายชน้ั เกสรตวั ผู้มีจานวนมากสเี หลือง ปลายอบั เรณูมีระยางคล้าย กระบองเล็กๆ สขี าว เกสรตัวเมียจะฝงั อยู่ในฐานรองดอกรูปกรวยสีเหลืองนวล ผล รูปกลมรีสเี ขยี วนวล มจี านวนมาก ฝงั อยใู่ นส่วนทเ่ี ปน็ รูปกรวย เม่ืออ่อนมีสเี หลอื ง รปู กรวยน้เี ม่ือเปน็ ผลแกจ่ ะขยายใหญ่ขน้ึ มีสีเทาอมเขยี ว ท่ีเรยี กวา่ \"ฝักบวั \" มี ผลสเี ขยี วออ่ นฝังอยูเ่ ปน็ จานวนมาก ส่วนท่ีใช้ : ดีบวั ดอก เกษรตัวผู้ เมล็ด ไส้ของเมล็ด ยางจากกา้ นใบและก้านดอก เงา่ ราก สรรพคุณ : ดบี วั มี Methylcorypalline ซ่ึงเปน็ ตัวทาให้เส้นเลือดขยาย ดอก, เกษรตวั ผู้ ขับปัสสาวะ ฝากสมาน ขับเสมหะ บารุงหัวใจ เกษรปรุงเปน็ ยาหอม ชกู าลัง ทาใหช้ น่ื ใจ ยา สงบประสาท ขบั เสมหะ เหง้าและเมลด็ รสหวาน เย็น มนั เล็กนอ้ ย บารุงกาลงั แก้ร้อนในกระหายน้า แกเ้ สมหะ แก้พุพอง เมล็ดอ่อนและแก่ เมล็ดใช้รบั ประทานเปน็ อาหาร และใช้ทาเป็นแปง้ ได้ดี เหง้าบวั หลวง ใช้ปรงุ เป็นอาหารได้ทง้ั คาวหวาน ไส้ของของเมลด็ แก้เส้นโลหิตตบี ในหวั ใจ ยางจากกา้ นใบและก้านดอก แก้ทอ้ งเดนิ ราก แก้เสมหะ สารเคมี : ดอก มอี ัลคาลอยด์ ชื่อ nelumbine embryo มี lotusine เมลด็ มี alkaloids และ beta-sitosterol

๒๔ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ : Mesua ferrea L. ชอื่ สามัญ : Iron wood, Indian rose chestnut วงศ์ : GUTTIFERAE ช่อื อ่ืน : กา๊ ก่อ กา้ กอ่ นาคบุตร ปะนาคอ สารภดี อย ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมต้ น้ ขนาดกลางถงึ ขนาดใหญ่ สงู ประมาณ 15-25 เมตร เรือนยอดเป็นพุ่มทบึ ไม่ผลดั ใบ ใบ เปน็ ใบเด่ียว แผ่นใบหนา รูปหอกหรือรูปขอบขนานแกมรูปหอก ขนาดกวา้ ง 2-3 ซม. ยาว 8-12 ซม. ปลายใบเรยี วแหลม โคนใบสอบ ผิวใบเรยี บเกลีย้ ง ท้องใบมีคราบขาวปกคลมุ ดอก เปน็ ดอกเดย่ี ว หรอื เกดิ เป็นกระจกุ ตามง่ามใบ กลีบดอกสี ขาวจนถงึ สเี หลืองอ่อน ออกดอกระหวา่ งชว่ งฤดรู ้อนถึงฤดฝู น ผล รปู ไข่ ส่วนปลายโคง้ แหลม โดยยังมีส่วนกลีบรองดอก ขยายใหญ่ข้ึนติดอยู่ ภายในมีเมล็ด 1-2 เมล็ด สว่ นท่ีใช้ : ดอกสดและแหง้ ผล ใบ แก่น ราก เปลือก กระพี้ สรรพคุณ : ดอก กลั่นให้นา้ มันหอมระเหย ใชใ้ นการอบเครอื่ งหอมได้ดี ใช้แตง่ กลิ่นสบู่ ดอกแห้ง ใชเ้ ข้ายาหอม แต่งกล่ินแต่งรสทาใหร้ ับประทานง่าย เปน็ ยาหอมบารุงดวงจิตให้ชุม่ ชนื่ บารุงหัวใจ เปน็ ยาขับเสมหะบารงุ โลหติ แกร้ อ้ นกระสบั กระส่าย แกล้ มกองละเอยี ด ซ่ึงทาให้หน้ามดื วงิ เวียนใจสนั่ อ่อนเพลีย หัวใจ หววิ ทาใหช้ ูกาลงั ผล ขบั เหงอ่ื ฝาดสมาน ใบ รกั ษาบาดแผลสด พอกบาดแผลสด แก้พิษงู แกน่ แก้เลือดออกตามไรฟนั ราก ขับลมในลาไส้ เปลอื ก ฟอกนา้ เหลอื ง กระจายหนอง กระพี้ แก้เสมหะในคอ

๒๕ ชือ่ วิทยาศาสตร์ : Shorea roxburghii G.Don ชือ่ สามัญ : White Meranti วงศ์ : DIPTEROCARPACEAE ช่อื อน่ื : กะยอม ขะยอม พะยอมแดง แคน พะยอมทอง ยางหยวก ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้ตน้ ผลัดใบ สงู 15 – 30 เมตร เรือนยอดเปน็ พุ่ม กลม เปลอื กหนา สีนา้ ตาลหรอื เทา แตก เป็นรอ่ งยาวตามลาตน้ ใบ เดี่ยว เรียงสลับ แผ่นใบรูปขอบขนาน กว้าง 3 – 4 เซนติเมตร ยาว 8 – 10 เซนตเิ มตร โคนมน ปลายมน หรอื หยกั เป็นต่ิงสั้น ๆ ดอก สขี าว กล่ินหอม ออกเปน็ ชอ่ ตามปลายก่ิง ผล มีปีกยาว 3 ปีก ปีกสั้น 2 ปีก สว่ นท่ีใช้ : ดอก เปลือกต้น สรรพคุณ : ดอก - ผสมยาแกไ้ ข้ และยาหอม แก้ลม บารุงหวั ใจ เปลอื กต้น - สมานลาไส้ แก้ท้องเดนิ มี Tannin มาก

๒๖ ชอื่ วิทยาศาสตร์ : Mimusops elengi L. ชอื่ สามัญ : Bullet wood วงศ์ : SAPOTACEAE ชื่ออ่ืน : พิกลุ เขา กุล แกว้ ซางดง ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้ตน้ ขนาดกลาง สูงประมาณ 8-15 ม. เรอื นยอดแน่นทบึ เปลือกตน้ สนี า้ ตาลเทา มรี อย แตกระแหงตามแนวยาว ใบ เป็นใบเดยี่ ว เกิดเรียงกนั แบบสลับ ลักษณะใบมนเปน็ รูปไข่ หรือรูปไข่แกมหอก มขี นาดกวา้ ง 2-5 ซม. ยาว 5-10 ซม. โคนใบสอบมอน ปลายใบเรยี วหรอื หยกั เป็นต่งิ ดอกเกิดเปน็ กระจกุ ตามงา่ มใบและตามยอด มีสี ขาวปนเหลือง กลีบรองดอกมี 8 กลบี เรยี งเป็น 2 วง ๆ ละ 8 แฉก ดอกบานมกี ลน่ิ หอม ออกดอกตลอดปี ผลรปู ไข่กลมถงึ รี ภายในมีเมล็ดเดยี ว ส่วนทใ่ี ช้ : ดอก เปลอื ก เมล็ด แก่นทร่ี าก ใบ สรรพคุณ : ดอกสด เข้ายาหอม ทาเคร่ืองสาอาง แก้ท้องเสยี ดอกแห้ง เปน็ ยาบารุงหวั ใจ ปวดหวั เจ็บคอ ขับเสมหะ ผลสกุ รับประทานแก้ปวดศรี ษะและแก้โรคในลาคอและปาก เปลอื ก ยาอมกลั้วคอ ลา้ งปาก แกเ้ หงือกบวม รามะนาด เมล็ด ตาแล้วใส่ทวารเดก็ แก้โรคทอ้ งผูก ใบ ฆา่ พยาธิ แกน่ ท่รี าก เปน็ ยาบารงุ หัวใจ บารุงโลหิต ขับลม กระพี้ แกเ้ กล้ือน

๒๗ ชือ่ วิทยาศาสตร์ : Jasminum Sambac (L.) Aiton ช่อื สามัญ : Arabian jasmine วงศ์ : OLEACEAE ชอ่ื อื่น : มะลิ, มะลิลา (ทัว่ ไป), มะลิซอ้ น (ภาคกลาง), มะลิขไ้ี ก่ (เชียงใหม่), มะลิหลวง (แม่ฮ่องสอน), มะลิปอ้ ม (ภาคเหนือ), ขา้ วแตก (เงย้ี ว-แมฮ่ ่องสอน), เตียมูน (ละว้า-เชียงใหม่) ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : เป็นไม้พุม่ บางพนั ธุเ์ ปน็ ไมร้ อเลอ้ื ย สงู 0.3-3 เมตร ใบเรียงตรงขา้ ม เป็นใบประกอบชนิดท่ีมี ใบยอ่ ย ใบเดย่ี ว รปู ไข่ กว้าง 3-6 ซม. ยาว 5-10 ซม. ดอกดอกเปน็ ช่อเลก็ ๆ มีท้ังดอกลาและดอกซ้อน ดอกสขี าว โคน ดอกติดกนั เปน็ หลอด สีเขยี วอมเหลือง ดอกกลางบานก่อน กลบี เลี้ยงแยกเปน็ ส่วน 7-10 ส่วน มีขนละเอียด ยาว 2 1/2-7 ซม. โคนกลีบดอกเชอื่ มเปน็ หลอด ยาว 7-15 มม. สว่ นปลายแยกเปน็ สว่ นรปู ไข่ แกมรี สีขาว อาจมสี ีมว่ งด้านนอกหรือเมอื่ ดอกรว่ งยาว 8-15 มม. ดอกอาจซอ้ นหรือลา ผลสด (berry) สดี า แตย่ งั ไม่พบใน กทม. ดอกมีกลิ่น หอม ออกดอกตลอดปี แตด่ อกมีน้อยในฤดหู นาว ส่วนทใ่ี ช้ : ใบ ราก ดอกแก่ สรรพคุณ : ใบ, ราก ทายาหยอดตา ดอกแก่ เขา้ ยาหอม แกห้ ดื บารงุ หวั ใจ ราก ฝนรบั ประทาน แกร้ อ้ นใน, เสียดทอ้ ง รกั ษาหลอดลมอักเสบ ขับประจาเดือน ใบ ตาให้ละเอียด ผสมกบั นา้ มะพร้าวใหมๆ่ นาไปลนไฟ ทารักษาแผล ฝพี ุพอง แก้ไข้ ขับนา้ นม วธิ ใี ช้ : ใชด้ อกแหง้ 1.5 - 3 กรัม ตม้ น้าหรือชงนา้ ร้อนดื่ม สารเคมี : ดอก พบ benzyl alcohol, benzyl alcohol ester, jasmone, linalool, linalol ester ใบ พบ jasminin sambacin

๒๘ ช่ือวิทยาศาสตร์ : Mammea siamensis Kosterm. ชอื่ พ้อง : Ochrocarpus siamensis T.Anders วงศ์ : GUTTIFERAE ชอ่ื อืน่ : สรอ้ ยภี (ภาคใต้) ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมย้ ืนต้นขนาดกลางถงึ ขนาดใหญ่ มคี วามสงู ประมาณ 12-20 เมตร เป็นไม้ไมผ่ ลัดใบ ลาต้น ตรง ขรุขระเล็กน้อย เปลือกเป็นสะเก็ดเล็ก ๆ ผิวเปลือกมสี ีนา้ ตาล แตกกิ่งแนน่ ปลายก่ิงมกั ห้อยลงลาต้นและกง่ิ มียางสี เหลอื งหรือขาว ใบรปู ไขป่ ลายมนกวา้ ง บางทปี ลายใบเว้าลงเลก็ นอ้ ย ใบแตกออกเป็นค่ตู รงขา้ มกันทบ่ี ริเวณก่งิ โคนใบสอบ เรียวแหลมถงึ ก้านใบ เน้อื ใบหนาเกล้ียงสเี ขียว ขนาดความกว้างของใบประมาณ 5-8 เซนตเิ มตร ยาวประมาณ 9-12 เซนติเมตร ออกดอกเป็นชอ่ เดี่ยว ตามก่งิ มีกลีบดอก 5 กลีบ มีสขี าวกลน่ิ หอม ตรงกลางดอกมีเกสรตัวผูเ้ ส้นเล็ก ๆ เป็นวง มีสีเหลือง ขนาดดอกกว้างประมาณ 2 เซนตเิ มตร ผลกลมเปน็ รูปกระปุกเลก็ ผิวเรียบสีเขียว เม่ือสกุ มีสีเหลือง เนื้อในมีรส หวาน ขนาดผลยาวประมาณ 2-3 เซนติเมตร สว่ นที่ใช้ : ดอก ผลสุก สรรพคุณ : ดอกสดและแหง้ - ใช้เขา้ ยาหอมบารุงหัวใจ ดอกตูม - ยอ้ มผ้าไหม ให้สแี ดง ผลสกุ - รับประทานได้ มรี สหวาน เป็นยาบารงุ หัวใจ ขยายหลอดโลหิต

๒๙ ช่ือวิทยาศาสตร์ : Murraya paniculata (L.) Jack. ชื่อสามัญ : Andaman satin wood, Chinese box tree, Orange jasmine วงศ์ : RUTACEAE ช่อื อื่น : กะมูนิง (มลายู-ปัตตานี) แกว้ ขาว (ภาคกลาง) แก้วขไี้ ก่ (ยะลา) แกว้ พริก ตะไหลแกว้ (ภาคเหนือ) แก้วลาย (สระบุร)ี จ๊าพริก (ลาปาง) ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้ต้นขนาดเลก็ สงู ไดถ้ งึ 10 เมตร ไมผ่ ลดั ใบ ใบ เปน็ ใบประกอบ ผวิ ใบมนั เข้ม และเปน็ มัน ทัง้ สองดา้ น ดอก ช่อ ออกเป็นกระจกุ สีขาว ร่วงงา่ ย มกี ล่ินหอมมาก ผล สดกลมรี หรอื รปู ไข่ ปลายสอบเล็กน้อย ท่ี เปลอื กมีต่อมน้ามันเหน็ ได้ชดั กวา้ ง 5-8 มม. ยาว 0.8-1 ซม. ผลอ่อนสีเขียว ผลสกุ สสี ้มแดง เมลด็ รูปไข่ปลายสอบ มีขน ส้นั ๆ อย่รู อบเมลด็ กว้าง 4-6 มม. ยาว 6-9 มม. สขี าวขนุ่ มจี านวน 1-2 เมล็ดต่อผล สว่ นทใ่ี ช้ : ก้านและใบ - เก็บไดต้ ลอดปี ใช้สดหรือตากแห้งเก็บไวใ้ ช้ ราก - เก็บในฤดูหนาว เอาดนิ ออกลา้ งให้สะอาด หั่นเปน็ แผ่น ตากแห้งเก็บไว้ใช้ ใบ ดอก และผลสกุ สรรพคุณ : กา้ นและใบ - รสเผด็ สุขุม ขม ใช้เปน็ ยาชาระงับปวด แก้ผ่ืนคนั ท่ีเกดิ จากชน้ื แกแ้ ผลเจ็บปวดเกดิ จากการ กระทบกระแทก ต้มอมบ้วนปาก แกป้ วดฟัน ราก รสเผ็ด ขม สุขมุ ใช้แก้ปวดเอว แกผ้ ่นื คนั ท่ีเกดิ จากช้นื และที่เกิดจากแมลงกัดต่อย ใบ ขบั พยาธิตัวตืด แกบ้ ดิ แก้ท้องเสีย ราก, ใบ เปน็ ยาขบั ประจาเดือน ดอก, ใบ ช่วยยอ่ ย แก้ไขข้ออักเสบ แกไ้ อ เวยี นศีรษะ ผลสกุ รับประทานเป็นอาหารได้

๓๐ วธิ ใี ช้และปรมิ าณทใี่ ช้ 1.ใช้ภายใน รับประทานขับพยาธิตัวตดื แก้บิด แกท้ ้องเสยี ใชก้ า้ นและใบสด 10-15 กรมั ต้มกับนา้ 2 ถว้ ยแกว้ เคย่ี วให้เหลือ 1 ถว้ ยแก้ว รบั ประทานวนั ละ 2 ครง้ั หลงั อาหารเช้า-เย็น หรอื ใช้ดองเหล้า ดืม่ แต่เหล้า คร้งั ละ 1 ถ้วยตะไล ใช้เปน็ ยาขับประจาเดือน ใช้รากแหง้ 10-15 กรัม (สด 30-60 กรัม) ต้มกับน้า 2 ถ้วยแก้ว เค่ียวให้เหลือ 1 ถ้วย แกว้ รับประทานวนั ละ 2 ครั้ง หลังอาหารเช้า-เย็น 2.ใชภ้ ายนอก ใชก้ ้านและใบสด ตาพอก หรือคั้นเอาน้าทาบรเิ วณท่เี ปน็ ใช้ใบแหง้ บดเป็นผงใสบ่ าดแผล รากแหง้ หรอื สด ตาพอก หรือตม้ เอาน้าชะลา้ งบริเวณทีเ่ ป็น ใบและก้านสด สกัดด้วยแอลกอฮอล์ 50 % ใช้เป็นยาชา เฉพาะท่ี สารเคมี ใบ เม่ือกลน่ั ด้วยไอน้าใหน้ ้ามันหอมระเหยสเี ขม้ 0.01% กล่นิ น้ามันหอมระเหยจากใบประกอบด้วย : 1 - Cadinene (sesquiterpene) 32.5% bisaboline 18% betacaryophyllene 14% carene 3.5% 5 - quaiazulene 1.2% methyl anthrailate 1.5% euhenol 5% citronellol 4.5% geranoil 9.1% methylsalicylate 3.5%

๓๑ ชือ่ วิทยาศาสตร์ : Punica granatum L. ชื่อสามัญ : Pomegranate , Punica apple วงศ์ : Punicaceae ช่ืออน่ื : พลิ า (หนองคาย) พิลาขาว มะก่องแกว้ (นา่ น) มะเก๊าะ (เหนือ) หมากจงั (แม่ฮ่องสอน) ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมย้ นื ตน้ หรือพรรณไม้พุ่ม ขนาดเลก็ ลกั ษณะผวิ เปลือกลาต้นเป็นสีเทา สว่ นทเี่ ปน็ กิง่ หรอื ยอดอ่อนจะเป็นเหลยี่ ม หรอื มีหนามแหลมยาวขึน้ ใบ ใบมีลกั ษณะเปน็ รูปยาวรี โคนใบมน แคบ ส่วนปลายใบเรยี วแหลม สั้น ผวิ หลังใบ เกลี้ยงเปน็ มัน ใต้ท้องใบจะเห็นเสน้ ใบได้ชัด ขนาดของใบกว้างประมาณ 1 - 1.8 ซม. ยาว ประมาณ 2.5 - 6 ซม. ดอก ดอกออกเปน็ ช่อ หรืออาจจะเป็น ดอกเดยี ว ในบรเิ วณปลายยอด หรือง่ามก่ิง ลกั ษณะของดอกมีเป็น สีสม้ สี ขาว หรอื สีแดง ดอกหนึ่งมีกลีบดอกประมาณ 6 กลีบ ปลายกลบี ดอกจะแยกออกจากกนั ตรงกลางดอกมเี กสร ตวั เมยี และตัวผซู้ งึ่ มีอบั เรณูเปน็ สเี หลือง ขนาดของดอกบานเต็มทีม่ ีเสน้ ผา้ ศูนยก์ ลางประมาณ 2 - 3 ซม. ผลมีลกั ษณะเปน็ รปู คอ่ นข้าง กลม ผิวเปลือกนอกหนาเกลีย้ ง ผลเม่ือแก่หรอื สุกเตม็ ท่มี สี ีเหลอื งปนแดง และลักษณะของผล จะแตก หรืออ้าง ออก ข้างในผลก็จะมีเมล็ดเป็น จานวนมาก เปน็ รปู เหลีย่ ม มสี ชี มพูสด ดอก ดอกออกเป็นชอ่ หรอื อาจจะเปน็ ดอกเดียว ในบรเิ วณปลายยอด หรอื ง่ามกิ่ง ลกั ษณะของดอกมีเป็น สีสม้ สีขาว หรอื สแี ดง ดอกหนึ่งมีกลีบดอกประมาณ 6 กลบี ปลายกลบี ดอกจะแยกออกจากกนั ตรงกลางดอกมเี กสร ตัวเมีย และตวั ผูซ้ ึ่งมีอบั เรณเู ป็นสเี หลือง ขนาดของดอกบาน เต็มทมี่ เี สน้ ผ้าศนู ย์กลางประมาณ 2 - 3 ซม. ผลมลี ักษณะเปน็ รูปค่อนข้าง กลม ผิวเปลือกนอกหนาเกล้ยี ง ผลเม่ือแก่หรอื สุกเตม็ ทีม่ สี เี หลืองปนแดง และลักษณะของผล จะแตก หรืออา้ งออก ข้างในผลก็จะมีเมล็ดเปน็ จานวนมาก เปน็ รปู เหลี่ยม มสี ชี มพูสด สว่ นท่ีใช้ : ใบ ดอก เปลอื กผลแหง้ เปลือกต้นและเปลือกราก เมล็ด สรรพคณุ : ใบ อมกล้วั คอ ทายาลา้ งตา ดอก ใชห้ า้ มเลือด เปลือกและผลแหง้ เป็นยาแกท้ อ้ งรว่ ง ทอ้ งเดนิ แกบ้ ดิ แก้โรคลกั ปดิ ลกั เปิด เปลือกต้นและเปลอื กราก ใชเ้ ป็นยาขบั พยาธติ ัวตืด , พยาธิตวั กลม เมล็ด - แก้โรคลกั ปิดลักเปดิ วธิ แี ละปรมิ าณทใ่ี ช้ 1.ถ่ายพยาธติ วั ตดื และพยาธิตัวกลม ไดผ้ ลดี ใช้เปลือกสดของราก , ต้น ท่เี ก็บใหม่ๆ 60 กรมั หรอื ประมาณ 1/2 กามือ เตมิ กานพลหู รือกระวานลงไปเลก็ น้อย เพ่ือแต่งรส ตม้ กบั นา้ 3 ถ้วยแกว้ เคี่ยวให้เหลือ 1 1/2 ถว้ ยแก้ว รับประทานคร้ังละ 2 ช้อนโต๊ะ (30 ซ.ี ซี.) หลงั จากนน้ั ประมาณ 2 ชวั่ โมง รบั ประทานยาถ่าย เช่น ดเี กลอื 2 ชอ้ นโต๊ะ ตาม ควรอดอาหารก่อนรับประทานยา

๓๒ 2.ยาแกท้ ้องรว่ ง ท้องเดนิ (ไมใ่ ช่บดิ หรอื อหวิ าตกโรค) ใช้เปลอื กผล ตากแดดใหแ้ ห้ง ประมาณ 1/4 ของผล ฝนกับนา้ ฝนหรอื น้าปูนใสใหข้ น้ ๆ รับประทานคร้งั ละ 1-2 ชอ้ นแกง หรือตม้ กบั น้าปนู ใส แล้วด่มื น้าท่ตี ้มก็ได้ 3.บิด (มอี าการปวดเบง่ และมมี กู หรอื อาจมเี ลือดดว้ ย) ใช้เปลอื กผลแหง้ ของทบั ทมิ ครง้ั ละ 1 กามือ (3-5 กรัม) ต้มกับน้า ด่ืมวันละ 2 ครง้ั อาจใช้กานพลูหรอื อบเชยแตง่ กล่ินให้ น่าดม่ื ก็ได้ สารเคมี เปลอื กผลมรี สฝาด เน่อื งจากมี tannin 22-25% gallotannic acid สารสเี ขยี วอมเหลือง รากมีสารอลั คา ลอยด์ ชือ่ pelletierine และอนพุ ันธข์ อง pelletierine คุณค่าดา้ นอาหาร ทบั ทมิ ใช้รบั ประทานเปน็ ผลไมร้ สหวาน หรอื เปรีย้ วหวาน มวี ติ ามนิ ซี และแร่ธาตหุ ลายตัว ชว่ ยป้องกันโรค เลือดออกตามไรฟนั และบารุงฟันให้แข็งแรง

๓๓ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ : Diospyros mollis Griff ชือ่ สามัญ : Ebony tree วงศ์ : Ebenaceae ชือ่ อนื่ : ผเี ผา (ฉาน-ภาคเหนือ) มักเกลอื (เขมร-ตราด) ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมต้ ้นขนาดกลางถงึ ขนาดใหญ่ สูง 10-30 เมตร เรอื นยอดเป็นพุ่มกลม ลาตน้ เปลา โคนต้น มกั เปน็ พพู อน ผวิ เปลือกเปน็ รอยแตกสะเก็ดเล็กๆ สีดา เปลือกในสีเหลือง กระพสี้ ีขาว กงิ่ อ่อนมีขนนมุ่ ขน้ึ ประปราย ใบ เปน็ ใบเดี่ยวขนาดเลก็ รปู ไข่หรือรีเรยี งตวั แบบสลับ ปลายใบสอบเข้าหากัน โคนใบกลม หรือมน ผิวใบเกลี้ยง ใบกว้าง 3.5- 4.0 ซม. ยาว 9-10 ซม. ใบทยี่ ังอ่อนจะมีขนปกคลมุ ท้ังสองด้าน ดอก ออกเปน็ ชอ่ ตามซอกใบ ดอกแยกเพศต่างต้น ดอกตัว ผู้มขี นาดเลก็ สเี หลอื งอ่อน หนึ่งช่อมี 3 ดอก ดอกตัวเมยี เป็นดอกเดย่ี ว ลกั ษณะดอกเหมือนกนั คือ กลบี รองดอกยาว 0.1- 0.2 ซม. โครกลบี ดอกเชื่อมติดกนั เปน็ รูปถว้ ย ปลายกลบี ดอกแยกเป็น 4 กลบี สเี หลืองเรียนเวียนซ้อนทับกนั ตรงกลาง ดอกมีเกสร ผล กลม ขนาดเส้นผา่ ศูนย์กลางประมาณ 2 ซม. ผิวเกลยี้ ง ผลออ่ นสีเขยี ว ผลแกส่ ดี า ผลแกจ่ ัดจะแหง้ มีกลีบ เลีย้ งตดิ บนผล 4 กลีบ ผลแก่ราวเดือนมถิ นุ ายน-สิงหาคม เมลด็ แบน สีเหลอื ง 4-5 เมลด็ ขนาดกว้าง 0.5-0.7 ซม. ยาว 1- 2 ซม. ขยายพนั ธ์ุโดยการเพาะเมล็ด ส่วนทใี่ ช้ : ราก, ผลมะเกลอื สด โตเตม็ ที่และสเี ขียวจดั (ห้ามใชผ้ ลสกุ สเี หลอื งหรอื ผลสดี า) สรรพคณุ : ราก - ฝนกบั นา้ ซาวขา้ ว รับประทานแกอ้ าเจยี น แกล้ ม ผลมะเกลอื สดและเขยี วจัด - เป็นสมนุ ไพรยอด เยยี่ มที่สุดในการถา่ ยพยาธิ กาจัดตวั ตืด หรอื ไส้เดือนตวั กลม พยาธปิ ากขอ พยาธิเข็มหมุด วิธแี ละปริมาณที่ใช้ ผลสดโตเตม็ ทแ่ี ละเขียวจดั จานวนผลเท่าอายุแต่ไม่เกิน 25 ผล (คนไขอ้ ายุ 40 ปี ใชเ้ พยี ง 25 ผล) ตา ใสก่ ะทิ คั้นเอาแตน่ ้ากะทิ ชว่ ยกลบรสเฝอ่ื น ควรรับประทานขณะทอ้ งว่าง ถา้ 3 ช่วั โมงแลว้ ยงั ไม่ถา่ ยใช้ยาระบาย เชน่ ดี เกลอื 2 ช้อนโตะ๊ ละลายนา้ ด่ืมตามลงไป สารเคมี - สารกลมุ่ พีนอล ชื่อ diospyrol ซึ่งถูก oxidize ง่าย ข้อควรระวัง ห้ามใชใ้ นเดก็ อายตุ า่ ว่า 10 ขวบ หญิงตงั้ ครรภ์ หรอื หลงั คลอดใหม่ๆ และผูป้ ่วยในโรคอ่ืนๆระวังอย่าให้เกนิ ขนาด ถ้าเกดิ อาการท้องเดินหลายๆ คร้ัง และมีอาการตามวั ให้รบี พาไปพบแพทย์ดว่ น

๓๔ ชอื่ วิทยาศาสตร์ : Tamarindus indica L. ชอ่ื สามัญ : Tamarind วงศ์ : Leguminosae – Caesalpinioideae ชอ่ื อนื่ : ขาม (ภาคใต้) ตะลูบ(ชาวบน-นครราชสมี า) ม่องโคล้ง (กะเหรยี่ ง-กาญจนบุรี) อาเปียล (เขมร-สุรินทร)์ หมาก แกง (เงย้ี ว-แม่ฮ่องสอน) สา่ มอเกล (กะเหรี่ยง-แม่ฮ่องสอน) ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์: ไม้ตน้ ขนาดกลางจนถึงขนาดใหญ่แตกก่งิ กา้ นสาขามาก เปลอื กตน้ ขรขุ ระและหนา สีน้าตาล ออ่ น ใบ เป็นใบประกอบ ใบเลก็ ออกตามกง่ิ กา้ นใบเปน็ คู่ ใบย่อยเปน็ รปู ขอบขนาน ปลายใบและโคนใบมน ดอก ออกเป็น ช่อเล็กๆ ตามปลายกงิ่ หนึ่งช่อมี 10-15 ดอก ดอกย่อยขนาดเลก็ กลบี ดอกสเี หลืองและมีจุดประสแี ดงอยู่กลางดอก ผล เปน็ ฝักยาว รปู ร่างยาวหรือโค้ง ยาว 3-20 ซม. ฝักอ่อนมีเปลือกสีเขยี วอมเทา สนี า้ ตาลเกรียม เน้อื ในตดิ กับเปลือก เม่ือแก่ ฝักเปล่ียนเปน็ เปลอื กแข็งกรอบหกั ง่าย สนี า้ ตาล เน้ือในกลายเปน็ สีน้าตาลห้มุ เมลด็ เนือ้ มีรสเปรีย้ ว และหวาน ส่วนทใ่ี ช้ : เมล็ดในทก่ี ะเทาะเปลือกออกแล้ว (ต้องควั่ ก่อน จงึ กะเทาะเปลือกออก เนอ้ื หุม้ เมลด็ สรรพคุณ : เมล็ด - สาหรบั การถ่ายพยาธติ ัวกลม พยาธเิ สน้ ด้าย ใบ - ขบั เสมหะ แกน่ - ขับโลหติ เนอ้ื - เป็นยาระบาย ขับเสมหะ แก้ไอ วิธแี ละปริมาณท่ีใช้ : ถ่ายพยาธิ ใช้เมลด็ ในที่มีสีขาว 20-25 เมลด็ ตม้ กับน้าใส่เกลอื เล็กน้อย รบั ประทานเนื้อทั้งหมด 1 คร้งั หรือ ค่ัวใหเ้ นอื้ ในเหลือง กะเทาะเปลือก แชน่ ้าใหน้ ิ่ม เคยี้ วรบั ประทานเชน่ ถั่ว แก้ทอ้ งผกู ใชเ้ นอ้ื หุ้มเมลด็ คลุกเกลอื รับประทาน ระบายท้อง แกไ้ อ, ขบั เสมหะ ใชเ้ นื้อในฝักแก่หรือมะขามเปยี ก จ้ิมเกลือรับประทาน สารเคมี : เนื้อในหมุ้ เปลือก มี tartaric acid 8-18% invert sugar 30-40% เมล็ด มี albuminold 14-20% carbohydrate 59-65% semi-drying fixed oil 3.9- 20% mucilaginous materal 60%

๓๕ ชือ่ วิทยาศาสตร์ : Averrhoa carambola L. ชอ่ื สามัญ : Star fruit วงศ์ : Averrhoaceae ชือ่ อน่ื : เฟือง (ภาคใต้) สะบอื (เขมร) ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้ยืนตน้ ขนาดกลาง สูง 3-10 เมตร แตกก่ิงกา้ นสขามาก ใบ เป็นใบประกอบขนาดคล้ายใบ มะยม สเี ขียวเป็นมัน เรียงเป็นค่ตู รงข้าม ดอก เปน็ ชอ่ เล็กออกตามง่ามใบ สมี ่วง ขาว ชมพู ผล เดีย่ ว เปน็ กลีบ หน้าตัด รปู ดาว 5 แฉก สเี ขียวอ่อน สุกสีเหลอื ง ฉ่าน้า เมลด็ มีขนาดเล็ก สว่ นท่ใี ช้ : ดอก ใบ ผล ราก สรรพคุณ : ดอก - ขับพยาธิ ใบ, ผล - ทายาตม้ ทาใหห้ ยุดอาเจยี น ผล มี oxalic ทาให้เลือดจับเป็นก้อน ระบาย แกเ้ ลอื ดออกตามไรฟัน แกบ้ ิด ขับนา้ ลาย ขับปัสสาวะ แกน้ ่วิ ลดอาการอักเสบ ใบและราก - เปน็ ยาเยน็ เป็นยาดับพิษร้อน แก้ไข้ ถอนพษิ ไข้

๓๖ ช่อื วิทยาศาสตร์ : Artocarpus lakoocha Roxb. วงศ์ : Moraceae ชื่ออ่นื : กาแย ขนุนป่า ตาแป ตาแปง มะหาดใบใหญ่ หาดหนุน หาด ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไมต้ ้น สงู 15-25 เมตร ลาต้นตง้ั ตรง ผิวเปลือกนอกค่อนขา้ งขรุขระสีน้าตาลดา หรือสเี ทาแกม นา้ ตาล บรเิ วณเปลือกของลาตน้ มกั มีรอยแตก และยางไหลซึมออกมาตดิ ต้น ใบ เดี่ยว เรียงสลบั รูปไข่ หรือรปู ยาวรี ปลายแหลม โคนเวา้ มน กวา้ ง 5-12 เซนตเิ มตร ยาว 8-15 เซนติเมตร ใบอ่อนมีขน ขอบใบหยกั เปน็ ฟันเล่ือยเลก็ ๆ ใบแก่ ขอบมักเรียบ หูใบเรยี วแหลม ดอก ช่อกลมเล็กๆ สเี ขียวอมเหลอื ง ขนาดเลก็ ออกตามง่ามใบ ดอกตวั ผแู้ ละดอกตวั เมยี อยู่ คนละชอ่ แต่อยู่บนต้นเดียวกัน ดอกตัวเมียกลบี ค่อนขา้ งกลมมน โคนกลีบเชือ่ มติดกันเป็นหลอด ดอกตัวผู้กลีบเปน็ รูป ขอบขนานปลายกลบี หยกั ยาว 0.5-1 เซนติเมตร ออกดอกเดอื นกุมภาพนั ธ์ เมษายน ผล เป็นผลรวม กลมแปน้ ใหญ่ เสน้ ผ่าศนู ยก์ ลาง 6-8 เซนติเมตร เปลือกนอกผวิ ขรขุ ระ เน้ือผลคอ่ นขา้ งนุ่ม สีเขียว เม่อื แก่สนี ้าตาลเหลอื ง เมล็ด แตล่ ะผล มี 1 เมล็ด รูปรี ตดิ ผลเดอื นมีนาคม – พฤษภาคม ส่วนท่ีใช้ : แกน่ ตน้ มะหาด อายุ 5 ปขี ้นึ ไป ราก เปลือก สรรพคุณ : แก่น - ให้ปวกหาด ใช้เป็นยาขับพยาธิตัวตดื และพยาธไิ สเ้ ดอื น ละลายกับน้า ทาแกผ้ นื่ คัน แก่นเนื้อไม้ - แกจ้ ุกแน่น แก้ทอ้ งขน้ึ อดื เฟ้อ ขบั ลม ผายลม แก้ผ่นื คัน แกต้ านขโมย เปน็ ยาระบาย ถา่ ย พยาธไิ ส้เดือนตัวกลม ถ่ายพยาธเิ ส้นด้าย ถา่ ยพยาธติ ัวตืด ขับเลือด แกล้ ม ถ่ายพยาธิตัวแบน แกก้ ระษยั แกเ้ สน้ เอ็นพิการ แกท้ ้องผกู ไม่ถ่าย แกน่ - แกโ้ รคกระษยั ไตพิการ แกก้ ระษัยดาน แกก้ ระษยั เสียด แกก้ ระษัยกล่อน แก้กระษยั ลมพานไส้ แก้ กระษัยทาให้ท้องผูก แกด้ วงจติ ขนุ่ มัว ระส่าระสาย แก้นอนไมห่ ลับ แก้เบ่ืออาหาร แกร้ ้อนในกระหายนา้ แกป้ ัสสาวะ กระปริบกระปรอย ถา่ ยพยาธิ พยาธติ ัวตดื แก้ท้องโรพงุ โต แก้จุกผามมา้ มย้อย แกฝ้ ีในท้อง แกป้ วด แก้เคือง กระจาย โลหิต ราก - แก้ไข้ แก้กระษยั เส้นเอ็น ขับพยาธิ แกไ้ ข้เพื่อฝีภายใน แกพ้ ิษร้อน เปลอื ก – แก้ไข้ วธิ แี ละปริมาณท่ีใช้ : ผงปวกหาด เตรียมได้โดยการเอา แก่นมะหาดมาต้มเคย่ี วดว้ ยนา้ ไปนานจนเกิดฟองขน้ึ แล้วชอ้ น ฟองข้ึนมาตากแห้ง จะได้ผงสีเหลอื ง นามาบดให้เปน็ ผงละเอยี ด ขนาดรับประทานครัง้ ละ 1-2 ชอ้ นชา (ประมาณ 3-5

๓๗ กรมั ) รบั ประทานกับน้าสกุ เย็น ก่อนอาหารเช้า หลังจากรับประทานยาผงปวกหาดแล้วประมาณ 2 ช่วั โมง ให้รับประทาน ดเี กลอื หรือยาถ่ายตาม เพ่ือระบายท้อง จะถา่ ยพยาธติ ัวตดื และพยาธิไส้เดือนออกหมด สาหรับผู้ถา่ ยพยาธิตวั ตดื ใช้ผงมะหาด 1 ช้อนโต๊ะ ละลายในน้ามะนาว 2 ช้อนโต๊ะ รับประทานครั้งเดียว อกี 2 ชวั่ โมง ตอ่ มาใหร้ ับประทานยาถา่ ยตาม สาหรบั เด็ก ใชย้ าครง่ึ ชอ้ นโต๊ะ ละลายในน้ามะนาว 1 ช้อนโตะ๊ รบั ประทานครั้งเดยี ว อีก 2 ช่วั โมงต่อมา จึงรบประทานยาถา่ ยตาม อาการข้างเคียง ผู้ปว่ ยบางราย มีอาการแพ้ มีผน่ื คันขน้ึ ท้ังตัว หนา้ แดง ผวิ หนงั แดง คนั ตาแดง มีไข้ อาการจะหายไป ภายใน 1-2 วนั ขอ้ ควรระวัง : หา้ มรับประทานผงปวกหาดกบั น้าร้อน จะทาใหค้ ล่ืนไส้อาเจียนได้ สารเคมี : ทีพ่ บในมะหาด เปลอื กราก มี 5, 7 Dihydroxy flavone - 3 - 0 - - L – rhamnoside Galangin - 3 - beta - D - galactosyl - (1-4) - alfa - L – rhamnoside Lupeol Quercetin - 3 - O - beta - L - rhamnopy ranoside beta – Sitosterol ทง้ั ต้น - มี 2, 3, 4, 5 - Tetrahydroxystibene ตน้ - มี 5 - Hydroxy - 2 ,4,7 - trimethoxy flsvone 2, 3, 4, 5, - Tetrahydroxystibene เปลอื กต้น - มี Tannin , Amyrin acetate, Lupeol acetate นอกจากน้ยี งั พบสารเคมี โดยไมร่ ะบวุ ่าพบในส่วนใดคอื 2 , 3 ,4 , 5 – Tetrahydroxystibene

๓๘ ชอื่ วิทยาศาสตร์ : Quisqualis indica L. ชื่อสามัญ : Drunen sailor, Rangoon ceeper วงศ์ : COMBRETACEAE ช่ืออื่น : จะมง่ั จ๊าม่ัง (ภาคเหนือ) ไท้หม่อง (กะเหรย่ี ง-แม่ฮ่องสอน) อะดอน่ิง (มลายู-ยะลา) ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้พุ่มเลอ้ื ยทเ่ี ตบิ โตเร็ว ส่วนท่อี อ่ นมีขนส้นั หนานุ่ม สีสนมิ ใบเดี่ยวติดตรงขา้ ม หรือบางส่วน สลับ หรอื เวยี นสลับเป็นวงรอบ ใบรูปหอกขอบขนานหรอื รูปรี ขนาดกว้าง 5-18.5 ซม. ยาว 2.5-9 ซม. ปลายใบเรียว แหลม โคนใบกลมหรือค่อนข้างรูปหัว ดอกมีกล่ินหอมออกเป็นช่อที่ยอดและตามซอกใบห้อยย้อยลงมา กลีบเลย้ี งเป็น หลอดมีสีเขียวปลายแฉกสามเหลยี่ มสัน้ ๆ กลบี ดอกรปู ขอบขนาน ขนาด 10-20 x 3-6 มม. ดอกเริม่ บาน สีขาวเปลี่ยนเป็น สชี มพูจนถงึ แดงเข้ม ผลทรงรีแคบๆ 5 พู ยาวประมาณ 2.5 ซม. สีน้าตาลแดงเปน็ มัน สว่ นทใี่ ช้ : ใบ ตน้ ราก เมล็ดในของผลเล็บมอื นางทีแ่ กแ่ หง้ สรรพคณุ : ใบ ตาชโลม หรือทาแผล ทาฝี แกป้ วดศรี ษะ แกไ้ ข้ ตน้ - ใชเ้ ป็นยาแกไ้ อราก - ใช้ถ่ายพยาธิ รักษาตานซาง เมล็ด - ใช้เป็นยาขับพยาธิตัวกลม, พยาธิเสน้ ดา้ ยในเด็ก วิธแี ละปริมาณท่ีใช้ : ใชเ้ มล็ดในของผลเล็บมือนางทแ่ี กแ่ ละแห้ง 4-5 เมลด็ (4-6 กรมั ) ห่นั ทอดกับไข่ให้เด็กอายุประมาณ 5-6 ขวบรับประทานขับถา่ ยพยาธิไสเ้ ดอื นตัวกลม ผใู้ หญ่ : ใช้ 5-7 เมล็ด (หนกั 10-15 กรัม) ทบุ พอแตก ต้มเอานา้ ด่ืม หรือหั่นทอดกบั ไขร่ ับประทาน ข้อควรระวัง : ถา้ ใช้มากเกนิ ขนาด จะทาใหอ้ าเจียน มึนงง ออ่ นเพลยี สารเคมี : มสี ารสาคัญที่ออกฤทธ์ิคือ Quisquallic acid

๓๙ ชือ่ วิทยาศาสตร์ : Cassia grandis L.f. ชื่อสามัญ : Pink Shower , Horse cassia วงศ์ : LEGUMINOSAE – CAESALPINIOIDEAE ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้ตน้ ผลดั ใบ สูงถึง 20 เมตร โคนมพี พู อน เปลอื กสีดา แตกเป็นรอ่ งลึก กิ่งออ่ นหรือช่อดอก มีขนสนี ้าตาล ใบ ประกอบแบบขนนก เรียงสลบั ใบย่อยมี 10-20 คู่ ใบอ่อนสีแดง แผ่นใบย่อยรูปขอบขนาน กวา้ ง 1-2 เซนตเิ มตร ยาว 3-5 เซนตเิ มตร ด้านบนเปน็ มนั ดา้ นล่างมีขน ดอก เร่ิมบานสีแดงแลว้ เปล่ียนเป็นสีชมพตู ามลาดับ ระยะ ออกดอกเดือน กมุ ภาพันธ์ - มีนาคม ผล เปน็ ฝัก ฝักแก่แห้งไม่แตก ค่อนขา้ งกลม รูปทรงกระบอก โคนและปลายสอบ เปลอื กหนาแขง็ ขรุขระ ที่ขอบฝักเปน็ สันตามแนวยาวทง้ั 2 ขา้ ง ขนาดกว้าง 0.8-1.2 ซม. ยาว 1.3-1.8 ซม. เมลด็ อ่อนสี ครมี เมล็ดแก่สนี ้าตาล มจี านวน 20-40 เมล็ด ขยายพนั ธุ์ด้วยเมลด็ สว่ นท่ีใช้ : เนือ้ ในฝัก เปลือก เมลด็ สรรพคณุ : เนอื้ ในฝัก - ปรุงรับประทานเปน็ ยาระบายออ่ นๆ ขนาดรบั ประทาน - รบั ประทานได้ถึงครงั้ ละ 8 กรัม ไม่ ปวดมวนและไม่ไซ้ทอ้ งเลย แตค่ วามแรงสคู้ ูนไม่ได้ เปลือก และ เมลด็ - รบั ประทานทาให้อาเจียน เป็นยาถ่ายพิษไข้ไดด้ ี