หนังสือการพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ (ฉบับสมบูรณ์) ยังไม่ใส่ปก

การพฒั นาสมนุ ไพรแบบบรู ณาการ ทีป่ รึกษา นายแพทยว ิชัย โชควิวฒั น ผทู รงคณุ วุฒิดานสงเสริมสุขภาพ กระทรวงสาธารณสุข นายแพทยสมยศ เจรญิ ศกั ด์ิ อธบิ ดีกรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก บรรณาธกิ าร เยน็ จติ ร เตชะดํารงสนิ กองบรรณาธิการ นิตยาพร ตันมณี ทรงพล อาทรธุระสุข จรญั ดษิ ฐไชยวงศ ธิดารัตน บุญรอด เบญจนีย เภาพานิชย ภสั รา ชวประดิษฐ เจา ของลิขสทิ ธิ์ กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก กระทรวงสาธารณสุข จงั หวัดนนทบรุ ี ออกแบบ เยน็ จิตร เตชะดํารงสนิ ถา ยภาพ ภัสรา ชวประดษิ ฐ ทรงพล อาทรธรุ ะสุข นัยนา วัฒนาเมธี จรัญ ดษิ ฐไชยวงศ นฤมล มงคลชยั ภักดิ์ เบญจนยี  เภาพานิชย เทวัญ ธานีรัตน พิมพครัง้ ที่ 1 : กันยายน 2550 จาํ นวน 1,000 เลม พิมพท ี่ : สํานกั งานกิจการโรงพิมพ องคการทหารผานศกึ ในพระบรมราชปู ถมั ภ 2/9 ซอยกรงุ เทพฯ-นนทบรุ ี 31 เขตบางซื่อ กรุงเทพมหานคร 10800 ขอมลู ทางบรรณานกุ รมของหอสมดุ แหงชาติ เยน็ จิตร เตชะดํารงสิน. การพัฒนาสมุนไพรแบบบรู ณาการ---กรุงเทพมหานคร: สํานกั งานกจิ การโรงพมิ พองคก ารทหารผานศึกในพระบรมราชูปถมั ภ, 2550. 212 หนา ภาพประกอบ กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก กระทรวงสาธารณสุข ISBN 978-974-8062-76-1

ก กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลอื ก คํานํา ประเทศสาธารณรัฐประชาชนจนี มีทรพั ยากรพืชประมาณรอ ยละ 10 ของโลก จดั เปน อนั ดับ 3 รองลงมาจากประเทศมาเลเซยี และประเทศบราซิล ซึง่ จดั เปนอันดบั 2 และ 1 ตามลําดับ และเมือ่ รวม สมุนไพรท่ใี ชเปน ยามปี ระมาณ 12,800 ชนดิ ในจาํ นวนนม้ี สี มุนไพรทใี่ ชก นั มาก และไดบ รรจไุ วในเภสชั ตํารับของจนี (The Pharmacopoeia of the People’s Republic of China) ประมาณ 500 ชนิด เปนสมุนไพรที่มีคุณคาทางเศรษฐกิจประมาณ 300 ชนิด พืชสมุนไพรของจีนมีความสาํ คัญในตลาด โลกและภาพรวมของมลู คา การสงออกสมนุ ไพรจีนมีแนวโนม เพิ่มขึน้ ทุกป จากการทปี่ ระเทศสาธารณรัฐ ประชาชนจีนและประเทศไทยไดมกี ารติดตอ คา ขายกันมานาน สมุนไพรจีนหลายชนดิ จงึ ไดเขา มามีบทบาท ในการแพทยแผนไทยต้ังแตน นั้ เปนตนมา แพทยแ ผนไทยไดร ับสมุนไพรจีนหลายชนิดเขา มาเปน ตัวยาใน ตาํ รบั ยาไทย ไดแก โกฐเขมา โกฐหวั บวั โกฐเชียง โกฐสอ โกฐจฬุ าลาํ พา เปน ตน ปจ จบุ นั อุตสาหกรรมยาแผนโบราณในประเทศไทยไดน ําเขาตวั ยาสมนุ ไพรจนี มากมายหลายชนิด เพื่อการผลิตยาแผนโบราณไทยและจีน สมุนไพรเหลานี้ตองนาํ เขา จากประเทศสาธารณรัฐประชาชนจีน เปน สว นใหญ ทาํ ใหต อ งสูญเสยี เงินตราของประเทศปล ะไมนอย หากเราสามารถปลกู ไดเอง นอกจากจะ เปนการลดการเสยี ดุลการคา แลว ยังเปนการสรางงานใหกับเกษตรกรดว ย จากการประชมุ คณะกรรมการ ความรวมมอื ดา นสาธารณสุขไทย-จีน คร้ังที่ 5 ณ กระทรวงสาธารณสุขไทย เมื่อวันที่ 17 ธนั วาคม 2545 นําคณะโดยรฐั มนตรีวา การกระทรวงสาธารณสุขไทยและจนี จากการประชมุ ครั้งนัน้ ในดา นความ รวมมือในการพฒั นาสมนุ ไพรนัน้ ฝา ยจนี เหน็ ชอบจะมอบสมุนไพรจีน 11 ชนดิ ใหฝ ายไทยมาทดลอง ปลกู สมุนไพรดงั กลา ว ไดแก โกฐสอ 3 ชนดิ โกฐเชียง โกฐหัวบัว โกฐเขมา โกฐจฬุ าลําพา (ชงิ เฮาชนดิ ท่ี 1) ชิงเฮาชนิดท่ี 2 อบเชยจีน ชะเอมเทศ และปญจขนั ธ (เจียวกหู ลาน) กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยท างเลือกในฐานะหนว ยงานวชิ าการ ตระหนักดีวา การวิจยั และพฒั นาสมนุ ไพรของประเทศไทยเพอ่ื ใหส ามารถผลติ ในเชิงพาณิชยน้นั ยังอยใู นระยะเริ่มตน และมปี ญหาอปุ สรรคมากมาย จําเปนตองระดมศกั ยภาพของหนวยงานตาง ๆ ทีท่ ํางานเก่ียวของกับ สมุนไพรเขา มามสี ว นรว ม โดยการสรา งเครือขายใหม ีความเกือ้ หนนุ ซึง่ กันและกัน และทาํ งานรว มกนั ระหวางหนว ยงานภาครัฐ ธรุ กจิ เอกชน และองคกรภาคประชาชน เพ่ือเสริมสรางการพัฒนาทย่ี ัง่ ยนื ของ

การพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ ข ประเทศ จึงไดริเร่ิมจัดทําโครงการ “การสาํ รวจพื้นท่ีเพาะปลูกสมุนไพรจีนเพ่ือลดการนําเขา” ในป งบประมาณ พ.ศ. 2546-2548 และโครงการ “การผลิตและการแปรรูปสมุนไพรจนี เพอ่ื ลดการนําเขา ” ในปงบประมาณ พ.ศ. 2548-2549 ซ่ึงเปน โครงการวิจยั แบบบูรณาการ โดยความรว มมือกบั หนวยงาน ตาง ๆ จากกระทรวงสาธารณสุข กระทรวงเกษตรและสหกรณ กระทรวงทรพั ยากรธรรมชาตแิ ละ สงิ่ แวดลอม กระทรวงการตา งประเทศ ภาคเอกชน และหนว ยงานวจิ ยั ในตา งประเทศ บัดน้ี โครงการ ดงั กลา วไดดาํ เนินการแลวเสร็จในระดับหน่งึ โดยในสวนของโครงการ “การสํารวจพ้ืนทีเ่ พาะปลูกสมุนไพร จนี เพ่อื ลดการนําเขา” ไดด ําเนินการแลวเสรจ็ โดยสมบรู ณ แตในสว นของโครงการ “การผลิตและการ แปรรปู สมุนไพรจีนเพ่อื ลดการนาํ เขา ” ไดด าํ เนินการเฉพาะสมนุ ไพรปญจขันธ โกฐจุฬาลาํ พา และชะเอม เทศ เพือ่ เปนรูปแบบตวั อยา งของการเพาะปลูกสมนุ ไพรตามแนวทางเกษตรดีท่ีเหมาะสม (GAP) และ เปน ตัวอยา งของการพฒั นาสมนุ ไพรแบบบูรณาการ โดยขอมลู ท่ีไดจ ากการศกึ ษาวิจัย ไดน าํ มาจัดทําเปน หนงั สอื เพ่อื ใหห นว ยงานท่ีเกีย่ วของและผสู นใจนําขอ มลู ที่ไดไปใชประโยชน เพอื่ ผลกั ดันใหเ ปนรูปธรรม ตอ ไป หนงั สือ “การพัฒนาสมนุ ไพรแบบบรู ณาการ” ท่ีกรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทย ทางเลอื กจดั ทําขน้ึ น้ี มเี นอื้ หาสาํ คัญ 2 สวน คอื สว นแรกเปนเนื้อหาดา นวชิ าการ ประกอบดว ย ขอ มลู ทัว่ ไปของสมุนไพรเปา หมาย ความเปนไปไดใ นการปลกู สมนุ ไพรจนี ในประเทศไทย ปจ จยั การผลติ เพ่ือ การเพาะปลกู พชื สมุนไพร การผลติ วัตถดุ บิ สมนุ ไพรในพืน้ ทีเ่ ปา หมาย การควบคมุ คุณภาพสมนุ ไพร และการพัฒนาสมุนไพรสเู ชิงพาณิชย สว นทส่ี องเปน ภาคผนวก ซ่งึ รวบรวมหลักเกณฑมาตรฐานการผลติ ผลติ ผลเกษตรอินทรยี  การวเิ คราะหป ริมาณโลหะหนกั แบบบนั ทึกขอมลู ระบบการจดั การคณุ ภาพของ พืชสมุนไพร เพอื่ ใหเกษตรกรและผูผลิตวตั ถุดบิ ไดใ ชเ ปนแนวทางในการปฏบิ ตั ไิ ดอยา งถกู ตอ ง ในนามของกรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก ผมขอขอบคุณนายแพทย วิชัย โชควิวัฒน อดีตอธิบดีกรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก ผูซ่ึงมีวิสัยทัศนที่ กวางไกล ทใ่ี หก ารสนบั สนุนและใหคําปรึกษาในการดาํ เนินการโครงการดงั กลา ว ขอขอบคุณคณะทํางาน ทกุ ทา นท่มี คี วามตัง้ ใจและความทมุ เทเสียสละเวลาในวันหยุดไปทํางานในภาคสนาม แมวาการเดินทาง คอนขางลาํ บากและบางพน้ื ที่เขา ไปยาก ขอขอบคุณ ภญ.เย็นจติ ร เตชะดาํ รงสิน ที่ไดทมุ เททําหนา ทีด่ ว ย ความมานะพยายาม จัดการความรูสมุนไพรจนี เปา หมาย ประสานความรวมมอื กบั หนว ยงานทเ่ี ก่ยี วของ ทั้งในและตางประเทศ และไดรวบรวมขอมูลที่ไดจากการศึกษาวิจัย นาํ มาจัดทําเปนรูปเลมเพ่ือการใช

ค กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก ประโยชน ขอขอบคุณหนวยงานตาง ๆ ท่ีเขา รว มเปนภาคีเครือขายในการดาํ เนนิ งาน ตลอดจนผูมสี วน เก่ียวของทุกทานท่ีทําใหโครงการนีป้ ระสบความสําเรจ็ ลลุ ว งไปดวยดี และผมหวงั เปนอยา งยิ่งวา หนงั สอื เลมนีน้ อกจากจะเปนคมู ือเผยแพรในดา นการผลิตวัตถดุ ิบสมนุ ไพรตามแนวทางเกษตรดีที่เหมาะสม ซ่ึงจะ เปน ประโยชนต อ นกั วชิ าการเกษตร ผูประกอบการดานสมุนไพร เกษตรกรและผูสนใจท่ัวไปแลว ยงั เปน รูปแบบตัวอยางของการพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการดวย (นายแพทยสมยศ เจรญิ ศักด)์ิ อธิบดกี รมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก กนั ยายน 2550

การพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ ง กิตตกิ รรมประกาศ คณะผนู ิพนธข อขอบคณุ นักวชิ าการจากหนวยงานในเครือขายทุกทานที่เขา รวมโครงการ และมี สวนทําใหโ ครงการนี้ประสบความสําเร็จบรรลุเปา หมายท่ีต้ังไว ขอขอบคณุ นายแพทยวชิ ัย โชควิวฒั น ผู ทรงคุณวฒุ ดิ านสงเสรมิ สขุ ภาพ กระทรวงสาธารณสุข และอดตี อธบิ ดกี รมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและ การแพทยท างเลอื ก ท่ีใหการสนบั สนนุ การดาํ เนนิ งานของโครงการ ใหกําลงั ใจ และใหค าํ แนะนําที่เปน ประโยชนต อโครงการ ขอขอบคณุ นายแพทยเทวญั ธานีรตั น ผูอํานวยการกองการแพทยทางเลือก กรม พฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก ทไ่ี ดมอบภาพถายของพน้ื ทแ่ี ละแปลงปลกู ปญ จขนั ธ ตามแนวทางเกษตรดที ่ีเหมาะสม และขอขอบคณุ นางนฤมล มงคลชยั ภักดิ์ ท่ไี ดมอบภาพถา ยการเพาะเลย้ี ง เนื้อเยอื่ พชื ปญ จขันธ เพือ่ ใชป ระกอบหนงั สือเลมนี้ โครงการน้ีจะสําเรจ็ ลุลว งไปไมไดห ากไมไดรบั ความรว มมอื จากหนว ยงานตา ง ๆ ทงั้ ในและนอก กระทรวงสาธารณสุข ขอขอบคณุ นายชนัตร เลาหวัฒนะ ผอู าํ นวยการองคการอุตสาหกรรมปา ไม กระทรวง ทรัพยากรธรรมชาติและสงิ่ แวดลอม ทอี่ นญุ าตใหเจา หนา ทส่ี วนปา เขา รวมโครงการและใหใชพ นื้ ทีส่ วนปา ในการศึกษาวิจัยการเพาะปลูกสมุนไพรแบบแปลงสาธิตตามแนวทางเกษตรดีท่ีเหมาะสม ขอขอบคุณ นางปราณี ชวลิตธํารง ผอู ํานวยการสถาบนั วจิ ยั สมนุ ไพร กรมวิทยาศาสตรก ารแพทย ทอี่ นญุ าตให บคุ ลากรในหนว ยงานเขารว มงานและใหใ ชห อ งปฏิบัติการในการประเมินคุณภาพของสมุนไพรเปาหมาย ขอขอบคุณนายอรรถ สมรา ง อธิบดกี รมพัฒนาท่ีดนิ ทใ่ี หค วามอนุเคราะหใ นการใชห องปฏิบัติการสํานัก วทิ ยาศาสตรเ พอ่ื การพฒั นาทีด่ นิ ในการศึกษาวจิ ยั ขอขอบคุณนางสาวปน เพชร บุญสขุ สาํ นักวิทยาศาสตร เพ่อื การพฒั นาทดี่ นิ กรมพัฒนาทด่ี นิ ท่ใี หความอนเุ คราะหแ ผนที่แสดงตาํ แหนง ของสวนปา ภาคเหนือและ ภาคตะวันออกเฉียงเหนอื ซึง่ เปน พ้ืนทีเ่ ปาหมายในการศึกษาวจิ ยั นอกจากนีโ้ ครงการนย้ี ังไดรบั ความ รวมมือดวยดจี ากบรษิ ทั เอกชนหลายแหง คณะผูนิพนธขอขอบนางสาวดารณี เวชพงศา ผูจดั การบรษิ ทั ลีโอเฮริ บส จาํ กดั นางสาวอจั ฉรา ดานสวาง ผูจัดการบริษัท กรีนเขลางค จํากัด และนายสนธิ์ ชมดี ผูจัดการบริษทั เขาคอ ทะเลภู จํากัด ทไ่ี ดใหค วามรว มมือในการเขารว มโครงการและมสี ว นทาํ ใหโ ครงการ น้ปี ระสบความสําเร็จ

จ กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก สารบัญ คํานํา หนา กิตติกรรมประกาศ ก สารบญั ง สารบัญภาพ จ สารบญั ตาราง ซ บทที่ 1 บทนํา ญ บทที่ 2 ขอ มลู ทัว่ ไปของสมุนไพรเปา หมาย 1 10 2.1 ปญจขันธ (Gynostemma pentaphyllum Makino) 10 2.2 โกฐจฬุ าลาํ พา/ชิงเฮา (Artemisia annua L., A. apiacea Hance) 12 2.3 โกฐสอ [Angelica anomala Lallem, A. dahurica (Fisch. ex 12 Hoffm.) Benth. et Hook.f., A. dahurica (Fisch. ex Hoffm.) 15 Benth. et Hook.f. var. formosan (Boiss.) Shan et Yuan] 16 2.4 โกฐเขมา (Atractylodes lancea (thumb.) DC.) 17 2.5 โกฐเชียง (Angelica sinensis (Oliv.) Diels) 18 2.6 โกฐหวั บวั (Ligusticum chuanxiong Hort.) 20 2.7 ชะเอมเทศ (Glycyrrhiza uralensis Fischer) 24 2.8 อบเชยจีน (Cinnamomum cassia Presl.) 26 บทท่ี 3 ความเปนไปไดใ นการปลูกสมนุ ไพรจนี ในประเทศไทย 31 3.1 แหลง เขตกรรมของสมุนไพรเปา หมายในสาธารณรัฐประชาชนจีน 37 3.2 การสํารวจพ้นื ทเี่ พาะปลูกสมุนไพรจนี 56 3.3 ขอ มูลพื้นท่ีสวนปา 59 3.4 การคดั เลือกพ้ืนทีเ่ พาะปลูกสมนุ ไพรเปาหมาย 59 บทท่ี 4 ปจจยั การผลิตทางการเกษตรเพื่อการเพาะปลูกพชื สมุนไพร 4.1 ความสาํ คญั ของคุณภาพดินและนํ้าตอการปลกู พืชสมุนไพร

การพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ ฉ สารบญั (ตอ ) หนา 4.2 ปจ จยั การผลิตเพ่ือการเพาะปลูกปญ จขนั ธ 67 4.3 ปจจัยการผลติ เพ่อื การเพาะปลูกโกฐจุฬาลาํ พา 82 4.4 ปจจยั การผลิตเพอื่ การเพาะปลกู ชะเอมเทศ 97 บทท่ี 5 การผลติ วตั ถุดบิ สมุนไพรในพน้ื ท่ีเปา หมาย 109 5.1 เกษตรดที ่ีเหมาะสมสาํ หรับพชื สมนุ ไพร 110 5.2 การผลติ วตั ถดุ บิ ปญจขันธ 113 5.3 การผลิตวตั ถุดิบโกฐจุฬาลาํ พา 125 5.4 การศกึ ษาเปรยี บเทียบคุณภาพของปญ จขันธพ ันธพุ ื้นเมืองและพนั ธุจีน 128 5.5 อายุเกบ็ เก่ียวทเ่ี หมาะสมสาํ หรบั ปญ จขนั ธ 137 บทที่ 6 การควบคมุ คณุ ภาพสมนุ ไพร 142 6.1 การควบคุมคณุ ภาพของวัตถุดบิ ปญจขนั ธ 142 6.2 การหาปริมาณอารเ ทมิซินินในโกฐจฬุ าลําพา 146 6.3 การประเมินคุณภาพชะเอมเทศในทองตลาด 147 บทท่ี 7 การพัฒนาสมุนไพรสูเชงิ พาณิชย 149 7.1 แนวทางการสงเสริมการผลติ วตั ถุดบิ สมนุ ไพร 149 7.2 ความรว มมอื ในการพัฒนาปญจขันธระหวา งภาครฐั และเอกชน 152 บทท่ี 8 บทสรุป 160 ภาคผนวก 166 1 หลกั เกณฑมาตรฐานการผลิตผลิตผลเกษตรอนิ ทรยี  168 2 มาตรฐานสินคา ประเภทปจจยั การผลติ ทางการเกษตรท่ีรบั รองโดยกรมพัฒนาทดี่ ิน 169 3 แบบฟอรมการสง ตัวอยา งดนิ เพ่ือตรวจวเิ คราะห 172 4 การวิเคราะหป ริมาณโลหะหนักท้งั หมดในดนิ 179 5 การวิเคราะหปรมิ าณโลหะหนกั ละลายนา้ํ

ช กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก สารบญั (ตอ) หนา 6 แบบบนั ทึกขอ มูลระบบจดั การคุณภาพ : GAP ปญจขันธ 180 7 แบบบันทึกบัญชีและแหลง ทม่ี าของปจ จัยการผลติ 186 8 แบบบันทึกบญั ชีและแหลงทีม่ าของเมลด็ พนั ธุ 193 9 แบบบนั ทึกการใชส ารเคมีปอ งกนั กาํ จดั ศัตรูพืชสมุนไพร 195 10 แบบบันทึกการเกบ็ เกย่ี วและการปฏบิ ัตหิ ลงั การเก็บเกยี่ วพืชสมนุ ไพร 198 11 รายช่อื คณะทํางานโครงการการผลิตและการแปรรปู สมุนไพรจนี เพื่อลดการ 200 นําเขา

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ ซ สารบัญภาพ รปู ที่ หนา 1 ปญ จขันธ [Gynostemma pentaphyllum (Thunb.) Makino] 10 2 ตน ปญ จขนั ธท่ีออกดอกติดผล 11 3 ขนาดของเมลด็ ปญจขนั ธ 11 4 โกฐจฬุ าลําพา (Artemisia annua L.) 14 5 โกฐสอชนดิ Angelica anomala Lallem 14 6 โกฐสอชนิด Angelica dahurica (Fisch ex Hoffm.) Benth. et Hook. f. 14 7 โกฐเขมา [Atractylodes lancea (Thunb.) DC.] 15 8 โกฐเชียง [Angelica sinensis (Oliv.) Diels.] 18 9 โกฐหวั บัว (Ligusticum chuanxiong Hort.) 18 10 ชะเอมเทศ (Glycyrrhiza uralensis Fischer) 19 11 อบเชยจนี (Cinnamomum cassia Presl.) 19 12 แผนท่ีประเทศไทยและประเทศสาธารณรัฐประชาชนจีน 24 13 แผนท่ปี ระเทศสาธารณรัฐประชาชนจนี แบง ตามมณฑล 28 14 การประชมุ เพ่ือวางแผนการศึกษาวิจัย 32 15 ภาพกจิ กรรมการสาํ รวจพื้นที่เพาะปลกู สมนุ ไพรจีน 32 16 แผนทแ่ี สดงตาํ แหนงของสวนปา ภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ 36 17 เมลด็ พันธุป ญ จขนั ธ 117 18 การเพาะเมลด็ โดยใชวสั ดเุ พาะทรายละเอียด 117 19 การเพาะเมล็ดโดยใชว สั ดุเพาะแกลบผสมทราย 118 20 การยา ยกลาปญจขันธ 118 21 กลาปญ จขนั ธม ลี ักษณะแตกตางกัน 118 22 การปลูกปญ จขนั ธใ นโรงเรือน 118 23 การเจริญเติบโตและการแตกกงิ่ แขนงของปญจขันธ 118

ฌ กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก สารบญั ภาพ (ตอ ) หนา รูปที่ 119 119 24 ตน ออ นปญ จขันธท ีไ่ ดจากการเพาะยอดออนบนสตู รอาหาร MS 25 แสดงรากของยอดออ นปญจขันธท เี่ พาะเลยี้ งบนสตู รอาหาร MS ที่มีฮอรโ มน 119 IAA ความเขมขน 0.1, 1 และ 2 มลิ ลิกรัม/ลติ ร 120 26 แสดงรากของยอดออ นปญจขนั ธท ่ีเพาะเลยี้ งบนสตู รอาหาร MS ที่มีฮอรโมน 120 IBA ความเขมขน 0.1, 1 และ 2 มิลลกิ รัม/ลติ ร 27 แสดงรากของยอดออนปญจขันธท ่ีเพาะเลยี้ งบนสตู รอาหาร MS ท่ีมฮี อรโ มน 121 121 NAA ความเขมขน 0.1, 1 และ 2 มิลลิกรมั /ลติ ร 122 28 แสดงความยาวยอดและรากของยอดออ นปญจขันธทีเ่ พาะเล้ยี งบนสตู ร 124 124 อาหาร MS ท่ีมฮี อรโ มน NAA ความเขมขน 0.1, 1 และ 2 มิลลกิ รมั /ลติ ร 124 29 การเตรยี มแปลงปลูกปญ จขันธ 125 30 การปลูกปญ จขนั ธเ ปน แถวแบบยกรอง 125 31 แมลงศัตรพู ืชของปญ จขันธ 126 32 การปลกู ปญจขนั ธแ บบขน้ึ คาง 126 33 การปลกู ปญ จขนั ธแ บบไมข ึ้นคาง 126 34 การปฏบิ ตั ิหลังการเกบ็ เกีย่ ว 127 35 เมล็ดโกฐจุฬาลําพา 127 36 กลา โกฐจฬุ าลําพามีใบจรงิ 10 ใบ 127 37 การยา ยกลา โกฐจุฬาลาํ พาลงแปลงปลกู 127 38 แปลงปลกู โกฐจฬุ าลําพาทรงพุมหนา 39 แปลงปลกู โกฐจฬุ าลําพาทรงพุมบาง 40 ลักษณะใบประกอบของโกฐจุฬาลาํ พาตนทรงพุมบาง 41 ลกั ษณะใบประกอบของโกฐจุฬาลําพาตนทรงพุมหนา 42 ลกั ษณะตนโกฐจฬุ าลําพาทีเ่ ปน โรคเหย่ี วเหลอื ง 43 เช้ือรา Sclerotium sp.

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ ญ สารบัญภาพ (ตอ) หนา 132 รปู ท่ี 132 44 การเตรียมพื้นที่เพาะปลูกในสวนปา เปาหมาย 154 45 การเพาะปลูกปญ จขันธแบบแปลงสาธติ ในพ้ืนทเี่ ปาหมาย 154 46 พน้ื ท่ปี ลูกปญ จขนั ธแ บบแปลงสาธติ 155 47 แปลงเพาะปลูกปญจขันธตามแนวทางเกษตรดีทเ่ี หมาะสม 155 48 ผลติ ภัณฑช าชงสมนุ ไพรของบรษิ ัท กรนี เขลางค จาํ กดั 155 49 ผลิตภณั ฑป ญจขนั ธของบริษัท ลีโอเฮิรบ ส จํากดั 158 50 ผลติ ภัณฑป ญ จขนั ธข ององคการอุตสาหกรรมปาไม 51 ผลิตภณั ฑเครือ่ งดืม่ สมนุ ไพรปญจขนั ธข องกรมวิทยาศาสตรก ารแพทย สารบัญตาราง ตารางท่ี หนา 1 แสดงรายชือ่ พน้ื ท่สี าํ รวจจํานวน 35 แหง ใน 19 จังหวัด 35 2 แสดงรายชื่อสถานทที่ ่ีมีสภาพแวดลอมเหมาะสมในการปลกู สมนุ ไพรแตล ะชนดิ 57 3 ผลการวเิ คราะหค ณุ ภาพดินในพ้ืนที่สวนปาหลวงสันกําแพงกอ นปลูกปญจขันธ 74 4 ผลการวิเคราะหค ณุ ภาพดนิ ในพ้ืนท่ีสวนปาบา นหลวงกอนปลกู ปญจขันธ 75 5 ผลการวเิ คราะหค ณุ ภาพดนิ ในพ้ืนทสี่ วนปาแมหอพระกอ นปลกู ปญ จขนั ธ 76 6 ผลการวิเคราะหค ณุ ภาพดนิ ในพ้ืนท่สี วนปา แมแจมกอ นปลกู ปญ จขนั ธ 77 7 ผลการวเิ คราะหค ุณภาพดินในพื้นที่สวนปาแมอคุ อกอนปลูกปญจขนั ธ 78 8 เกณฑชี้วัดคณุ ภาพดนิ ในพนื้ ที่เปา หมายกอ นปลูกปญจขันธ 79 9 ผลการวเิ คราะหค ุณภาพน้าํ ในพ้ืนท่ีเปาหมายปลกู ปญ จขันธ 80 10 เกณฑช้ีวดั คณุ ภาพดินในพ้ืนที่เปาหมายกอ นปลูกโกฐจฬุ าลาํ พา 87 11 ผลการวิเคราะหค ุณภาพดนิ ในพ้ืนทีเ่ ปา หมายกอนปลกู โกฐจฬุ าลาํ พา 88

ฎ กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก สารบญั ตาราง (ตอ ) ตารางท่ี หนา 12 ผลการวิเคราะหค ุณภาพนํ้าในพ้ืนทเ่ี ปา หมายปลกู โกฐจฬุ าลําพา 90 13 สมบตั ทิ างเคมขี องดินที่มีความสมบูรณส ูงทวั่ ๆ ไปในประเทศไทย 94 14 ผลการวิเคราะหด ินในพนื้ ทีเ่ ปา หมายกอ นปลกู และหลงั การเก็บเกย่ี วโกฐจฬุ าลาํ พา 95 15 ปริมาณโลหะหนกั ในโกฐจฬุ าลาํ พาในพื้นท่ีเปา หมาย 95 16 เกณฑช ้วี ดั คุณภาพดนิ ในพ้นื ท่ีเปา หมายกอนปลูกและหลังเก็บเกย่ี วโกฐจฬุ าลาํ พา 96 17 คุณภาพดนิ ทีเ่ หมาะสมตอการปลูกโกฐจฬุ าลาํ พา 97 18 ผลการวเิ คราะหโ ลหะหนักในตวั อยา งชะเอมเทศจากทอ งตลาด 100 19 ผลการวิเคราะหค ุณภาพดินในพ้ืนท่ีเปาหมายปลูกชะเอมเทศ 104 20 ผลการวเิ คราะหค ุณภาพนาํ้ ในพื้นทีเ่ ปาหมายปลกู ชะเอมเทศ 105 21 เกณฑชี้วัดคุณภาพดนิ ในพื้นท่ีเปาหมายปลกู ชะเอมเทศ 106 22 แสดงคุณภาพดินและคณุ ภาพน้ําในพื้นทเี่ ปา หมายปลูกปญจขันธ 133 23 แสดงผลวเิ คราะหคณุ ภาพทางเคมีของวตั ถุดบิ สมุนไพรจากพนื้ ทเ่ี ปาหมาย 135 24 แสดงผลการวเิ คราะหการปนเปอ นดว ยสารหนแู ละโลหะหนกั ของวัตถุดบิ 136 สมนุ ไพรจากพนื้ ที่เปาหมาย 139 139 25 นํ้าหนักสด (ก.ก./ไร) ของปญ จขนั ธจากวิธปี ลกู 2 แบบ และอายเุ กบ็ เกีย่ ว 3 ระยะ 140 26 นํา้ หนกั แหง (ก.ก./ไร) ของปญจขันธจ ากวธิ ีปลกู 2 แบบ และอายุเกบ็ เกย่ี ว 3 ระยะ 27 ปรมิ าณซาโปนินรวม (กรมั /นาํ้ หนักแหง 100 กรมั ) ของปญ จขนั ธจากวธิ ีปลกู 143 176 2 แบบ และอายเุ กบ็ เก่ยี ว 3 ระยะ 177 28 ขอ กาํ หนดมาตรฐานของสว นเหนอื ดินปญจขันธ 177 29 มาตรฐานคุณภาพน้ําชลประทานท่ีใชใ นการเพาะปลูก 178 30 ระดบั เกณฑพ้ืนฐานท่ีแนะนําสําหรับโลหะหนักในดินประเทศไทย 31 การปนเปอนโลหะหนักตามมาตรฐานตาํ รายาสมุนไพรไทย 32 สมั ประสิทธกิ์ ารเคลือ่ นยา ยของโลหะหนักในระบบดินและพชื

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 1 บทท่ี 1 บทนาํ จากการสํารวจผนู ําเขา สมนุ ไพรจีนในประเทศไทย เมื่อป พ.ศ. 2544 พบวา สมุนไพรจนี ทม่ี ี การนําเขา ในปริมาณสงู และสามารถนํามาปลกู ในประเทศไทย ไดแก โกฐสอ โกฐจุฬาลําพา/ชงิ เฮา โกฐ เขมา โกฐเชียง โกฐหัวบัว ชะเอมเทศ อบเชยจีน และปญจขนั ธ ศูนยความรวมมือการแพทยไทย-จนี กรมการแพทย จึงไดเสนอเร่อื งเขา ท่ีประชมุ คณะกรรมการความรวมมอื ดานสาธารณสขุ ไทย-จนี ในการ ประชุมครัง้ ท่ี 5 เมอื่ วนั ที่ 17 ธันวาคม 2545 ณ กระทรวงสาธารณสขุ ไทย ท่ีประชมุ ซ่งึ ฝายไทยนําคณะ โดยรัฐมนตรีชวยวา การกระทรวงสาธารณสุข (พลตาํ รวจเอกประชา พรหมนอก) และฝา ยจนี นําคณะโดย รฐั มนตรีชวยวาการกระทรวงสาธารณสุข (ศาสตราจารยซ อื จง้ิ ) ไดพจิ ารณารว มกัน และจากการประชุม ฝา ยจนี เห็นชอบท่ีจะมอบเมล็ดพันธุสมนุ ไพรดังกลาวใหฝายไทยนาํ มาทดลองปลูกในประเทศไทย สถาบันการแพทยไทย-จีน เอเชียตะวันออกเฉียงใต กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและ * ไดเปนแกนจัดทํา “โครงการสํารวจพ้ืนท่ีเพาะปลูกสมุนไพรจีนเพื่อลดการนาํ เขา” การแพทยทางเลือก ในปงบประมาณ พ.ศ. 2546-2548 โดยมีหนวยงานตาง ๆ จากกระทรวงสาธารณสุข กระทรวง ทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดลอม กระทรวงเกษตรและสหกรณ กระทรวงการตางประเทศ ชุมชน และภาคเอกชน มารวมเปนเครือขายการดาํ เนินงานดังกลาว โดยมีวัตถุประสงค ดังนี้ 1. เพ่ือหาพ้ืนที่ท่ีเหมาะสมในการทดลองปลูกสมุนไพรจีนเปาหมายในประเทศไทย 2. เพ่ือวางแผนการศึกษาวิจัยปลูกสมุนไพรจีนเปาหมายอยางเปนระบบ ครบวงจรและมี ประสิทธิภาพ โดยมุงเนนใหไดสมุนไพรที่มีคุณภาพไดมาตรฐานระดับสากลเพื่อทดแทน การนาํ เขา 3. เพ่ือเปนรูปแบบตัวอยางในการพัฒนาการปลูกสมุนไพรในทองถิ่น ในการดําเนินงาน อธิบดีกรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลือกไดม คี ําส่งั แตงตงั้ คณะทํางานซึง่ ประกอบดว ยนกั วชิ าการจากหนว ยงานตาง ๆ ทเี่ ขารว มโครงการ กอ นเดนิ ทางไปสํารวจ พื้นทเี่ พาะปลูก คณะทํางานไดว างแผนทางวชิ าการโดยรวบรวมขอมูลเขตกรรมของสมนุ ไพรเปา หมายใน ประเทศสาธารณรัฐประชาชนจีน และขอ มูลพ้นื ทข่ี องประเทศไทยท่ใี กลเคยี งกบั ความตอ งการของสมุนไพร * เดิมคอื ศูนยความรวมมอื การแพทยไทย-จนี กรมการแพทย

2 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก เปาหมาย รวมทั้งขอมลู อ่ืน ๆ ทเี่ กย่ี วของ จากนั้นไดประชุมคณะทํางานเพอื่ วางแผนสาํ รวจพื้นที่เพาะปลกู สมุนไพรเปาหมายดงั กลา ว โดยไดม กี ารกําหนดหลักเกณฑก ารคดั เลอื กและจดั ลาํ ดับชนดิ ของสมุนไพร เปา หมายทจ่ี ะดําเนนิ การ ดําเนินการสํารวจพื้นท่ีและเก็บตัวอยางดินและนํา้ จากพ้ืนท่ีเปาหมายสงสาํ นัก 1 วทิ ยาศาสตรเพ่ือการพฒั นาท่ดี ิน กรมพฒั นาที่ดนิ เพ่อื ตรวจวิเคราะห สําหรบั พื้นทส่ี าํ รวจ คณะทํางานไดเ สนอใหใ ชพ ้นื ทขี่ ององคการอตุ สาหกรรมปาไม กระทรวง ทรัพยากรธรรมชาตแิ ละสง่ิ แวดลอม ซึ่งเปนหนวยงานทีจ่ ดั ตงั้ ขน้ึ เพอ่ื ดาํ เนินการตามนโยบายพิเศษของรัฐ ดานอนุรักษและใชป ระโยชนจากทรพั ยากรธรรมชาติ มีภาระหนาทร่ี ับผิดชอบในการดําเนินงานดานการ ปลูกสรา งสวนปา ทดแทนพน้ื ที่ปา เส่อื มโทรมมาต้งั แตป พ.ศ. 2510 ปจจุบันมสี วนปาอยใู นความลแู ล รบั ผิดชอบจํานวน 135 แหง ใน 34 จงั หวัด พนื้ ท่ปี ระมาณ 871,734 ไร กระจายอยูต ามจังหวดั ตาง ๆ ครอบคลุมทว่ั ทกุ ภาคของประเทศ นอกจากนั้น คณะรัฐมนตรไี ดมีมตใิ นการประชุมเมื่อวนั ที่ 7 เมษายน 2547 เห็นชอบใหอ งคก ารอุตสาหกรรมปาไม เปน หนว ยงานท่รี ับผิดชอบเกยี่ วกับไมเศรษฐกจิ ของประเทศ อกี ดวย การปลูกสรางสวนปาขององคก ารอตุ สาหกรรมปาไม เปนไปในระบบหมบู านปาไม หรอื ที่เรยี กวา ระบบการพฒั นาสังคม-เกษตร-ปา ไม (SOCIO-AGRI-CIVIL CULTURAL SYSTEM) ท่นี าํ การ พฒั นาสังคม การเกษตร และการปา ไม มารวมไวใ นกระบวนการเดยี วกนั ซึง่ ไมเ พียงแตจ ะมงุ ปลกู บํารุงรักษาและฟน ฟูทรัพยากรธรรมชาตเิ ทา น้ัน แตยงั มุงหวงั ทจี่ ะอาศัยสวนปา เปนรากฐานการผลิต การ สรา งงานในชนบท เพื่อพัฒนาคุณภาพชวี ติ ของราษฎรในชนบทใหดขี นึ้ ดวย ดว ยเหตุที่การดําเนนิ ธุรกิจทางดานการปลกู สรางสวนปาเศรษฐกิจ เปน ธรุ กิจทีต่ อ งใชเ วลาและ การลงทนุ ในระยะยาว ตอ งรอเวลาใหต น ไมโตครบรอบระยะเวลาตัด จงึ จะนาํ ไปใชประโยชนเปนสินคาได ดังนนั้ การดาํ เนนิ การสรางรายไดเสรมิ โดยการปลูกพืชสมนุ ไพรในพ้นื ทส่ี วนปา จงึ เปน แนวทางหนึง่ ใน การบริหารจดั การสวนปาเศรษฐกิจแบบครบวงจรขององคก ารอตุ สาหกรรมปาไม ซง่ึ นอกจากจะเปนการ เพ่มิ บทบาทและความรับผดิ ชอบตอสังคมยงิ่ ขนึ้ แลว ยงั เปน การเพม่ิ ขดี ความสามารถในการใชป ระโยชนจาก พนื้ ที่ เพ่อื มลู คา เพิม่ ของผลิตผลจากปา ทัง้ ท่ีเปน ไมแ ละมใิ ชเ นอ้ื ไม ภายใตแนวคิด การปลูกปาทไ่ี ด 2 มากกวา ปา จากผลการดําเนินการโครงการสาํ รวจพน้ื ท่ีเพาะปลูกสมนุ ไพรจนี เพอื่ ลดการนําเขา ทาํ ใหคณะ ทาํ งานสามารถคัดเลอื กพื้นทท่ี ี่เหมาะสมในการทดลองปลูกสมุนไพรปญจขนั ธแบบเกษตรอินทรยี เปนชนิด แรก ดังน้ัน คณะทํางานจึงไดจัดทาํ โครงการ “การทําแปลงสาธิตการเพาะปลูกสมุนไพรจีนในทองถ่ิน”

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 3 ในปงบประมาณ พ.ศ. 2547 ระยะเวลาดําเนินการ 5 เดือน ตั้งแตเดือนพฤษภาคม - เดือนกันยายน 2547 โดยมวี ัตถุประสงคเ พ่อื ทดลองปลูกสมุนไพรปญจขันธพนั ธจุ นี เปรยี บเทียบกับพันธุพ้ืนเมืองแบบ แปลงสาธติ ตามแนวทางเกษตรดที ี่เหมาะสม และเพือ่ คดั เลือกสมุนไพรปญจขนั ธท่มี คี ณุ ภาพดี และมี ปรมิ าณสารสําคญั สงู ไปขยายผลการศกึ ษาแบบเตม็ รูปแบบในปง บประมาณ พ.ศ. 2548 ตอไป เพื่อ พฒั นาอยางตอเนื่องใหสามารถลดตนทุนการผลิตและการแปรรปู วตั ถุดบิ ลงได ใหร าคาซอ้ื ขายวัตถุดบิ สามารถแขง ขนั กบั ราคาซอื้ ขายในประเทศสาธารณรฐั ประชาชนจนี เพือ่ ทดแทนการนําเขาในอนาคต เนอ่ื งจาก การศึกษาวิจัยนี้ทาํ ในหลายพ้ืนท่ี และผูเขารวมโครงการเปนขาราชการและเจาหนาท่ีของหนวยงานที่ เก่ียวขอ งกบั การเพาะปลูกสมุนไพร จาํ นวนกวา 40 คน ดงั นั้น เพ่อื ใหทุกคนมคี วามรคู วามเขา ใจในการ ทําแปลงสาธติ การเพาะปลูกสมนุ ไพรในทอ งถิน่ ไดอยา งถกู ตอ ง และมีความรคู วามเขา ใจในกระบวนการ พัฒนาวัตถุดิบและการแปรรูปสมุนไพรครบวงจร คณะทํางานจึงไดจัดการประชุมเชิงปฏิบัติการเรื่อง “แนวทางการเพาะปลูกแปลงสาธติ และการแปรรปู สมนุ ไพรจีนในทอ งถิ่น” ระหวา งวันที่ 26-28 เมษายน 2547 ณ โรงแรมเพชรงาม จังหวัดเชยี งใหม เพอ่ื เตรียมความพรอมในการศึกษาวิจัยในพน้ื ทรี่ ะหวา ง เดือนพฤษภาคม - เดอื นกันยายน 2547 การดําเนนิ การโครงการดังกลา วไดผลเปนที่นา พอใจ และได สรา งนกั วจิ ยั ในพน้ื ท่จี าํ นวนหลายสบิ คน ในปงบประมาณ พ.ศ. 2548-2549 คณะทาํ งานไดจ ดั ทาํ ชุดโครงการ “การผลติ วตั ถดุ ิบและ การแปรรปู สมนุ ไพรจนี เพ่ือทดแทนการนําเขา” ซง่ึ ประกอบดวย 2 โครงการ คอื “การผลิตวตั ถุดบิ และ การแปรรูปสมนุ ไพรปญ จขันธ” และ “การผลติ วัตถดุ บิ สมุนไพรโกฐจฬุ าลําพา (ชิงเฮา)” โครงการ “การ ผลิตวัตถุดิบและการแปรรูปสมนุ ไพรปญจขันธ” ดําเนินการในปงบประมาณ พ.ศ. 2548 ประกอบดวย 8 โครงการยอย ดงั น้ี 1. การเพาะเล้ียงเนอื้ เยือ่ พชื ปญจขนั ธและสารสําคัญ โดย สถาบันวจิ ยั สมุนไพร กรมวทิ ยาศาสตรก ารแพทย กระทรวงสาธารณสขุ 2. คณุ ภาพดนิ และนํ้าตอการปลกู สมนุ ไพรปญจขนั ธ โดย สํานกั วิทยาศาสตรเ พอ่ื การพฒั นาทีด่ ิน กรมพฒั นาท่ดี ิน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 3. การเพาะปลูกสมนุ ไพรปญ จขันธตามแนวทางเกษตรดที ี่เหมาะสม (GAP) โดย องคการอตุ สาหกรรมปา ไม กระทรวงทรพั ยากรธรรมชาตแิ ละสง่ิ แวดลอ ม 4. การควบคุมคณุ ภาพสมุนไพรปญ จขนั ธ โดย สถาบันวจิ ยั สมุนไพร กรมวิทยาศาสตรก ารแพทย กระทรวงสาธารณสขุ

4 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก 5. ลกั ษณะทางการเกษตรและลกั ษณะทางพันธุกรรมของปญจขนั ธ โดย สาํ นักวิจยั พฒั นาเทคโนโลยชี วี ภาพ กรมวชิ าการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ 6. การผลติ วัตถดุ บิ ปญ จขนั ธใหไ ดค ณุ ภาพมาตรฐานระดับสากล โดย สถาบนั วิจยั พชื สวน กรมวชิ าการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ 7. การสงเสรมิ การผลติ สมนุ ไพรปญ จขันธ โดย สาํ นกั สงเสริมและจัดการสนิ คา เกษตร กรมสงเสริมการเกษตร กระทรวงเกษตรและ สหกรณ 8. การพฒั นาผลติ ภัณฑป ญจขันธสกู ารตลาด โดย องคการเภสัชกรรม กระทรวงสาธารณสุข ผลการดาํ เนินงานของโครงนี้ถอื วา ประสบความสําเรจ็ สามารถดาํ เนินการไดเสรจ็ ตามกําหนด เวลา โดยมผี ลผลติ ของโครงการ ดังน้ี 1. ไดนาํ เสนอผลงานวิจยั ปญ จขันธ จํานวน 5 เรอ่ื ง ในการประชุมวิชาการดานการแพทยแผน ไทย การแพทยพ นื้ บา นไทย และการแพทยท างเลือกแหงชาติ ครัง้ ที่ 2 ในงานมหกรรมสมนุ ไพรแหง ชาติ ครัง้ ท่ี 2 ระหวา งวันท่ี 31 สิงหาคม - 4 กันยายน 2548 ณ ศูนยแสดงสินคาและการประชมุ อิมแพค็ เมอื งทองธานี ผลงานวิจยั ดงั กลา ว ไดแ ก 1.1 ปจจัยการผลติ ทางการเกษตรเพ่อื การเพาะปลกู พืชสมนุ ไพร โดย นิตยาพร ตนั มณี และ ปน เพชร บญุ สขุ สาํ นกั วิทยาศาสตรเพอ่ื การพฒั นาท่ีดนิ กรมพฒั นาท่ีดิน 1.2 การผลิตวตั ถุดบิ ปญ จขนั ธใ หไดคุณภาพมาตรฐานระดับสากล โดย กอบเกยี รต์ิ บันสทิ ธิ์ สัจจะ ประสงคทรพั ย แสงมณี ชงิ ดวง และคณะ กรมวิชาการเกษตร กรมวิทยาศาสตรการแพทย กรมพัฒนาการแพทยแผนไทย และการแพทยทางเลอื ก 1.3 ลักษณะทางการเกษตรและลักษณะทางพันธกุ รรมของปญจขันธ โดย สิรพิ นั ธุ ศรีจักรวาล จรญั ดษิ ฐไชยวงศ สุภาพ สุนทรนนท และคณะ กรมวิชาการเกษตร กรมวทิ ยาศาสตรการแพทย องคการอุตสาหกรรมปาไม กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก 1.4 การควบคมุ คณุ ภาพสมนุ ไพรปญจขันธ โดย ปราณี ชวลิตธํารง ธดิ ารตั น บญุ รอด เยน็ จิตร เตชะดาํ รงสิน และคณะ กรมวิทยาศาสตรก ารแพทย กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 5 1.5 การวิจยั และพฒั นาผลติ ภณั ฑเ พื่อสขุ ภาพปญ จขันธ โดย ประคองศิริ บุญคง ดารณี เวชพงศา อจั ฉรา ดานสวา ง องคก ารเภสัชกรรม บรษิ ทั ลีโอเฮิรบส จาํ กัด บริษทั กรนี เขลางค จาํ กดั 2. ไดจัดทําแผน พบั เรื่อง “การปลกู สมนุ ไพรปญ จขนั ธ” จาํ นวน 10,000 แผน แผนพบั เรอื่ ง “โครงการสาํ รวจพน้ื ที่เพาะปลูกสมุนไพรจีนเพ่อื ลดการนําเขา ” จาํ นวน 10,000 แผน และ หนงั สือเรือ่ ง “แนวทางการผลติ วัตถุดบิ ปญจขนั ธในประเทศไทย” จํานวน 5,000 เลม รวมทั้งจดั นิทรรศการเผยแพรผ ลงานของโครงการนี้ และแจกตน กลา ปญจขนั ธ จํานวน 10,000 ตน ในงานมหกรรมสมนุ ไพรแหง ชาติ ครงั้ ท่ี 2 ระหวา งวนั ที่ 31 สิงหาคม - 4 กนั ยายน 2548 ณ ศูนยแสดงสินคาและการประชุม อิมแพค็ เมอื งทองธานี 3. ไดพ ัฒนาผลติ ภัณฑป ญ จขนั ธรวมกบั ภาคเอกชนจาํ นวน 3 ราย ไดผลิตภัณฑรวม 5 ชนิด ไดแ ก สบูปญจขนั ธ แชมพูปญจขันธ โลชน่ั ปญจขนั ธ ชาชงพรอมดมื่ ปญจขันธ ไอศกรมี ปญจขันธ และไดมีแผนพัฒนาผลิตภัณฑใหม ๆ อีกหลายชนิด โดยความรวมมือของ องคการเภสชั กรรม กรมวชิ าการเกษตร และบริษทั เอกชนหลายแหง 4. ไดศึกษาวิจัยตลาดผลิตภัณฑปญจขันธทั้งในและตางประเทศ รวมท้ังประชาสัมพันธ ผลติ ภณั ฑส ุขภาพจากปญ จขันธใ นธุรกิจสปาหลายแหงท่เี กาะสมยุ 5. ไดตีพิมพเผยแพรผลงานวิจัยในวารสารวิชาการหลายเร่ือง เชน การศึกษาเปรียบเทียบ คณุ ภาพของปญจขนั ธพันธุพ้นื เมอื งและพันธจุ ีน วิธกี ารปลกู และอายุเก็บเก่ยี วของปญจขันธ ความรวมมือในการพัฒนาปญจขนั ธระหวา งภาครฐั และเอกชน เปน ตน โดยสรุปโครงการน้ีประสบความสําเร็จตามแผนที่วางไว ผลท่ีไดจากโครงการน้ีนอกจากจะได แนวทางการผลิตวัตถุดิบปญจขันธใหไดคุณภาพมาตรฐานระดับสากลแลว ยังไดเครือขายการวิจัยและ พัฒนาสมนุ ไพรครบวงจรระหวา งหนว ยงานตาง ๆ ที่เกย่ี วของ ท้งั ภาครัฐ ชมุ ชน และเอกชน ซ่งึ จะเปน ประโยชนใ นการดาํ เนนิ งานตอ ไปในอนาคตไดเ ปนอยางดี และตอ มาในปงบประมาณ พ.ศ. 2549 องคก าร อตุ สาหกรรมปาไม กระทรวงทรพั ยากรธรรมชาตแิ ละสิง่ แวดลอ ม ไดนาํ ผลที่ไดจากโครงการน้ีไปตอ ยอด ในพ้นื ท่ี โดยการอบรมกลมุ เกษตรกรใหม ีความรคู วามเขาใจในการเพาะปลกู สมุนไพรปญจขันธตามแนวทาง เกษตรดีทีเ่ หมาะสม เพ่ือสรางอาชีพใหก บั เกษตรกร สาํ หรบั โครงการ “การผลติ วตั ถดุ บิ สมุนไพรโกฐจฬุ าลาํ พา (ชิงเฮา)” ดําเนนิ การในปง บประมาณ พ.ศ. 2548-2549 ประกอบดวย 5 โครงการยอย ดังนี้

6 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก 1. คุณภาพดินและนํ้าตอ การปลกู สมุนไพรโกฐจุฬาลําพา โดย สาํ นักวิทยาศาสตรเพือ่ การพัฒนาท่ีดิน กรมพัฒนาท่ีดิน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 2. การจําแนก คดั เลือก และประเมินพนั ธสุ มุนไพรโกฐจุฬาลําพา โดย ศนู ยว จิ ยั พชื สวนพิจติ ร สาํ นักวจิ ัยและพฒั นาการเกษตรเขต 2 จังหวดั พษิ ณโุ ลก 3. การเพาะปลกู สมนุ ไพรโกฐจฬุ าลาํ พาตามแนวทางเกษตรดีท่ีเหมาะสม โดย องคการอตุ สาหกรรมปา ไม กระทรวงทรัพยากรธรรมชาตแิ ละสงิ่ แวดลอ ม 4. การขยายพนั ธสุ มุนไพรโกฐจุฬาลําพา โดย สาํ นกั สง เสริมและจัดการสนิ คาเกษตร กรมสง เสรมิ การเกษตร กระทรวงเกษตรและ สหกรณ 5. การควบคุมคุณภาพสมนุ ไพรโกฐจฬุ าลาํ พา โดย สถาบันวิจยั สมนุ ไพร กรมวิทยาศาสตรก ารแพทย กระทรวงสาธารณสขุ ผลการดําเนินงานของโครงการนี้ในปง บประมาณ พ.ศ. 2548 ซ่ึงเปน โครงการนํารอง ไมเ ปนไป ตามแผนทวี่ างไว เน่ืองจากพชื ชนิดนขี้ ยายพนั ธุดวยเมล็ด และถา ยเรณูโดยลมและแมลง จึงสามารถผสม ขามตนไดง ายซง่ึ แตกตางจากพืชอืน่ ในวงศเดยี วกนั และเมลด็ พนั ธุทไี่ ดรับจากประเทศสาธารณรฐั ประชาชน จีน เมอ่ื นํามาทดลองปลูก ณ ศนู ยว ิจยั พืชสวนพจิ ติ ร ศูนยส งเสรมิ และพัฒนาอาชพี เกษตร (พชื สวน) จงั หวัดเชยี งใหม และพืน้ ท่ีสวนปาขององคการอตุ สาหกรรมปาไม พบวา ลกั ษณะใบมีความแตกตา งกัน มาก สามารถจําแนกไดถึง 15 ชนิด ลักษณะดอกก็มคี วามแตกตางเชน กัน นอกจากนย้ี ังพบวาหากดนิ มี ความเปน กรดสูง เชอื้ ราบางชนดิ จะเจรญิ ไดดี ซ่ึงเปนปญ หาทําใหร ากของพชื เนา ตายได การดําเนินงาน ของโครงการน้ีแมว าจะไมเ ปนไปตามแผนเดิมท่ีวางไว แตนับวาประสบความสาํ เรจ็ ในระดบั หน่ึง ทาํ ให ทราบปญหาทสี่ าํ คัญตาง ๆ ทีม่ ผี ลตอ การผลติ วตั ถดุ บิ สมุนไพรดงั กลาว ซง่ึ เปน ประโยชนต อการศึกษาวิจัย ตอ ยอดในปง บประมาณ พ.ศ. 2549 ในปง บประมาณ พ.ศ. 2549 คณะทาํ งานไดเ ชิญคุณทวิ าพร ศรวี รกลุ หวั หนา ศูนยก สกิ รรม ธรรมชาตทิ ามะขาม อําเภอเมอื ง จงั หวดั กาญจนบุรี เขา มารวมในโครงการวจิ ัยน้ี ซ่งึ คุณทวิ าพร ศรีวรกลุ เปนผูมีประสบการณก ารใชส มุนไพรโกฐจฬุ าลาํ พาในชุมชนนานกวา 7 ป และไดมีการปลูกโกฐจฬุ าลาํ พา ในชมุ ชนเพอ่ื ใชใ นพ้นื ที่ประมาณ 3 งาน โดยไดรบั เมลด็ พันธคุ รั้งแรกจากคณะทํางานศูนยพันธวุ ิศวกรรม และเทคโนโลยชี วี ภาพแหงชาติ และปลกู โกฐจุฬาลําพาโดยปลอยตามธรรมชาติ ไมมีการใสป ยุ และสาร กําจัดศัตรูพืช และนาํ ผลผลิตแหงไปตมใหผูปวยไขมาลาเรียรับประทาน โดยใชตามคาํ บอกเลาของผูมี

การพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ 7 ประสบการณ พบวา ไดผลดี ตอมาไดข ยายการปลกู ไปยงั บา นมะเซอยอ ตําบลบองตี้ โดยปลกู แซมใน แปลงมะมวงโดยปลอ ยตามธรรมชาตเิ ชนเดียวกันประมาณ 5 ป นอกจากน้ียงั มกี ารปลูกในพนื้ ที่ตาํ บล ทามะขาม จงั หวัดกาญจนบรุ ี ชมุ ชนเปน ศูนยเรยี นรูก สิกรรมธรรมชาติไดร เิ ร่ิมปลูกพชื สมุนไพรโกฐจฬุ า ลําพาเพ่ือใชใ นชมุ ชนเปนชนดิ แรก ดวยความใสใจและประสบการณจ ากการปลกู และการใชสมนุ ไพรชนิด น้มี านาน ทาํ ใหไ ดเ รียนรูต ามภมู ปิ ญ ญาทองถ่ินและทราบความแตกตางและธรรมชาติของโกฐจุฬาลาํ พา ในข้นั พ้ืนฐาน ตงั้ แตก ารเพาะกลา การปลูก การเกบ็ เกี่ยวผลผลติ การเก็บเกยี่ วเมลด็ พนั ธุ และการเกบ็ รกั ษา แตเ นือ่ งจากชมุ ชนยังขาดการสนับสนนุ ขอมลู ดา นวชิ าการ โดยเฉพาะอยา งยิ่งในเรอ่ื งการเตรียม เมล็ดพนั ธใุ หม ีคุณภาพดี มีเปอรเ ซน็ ตค วามงอกสูง และการเพาะปลกู ตามแนวทางเกษตรดที ่เี หมาะสม เพือ่ ใหไดวัตถุดบิ สมุนไพรทีม่ ีคุณภาพดี การเขา รวมโครงการ “การผลิตวัตถดุ ิบสมนุ ไพรโกฐจฬุ าลําพา (ชิงเฮา)” ของศนู ยเ รียนรูกสิกรรมธรรมชาตทิ า มะขามในคร้ังน้ี เปน มิติใหมของการทาํ งานรว มกนั ระหวาง ชุมชนและหนว ยงานภาครัฐ เพื่อใหเกิดความเปนรปู ธรรมในอนาคต ผลการดําเนินงานของโครงการนี้ในปง บประมาณ พ.ศ. 2549 ถือวาประสบความสําเรจ็ ในระดับ หนึ่ง โดยมีผลผลติ ของโครงการ ดงั น้ี 1. ไดน าํ เสนอผลงานวิจยั โกฐจฬุ าลําพา จํานวน 5 เรอื่ ง ในการประชมุ วิชาการดานการแพทย แผนไทย การแพทยพ น้ื บานไทย และการแพทยทางเลือกแหง ชาติ ครงั้ ท่ี 3 ในงานมหกรรมสมนุ ไพร แหง ชาติ ครง้ั ท่ี 3 ระหวางวนั ท่ี 30 สิงหาคม - 3 กนั ยายน 2549 ณ ศูนยแ สดงสนิ คาและการประชุม อมิ แพค็ เมืองทองธานี ผลงานวจิ ยั ดังกลา ว ไดแ ก 1.1 การสํารวจพ้นื ทเ่ี พาะปลูกสมุนไพรเศรษฐกจิ โดย เยน็ จติ ร เตชะดาํ รงสิน นิตยาพร ตนั มณี ทรงพล อาทรธรุ ะสขุ และคณะ กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก กรมพฒั นาที่ดนิ องคก าร อุตสาหกรรมปาไม กรมวชิ าการเกษตร กรมสงเสรมิ การเกษตร กรมวทิ ยาศาสตร การแพทย 1.2 ประสบการณก ารใชโกฐจุฬาลําพาในชมุ ชน โดย ทิวาพร ศรีวรกลุ ศูนยกสิกรรมธรรมชาตทิ า มะขาม อําเภอเมือง จังหวัดกาญจนบรุ ี 1.3 ปจจยั การผลติ ทเี่ หมาะสมตอ การปลูกโกฐจฬุ าลาํ พา โดย นิตยาพร ตันมณี ปน เพชร บุญสุข เบญจนยี  เภาพานิชย กรมพัฒนาทีด่ ิน กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยท างเลือก

8 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก 1.4 การผลิตวตั ถดุ บิ โกฐจฬุ าลําพาตามแนวทางเกษตรดที ี่เหมาะสม โดย เย็นจติ ร เตชะดํารงสิน เบญจนีย เภาพานิชย จรญั ดิษฐไชยวงศ และคณะ กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก กรมวชิ าการเกษตร กรม สงเสริมการเกษตร องคการอตุ สาหกรรมปาไม กรมวทิ ยาศาสตรก ารแพทย ศูนยกสกิ รรมธรรมชาติทามะขาม อําเภอเมือง จงั หวดั กาญจนบรุ ี 1.5 การพฒั นาวิธีวเิ คราะหปรมิ าณอารเ ทมิซินินในโกฐจุฬาลําพา โดย ประไพ วงศส นิ คงมน่ั ธนวัฒน ทองจีน ธิดารตั น บุญรอด ปราณี ชวลติ ธาํ รง กรมวทิ ยาศาสตรการแพทย 2. ไดจดั ทําแผนพับเร่ือง “การผลติ วตั ถุดิบโกฐจฬุ าลําพาตามแนวทางเกษตรดที ีเ่ หมาะสม” จํานวน 10,000 แผน และแจกตน กลา โกฐจฬุ าลาํ พา จาํ นวน 1,000 ตน ในงานมหกรรมสมุนไพร แหง ชาติ คร้ังท่ี 3 ระหวา งวันที่ 30 สงิ หาคม - 3 กันยายน 2549 ณ ศูนยแ สดงสนิ คา และการประชุม อิมแพค็ เมอื งทองธานี โดยสรุปโครงการนี้ประสบความสาํ เร็จในระดับหน่ึง ทําใหทราบแนวทางการผลิตวัตถุดิบโกฐ จฬุ าลําพาตามแนวทางเกษตรดที ่ีเหมาะสม แตเ นอื่ งจากเมล็ดพันธทุ ไ่ี ดยังใหส ารสําคญั ในปริมาณทีต่ ํา่ จงึ ตองมีการศึกษาวจิ ยั เพื่อพัฒนาพันธุที่ใหสารสําคัญในปริมาณสูงท่ีคุมคาตอการลงทุนเชิงพาณิชยตอไป นอกจากชดุ โครงการ “การผลติ วตั ถุดบิ และการแปรรปู สมนุ ไพรจีนเพือ่ ทดแทนการนาํ เขา” ซ่ึง ประกอบดวย 2 โครงการ คอื “การผลิตวัตถุดิบและการแปรรูปสมุนไพรปญ จขนั ธ” และ “การผลิต วัตถดุ บิ สมนุ ไพรโกฐจุฬาลาํ พา (ชงิ เฮา)” ไดด าํ เนินการในปงบประมาณ พ.ศ. 2548-2549 แลว คณะ ทาํ งานยังไดจ ัดทาํ โครงการนํารอ งเรอ่ื ง “การวจิ ัยและพฒั นาสมนุ ไพรชะเอมเทศ” ในปงบประมาณ พ.ศ. 2549 โครงการน้ปี ระกอบดว ย 3 โครงการยอ ย ดังนี้ 1. การศึกษาคุณภาพของชะเอมเทศในทองตลาด โดย ธดิ ารตั น บุญรอด ประไพ วงศสนิ คงม่นั และคณะ สถาบนั วจิ ยั สมนุ ไพร กรมวทิ ยาศาสตรการแพทย 2. การศึกษาปจ จัยการผลิตสมุนไพรชะเอมเทศ โดย นติ ยาพร ตนั มณี ปนเพชร บญุ สุข สํานกั วทิ ยาศาสตรเ พอ่ื การพัฒนาที่ดนิ กรมพัฒนาท่ีดนิ

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 9 3. การวิจยั การตลาดสมุนไพรชะเอมเทศ โดย ประคองศริ ิ บุญคง องคการเภสัชกรรม กระทรวงสาธารณสขุ ผลการดําเนนิ งานของโครงการน้ีในปง บประมาณ พ.ศ. 2549 นับวา ประสบความสาํ เร็จในระดบั หน่งึ โดยไดน าํ เสนอผลงานวิจยั เรอื่ ง “คณุ ภาพของชะเอมเทศในทองตลาด” ในการประชมุ วชิ าการดาน การแพทยแผนไทย การแพทยพน้ื บา นไทย และการแพทยท างเลอื กแหง ชาติ คร้ังที่ 3 ในงานมหกรรม สมุนไพรแหง ชาติ ครั้งท่ี 3 ระหวา งวันท่ี 30 สงิ หาคม - 3 กันยายน 2549 ณ ศูนยแ สดงสินคาและการ ประชมุ อิมแพค็ เมืองทองธานี หนังสอื “การพฒั นาสมนุ ไพรแบบบูรณาการ” เลม นี้ จดั ทาํ ขนึ้ โดยการรวบรวมขอมลู ทไ่ี ดจ ากผล การดําเนนิ การโครงการ “การสาํ รวจพืน้ ที่เพาะปลกู สมนุ ไพรจนี เพอ่ื ลดการนาํ เขา ” และโครงการ “การผลิต วตั ถุดบิ และการแปรรปู สมนุ ไพรจนี เพอ่ื ทดแทนการนาํ เขา” ตามแผนงานวจิ ัยของกรมพัฒนาการแพทย แผนไทยและการแพทยทางเลือก กระทรวงสาธารณสุข โดยนาํ ขอ มลู ทไ่ี ดจ ากการศึกษาวิจยั มาวเิ คราะห เรยี บเรยี ง สรุปผล และจัดทาํ เปนหนงั สอื เผยแพร หนงั สอื เลมนีแ้ สดงใหเ ห็นตวั อยา งของการทาํ งานแบบ บูรณาการระหวา งหนว ยงานท่เี กยี่ วขอ งทงั้ ภาครฐั ชมุ ชน และภาคเอกชน ภายใตข อบเขตและหนาที่ความ รบั ผดิ ชอบของแตละหนว ยงาน โครงการดงั กลา วนเี้ ปน โครงการทตี่ อ งใชเ วลาในการดําเนินการนบั สิบป ไม อาจสําเร็จไดใ นเวลาเพยี ง 2-3 ป เทา นัน้ เน่ืองจากมีขอ จาํ กัดเร่ืองงบประมาณ บุคลากร และระยะเวลา กรม พฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยท างเลอื ก จงึ ไดด ําเนนิ การในสวนทีเ่ กีย่ วของ แมวาสมนุ ไพรบาง ชนิดยังไมไดดําเนินการทดลองเพาะปลูกในพื้นที่ แตขอมูลพื้นฐานของสมุนไพรเปาหมายที่ไดจากการ ศึกษาวิจัยน้ี จะเปนประโยชนอยางย่ิงตอนักวิชาการเกษตรและหนวยงานที่เก่ียวของในการวิจัยตอยอด ในสว นของสมนุ ไพรปญ จขนั ธ โกฐจุฬาลาํ พา และชะเอมเทศ ซ่ึงไดดาํ เนนิ การไปแลว แมใ นบางเร่ืองจะ ยงั ไมส มบรู ณ แตส ามารถใชเปนตนแบบในการพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการได เอกสารอางองิ 1. เย็นจติ ร เตชะดาํ รงสิน. การสํารวจพื้นทีเ่ พาะปลกู สมุนไพรจนี เพื่อลดการนําเขา . เอกสารเผยแพรในงานมหกรรมสมุนไพรแหง ชาติ คร้งั ท่ี 2 วันที่ 31 สิงหาคม - 4 กนั ยายน 2548 ณ ศูนยแสดงสนิ คาและการประชุม อมิ แพ็ค เมอื งทองธาน.ี 2. ทรงพล อาทรธุระสุข. สมุนไพรในบรบิ ทของ อ.อ.ป. เอกสารประกอบการประชมุ เชิงปฏิบัติการเร่อื ง แนวทางการเพาะปลูกแปลง สาธิต และการแปรรูปสมุนไพรจีนในทองถน่ิ . วนั ที่ 26-28 เมษายน 2547 ณ โรงแรมเพชรงาม จงั หวัดเชียงใหม.

10 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก บทที่ 2 ขอ มูลท่ัวไปของสมนุ ไพรเปาหมาย ขอ มูลท่ัวไปของสมนุ ไพรเปาหมายประกอบดวย ชอื่ วทิ ยาศาสตร ช่ืออืน่ ๆ ลักษณะพืช สว น ท่ีใช และการใชป ระโยชนข องสมนุ ไพร ดงั นี้ 2.1 ปญ จขันธ ชอ่ื วิทยาศาสตร : Gynostemma pentaphyllum (Thunb.) Makino1-5 ชอื่ วงศ : Cucurbitaceae1-5 ชอื่ อนื่ ๆ : 5 ช่ือไทย : ชาสตูล เบญจขันธ ชื่อจีน : 6 เซียนเฉา (สมนุ ไพรอมตะ)7 เจยี วกูหลาน ชอ่ื ญปี่ ุน : อมาชาซรู ู (ชาหวานจากเถา)8 ชื่ออังกฤษ : Miracle grass (หญา มหัศจรรย), Southern ginseng (โสมภาคใต), 5-Leaf ginseng (โสมหา ใบ)6, Gynostemma, Penta tea9 รูปที่ 1 ปญ จขันธ [Gynostemma pentaphyllum (Thunb.) Makino] ลักษณะพชื : ปญจขนั ธ (Gynostemma pentaphyllum (Thunb.) Makino วงศ Cucurbitaceae) เปน ไมเถาลมลุก ลาํ ตน เลก็ เรยี วยาว ทขี่ อ มักมีมอื พัน (tendril) เปนเสนยาว สว นปลายแยก 2 แฉก

การพัฒนาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 11 ลําตนท่ีเลื้อยยาวแตกก่ิงแขนงได บริเวณขอของลําตนที่ทอดนอนไปตามดินจะออกรากได ใบเปนใบ ประกอบแบบฝา มอื ออกสลบั สว นมากมีใบยอย 5 ใบ แตบ างครั้งกพ็ บมีใบยอย 3 หรือ 7 ใบได กา นใบ ยาว 3-7 เซนติเมตร ใบยอยรูปไขหรือรูปรี ปลายและโคนใบแหลม ขอบใบหยกั หรอื เปน คลื่น ดอกเลก็ สีเหลอื งปนเขียว ดอกแยกเพศ กลบี เลย้ี งและกลบี ดอกเล็ก มอี ยา งละ 5 กลีบ ที่มีโคนกลบี ติดกนั ปลาย กลบี แหลม อับเรณู 5 อัน กา นยอดเกสรเพศเมีย 3 อัน ปลายแยกเปน 2 แฉก ผลคอ นขางกลม ขนาด 1-5 เสนผาศูนยก ลาง 4-7 มลิ ลเิ มตร ผลแกม ีสีดํา มเี มลด็ เลก็ มาก 1-3 เมลด็ ผวิ ขรุขระ รูปท่ี 2 ตน ปญจขันธท ี่ออกดอกตดิ ผล รปู ท่ี 3 ขนาดของเมล็ดปญจขนั ธ สวนท่ใี ช : ทัง้ ตน สวนเหนือดิน และใบ มีรสขม 5 หรือขมอมหวาน การใชประโยชน : ในประเทศไทย ยาพื้นบานของชาวเขาเผา ลาฮู (Lahu) ใชทง้ั ตนเปนยาพอกรักษาแผลรกั ษา 5 กระดูกและอาการปวดกระดกู ในประเทศจนี แพทยแผนจนี ใชส ว นเหนอื ดนิ หรือใบเปนยาแกอ กั เสบ แกไ อ ขบั เสมหะ และ 10 แกห ลอดลมอักเสบชนดิ เรือ้ รงั ชาชงปญจขันธใ ชบ ํารุงรางกาย แกอาการออนเพลีย ชวยใหเจริญอาหาร ชวยใหน อนหลับและเสรมิ ภูมิคมุ กัน ยาเมด็ ปญจขนั ธ (ประกอบดว ยสารสกดั กีปโ นไซดรวม 10 มก./ เมด็ ) ใชบํารงุ รา งกาย และใชเปน ยาเสริมการรกั ษาในผปู วยโรคหลอดเลือดหวั ใจอุดตนั โรคความดนั โลหติ สงู โรคมะเรง็ เปนตน นอกจากนีย้ งั มีผลิตภัณฑปญ จขนั ธใ นรูปแบบอ่ืน ๆ เชน ยาแคปซลู แขง็ แคปซลู นม่ิ ยาน้าํ ยาลูกกลอน เปน ตน โดยมีสรรพคุณเปน ยาตานอกั เสบ แกไอ ขบั เสมหะ และแกห ลอดลม 11-13 อักเสบชนดิ เรอื้ รงั ในประเทศญปี่ ุน แพทยพ ้ืนบานใชป ญ จขนั ธเ ปน ยาขบั ปส สาวะ ลดไข แกอกั เสบและบาํ รงุ 14-15 กําลัง นอกจากนี้ยังมีการนาํ ปญจขันธมาเตรียมเปนผลิตภัณฑสุขภาพตาง ๆ เชน เครื่องด่ืม

12 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก สมนุ ไพร ผลิตภณั ฑแกผมหงอก ผลิตภณั ฑดบั กล่ินกาย อาหารเสรมิ สุขภาพ สารปรงุ แตง ในอาหาร 16-23 เสริมสขุ ภาพ เปน ตน 2.2 โกฐจฬุ าลําพา สมนุ ไพรทม่ี ีชอื่ โกฐจุฬาลาํ พาในบานเรามหี ลายชนิด มชี ่ือวทิ ยาศาสตรแ ตกตางกนั คือ Artemisia annua L., A. vulgaris L.var. indica Maxim., A. pallens Wall.ex Besser, A. indica Willd. การผลิตวตั ถุดิบโกฐจุฬาลาํ พาตามแนวทางเกษตรดที ่ีเหมาะสม ไดค ัดเลือกชนดิ Artemisia annua L.24-29 ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Artemisia annua L.24-29 ชื่อวงศ : Compositae (Asteraceae)24-29 ชือ่ อืน่ ๆ : 24-29 ชื่อไทย : โกฐจฬุ าลาํ พา ชื่อจีน : ชงิ เฮา (จีนกลาง) 29 แชเฮา (จนี แตจิ๋ว) ลักษณะพืช : โกฐจุฬาลาํ พา [Artemisia annua L. วงศ Compositae (Asteraceae)] เปนไมล ม ลุก อายุปเ ดียว สงู 0.7-2 เมตร แตกกิง่ มาก ทั้งตน มีกลิ่นแรง มีขนประปราย หลุดรว งงาย ใบเปนใบ ประกอบแบบขนนก เรยี งสลับ ชอดอกแบบชอแยกแขนง ชอยอ ยแบบชอกระจกุ แนน รปู กลม มจี าํ นวน มาก สีเหลอื งถงึ สเี หลืองเขม กา นชอยอยสนั้ ดอกยอยตรงกลางเปนดอกสมบูรณเพศ ผลแบบผลแหง เมลด็ ลอนรปู ไขแ กมรี ยาวประมาณ 0.5 25,27,29 เซนติเมตร สว นท่ีใช : 26,29 สวนเหนอื ดิน การใชประโยชน : * 26,29 ในประเทศไทย แพทยแ ผนไทยใชแกไ ขเ จรยี ง ไขเพ่ือเสมหะ แกห ดื แกไอ 26,29 ในประเทศจนี แพทยแ ผนจีนใชสว นเหนือดนิ แกโ รคตดิ เช้ือ และโรคมาลาเรีย 2.3 โกฐสอ สมุนไพรโกฐสอทีท่ างฝายจีนจะมอบใหกระทรวงสาธารณสุขมาทดลองปลูกในประเทศไทยมี 3 ชนิด ซ่ึงมีช่ือวิทยาศาสตรแตกตางกัน คือ Angelica dahurica (Fisch. ex Hoffm.) Benth.et * ไขเจรียง หมายถึง ไขจับวันเวนวัน เปนไขจับสั่นประเภทหน่ึง

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 13 Hook. f., A. dahurica (Fisch.ex Hoffm.) Benth. et Hook. f. var. formosan (Boiss.) Shan et Yuan และ A. anomala Lallem24,29,30,31 รายละเอียดโดยสงั เขปของสมนุ ไพรดังกลา ว ดงั นี้ ช่ือวิทยาศาสตร : 1. Angelica dahurica (Fisch. ex Hoffm.) Benth.et Hook.f.24,30 2. A. dahurica (Fisch. ex Hoffm.) Benth. et Hook.f. var. formosan (Boiss.) Shan et Yuan30,31 3. A. anomala Lallem31 ชือ่ วงศ : Apiaceae (Umbelliferae)24,30,31 ช่ืออื่น ๆ : 24,29 ชื่อไทย : โกฐสอ ชอ่ื จีน : ไปจ อ่ื (จีนกลาง) แปะจี้ 24,29 (จนี แตจ ว๋ิ ) ลักษณะพชื : 1. Angelica dahurica (Fisch. ex Hoffm.) Benth.et Hook.f. เปน ไมยืนตน ลําตน ต้ัง ตรง สูงประมาณ 1-2 เมตร สวนรากอวบ เนอ้ื แข็ง รูปกรวยยาว ลําตน มีลกั ษณะหยาบ ตรงกลางกลวง 4 ใบประกอบแบบขนนก โคนกานใบมสี มี วง รังไขและผลเกลย้ี ง ตองการปุยนอ ย ใหผ ลผลิตคอ นขา งสูง 29,31 มถี น่ิ กาํ เนดิ ในมณฑลเจอเจียง (เมืองหางโจว) สามารถปลกู ไดในมณฑลเสฉวน 2. A. dahurica (Fisch. ex Hoffm.) Benth. et Hook.f. var. formosan (Boiss.) Shan et Yuan เปนไมยนื ตน ลาํ ตนต้งั ตรง สงู ประมาณ 1-1.5 เมตร สว นรากอวบ ปลายรากคอนขา ง เล็ก เนอื้ แขง็ รปู กรวยยาว ใบประกอบแบบขนนก โคนกา นใบสมี วง รังไขแ ละผลมขี นนมุ ตอ งการปยุ นอ ย 3-4 29,32 ใหผลผลิตคอ นขางสงู มีถนิ่ กาํ เนดิ ในมณฑลเหอหนาน (เมืองฉางเกอ ) 3. A. anomala Lallem เปน ไมยืนตน ตนคอ นขางเต้ยี ปลายรากคอนขางใหญ เนอื้ แขง็ โคน กา นใบสีเขยี ว ใบคอ นขา งกระจดั กระจาย ตน ออ นคอนขางเห่ียวเฉา ตองการปยุ มาก ใหผ ลผลติ คอนขางตาํ่ 29,31 มถี ่ินกําเนิดในมณฑลเสฉวน (เมอื งสุยหนงิ ) สวนทใ่ี ช : 29-32 ราก การใชป ระโยชน : 33 ในประเทศไทย แพทยแ ผนไทยใชแกไข แกห ดื แกไอ ทําใหห ัวใจชมุ ชืน่ ในประเทศจีน แพทยแผนจนี ใชแกป วดศีรษะ (โดยเฉพาะอาการปวดศีรษะดานหนา ) แกปวด 29,30 ฟน ลดอาการคดั จมูกจากไขห วดั หรอื โรคโพรงอากาศอักเสบ ขับลม แกม ตุ กดิ พษิ แผลฝห นองบวม

14 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก ท้งั ตน ใบ ดอก กิ่งและดอก รูปท่ี 4 โกฐจุฬาลาํ พา (Artemisia annua L.) รูปที่ 5 โกฐสอ (Angelica anomala Lallem) รูปท่ี 6 โกฐสอ [A. dahurica (Fisch.ex Hoffm.) Benth.et Hook.f.]

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 15 2.4 โกฐเขมา ชอื่ วิทยาศาสตร : Atractylodes lancea (Thunb.) DC.25,27,29,30,33 ชื่อวงศ : Asteraceae (Compositae)25,27,29,30,33 ชอื่ อื่น ๆ : 25,27,33 ช่อื ไทย : โกฐเขมา โกฐหอม ช่อื จนี : ชางจู (จนี กลาง) ชังตุก 29,30 (จีนแตจ วิ๋ ) ลกั ษณะพืช : โกฐเขมาเปน ไมลม ลุกอายุหลายป สูงประมาณ 30-80 เซนติเมตร เหงา ทอดนอนหรอื ต้ังขนึ้ รปู รา งเปนปุมปา คอนขา งกลม โตบา งเลก็ บาง ขนาดประมาณฝกกระจบั เปลอื กนอกคลายผวิ มะกรูด มี กล่ินหอม มีรากพเิ ศษขนาดเทา ๆ กันจาํ นวนมาก ลําตน ข้นึ เดยี่ วหรอื เปนกระจุก ไมแ ตกกง่ิ หรอื แตกกง่ิ เฉพาะตอนบน ใบเปน ใบเด่ียว เรียงเวยี น แผน ใบบางคลายกระดาษ มีหลายรูปแบบ ขอบมีขนครุยหรอื หยกั ซี่ฟน ใบใกลโ คนตน รปู ไข กวา ง 5-8 เซนตเิ มตร ยาว 8-12 เซนตเิ มตร ใบบริเวณกลางตน รูปไข กลบั รปู ไขกลับแกมรี รปู รีแคบ หรือรปู ใบหอกกลบั ขอบเรยี บหรือหยักเปนรูปสามเหลี่ยมปลายแหลม 1-2 แฉกใกลโ คนใบ ใบบริเวณปลายตนอาจมีขอบหยักแหลม 1-2 แฉก ชอ ดอกแบบชอกระจกุ แนน มี 1 ถึงหลายชอ ออกทีป่ ลายกงิ่ ดา นบนของฐานดอกรวมแบน ดอกสีขาว เปน ดอกสมบรู ณเพศหรอื ดอก 25,27,29 เพศเมยี ท่มี ีเกสรเพศผลู ดรปู ผลแบบผลแหง เมล็ดลอน รูปไขกลับ รูปที่ 7 โกฐเขมา [Atractylodes lancea (Thunb.) DC.]

16 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก สวนทีใ่ ช : 25,27,29,30,33 เหงา การใชป ระโยชน : ในประเทศไทย แพทยแ ผนไทยใชเ ปนยาบาํ รุงธาตุ ใชแกโ รคเขา ขอ แกโรคในปาก เปนยา เจริญอาหาร ยาขบั ปส สาวะ แกโ รคในปากในคอ ระงับอาการหอบ แกห วัด คัดจมูก แกไข แกเ หงื่อออก 25,27,33 มาก และแกไขรากสาดเร้อื รงั ในประเทศจนี แพทยแ ผนจนี ใชแ กจ กุ เสียด อาเจียน เบอ่ื อาหาร ทอ งเสีย ปวดขอ และ 29,30 กลามเนือ้ ปวดศีรษะ ปวดเมอื่ ยตวั บรรเทาอาการไขหวดั และตาบอดตอนกลางคนื 2.5 โกฐเชียง ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Angelica sinensis (Oliv.) Diels.24,25,27,30 ชอ่ื วงศ : Apiaceae (Umbelliferae)24,25,27,30 ชื่ออ่ืน ๆ : 24,25,27,29 ชอ่ื ไทย : โกฐเชียง ชื่อจีน : กยุ เหวย (จีนกลาง) ตังกยุ บวย 27,29 (จีนแตจิ๋ว) ลักษณะพืช : โกฐเชียงเปน ไมย ืนตน ลําตนต้ังตรง สงู ประมาณ 4-6 ฟุต หรือมากกวานน้ั รากอวบ หนา รูป ทรงกระบอก แยกเปนรากแขนงหลายราก ลําตน สีเขียวแกมมว ง มีรอ งตามยาว แตกกิ่งแขนงตอนบน ใบหยกั ลึกแบบขนนก 2-3 ชัน้ รปู ไข แฉกใบมกี านเห็นไดช ัดเจน โคนแผเปนครีบแคบ ๆ สีเขียวอมมวง ชอ ดอกแบบชอ ซร่ี มเชงิ ประกอบ ออกตามปลายกงิ่ หรอื ซอกใบ มชี อ ยอ ยขนาดไมเ ทา กัน 10-30 ชอ ดอกสขี าวหรือแดงอมมวง กา นดอกเรียว ยาว 1-3 เซนติเมตร (เมื่อเปน ผล) กลีบดอก 5 กลีบ รูปไข กลบั ปลายเวา ตน้ื ผลแบบผลแหง แยก รปู รี รปู ไข รูปไขก ลบั หรือเกือบกลม กวาง 3-4 มิลลิเมตร ยาว 25,27,29,34 4-6 มลิ ลิเมตร สนั ดา นลางหนาแคบ ดานขา งมีปก อาจมีหรอื ไมม ที อ นาํ้ มันตามรอ ง สวนทใ่ี ช : สว นท่ีใชทาํ ยาแบง เปน 4 สว น คือ 27,29,30 - สวนหัว (สว นเหงา อวบสนั้ ทอ่ี ยตู อนบนสดุ ) เรียก กยุ โถว หรอื กุยทา ว (ยาจนี ) 27,29,30 - สว นตวั (สว นรากแกว หลัก) เรยี ก กยุ เซิน หรอื กยุ ซงิ (ยาจนี ) - สว นหาง (สวนรากแขนงยอ ย) เรยี ก โกฐเชียง (ยาไทย) กยุ เหวย หรอื กุยบว ย (ยา 27,29,30 จีน)

การพัฒนาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 17 27,29,30 - ทง้ั ราก (ทุกสวน) เรยี ก ตงั กุย (ยาจีน) การใชป ระโยชน : ในประเทศไทย แพทยแ ผนไทยใชส วนรากแขนงยอ ยเปนยาแกไข แกส ะอกึ แกเสยี ดแทงราว 25,27,29 ขา ง ในประเทศจีน แพทยแ ผนจีนใชสว นหัวและตวั เปน ยาบาํ รงุ เลือด สวนหาง (โกฐเชียง) ใชเ ปน ยาชวยใหการไหลเวียนของเลอื ดไมต ดิ ขัด และทงั้ รากใชบ ํารงุ เลือด ทาํ ใหเ ลือดไหลเวยี นดี แพทยแ ผนจีนนยิ มใชใ นตํารับยาเก่ียวกบั โรคทางนรีเวช เชน ใชเปนยาขับระดู แกรกตขี ้ึน ขบั รก 29,30 และแกไ ขใ นเรือนไฟ ยาเกีย่ วกบั อาการเลือดออกทุกชนดิ แกห วดั แกท อ งขน้ึ ทอ งเฟอ ตกมูกเลือด 2.6 โกฐหวั บัว ชอ่ื วิทยาศาสตร : Ligusticum chuanxiong Hort.25,27,29,30,33,34 ชอื่ วงศ : Apiaceae (Umbelliferae)25,27,29,30,33,34 ช่อื อ่ืน ๆ : 25,27,33 ช่อื ไทย : โกฐหัวบวั ชอื่ จีน : ชวนซวอง (จีนกลาง) ชวงเกยี ง 29,30 (จีนแตจ ๋ิว) ลกั ษณะพชื : โกฐเชียงเปนไมลม ลุกอายุหลายป ลาํ ตนตง้ั ตรง สงู ประมาณ 30-80 เซนติเมตร เหงาคอ นขาง กลม ผิวเปนปมุ ปม มีขอ ปองและปลองสัน้ ใบเปนใบประกอบแบบขนนกสามช้นั เรยี งเวียน แฉกสดุ ทาย รปู ไขห รอื รปู ไขแ กมรูปขอบขนาน หยักลึกสุดแบบขนนก ใบทอี่ ยใู กลโ คนตนรูปไขแ กมรปู สามเหลี่ยม กวา งไดถึง 15 เซนติเมตร ยาวไดถึง 20 เซนติเมตร กา นใบยาวไดถงึ 20 เซนตเิ มตร โคนกานแผเ ปน 25,27,29,30,33,34 กาบ ไมพ บดอก สวนที่ใช : 25,27,29,30,33 เหงา การใชประโยชน : ในประเทศไทย แพทยแผนไทยใชแ กล มในกองริดสีดวง และกระจายลมทัง้ ปวง ยาไทยมกั ไม 25,27,29 ใชโ กฐหวั บัวเด่ยี ว แตม กั ใชรว มกับตัวยาอื่นในตาํ รับยา ในประเทศจีน แพทยแผนจีนใชแกความผดิ ปกตขิ องระดู เชน อาการปวดระดู ภาวะขาดระดู 29,30 นอกจากน้ยี ังใชแ กอาการปวดตา ง ๆ เชน แกปวดหวั แกป วดขอ เปน ตน

18 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก รปู ท่ี 8 โกฐเชยี ง [Angelica sinensis (Oliv.) Diels.] รปู ที่ 9 โกฐหวั บวั (Ligusticum chuanxiong Hort.) 2.7 ชะเอมเทศ ชะเอมเทศมีชือ่ วทิ ยาศาสตรวา Glycyrrhiza uralensis Fischer หรือ G. inflata Bat. หรือ G. glabra L. วงศ Fabaceae (Leguminosae-Papillionoideae)29,30,33,35-39 ชะเอมเทศท่ี ทางฝายจนี จะมอบใหก ระทรวงสาธารณสขุ มาทดลองปลูกในประเทศไทย คอื ชนดิ Glycyrrhiza uralensis Fischer ชื่อวิทยาศาสตร : Glycyrrhiza uralensis Fischer29,30,33,35-39 ช่อื วงศ : Fabaceae (Leguminosae-Papillionoideae)29,30,33,35-39 ช่อื อื่น ๆ : 33,35,36 ชอื่ ไทย : ชะเอมเทศ ชะเอมจีน ชะเอมขาไก 29,30 ชื่อจีน : กันเฉา (จนี กลาง) กาํ เชา ชอ่ื อังกฤษ : Chinese Licorice29 (จนี แตจว๋ิ )

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 19 รปู ท่ี 10 ชะเอมเทศ (Glycyrrhiza uralensis Fischer) รูปท่ี11 อบเชยจนี (Cinnamomum cassia Presl.) ลักษณะพชื : ชะเอมเทศชนิด Glycyrrhiza uralensis Fischer เปนไมล ม ลุกอายหุ ลายป สงู 30-120 เซนตเิ มตร ลาํ ตน คอนขางตรง แตกกงิ่ มาก รากและเหงาแขง็ ผวิ มขี นแข็งสขี าวหรอื สนี าํ้ ตาลและจดุ ตอ ม โปรง แสงกระจายอยหู นาแนน ใบเปนใบประกอบแบบขนนกปลายคี่ ยาว 5-20 เซนติเมตร ออกสลบั กนั มี ใบยอ ย 5-17 ใบ กา นใบยอ ยสน้ั มาก ตวั ใบรปู ไข รูปไขย าว หรอื รปู เกือบกลม กวา ง 0.8-3 เซนติเมตร ยาว 1.5-5 เซนตเิ มตร ปลายมนและมีหนามแข็ง โคนโคง กวา ง ขอบเรยี บหรอื เปนคลน่ื เล็กนอ ย แผน ใบมี ขนนุม และจดุ ตอมโปรง แสงกระจายอยูหนาแนน ชอดอกแบบชอกระจะ ออกตามซอกใบ ตง้ั ขึน้ มดี อกยอ ย มาก ดอกมกี ลีบเลย้ี งเชอ่ื มติดกนั เปน รปู ระฆังหงาย ปลายจกั เปนซี่ฟน 5 ซี่ กลบี ดอกมี 5 กลบี ยาว 1-2.4 เซนติเมตร สมี ว ง สขี าว หรือสีเหลอื ง รงั ไขมตี อ มหนาแนน ผลเปน ฝก โคง รปู เคยี ว หรอื มว นเปน วง เมล็ด รปู ไตหรอื รปู กลม มี 3-11 เมล็ด สเี ขยี วเขม 29,30,36-39 เรยี บ

20 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก สวนทใ่ี ช : 29,30,33,35-39 รากและเหงา การใชป ระโยชน : ในประเทศไทย แพทยแ ผนไทยใชข ับเลือดเนา บํารุงหวั ใจใหช มุ ช่นื แกก ําเดา แกไอ ทําใหชุม 29,33,37-39 คอ ใชส าํ หรับปรงุ แตง รสยาใหร บั ประทานงาย เปนยาระบายออน ๆ ในประเทศจีน แพทยแผนจีนใชปองกนั และรกั ษาแผลในกระเพาะอาหาร ชวยยอ ยอาหาร แก 29,30 ไอ ทําใหชุมคอ แกอาการใจสั่น แกลมชกั ในอตุ สาหกรรมอาหาร ใชผสมในหมากฝรง่ั ในลกู กวาด ใสล งในเบียรทาํ ใหเ บียรมีสใี สและมี 37 ฟองมากข้นึ ทาํ ใหร สกลมกลอม 2.8 อบเชยจนี ชือ่ วิทยาศาสตร : Cinnamomum cassia Presl.29,30,32 ช่ือวงศ : Lauraceae29,30,32 ช่อื อ่นื ๆ : 29 ช่อื ไทย : อบเชยจีน ชือ่ จีน : โรวกุย (จนี กลาง) เนก็ กยุ 29,30,32 (จีนแตจวิ๋ ) ลกั ษณะพชื : อบเชยจีนเปนไมยนื ตน สีเขียวตลอดป สูงประมาณ 10-15 เมตร ผวิ เปลือกตนสีน้ําตาลเทา เนื้อในสีนํ้าตาลแดง หนาประมาณ 1.3 เซนติเมตร ท้ังเปลอื กตน และใบมีกล่นิ หอมเฉพาะตัว ใบเดี่ยว หนา ยาว 8-16 เซนติเมตร กวา ง 4-5 เซนติเมตร ดอกเล็ก เปนดอกสมบูรณเพศ ผลสีมว งดํา ยาว 31 ประมาณ 1 เซนตเิ มตร กวา ง 0.9 เซนติเมตร ภายในมีเมล็ดเดยี ว เมล็ดรปู ยาวรี สีมวง สว นทีใ่ ช : 29,30,32 เปลือกตน การใชประโยชน : ในประเทศจีน แพทยแ ผนจนี ใชเปน ยาบาํ รงุ ธาตุ แกปวดทอ ง ขบั ลม บํารุงหัวใจ แก 29,31 ประจําเดือนมาไมเ ปนปกติ อวยั วะเพศไมแ ข็งตวั ปสสาวะบอยตอนกลางคนื กลนั้ ปสสาวะไมอ ยู

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 21 เอกสารอางองิ 1. Wu CY, Chen SK. A study on the genus Gynostemma Bl. (Cucurbitaceae) from China. Acta Phytotaxonomica Sinica. 1983; 21(4):355-69 (in Chinese) 2. Merrill ED. An enumeration of Philippines flowering plants. Vol.3. Bureau of Sciences, Manila. 1923: p. 586. 3. Ridley HN. Cucurbitaceae. Flora of Malay Peninsula. 1967; 1:851. 4. Backer CA, Bakhuizen van den Brick RC. Cucurbitaceae. Flora of Java. 1963; 1:292-306. 5. จารยี  บนั สิทธิ.์ พฤกษศาสตรข องปญจขนั ธแ ละการใชประโยชนพื้นบาน...สูการวจิ ยั พัฒนา. ใน ปราณี ชวลติ ธํารง, บรรณาธิการ. สมนุ ไพรนา รู (2): ปญจขนั ธ, พิมพคร้ังท่ี 1. กรงุ เทพฯ: โรงพิมพก รมการศาสนา. 2548. หนา 1-11. 6. Huang KC. Pharmacology of Chinese Herbs. 2nd Ed., U.S.A.: CRC Press. 1999: p.49. 7. Suntory Co., Ltd., Kawaguchi K, Inoe F, Takemoto T. Preparation of beverages containing Gynostemma extract and ascorbic. Jpn. Kokai Tokkyo Koho JP60 196, 175[85 196, 176] (Cl. A23L2/38). 04 Oct. 1985, Appl. 84/51, 025. 19 Mar. 1984 (in Japanese). 8. Junichi T, Terukai I, Takashi K, Yuji S, Yuji I. A new platelet aggregation factor from Gynostemma pentaphyllum Makino. Chem Pharm Bull. 1985; 33(12): 5568-71. 9. Marderosian AD. The review of natural products. U.S.A. 2001: p. 312-4. 10. Jiang-Xu New Medical College. Jiao-Gu-Lan. Zhong-Yao-Da-Zhi-Dian. Shanghai: Sci.& Tech. 1979: p. 16-7 (in Chinese). 11. เย็นจิตร เตชะดํารงสิน, ธิดารตั น บุญรอด, จารยี  บันสทิ ธิ์, วารุณี จริ วฒั นาพงศ, ประไพ วงศสนิ คงมนั่ , ดวงเพ็ญ ปทมดิลก, จิรานชุ มิง่ เมอื ง. คุณภาพทางเคมีของปญ จขันธ. ใน ปราณี ชวลิตธาํ รง, บรรณาธิการ. สมนุ ไพรนารู (2): ปญจขันธ, พมิ พครั้งท่ี 1. กรงุ เทพฯ: โรงพิมพก รมการศาสนา. 2548. หนา 45-82. 12. เยน็ จิตร เตชะดาํ รงสิน, จารีย บันสิทธ์ิ, ธิดารัตน บุญรอด และคณะ. การศึกษาคุณภาพของสมนุ ไพรปญ จขนั ธ. สถาบันวิจยั สมุนไพร กรมวิทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสุข, นนทบรุ ี. 2543. 21 หนา . 13. Lim JM, Lin CC, Chiu HF, Yang JJ, Lee SG. Evaluation of anti-inflammatory and liver protect effects of Anoectochilus formosanus, Ganoderma lucidum and Gynostemma pentaphyllum in rats. Am J Chin Med. 1993; 21(1): 59-69. 14. กลั ยา อนุลกั ขณาปกรณ. การศึกษาสรรพคุณและความปลอดภยั . ใน ปราณี ชวลิตธํารง, บรรณาธิการ. สมุนไพรนา รู (2): ปญจขนั ธ, พมิ พค ร้ังท่ี 1. กรงุ เทพฯ: โรงพิมพกรมการศาสนา. 2548. หนา 13-31. 15. Rohto Pharmaceutical Co., Ltd., Takemoto T. Gynostemma pentaphyllum extract for the control of gray hair. Jpn. Kokai Tokkyo Koho, JP 58 99, 417 [83 99, 417] (Cl. A61K35/78), 13 Jun 1983, Appl. 81/198, 229, 08 Dec 1981; 5 pp. 16. Arichi S, et al. Saponins of Gynostemma pentaphyllum as tonics. Jpn. Kokai Tokkyo Koho, JP 60, 105,626 [85, 105,626] (Cl. A61K35/78), 11 June 1985, Appl. 84/183,969,03 Sep 1984; 5 pp. 17. Yakuhin ), Kenkyusho KK. Ginseng saponin-like plant extracts as health food additives. Jpn. Kokai Tokkyo Koho, JP 60 09,454 [85 09,454] (Cl. A23L1/03), 18 Jan 1985, Appl. 83/116, 229, 08 Dec 1981; 5 pp.

22 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก 18. Sato K. Honey containing Gynostemma pentaphyllum components. Jpn. Kokai Tokkyo Koho, JP 61, 92,542 [86,92,542] (Cl. A231 1/076), 10 May 1986, Appl. 84/215,376, 15 Oct 1984; 1 pp. 19. Juchi S. Preparation of a tea-like beverage containing Gynostemma pentaphyllum saponins. Jpn. Kokai Tokkyo Koho, JP 61 104,272 [86 104, 772] (Cl. A23L2/38), 23 May 1986, Appl. 84/226, 194, 27 Oct 1984; 8 pp. 20. Yochi S. Saponin-containing alcoholic beverages as health drink. Jpn. Kokai Tokkyo Koho, JP 61 166,390 [86 166,390] (Cl. C12G3/04), 28 Jul 1986, Appl. 85/4,338, 14 Jan 1984; 5 pp. 21. Akimi K. Health food containing Luffa cylindrical and Gynostemma pentaphyllum saponins. Jpn. Kokai Tokkyo Koho, JP 61 265,065 [86 265,065] (Cl.A23L1/212), 22 Nov 1986, Appl. 85/108, 549, 20 May 1985; 4 pp. 22. Yakuhin O, Kenkyusho KK. Rice vinegar containing saponins as a health food supplement. Jpn. Kokai Tokkyo Koho, JP 60 37,960 [85 37,960] (Cl. A23L2/38), 27 Feb 1985, Appl. 83/145, 842, 10 Aug 1983; 5 pp. 23. Yakuhin O, Kenkyusho KK. Saponins from Gynostemma pentaphyllum as health food supplements. Jpn. Kokai Tokkyo Koho, JP 60 43,358 [85 43,358] (Cl. A23L1/29), 07 Mar 1985, Appl. 83/151,994, 19 Aug 1983; 4 pp. 24. เตม็ สมิตนิ นั ทน. ช่ือพรรณไมแ หง ประเทศไทย พิมพครั้งท่ี 2 (ฉบับแกไ ขเพิม่ เติม). สวนพฤกษศาสตรปา ไม สาํ นกั วิชาการปาไม กรมปา ไม. กรุงเทพฯ: บรษิ ทั ประชาชน จํากัด. 2544. หนา 36, 55. 25. ราชบัณฑิตยสถาน. อนุกรมวิธานพืช อกั ษร ก ฉบับราชบัณฑิตยสถาน. พมิ พครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : หจก. อรุณการพมิ พ. 2546. หนา 417-20, 426, 438-40. 26. สถาบนั การแพทยไทย-จนี เอเชียตะวันออกเฉยี งใต กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก กระทรวงสาธารณสุข. การผลิตวัตถดุ ิบสมุนไพรโกฐจฬุ าลาํ พา/ชิงเฮา. 2548. หนา 1-12. 27. ชยันต พิเชียรสุนทร, วิเชียร จีรวงศ. คูมือเภสัชกรรมไทย เลม 5 คณาเภสัช. พิมพคร้ังท่ี 2. กรุงเทพฯ: สาํ นักพิมพอมรินทร. 2547. หนา 78-82, 89-99. 28. ชยันต พิเชียรสุนทร, แมนมาส ชวลิต, วิเชียร จีรวงศ. คําอธิบายตําราพระโอสถพระนารายณ ฉบับเฉลิมพระเกียรติ 72 พรรษา มหาราชา 5 ธันวาคม พทุ ธศกั ราช 2542. พิมพค รั้งท่ี 2. กรุงเทพฯ: สํานักพมิ พอ มรนิ ทรแ ละมลู นธิ ิภูมปิ ญ ญา. 2548. หนา 240-3. 29. เยน็ จติ ร เตชะดํารงสิน. ขอมูลสําคญั ของสมนุ ไพรเปาหมาย. กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลือก กระทรวง สาธารณสุข. เอกสารประกอบการประชุมเชงิ ปฏิบัติการเรอื่ ง “การพัฒนาวตั ถดุ บิ และการปลูกสมนุ ไพรจีนในทอ งถ่นิ ” ระหวางวันท่ี 31 มกราคม - 1 กมุ ภาพนั ธ 2547 ณ อุทยานแหงชาติเขาใหญ จังหวดั นครราชสมี า. 30. The State Pharmacopoeia Commission of P.R.China. Pharmacopoeia of the People’s Republic of China. English Edition. 2000. p. 30-1, 156-8, 210-4. 31. Lin JY, Li Y. Cultivation Technique of Medicinal Plants. Beijing: China Foresty Publishing House. 1999. 73-9, 323-9 (in Chinese).

การพัฒนาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 23 32. Ren RA, Chen RH. Identification of Chinese Herbal Medicine. Shanghai: Shanghai Sci. & Tech. Publishing House. 1986. p. 129-32, 291-4 (in Chinese). 33. เสงี่ยม พงษบุญรอด. ไมเทศ-เมอื งไทย. กรงุ เทพฯ : เกษมบรรณกิจ. 2514. หนา 74-5,186 34. Flora of China Editorial Committee, eds. Flora of China. Vol. XIIII (Apiaceae through Ericaceae). Beijing: Chemical Industry Press. 2005. p. 168-9 35. ชยันต พิเชยี รสุนทร, แมนมาส ชวลิต, วิเชียร จีรวงศ. คําอธิบายตาํ ราพระโอสถพระนารายณ ฉบับเฉลิมพระเกียรติ 72 พรรษา มหาราชา 5 ธันวาคม 2542. พมิ พครง้ั ที่ 2. กรุงเทพฯ : สํานักพิมพอมรินทรแ ละมลู นธิ ิภูมิปญ ญา. 2548. หนา 339-40. 36. นันทวนั บุญยะประภัศร, อรนุช โชคชัยเจริญพร. บรรณาธิการ. สมุนไพรไมพื้นบาน (1). คณะเภสัชศาสตร มหาวิทยาลัยมหิดล. กรงุ เทพฯ : บริษัท ประชาชน จาํ กดั . 2540 หนา 762-71. 37. พเยาว เหมอื นวงษญาต.ิ ตาํ ราวทิ ยาศาสตรส มุนไพร. กรุงเทพฯ : สํานักพิมพ บริษทั เมดคิ ัล มีเดีย จาํ กัด. 2529. หนา 61-2. 38. Albert YL. Encyclopedia of Common Natural Ingredients: Used in Food, Drug and Cosmetics. U.S.A.: Wiley-Interscience Publication. 1980. p. 220-3. 39 ชยั โย ชัยชาญทพิ ยุทธ และคณะ. สมนุ ไพร อันดบั ที่ 03: โครงการศกึ ษาวจิ ัยสมุนไพร. กรุงเทพฯ : จฬุ าลงกรณม หาวทิ ยาลัย. 2527. หนา 28-48.

24 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก บทที่ 3 ความเปนไปไดใ นการปลกู สมนุ ไพรจนี ในประเทศไทย ประเทศไทยมีความหลากหลายทางชวี ภาพ มีสภาพภมู ิประเทศและภมู ิอากาศคลายคลึงกับเขต ภาคตะวันตกเฉียงใตและภาคใตของสาธารณรัฐประชาชนจีน จงึ มพี รรณไมหลายชนดิ ที่คลา ยคลึงกัน พชื ที่เกิดข้ึนเองตามธรรมชาติ เจริญงอกงามจนเกิดเปนปาไมข้ึนน้ัน ตองอาศัยปจจัยท่ีสาํ คัญหลายอยาง ไดแก ดิน น้ํา อากาศ แสงสวาง อุณหภูมิ พืชตองการปจจัยเหลาน้ีมาก จะขาดอยางใดอยางหนึ่งไมได ไมเ ชนน้ันพชื จะไมเจริญงอกงามเทาทค่ี วร ดงั น้ันในกรณีท่ีจะนําสมุนไพรจีนมาปลูกในประเทศไทยน้นั จึง จาํ เปนตองทราบขอมูลพ้ืนฐานและขอจํากัดเฉพาะของสมุนไพรชนิดนั้น ๆ ในแหลงปลูกในสาธารณรัฐ ประชาชนจีนกอน แลวจึงมาพิจารณาพื้นที่ในประเทศไทยที่มีสภาพภูมิอากาศและภูมิประเทศใกลเคียง มากท่สี ุด เพอ่ื การทดลองปลูกตอ ไป รูปท่ี 12 แผนทป่ี ระเทศไทยและประเทศสาธารณรัฐประชาชนจีน 1-3 สภาพภูมปิ ระเทศของสาธารณรฐั ประชาชนจนี ซงึ่ ไดช่อื วา เปนดนิ แดนแหง เทือกเขา มพี ื้นที่ สองในสามของประเทศมลี ักษณะเปนภูเขาและทรี่ าบสูง สภาพภมู ิประเทศมีลกั ษณะเดนอยางหน่ึงคอื เปน พ้ืนที่ขัน้ บันไดซงึ่ ลดหลั่นลงไปจากทิศตะวนั ออกเฉยี งเหนือสูท ิศตะวนั ออกและทศิ ตะวนั ออกเฉยี งใต พ้นื ท่ี ขั้นบนั ไดทสี่ งู ทีส่ ุดอยทู ่ีราบสงู ทเิ บต-ชิงไห (Tibet-Qinghai) ซึง่ สงู 13,120 ฟุต (4,000 เมตร) ท่ีราบ

การพัฒนาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 25 สงู นีเ้ ปน ท่ตี ัง้ ของเขตแควนปกครองตนเองแหง ทิเบต มณฑลชิงไห และพนื้ ที่ทางทิศตะวันตกของมณฑล เสฉวน แมน ้ําสายสําคญั ๆ ของจนี และเอเชียอาคเนยล ว นมถี ่นิ กําเนิดจากทร่ี าบสูงแหง น้ี แมน ํ้าฮวงโห และแมนา้ํ แยงซีเกียงไหลไปทางทิศตะวันออก ในขณะท่ีแมนาํ้ ซางโปเจียงหรือแมน้ําพรหมบุตร แมนํา้ นูเจียงหรือแมน ้าํ สาละวิน และแมนาํ้ หลัน่ ฉางหรอื แมน ้ําโขงไหลไปทางทิศตะวนั ออกเฉยี งใตผ า นประเทศ เพ่อื นบา นของสาธารณรัฐประชาชนจีนหลายประเทศ พ้ืนที่ข้ันบันไดถัดมามีลกั ษณะเปน ทรี่ าบสูงใหญนอยที่สงู ไมสม่ําเสมอ คือประมาณ 3,280- 6.560 ฟุต (1,000-2,000 เมตร) พ้นื ทพ่ี าดตัวจากทิศเหนือสทู ศิ ใต ประกอบดวยลุม นํา้ ตารมิ ทรี่ าบสงู มองโกเลีย ทรี่ าบสูงดินเหลอื ง ลุมนาํ้ แดงแหง เสฉวน และทีร่ าบสงู ยูนนาน-กุย โจว พื้นที่ข้ันบันไดเขตที่ สามมีลักษณะเปน ท่ีราบตา่ํ และทีร่ าบลมุ อยทู างตอนปลายของแมน าํ้ สายใหญ ๆ หากมีความสงู 1,640 ฟุต (500 เมตร) จากระดบั นํา้ ทะเล ต้ังตนจากชายฝง ทางเหนือของสาธารณรัฐประชาชนจีนลงไปทางใต ประชากรมากกวา สองในสามของประเทศอาศัยอยใู นพื้นทน่ี ี้ ซ่ึงเปน ศนู ยกลางการเกษตรและอุตสาหกรรม ของประเทศ แมน ้ําท่ยี าวทส่ี ดุ ในสาธารณรฐั ประชาชนจนี และยาวเปน อนั ดับสามของโลกคือ แมน า้ํ ฉางเจียง (แมนํา้ แยงซเี กยี ง) ซ่ึงยาวถงึ 3,915 ไมล (6,300 กโิ ลเมตร) แมน ้ําสายน้แี บง อาณาจกั รกลางเปน ตอน เหนอื และตอนใต ซง่ึ กอใหเ กิดการแบงแยกที่มคี วามสําคญั มากในเชิงวฒั นธรรม น่ันคือ พื้นท่ที างตอน เหนอื สว นใหญใชเ ปน พนื้ ท่ีเพาะปลกู ธัญพชื และมนั เทศ ในขณะท่ีพืน้ ที่ทางตอนใตใชทาํ นาเสียเปน สวนใหญ ชาวจีนจําแนกประเภทของพื้นท่โี ดยดูจากสีของดิน ซึ่งแบงเปนดินดาํ บริเวณตะวันออกเฉียง เหนอื ดินขาวในทะเลทรายและทุงหญาสเตปป ดินเหลืองบริเวณตอนกลางของประเทศ ดินแดงทาง ตอนใตของแมนา้ํ แยงซีเกียง สวนดินบริเวณหนองบึงที่มีอยูมากทางตอนใตคือดินเขียวและดินนาํ้ เงิน สขี องดนิ เปนตัวบง ชี้ความสมบูรณข องดิน ดนิ ที่เหมาะแกก ารเพาะปลกู คือ ดินทางตอนใตแ ละตะวันออก ของประเทศ ในขณะท่ีดินทางตอนเหนือและตะวันตกเปนดินไมดี ซ่ึงเห็นไดจากสภาพที่เปนทะเลทราย ทุงหญาและที่ราบสูง จีนมีพื้นท่ีสามารถทําการเพาะปลูกและเปนปาเพียงรอยละ 40 เทานั้น 1-3 สภาพภมู ิอากาศของสาธารณรฐั ประชาชนจีน ประเทศสาธารณรัฐประชาชนจีนมีภมู ปิ ระเทศ ทกี่ วางใหญไ พศาล ยงั ผลใหสภาพภมู ิอากาศในแตล ะทองถ่ินแตกตางกนั เปน อยางมาก หมเู กาะทางภาค ตะวนั ออกเฉียงใตม ฤี ดูหนาวท่อี บอุน มผี ลไมเ มอื งรอ นตลอดท้ังป ในขณะทภี่ าคตะวันออกเฉยี งเหนือ กลับมีสภาพภูมิอากาศท่หี นาวยะเยอื กอันเนอื่ งมาจากนาํ้ คา งแขง็ ของไซบเี รีย แตท ี่เกาะไตห วนั มณฑล กวางตุง มณฑลยูนนานใต สามารถทาํ การเพาะปลกู ไดทุกฤดู

26 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก ประเทศสาธารณรฐั ประชาชนจีนพาดผา นเสนองศาละตจิ ดู ถงี 49 เสน ลกั ษณะที่เปน ข้ันบันได ที่ลาดลงมาจากท่รี าบสงู ทางตะวนั ตกไปสทู ่รี าบลมุ ทางตะวันออกและตะวันออกเฉยี งใตก ม็ อี ิทธพิ ลตอ สภาพ ภมู อิ ากาศ แตปจ จยั ที่มีอิทธพิ ลตอ สภาพภมู อิ ากาศมากทสี่ ุดคือท่ตี ้งั ของประเทศ ซึ่งอยทู ี่ชายขอบทวปี เอเชียและอยบู นชายฝงมหาสมทุ รแปซิฟคอนั กวางใหญ ในฤดหู นาว มวลอากาศเยน็ กอตวั ข้ึนบริเวณที่มี ความกดอากาศสงู ของทวีปเอเชยี และเคลอ่ื นตวั ลงทางใต ซ่งึ ทาํ ใหเ กิดสภาพอากาศท่ีหนาวและแหงแลง ในฤดหู นาวของจีน ผลกระทบจากปรากฏการณนคี้ ือ ปริมาณฝุนที่สงู มาก ซึง่ เกดิ จากการพัดพาเอาฝนุ ดิน เหลืองจากทะเลทรายโกบเี ขา มา หากฤดูรอ น อากาศมลี กั ษณะแบบสภาพภูมิอากาศชายฝง ลมมรสมุ ฤดู รอนนาํ ฝนเขา มาจากมหาสมุทรแปซิฟค ฤดฝู นนจี้ ะอยใู นชว งเดือนพฤษภาคมถึงเดอื นกนั ยายน โดยเริ่ม จากตอนใตขึน้ มา ภาคตะวนั ออกเฉียงเหนือของสาธารณรัฐประชาชนจีนและทางเหนอื ของมองโกเลยี มีฤดรู อนที่ ไมรอ นจัดและกนิ เวลาเพียงชว งสนั้ ๆ สว นฤดหู นาวยาวนานและเยอื กเยน็ ชว งเวลาท่ีทําการเพาะปลูกได มีเพียงสามถึงส่เี ดอื น ถัดออกไปทางตะวันตกคือเขตทะเลทรายมองโกเลียตอนในและมณฑลซินเจยี ง ซงึ่ มฤี ดรู อนท่ีรอนแลง และมีลมแรงมากเปนครัง้ คราว ฤดูหนาวเยน็ และแหง แลง บริเวณที่สูงทเิ บต-ชิงไหม ี ความสูงเฉล่ียประมาณ 13,120 ฟุต (4,000 เมตร) ฤดูหนาวมคี วามหนาวจดั สว นฤดรู อนสนั้ มากและ มอี ากาศอบอนุ ทางตอนกลางของประเทศ ฤดูรอ นมีอากาศรอนและมีปรมิ าณนํา้ ฝนมาก ชว งฝนตกหนกั ทาง เหนอื ของแมน ้าํ แยงซเี กียงคือ เดอื นกรกฎาคมและกันยายน ทร่ี าบตอนลา งของแมน ํา้ แยงซเี กียงมฤี ดู หนาวทีอ่ ากาศไมร ุนแรงเทา บริเวณท่ีราบดนิ เหลอื งทีเ่ ทือกเขาคินหลงิ ทาํ ใหส ามารถทาํ การเพาะปลูกไดป ละ 8-9 เดือน สวนบรเิ วณลมุ นาํ้ แดงในมณฑลเสฉวนมฤี ดูการเพาะปลกู ยาวนานถึง 11 เดอื นตอ ป 3.1 แหลง เขตกรรมของสมนุ ไพรเปา เหมายในสาธารณรัฐประชาชนจนี สมุนไพรจีนเปาหมายทีจ่ ะนํามาทดลองปลกู ในประเทศไทย ไดแก ปญ จขันธ (เจียวกหู ลาน) ชงิ เฮาชนดิ ที่ 1 (โกฐจุฬาลาํ พา) ชิงเฮาชนดิ ท่ี 2 โกฐสอ 3 ชนดิ โกฐเขมา โกฐเชียง โกฐหวั บวั ชะเอมเทศ และอบเชยจีน ซ่ึงสมุนไพรแตละชนิดมีแหลงผลิตท่ีขึ้นชื่อในสาธารณรัฐประชาชนจีนแตกตางกัน ดังนี้

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 27 3.1.1 ปญจขันธ ชื่อวทิ ยาศาสตร : Gynostemma pentaphyllum (Thunb.) Makino ช่อื วงศ : Cucurbitaceae ถน่ิ กาํ เนิด : ปญ จขันธเ จริญงอกงามในเขตมณฑลทางภาคใตของแมน้ําแยงซเี กยี งในสาธารณรฐั ประชาชน 3,4 จนี โดยเฉพาะทางภาคตะวนั ตกเฉียงใต ไดแ ก มณฑลเสฉวน กวางสี กวางตุง เปนตน ในประเทศไทยพบเกดิ ตามธรรมชาตทิ ีด่ อยอินทนนท ปจ จบุ ันมีการปลูกทจ่ี งั หวดั เชียงใหมบา ง 3 แตยงั ไมแพรห ลายนกั เพราะมีปญหาเร่ืองความแข็งแรงของตน พันธุ อกี ท้ังเปน พชื ลมลกุ และตายงา ย ขอ จาํ กดั เฉพาะของปญจขนั ธ : ปญ จขันธ เปนพชื ชอบที่รม อากาศชน้ื ไมชอบอากาศท่ีรอ นจดั และไมท นความแหงแลง เกิดเอง ตามปาธรรมชาติท่ีระดับความสูงจากนาํ้ ทะเล 300-3,200 เมตร สามารถเจริญเติบโตไดที่อุณหภูมิ 10-34 องศาเซลเซียส แตอณุ หภูมทิ เ่ี หมาะสมคอื 16-28 องศาเซลเซียส มีปรมิ าณแสงรอยละ 40-70 ความชน้ื สมั พัทธป ระมาณรอยละ 60-80 แตท เี่ หมาะสมท่ีสุดคอื มากกวา รอ ยละ 80 ชอบดนิ ทเี่ ปน กรด 5-7 ออน pH 5.5-6.5 เปนดินรวนปนทราย มีความอุดมสมบูรณและมีความช้ืน มีการระบายนํ้าไดดี พอเหมาะ หนา ดนิ ตอ งสามารถอมุ นํา้ ไดดี ปญ จขนั ธท ีป่ ลูกในแตละพ้นื ที่ทม่ี ีอุณหภูมติ างกันจะงอกไม พรอมกนั ในฤดแู ลง สว นเหนอื ดินจะเติบโตชา แตส ว นใตด นิ จะเติบโตเรว็ สามารถเจรญิ เติบโตไดตลอดป 4 ขยายพนั ธดุ ว ยการเพาะเมล็ด ปก ชาํ โดยใชทอ นพันธุจากลําตนหรือไหล 3.1.2 โกฐจุฬาลําพา ชื่อวิทยาศาสตร : 1. Artemisia annua L. 2. A. apiacea Hance ชื่อวงศ : Compositae (Asteraceae) ถ่ินกาํ เนดิ : โกฐจฬุ าลําพา ชนิด Artemisia annua L. พบเกิดไดท ่ัวไปในสาธารณรฐั ประชาชนจนี มีผูน าํ มาทดลองปลูกในประเทศไทย ทั้งทางภาคเหนือ และที่ปาเตาดํา (ในเขตอทุ ยานแหง ชาติไทรโยค อาํ เภอ 3,8 ไทรโยค จงั หวดั กาญจนบุร)ี โกฐจุฬาลาํ พา ชนิด A. apiacea Hance 3,8 มถี ิ่นกําเนิดในประเทศจีนและญ่ีปุน

28 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก ขอ จํากดั เฉพาะของโกฐจฬุ าลาํ พา : โกฐจุฬาลาํ พาเปนพชื ทช่ี อบอากาศอบอนุ ชอบแสงแดด ไมช อบนาํ้ ทวมและไมท นทร่ี ม ทบึ พบ เกิดเองตามปา ธรรมชาติท่รี ะดบั ความสูงจากน้าํ ทะเล 50-300 เมตร ขยายพนั ธุดวยเมล็ด ใชส วนเหนอื 9 ดินทํายา อายุการเก็บเก่ียวประมาณ 1-2 ป เฮยหลงเจียง จีห้ ลนิ เหลยี วหนิง มองโกเลยี ใน ชิงไห ซนั ตง สา นซี เหอหนนั เจียงซู เสฉวน หเู ปย เจอเจยี ง กุยโจว เจียงซี ยูนนาน กวางสี กวางตงุ รปู ท่ี13 แผนท่ีสาธารณรฐั ประชาชนจนี แบง ตามมณฑล 3.1.3 โกฐสอ ชือ่ วทิ ยาศาสตร : 1. Angelica dahurica (Fisch. ex Hoffm.) Benth. et Hook. f. 2. A. dahurica (Fisch. ex Hoffm.) Benth. et Hook. f. var. formosan (Boiss.) Shan et Yuan 3. A. anomala Lallem ช่ือวงศ : Apiaceae (Umbelliferae) ถิน่ กาํ เนดิ : โกฐสอชนดิ Angelica dahurica (Fisch. ex Hoffm.) Benth. et Hook. f. มถี ิ่นกาํ เนดิ ใน 3 มณฑลเหอหนัน โกฐสอชนดิ A. dahurica (Fisch. ex Hoffm.) Benth. et Hook. f. var. formosan (Boiss.) Shan et Yuan 3 มถี ่ินกําเนิดในมณฑลเจอ เจยี ง สามารถปลกู ไดใ นมณฑลเสฉวน 3 โกฐสอชนิด A. anomala Lallem มถี ิน่ กาํ เนิดในมณฑลเสฉวน

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 29 ขอจาํ กัดเฉพาะของโกฐสอ : โกฐสอเปน พืชทชี่ อบอากาศอบอนุ แตส ามารถทนความหนาวเย็นได สามารถเจรญิ เตบิ โตไดท ่ี อุณหภมู ิเฉล่ยี 13.5-17.7 องศาเซลเซียส อุณหภมู ิสงู สุดเฉล่ยี 19.4-21.6 องศาเซลเซียส อุณหภมู ิ ตา่ํ สุดเฉลยี่ 7.5-14.3 องศาเซลเซียส ปริมาณนํา้ ฝน 550-1,185.5 มลิ ลิเมตร ชอบหันเขารับแสง และ ไดรบั แสงแดดเตม็ ที่ ชอบดินหนาและลกึ ดนิ รวนซุย อุดมสมบูรณ ระบายน้ําไดดี มีความชน้ื ในดิน โดยท่ัวไปนิยมใชดินปนทราย ขยายพันธุโดยการเพาะดวยเมล็ด ใชสวนรากทาํ ยา อายุการเก็บเก่ียว ประมาณ 2 9 ป 3.1.4 โกฐเขมา ช่อื วทิ ยาศาสตร : Atractylodes lancea (Thunb.) DC. ช่ือวงศ : Asteraceae (Compositae) ถิ่นกาํ เนดิ : โกฐเขมามถี ่นิ กําเนิดในมณฑลเหอหนัน เจยี งซู หเู ปย ซานตง เจอ เจียง เจยี งซี เสฉวน ฯลฯ แต 3 แหลง ผลติ ที่มีคุณภาพดที ่สี ดุ คอื มณฑลเหอหนัน แตแ หลง ผลติ ทใี่ หญทสี่ ดุ คอื มณฑลหูเปย ขอจาํ กัดเฉพาะของโกฐเขมา : โกฐเขมาเปนพืชที่สามารถทนตออากาศหนาวเย็นได อุณหภูมิที่เหมาะสมคือ 15-22 องศา เซลเซยี ส ไมชอบนํ้าทวมขัง ตองการดนิ ทีห่ นาและลกึ เปน ดินรว นหรือดินรว นปนทราย อดุ มสมบูรณ การระบายนาํ้ ดี ขยายพันธุดวยเมล็ด หรือก่ิงที่แตกจากลาํ ตน ใชสวนเหงาทาํ ยา อายุการเก็บเกี่ยว ประมาณ 2 9 ป 3.1.5 โกฐเชยี ง ช่อื วทิ ยาศาสตร : Angelica sinensis (Oliv.) Diels. ชอ่ื วงศ : Apiaceae (Umbelliferae) ถิ่นกาํ เนดิ : 3 โกฐเชยี งมถี ิ่นกาํ เนดิ ในมณฑลยนู นาน เหอเปย สานซี และกยุ โจว ขอ จาํ กดั เฉพาะของโกฐเชยี ง : โกฐเชยี งเปนพชื ทชี่ อบอากาศเยน็ ชนื้ โดยเฉพาะบรเิ วณทางน้าํ ไหล ท่คี วามสงู จากระดบั นํ้าทะเล 2,000-2,900 เมตร ดนิ อดุ มสมบูรณ สามารถอุม นํ้าไดด แี ละมคี วามชืน้ สงู ในทร่ี ม เลก็ นอ ย ขยายพันธุ

30 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก ดวยเมลด็ ใชส ว นรากทํายา อายกุ ารเกบ็ เก่ยี วประมาณ 2-3 9 ป 3.1.6 โกฐหวั บวั ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Ligusticum chuanxiong Hort. ชือ่ วงศ : Apiaceae (Umbelliferae) ถิ่นกาํ เนิด : 3 โกฐหวั บวั มถี ่ินกาํ เนดิ ในมณฑลเสฉวน กยุ โจว ยนู นาน หูเปย ขอ จาํ กัดเฉพาะของโกฐหวั บัว : โกฐหัวบัวเปนพืชที่ชอบอากาศรอนช้ืน เจริญเติบโตไดดีท่ีความสูงจากระดับนาํ้ ทะเล 500- 1,5000 เมตร อุณหภมู ิเฉลย่ี ประมาณ 15 องศาเซลเซยี ส อุณหภมู ิสูงสดุ 34 องศาเซลเซยี ส อณุ หภูมิ ตํ่าสดุ -5 องศาเซลเซยี ส ปรมิ าณน้าํ ฝน 1,200 มิลลิเมตร ความช้นื สัมพทั ธเ ฉล่ยี รอ ยละ 80 ชอบดินหนา และลึก ดินซุย อุดมสมบูรณ การระบายนา้ํ ดี ชอบดินทรายที่มีฤทธ์ิเปนกลางหรือเปนกรดเล็กนอย ขยายพันธุดว ยขอของลาํ ตน ใชส วนเหงาทํายา อายกุ ารเกบ็ เกย่ี วประมาณ 2 9 ป 3.1.7 ชะเอมเทศ ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Glycyrrhiza uralensis Fischer ชือ่ วงศ : Fabaceae (Leguminosae-Papillionoideae) ถ่ินกาํ เนดิ : ชะเอมเทศมีถน่ิ กําเนิดในมณฑลเฮยหลงเจียง จห้ี ลนิ เหลยี วหนงิ เขตปกครองตนเอง มองโกเลยี 3,10 ใน เหอเปย ซานตง ซานซี สา นซี กันสู ชงิ ไห ซินเกียง ฯลฯ ขอ จํากัดเฉพาะของชะเอมเทศ : ชะเอมเทศเปนพชื ที่ชอบหนั เขา รบั แสงแดด ทนรอ นและทนความแหง แลง ไมชอบนาํ้ ทวม อณุ หภูมิ ต่ําสุดทนไดถงึ -47 องศาเซลเซยี ส อุณหภมู ิสูงสุด 45 องศาเซลเซยี ส ชอบดนิ ทีแ่ หงแลง มสี นี ํ้าตาล มธี าตุ แคลเซียมและเปน ดนิ เคม็ ออ น ๆ ชน้ั ดนิ หนาและลกึ ชนั้ บนเปนทรายช้นั ลา งเปน ดินซอ นกันของดนิ ทราย สว นใหญจ ะปลกู ในพื้นท่ีไรนาท่ีวาง (ทป่ี ลกู พชื อืน่ ไมได) ชายหาด (ของแมนา้ํ ทะเล ทะเลสาบ) สามารถ ระบายนา้ํ ไดดี เจริญเตบิ โตไดดบี รเิ วณริมฝง นา้ํ ท่มี ลี กั ษณะเปน ดินปนทราย ขยายพนั ธุดว ยเมล็ด ใชส ว น รากทาํ ยา อายกุ ารเก็บเกยี่ วประมาณ 3 9 ป

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 31 3.1.8 อบเชยจีน ชื่อวิทยาศาสตร : Cinnamomum cassia Presl. ช่ือวงศ : Lauraceae ถนิ่ กาํ เนดิ : 3 อบเชยจีนมีถิน่ กําเนดิ ในมณฑลกวางตุง กวางสี ยนู นาน ฯลฯ ขอ จํากดั เฉพาะของอบเชยจนี : อบเชยจนี เปนพืชที่ชอบอากาศชนื้ อณุ หภมู ทิ ่ีเหมาะสมคอื 19-22.5 องศาเซลเซยี ส ปรมิ าณ นํา้ ฝน 1,200-2,000 มิลลเิ มตรตอป ความชน้ื สมั พทั ธรอยละ 80 ชอบดินทเี่ ปนกรด pH ทเี่ หมาะสมคอื 5.5-6.5 ช้นั ดนิ หนาและลึก ดนิ รวนซยุ เปน ดินทราย สามารถระบายนาํ้ ไดด ี ขยายพนั ธดุ ว ยเมลด็ ใช เปลือกตน ใบ ก่งิ ดอกตูม ผล (ทุกสวนสามารถสกัดไดน ํา้ มนั อบเชย) อายกุ ารเกบ็ เก่ยี ว เปลอื กตนใชเวลา ประมาณ 15-20 ป (สว นอ่นื ใชเ วลามากกวา 3 9 ป) 3.2 การสาํ รวจพื้นท่ีเพาะปลกู สมนุ ไพรจนี ประเทศไทยตงั้ อยูระหวา งละตจิ ูด 5 องศา 37 ลปิ ดาเหนือ กับ 20 องศา 27 ลิปดาเหนือและ ระหวางลองจิจูด 97 องศา 22 ลิปดาตะวันออก กับ 105 องศา 37 ลิปดาตะวันออก ต้ังอยูในบริเวณ ซีกโลกเหนือ ในละติจูดตาํ่ ระหวางเสนศูนยสูตร กับเสนทรอปกออฟแคนเซอร นับวาท่ีต้ังของประเทศ ไทยเปน บริเวณทมี่ โี อกาสไดรับรศั มีหรือพลังงานความรอนจากดวงอาทติ ยตามฤดูกาลมากแหงหนงึ่ ของ โลก จัดอยใู นประเทศเขตรอน ดังน้ันอากาศจงึ ไมรอนจัด หนาวจดั หรอื แหง แลงเกนิ ไป การทีต่ ั้งอยใู น เขตลมมรสมุ ทําใหไดร ับฝนตกมากพอใหพ ชื เจรญิ เติบโตไดเต็มที่ มีชวงฤดูรอนท่ีแสงแดดจัดทาํ ให พชื ผลสุก และมฤี ดูแลง สาํ หรบั เกบ็ เกย่ี วพืชผล ประเทศไทยมี 3 ฤดู ไดแกฤ ดฝู น ฤดูหนาว และฤดรู อน แตละฤดขู น้ึ อยกู บั อทิ ธิพลลมมรสมุ ของทวปี เอเซยี และอทิ ธพิ ลจากแสงอาทติ ย ลกั ษณะภมู ิประเทศ สวนใหญเ ปน ท่ีราบ หรอื ระดับความสูงไมม ากนกั สว นทเี่ ปนภูเขามีเฉพาะบางบรเิ วณเทา นน้ั ดังนั้น จึง 11 สะดวกในการประกอบอาชีพเกษตรกรรมโดยไมต อ งลงทนุ ในการปรับท่ดี นิ มากนัก ลกั ษณะทางภูมิศาสตรของภาคเหนือของประเทศไทยอยูในเขตชว งบนของลมุ นา้ํ เจาพระยา ซง่ึ แบงออกเปนแมน ํ้ายอ ย 4 สาย คือ แมนาํ้ ปง แมว ัง แมยม และแมนํ้านา น ทางภาคตะวนั ตกมีเพยี ง แมฮ อ งสอนและตาก 2 จงั หวดั เทาน้นั ท่นี ้าํ ไหลลงสแู มนํา้ สาละวนิ ขณะท่ีจงั หวดั เชยี งรายซง่ึ อยเู หนอื สดุ ไหลลงสูแมน้าํ โขง เทือกเขาท่ีแบง กั้นระหวา งแมน าํ้ เหลา น้ีประกอบดว ย ยอดท่สี งู สดุ ทง้ั หลายของประเทศ ไทย ภูมิอากาศทางภาคเหนือของประเทศไทยมีความแตกตางกันเปนฤดูกาล มีความคลายคลึงกับ

32 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก รูปที่14 การประชมุ เพอ่ื วางแผนการศึกษาวจิ ยั รปู ท่ี15 ภาพกจิ กรรมการสํารวจพื้นที่เพาะปลกู สมุนไพรจีน

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 33 ภมู อิ ากาศแบบมรสุมของอินเดยี ตอนกลางมากกวา ภูมิอากาศ “ชุม นํา้ เสมอ” แบบในภาคใตของประเทศ ไทย แบง แยกไดเ ปน 3 ฤดกู าล คือระหวา งชว งเดือนพฤศจกิ ายน-กุมภาพนั ธ เปนฤดทู ่แี หง แลงและเย็น ระหวา งเดอื นมีนาคม-พฤษภาคม อากาศรอนและแหง และอากาศจะรอ นขึน้ ระหวา งเดือนพฤษภาคม- ตุลาคม ปริมาณนา้ํ ฝนตลอดปผนั แปรระหวา ง 1,100-1,500 มิลลเิ มตร ซง่ึ มากกวา รอ ยละ 80 จะตก ชว ง 6 เดอื นของฤดูฝน ในขณะที่เดอื นธันวาคม มกราคม และกมุ ภาพันธแ ทบจะไมม ีฝนเลย รูปแบบ ของสภาพอากาศเชนน้คี อ นขา งจะสมา่ํ เสมอตลอดทวั่ เขตภาคเหนือ แตอ าจจะมีฝนตกมากข้นึ และนานขนึ้ 12 ในบรเิ วณเทือกเขาและในดา นตะวันตกของจงั หวดั ตากและแมฮอ งสอน ปริมาณความชื้นของปา วัดไดจากความแตกตางระหวางอตั ราทร่ี บั น้าํ กับอตั ราการสญู เสียน้ํา ใน พ้นื ทส่ี ูงอาจจะมีฝนตกพรํา ๆ ตลอดทั้งป ในขณะทพ่ี ืน้ ท่ีลมุ น้ําท่ีจะไดรับในฤดูแลงคอื นาํ้ ทไี่ หลจากลําหวย หรอื ธารน้ํา ซง่ึ ขนึ้ อยูกับลกั ษณะภมู ปิ ระเทศและความลาดชันของพ้นื ท่ี บริเวณหุบเขาอตั ราการไหลของนาํ้ ใตด นิ ทเ่ี ขามาในพ้ืนท่ีจะเรว็ กวา อตั ราของน้าํ ทจ่ี ะไหลออกไป เปนผลใหเ กดิ ความชน้ื สะสมอยใู นพ้นื ดนิ ซึง่ พชื สามารถจะนาํ ไปใชไ ด ในไหลส ันเขากระบวนการไหลของนํา้ กลับตรงกันขา มและจะมีแตเ พียงพรรณ ไมช นิดทส่ี ามารถทนตอสภาพแหงแลง เทา นน้ั จะมีชีวิตอยไู ด ในสภาพท่มี แี สงแดดจดั และรอนซึ่งเกดิ ขึ้น ในท่ีลุมต่าํ อตั ราการระเหยและการสญู เสยี นา้ํ จะสงู กวาในบรเิ วณท่มี เี มฆมากกวาและเยน็ กวาในพน้ื ทีส่ ูง ไหลส ันเขาที่หนั เขา หาทิศเหนือจะอยใู นรมเปนระยะเวลายาวกวาไหลส ันเขาทีห่ นั เขา หา ทางทศิ ใต ดังน้ัน 12 สนั เขาดานเหนือจะมคี วามช้ืนสงู กวา ชนิดของดินท่ีจะเก็บรักษาความช้ืนไดดีท่ีสุดคือ ดินท่ีมีอินทรียสารเปนองคประกอบเปนสวน ใหญ มีความสมดุลเทากันระหวาง ทราย โคลน และดินเหนียว ดินท่ีมีทรายมากเกินไปจะไมสามารถ เก็บน้าํ ไดดี ในขณะท่ีดินเหนียวสามารถจะเก็บนาํ้ จํานวนมากได แตอนุภาคของดินท่ีเล็กมากเหลาน้ัน จะยึดอนุภาคของน้ําไวอยางเหนียวแนน ทําใหพืชนําไปใชไมได ดินท่ีมีอินทรียสารมาก สามารถจะเก็บ กักน้าํ ไวไ ดน านกวา ดินที่มอี นิ ทรียสารต่าํ ในพน้ื ท่ีสงู ซ่งึ มอี ตั ราการคายนาํ้ ตาํ่ และฝนท่ีตกประปรายในฤดู แลงทาํ ใหพ้ืนท่ีท่ีมีดินดีเกิดมีความชื้นอยางเกือบถาวร ซึ่งเปนส่ิงสาํ คัญมาก ขณะที่พ้ืนท่ีราบตํา่ ซ่ึงถามี ลักษณะดินที่ดีเพียงอยางเดียวไมเพียงพอท่ีจะรักษาระดับความชื้นไวได ถาไมมีแหลงนาํ้ จากใตดิน ซง่ึ ทาํ ใหเกดิ ปา ดิบชน้ื เฉพาะตามแนวลาํ หวยหรอื ธารน้ําและในท่ีหบุ ในบริเวณซงึ่ ไดรบั นํา้ ใตด นิ อยา งตอเนอ่ื งจะ เกิดปาท่มี ีความเสถียรสงู ได ถงึ แมวาดนิ จะไมดี ท้งั น้ีเพราะพชื ไมไ ดพ่ึงพาดนิ ในการรกั ษาระดับความชุม ชื้น สวนพชื ทไี่ มไ ดอยใู นบริเวณทมี่ ีแหลง น้าํ ตลอดปน้ัน จะตองพฒั นากลไกบางอยางท่จี ะตองปอ งกัน การสูญเสียน้าํ ในพนื้ ทลี่ มุ ตาํ่ พืชสวนใหญส ามารถจะทนทานตอสภาพแหงแลง โดยใชว ธิ ีการแรก ขณะที่

34 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก 12 พชื ในพ้นื ท่สี งู สว นใหญจะใชว ธิ ที ส่ี อง ความสูงจากระดับนา้ํ ทะเล อุณหภูมิในพืน้ ท่ีสูงจะตํา่ กวาและมีระดบั ความชนื้ สูงกวา ในท่ลี มุ ต่ํา อุณหภูมิท่ีจดุ เยือกแขง็ ทสี่ ามารถจะทาํ ใหเกดิ การเปลยี่ นแปลงอยางชดั เจนของชนดิ พรรณพืชในเขตอบอุน จะเกดิ ขึ้นปล ะไมก่ชี ่วั โมงบนยอดเขาสูงทน่ี ่ี อยางไรกต็ ามพืชแตล ะชนิดจะมชี ว งของอณุ หภมู ิท่ีเหมาะสม ที่สดุ ของตนในการงอก การเจริญเตบิ โต การออกดอกและการตดิ ผล ดังนน้ั จงึ มพี ชื นอ ยชนดิ มากทีจ่ ะมี ความหลากหลายเทา ๆ กนั ในชวงของระดับความสงู ทง้ั หมด ในพืน้ ทีร่ ะดบั สูงไมเพียงแตป รมิ าณฝนจะ มากกวา ในพื้นท่ีลุม ต่าํ เทา นั้น ยงั มีฝนตกแผก วางสม่ําเสมอตลอดทั้งป และสว นหน่ึงตกในชว งฤดแู ลง การท่ีพื้นทส่ี งู มีอณุ หภูมิตํ่าทาํ ใหลดอตั ราการคายนํ้าและการสญู เสยี นา้ํ ลง เปน ผลใหเกิดความชนื้ บนพ้นื ดนิ นอกเหนอื จากนั้น อณุ หภมู ิทเี่ ย็นลงทาํ ใหอัตราการสลายตวั ลดลง เกิดการสะสมมากข้นึ ของอนิ ทรียสาร ในดนิ ซึง่ เปน ผลดตี อระดับความช้นื ภายในดนิ ปจ จยั เหลา นี้มารวมกนั ทาํ ใหเ กดิ ผลท่ีออกมาของความช้ืน รวมท่วั ไปของพนื้ ที่ระดบั สูง แมวาสภาพภมู ปิ ระเทศยังคงมบี ทบาททสี่ ําคัญ คือ บริเวณไหลสันเขาที่โลง แจงและบริเวณท่ีหุบมรี ม เงา จะเกดิ ชนดิ ของพชื พรรณที่แตกตา งกันอยา งชดั เจนกวาบรเิ วณที่มีลกั ษณะ 12 ระหวา งกลาง จากขอมูลดังกลาวขางตนพอจะสรุปไดวา พื้นที่เปาหมายท่ีควรจะดาํ เนินการสาํ รวจคือ พ้ืนท่ี ภาคเหนือและภาคตะวนั ออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ซง่ึ มสี ภาพภมู ิประเทศและภูมอิ ากาศใกลเคียง กับถิ่นกําเนิดของสมนุ ไพรเปาหมายในสาธารณรัฐประชาชนจนี การดาํ เนนิ งาน ทาํ ในรปู แบบคณะทาํ งาน ซ่ึงประกอบดว ยนกั วิชาการจากกรมพัฒนาการแพทย แผนไทยและการแพทยทางเลือก กรมวิทยาศาสตรการแพทย องคการเภสัชกรรม กรมวิชาการเกษตร กรมพฒั นาทดี่ ิน กรมสง เสริมการเกษตร และองคก ารอุตสาหกรรมปา ไม โดยการประชุมคณะทาํ งานเพ่ือ วางแผนการศกึ ษาวจิ ยั ศกึ ษาขอ จาํ กดั เฉพาะของสมุนไพรเปาหมาย ไดแก ถ่ินกําเนดิ ในประเทศสาธารณรัฐ ประชาชนจีน สภาพอากาศ ความสูงจากระดับน้ําทะเล อุณหภูมิเฉล่ีย ปริมาณนาํ้ ฝน ปริมาณแสง ความชืน้ สมั พทั ธ ลกั ษณะดิน แหลงนํ้า วธิ ขี ยายพนั ธุ อายเุ ก็บเก่ียว และสว นทใ่ี ชทาํ ยา จากนนั้ นาํ ขอมลู ของกรมพัฒนาทดี่ นิ และขอ มลู ขององคการอุตสาหกรรมปาไม มาประกอบกบั ขอจํากดั เฉพาะของสมนุ ไพร แตล ะชนิดทรี่ วบรวมได เพ่ือคัดเลือกพืน้ ทีส่ าํ รวจท่ีเหมาะสม และดําเนนิ การสาํ รวจพ้นื ทเ่ี ปา หมาย ผล การดําเนินงานระหวา งเดอื นตุลาคม พ.ศ. 2546 ถงึ เดือนกันยายน พ.ศ.2548 ดงั แสดงในตารางที่ 1

การพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ 35 ตารางท่ี 1 แสดงรายชื่อพืน้ ทส่ี าํ รวจจํานวน 35 แหง ใน 19 จงั หวัด ลําดบั ที่ จังหวัด พนื้ ท่สี ํารวจ 1 แมฮองสอน สวนปาแมอ คุ อ อาํ เภอเมือง สวนปาอุมลอง อาํ เภอแมลานอ ย 2 เชียงราย สวนปา แมย าวแมซ าย อาํ เภอเมือง ศนู ยส งเสรมิ การเกษตร อาํ เภอเมือง 3 เชียงใหม สวนปา แมแ จม อําเภอแมแ จม สวนปาแมหอพระ อาํ เภอแมแ ตง สวนปา บา นหลวง และสวนปา แมหลกั หม่ืน อําเภอแมอาย สวนปาหลวงสันกําแพง ก่งิ อําเภอแมอ อน 4 พิจติ ร ศูนยวจิ ยั พชื สวนพิจติ ร อาํ เภอเมือง 5 ลาํ ปาง สวนปา แมทรายคาํ อาํ เภอเมือง 6 สุโขทัย สวนปา ศรีสัชนาลยั และสวนปาแมสาน อําเภอศรสี ัชนาลยั 7 อตุ รดิตถ สวนปา ทา ปลา-นํา้ ลี อาํ เภอทาปลา สวนปา ปากปาด อําเภอนํา้ ปาด 8 แพร สวนปา ขนุ แมคํามี อําเภอรองกวาง สวนปา แมค าํ ปอง-แมสาย 9 นา น สวนปานครนาน อําเภอเมอื ง 10 พษิ ณโุ ลก สวนปา นํา้ ตาก อําเภอนครไทย สวนปา เขากระยาง อาํ เภอวังทอง 11 เพชรบรู ณ เขาคอทะเลภู อําเภอเขาคอ 12 เลย สวนปา ภสู วรรค อาํ เภอเมอื ง สวนปา ดานซาย อําเภอดา นซาย สวนปาน้ํา สวยหว ยปลาดกุ และสวนปา นาดวง อําเภอนาดว ง 13 อดุ รธานี พน้ื ที่องคก ารอตุ สาหกรรมปาไม อาํ เภอเมือง สวนปา นาํ้ โสม อําเภอนายูง 14 หนองคาย สวนปาโซพ ิสยั อาํ เภอโซพสิ ยั สวนปา บึงกาฬ อําเภอบงึ กาฬ 15 ขอนแกน สวนปา มญั จาครี ี อําเภอมญั จาคีรี สวนกวาง อาํ เภอเขาสวนกวาง 16 กาฬสนิ ธุ สวนปา สมเดจ็ อําเภอเมือง 17 กาญจนบรุ ี ศูนยก สกิ รรมธรรมชาตทิ า มะขาม อาํ เภอเมือง 18 ชยั ภมู ิ สวนปา คอนสาร อําเภอคอนสาร 19 ระยอง สวนสมนุ ไพรกรมวทิ ยาศาสตรก ารแพทย อําเภอปลวกแดง

36 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก รูปท่ี 16

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 37 3.3 ขอมลู พนื้ ทีส่ วนปา13 3.3.1 สวนปาเขากระยาง อาํ เภอวงั ทอง จงั หวัดพิษณโุ ลก สวนปาเขากระยาง อุตสาหกรรมปา ไมเขตพษิ ณุโลก ฝา ยอุตสาหกรรมไมภาคกลาง องคการ อตุ สาหกรรมปา ไม เปนสวนปาโครงการที่ 1 ซงึ่ ดาํ เนินการโดยนาํ เงินลงทุนขององคก ารอุตสาหกรรมปา ไม ที่ไดรับอนุมัติจากคณะกรรมการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ มาทําการปลูกสรางสวนปาใน เขตปาสงวนแหง ชาติปาเขากระยาง และปา น้ําเข็ก โดยเร่มิ ปลูกตั้งแตป  พ.ศ. 2511 ถึง ป พ.ศ. 2527 ไดเนื้อที่รวม 15,125 ไร (2,420 เฮกเตอร) ซ่ึงไดน าํ ไปจดทะเบียนสวนปาตาม พ.ร.บ. สวนปา พ.ศ. 2535 ในทอ งที่จังหวัดพษิ ณุโลก แยกเปนพ้ืนท่ีสวนปา ท่ีอยูในเขตอําเภอวังทอง 5,154 ไร และเขต อําเภอนครไทย 9,971 ไร สวนปาเขากระยาง เดมิ ชือ่ สวนปา แกงกลุ า แตเ พ่ือความเหมาะสมและใหส อดคลอ งกบั บริเวณ ท่ีจะดาํ เนนิ การปลูกสรางสวนปา คอื เทอื กเขากระยาง จึงเปลย่ี นชือ่ เปน สวนปา เขากระยาง มีทตี่ ้งั ของ สํานักงานอยูบรเิ วณน้าํ ตกปอย บานปอย หมูที่ 1 ตําบลแกง โสภา อําเภอวังทอง จงั หวัดพษิ ณุโลก ลกั ษณะภมู ปิ ระเทศ บรเิ วณท่ีตัง้ สวนปามคี วามสงู จากระดบั นาํ้ ทะเล ระหวาง 200-700 เมตร อยูระหวางเสนแวงที่ 77-89 เสนรงุ ที่ 73-64 ลกั ษณะดินเปน ดินรวนปนดนิ เหนียวปนทราย ปริมาณน้ําฝนเฉลยี่ 1,351 มลิ ลเิ มตร/ป ฝนตกมากทส่ี ุดในเดอื นสิงหาคม 2545 คอื 481.80 มลิ ลเิ มตร อุณหภมู ใิ นป พ.ศ. 2544-2546 สรปุ ได ดังน้ี อณุ หภมู ิเฉลยี่ สงู สุดทง้ั ป 33.64 องศาเซลเซียส อณุ หภูมิเฉลี่ยตํา่ สุดท้งั ป 16.12 องศาเซลเซียส อณุ หภมู ิเฉล่ยี ท้งั ป 24.88 องศาเซลเซยี ส อณุ หภูมเิ ฉลีย่ สงู สดุ เดอื นเมษายน 39.35 องศาเซลเซยี ส อุณหภมู ิเฉลีย่ ต่าํ สุดเดอื นมกราคม 8.0 องศาเซลเซียส พ้นื ท่สี วนปา ไดจ าํ แนกตามหลักการจัดการเพือ่ สงเสรมิ สภาพแวดลอ มและใหม ีสว นตอบแทน สังคม ออกเปน - พ้นื ที่แปลงปลกู ไมสกั 12,241 ไร หรอื รอยละ 79.3 - พื้นทป่ี าธรรมชาตแิ ละแปลงปลกู ไมพืน้ เมอื งเพือ่ การอนุรกั ษ 168 ไร หรอื รอ ยละ 1.1 - พน้ื ที่อนุรักษบ ริเวณ 2 ขา งลําหว ย 1,171 ไร หรอื รอยละ 7.6

38 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก - พ้ืนทป่ี า กันชนรอบนอก และระหวางแปลง 1,270 ไร หรอื รอยละ 8.2 - พ้ืนท่สี วนรกุ ขชาติ และสวนเพอ่ื เมล็ดพันธุ 91 ไร หรอื รอ ยละ 0.6 - พื้นทีท่ อ งเทีย่ วเชิงนิเวศ 219 ไร หรอื รอ ยละ 1.4 - พื้นทอ่ี ่นื ๆ (กลมุ กอนหนิ หมอนไม ทางตรวจการ) 275 ไร หรอื รอ ยละ 1.8 รวม 15,435 ไร ระบบการปลกู เปนการนาํ วชิ าการดานการจัดการปาไม และวนวฒั นวทิ ยามาปรับปรุงใหเ หมาะสม โดยการปลกู สรางสวนปาในระบบหมูบานปาไม ซ่งึ เปน การผสมผสานชนบท การเกษตร และระบบการปลกู สรางสวน ปา ที่ใชไ ดผ ลในการปา ไมพ มาที่เรยี กวา Tuangya System หรอื การปลูกปาโดยอาศยั ชาวไร และชาว อนิ โดนีเซีย เรียกวธิ ีนี้วา Tampagsri สาํ หรบั หมูบ า นปาไมข ององคก ารอุตสาหกรรมปาไม เปนลักษณะ วิธกี ารดัดแปลงใหเ ขา กับสงั คมไทยมากข้นึ โดยเรียกวา เปน Modified Tuangya System โดยมี วตั ถปุ ระสงคในการจัดตง้ั หมบู า นปาไม ดังน้ี • เพื่อท่จี ะยบั ยง้ั หรอื ชะลอการถางปาทําไรเลอ่ื นลอย • เพ่อื ใหเปนแหลง ระดมแรงงาน สาํ หรับใชใ นการปลกู สรา งสวนปา • เปนการพัฒนาชนบทยกฐานะความเปนอยขู องสมาชิกใหดีข้ึน ใหมีรายไดพอเล้ียงตัวเอง ให มีการศึกษา และการรักษาพยาบาล ตามควรแกอ ัตภาพ • เปนการชะลอการเคล่ือนยา ยของประชาชน จากชนบทเขา สชู ุมชนเมอื ง โดยการสรา งชมุ ชน ใหมในชนบท และสรางงานใหทํา • หมูบานปา ไมส วนปาเขากระยางจดั ต้ังข้ึนเม่ือป พ.ศ. 2510 ปจจบุ นั มสี มาชิก 49 ครอบครัว ประชากรประมาณ 182 คน ซ่ึงสวนปา ฯ ไดจ ดั สวสั ดิการพ้นื ฐานทจ่ี าํ เปน ดงั นี้ - ท่ีอยูอาศยั โดยแบงพ้ืนทีส่ าํ หรับทําทอี่ ยูอาศัย ครอบครัวละประมาณ 1 ไร - ทป่ี ลูกพชื เกษตร โดยสมาชิกปลกู พืชควบระหวางแปลงปลกู สกั - จัดทาํ ระบบนํ้าประปา - มโี รงเรียนสาํ หรบั บุตรหลานสมาชิกไดเลา เรียน - สงเสรมิ การรวมกลมุ สมาชิก ในรปู กลุม ออมทรพั ย เพือ่ จดั หาเครื่องอุปโภค/บรโิ ภคที่จาํ เปน ไวจ ําหนา ยใหส มาชกิ ในราคาประหยัด - วางพ้นื ฐานการใหบ รกิ ารการทอ งเทย่ี วเชงิ นิเวศในพน้ื ที่สวนปา