Вопросы история и диалектологии Казахского языка выпуск 1

КАЗАК ССР ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЬ/ КАЗАК Т1Л1 ТАРИХЫ МЕН ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ 1 ШЫКУЫ КАЗАК ССР ҒЫЛЫМ АҚАДЕМИЯСЫНЫҢ БАСПАСЫ АЛМАТЫ — 1953

А КА ДЕМ И Я НА У К КАЗА Х СКО Й ССР Институт языка и литературы ВОПРОСЫ ИСТОРИИ и ДИАЛЕКТОЛОГИИ КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА ВЫПУСК I ИЗДАТЕЛЬСТВО АКАДЕМИИ НАУК КАЗАХСКОЙ ССР АЛМА-;

•:&ьа?иа»е* АННОТАЦИЯ редактор).

Н. Т. СЛУРАНБАЕО, Ш. 11/. САРЫБАЕВ К ИЗУЧЕНИЮ КАЗАХСКИХ ДИАЛЕКТОВ Казахская диалектология — новый раздел в казахском языко­ знании. Ее история начисляется всего лишь двумя десятками лет. Вплотную к изучению местных особенностей казахского разговор­ ного языка приступили лишь в 1937—38 гг. С этого времени и на­ чалась систематическая работа по сбору материалов, раскрываю­ щих характер казахских диалектов и говоров. Однако известно, что казахский язык, как и другие тюркские языки, изучался и до революции. Были составлены описательные грамматики, различные словари, которые и до сих пор не теряют своей научной и практической ценности. Но, к сожалению, авторы этих трудов оставили очень мало работ, по которым можно было бы судить о степени изученности диалектов и говоров. А такие круп­ ные исследователи, как В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, В. Ка- таринский и другие, даже отрицали возможность существования в казахском языке диалектных различий1. Тем не менее в отдельных образцах устной литературы, опубли­ кованных дореволюционными лингвистами и фольклористами, от­ разились некоторые диалектные особенности разговорного языка казахов. Это правильно подметил проф. К. К. Юдахин2. При­ ведем несколько примеров из «Материалов по изучению киргиз­ ского наречия» (Н. И. Ильминский, Казань, 1861). Автор пишет: «Есть тонкое а (а); оно встречается сравнительно редко, преиму­ щественно в иностранных (персидских и арабских) словах, может быть, позднейшего заимствования: Например ар. шел, бас...» (стр. 7). Ввиду ограниченности употребления а (а) Н. И. Ильминский поставил его в словаре наряду с а. Действительно, в словаре Н. И. Ильминского звук э по сравне­ нию с языком юга Казахстана имеет весьма ограниченное употреб­ ление. Ср. южн. эдірэ қал и зап. адыра қал (осиротеть, опустеть). 1 См. В. В. Р а д л о в . Образцы народной литературы тюркских племен..., ч. III, 1870. стр. XVIII: П. М. Мелиоранский. Краткая грамматика казак-кир- гизского языка, ч. I, СПб, 1804. стр. 3. ‘ См. Труды Ии-та языка и литературы АН КирССР, Фрунзе, 1956, стр. 47.

Материалы диалектологических экспедиций показывают, что упот­ ребление открытого гласного переднего ряда во вторых и. реже, в третьих слогах более характерно для говоров южных областей, пре­ имущественно Южно-Казахстанской и Кзыл-Ординской. Происхож­ дение э в таких сочетаниях слов пока окончательно не выяснено, но тем не менее можно предположить, что это явление не следствие влияния современных родственных языков. В некоторых памятни­ ках древности зафиксирован, например, такой факт: аффиксы на­ тельного и местного падежей в мягком варианте имеют начертание а(э). Например, іашіңа — возрасту, іазына — весною, суңушта— я сражении и т. п.1 Аналогичные примеры встречаем в памятнике куманского язы­ ка пСойех Ситапісиз». Например: амгак — мучение, а.шмііт — знак и др. В «Материалах» Н. И. Ильминского имеются данные по лек­ сике, необходимые диалектологам. Подобные данные мы находим в записях и других исследователей. К сожалению, ни один из диа­ лектологов и историков языка изучением этих интересных источни­ ков по-настоящему не занимался, исключение, может быть, состав­ ляет проф. С. Аманжолов. Но и он использовал лишь некоторые случайные данные, разбросанные в дореволюционных записях. Диалектологическая работа в республике за последние 15—20 лет шла в двух направлениях: по линии сбора и накопления ма­ териалов и их изучения. Эти материалы вначале собирались пре­ подавателями и студентами, не имевшими опыта работы по диа­ лектологии, но тем не менее собранные ими данные сыграли в начальной стадии ведения диалектологической работы свою поло­ жительную роль. В период Великой Отечественной войны диалектологическая работа была почти прервана. Она возобновилась лишь с 1945 года. Некоторые диалектологи, используя ранее собранные материалы и свои личные наблюдения, по окончании войны опубликовали несколько работ2. Начиная с 1948—1949 гг., диалектологи Института языка и ли­ тературы Академии наук Казахской ССР стали систематически вы­ езжать в отдельные районы и пополнять постепенно фонд отдела истории и диалектологии новыми материалами. В настоящее время в Институте создан значительный по объе­ му фонд диалектологических материалов. Здесь содержится много сведений о говорах южной полосы Казахстана (Кзыл-Ординская, IV. Древнетюркские памят- I КазССР1™1948В>А '7. С * А м Г >. «Известия АН КазССР», се-

Южно-Казахстанская, Джамбулская, Алма-Атинская и Талды-Кур­ ганская области), а также некоторых районов Западно-Казахстан­ ской, Гурьевской и Актюбинской областей- Значительно меньше данных, характеризующих говор Северо-Восточных областей. Диалектологические материалы, хранящиеся в фонде Институ­ та, имеют одну особенность. В них больше всего представлена лек­ сика, в меньшей степени— данные о грамматических особенностях местных говоров. Укажем на некоторые характерные особенности материалов по лексике. В одних случаях слова одинакового звучания в разных районах имеют различные значения. Так, например, аула на севере и западе означает хлев, а на юге и в литературном языке — охо- титься. Көрім в Гурьевской области переводится как плохой, от­ вратительный, а в Алма-Атинской, Талды-Курганской и в некото­ рых районах Семипалатинской области — хороший, симпатичный. Ср. көрім болды — получилось хорошо)/получилось нехорошо. Сло­ во шаца употребляется в четырех значениях: ш ақа— чека (Запад­ но-Казахстанская обл.), шақа — в значении цена, деньги (Джам­ булская, Южно-Казахстанская обл.), шаца — ребенок (Чиликский район, Алма-Атинская обл.), шақа — ведро (Кегень, Алма-Атин­ ская обл.)1. В фонде имеется очень много материалов по лексике, в которых представлены различные наименования или названия одного итого же предмета в разных районах. Приведем примеры. Понятие ведро имеет названия: бақыр (юг), шелек (зап.), бедре (северо-восток); ичиги называются мәсі, ату (зап.), байпак, (юг), дарултан (Цент­ ральный Казахстан); спички называются: сіреңке (от русского се- рянка) оттық (огнивы), шацпак, (букв, чиркалка); гауірт (букв, сера, заимствовано из узбекского языка); балка имеет названия: матке, арқалық, устын, белагаш, урлік, көшер, білік и др. Малень­ кий чайник: ақ шайнек, шайнек, ак, қуман. Тесто, которое кладется в бульон при приготовлении бесбармака, называется нан, жуқа нан, іқкәл, қайыс нан, қамыр, жайма, қулақ нан. Общелитературное шабақ (стропило) в диалектах и говорах, оказывается, имеет сино­ нимы — шырыш и шанжэ. Лексические различия иногда проявляются в том, что некото­ рые слова, бытуюшие в определенном районе, не имеют своего эк­ вивалента в общенародном языке. Например, на севере говорят балташы в значении столяра или плотника. Это слово совершенно отсутствует в других областях. Такие названия сортов дынь, как күяэбі, мәлек, жәмбелше, торлама. қус, қауын, применяющиеся на юге, где развито бахчеводство, отсутствуют на севере и западе. А слова, связанные с хлопководством, такие, как қауашақ (ко­ робочка хлопка), пая (стебель хлопка), қулақ (лепесток коробочки) и т. л. не употребляются в тех районах, где не занимаются хлопко­ водством. іктері (Ле

Такого рода лексическое различие обычно определяется свое­ образием развития хозяйства отдельных районов. Рождается так называемая профессиональная лексика. Обилием профессионализ­ мов обычно отличается язык населения тех районов, где занимают­ ся такими специфическими формами хозяйства, как рыболовство, рисоводство, хлопководство, бахчеводство и т. д. В языке казахских рыбаков северного Приаралья и северного Каспия отмечено значительное количество профессионализмов, обоз­ начающих разные виды рыб и предметы, связанные с этой от­ раслью хозяйства. Например: бекіре— вид красной рыбы, отличаю­ щейся долголетием и большими размерами; қортпа — белуга, осетр; шип — разновидность красных рыб; шоқыр — севрюга; п с п балык, — зубастая, длинная рыба, имеющая колючки; көксерке — судак. Көксерке в других местах имеет другие названия: көгала (Каспий), тісті (Арал, Балхаш); лақа — сом. Этот перечень можно было бы продолжить, но и он дает отчет­ ливое представление о диалектном профессионализме. Причем сле­ дует отметить, что население отдельных районов при создании про­ фессионализмов прибегает к заимствованиям из других языков. В вышеприведенных примерах, кроме осетра и шипа, остальные ви­ ды рыб названы по-казахски, а название лақа может быть прирав­ нено к персидскому лак — панцирь черепахи, черепаха'. Судя по значениям, то есть по характеру обозначаемых поня­ тий, такие профессионализмы, очевидно, возникли в позднейшее время, в период, когда получали развитие специфические формы хозяйства. В фонде диалектных материалов находится немало ценных све­ дений о звуковых особенностях отдельных говоров. Правда, по сравнению с различиями лексического характера, фонетические различия менее разнообразны и охватывают сравнительно боль­ шие территории. Так, звуку ш, употребляющемуся на севере, в Центральном Казахстане, на западе и в южных областях (от Кзыл- Ордннской области до Семипалатинской области) соответствует аффрикат ч. Например: иіацпақ — чакпақ (спички), ш аң— чаң (пыль), иіатақ — чатақ (скандал), тігінші— тігінчі (швея) и т. п. Чередование ш и ч происходит главным образом в позиции анла- ута. Оно совершенно исчезает в последующих слогах, за исключе­ нием формы суффикса -шы, который имеет разновидность -чы. Например: етікші — етікчі (сапожник), ссн/ыншы — сауынчы (дояр­ ка), МақаншыЦМуқаншы — МақанчыЦМуқанчы (название ме­ стности). В интервокальной позиции и других случаях в чокающем диалекте всегда употребляются ш, как на севере так и на западе Следующим характерным фонетическим чередованием является ж и аж. Литературной нормой считается простое ж. В южных об­ ластях, примерно там, где употребляется ч в аилаутной позиции вместо ж произносится полуаффрнкат дж. Например: джігіт—жігіт джеп — жеп, джоқ — жоқ, джуқа—жуқа и т. п. Как известно, звук ' Персидско-русский словарь, М„ 1953.

ж в конце казахских слов употребляется очень и очень редко. Встре­ чается он в середине слова. В этой позиции он не имеет своего аффрикативного соответствия ж. Например: ожар, хожа, мы- ЖЫҚ, лажы, ожау и т. п. Исторически аффрикативный дж являет­ ся более древним, чем ж. Звуки ж и ш появились, по-видимому, позднее в результате утраты д и тв аффрикатах дж (д-\\-ж) и ч (г+ ш ). Но это положение пока может быть принято лишь предпо­ ложительно, оно требует дополнительного изучения. Звук ж и дж на стыке двух слов в южных говорах может переходить в й, то есть, если предыдущее слово оканчивается на гласный звук или на л, то звук ж, дж, стоящий в начале следующего слова, превра­ щается в й. Следовательно, если в конце предыдущего слова стоит гласный звук или оно оканчивается на л, то звук ж, дж, стоящий в начале следующего слова, превращается в й. Например: келе жа- тыр — келе йатыр (ср. кирг. келатат); қай жақка кетті — қай йақ- қа кетті. Сол жаққа кетті — со йаққа кетті. Сол жерее барыпты — со йерее барыпты. Қай ясерее дейін бардың — қай йерге дейін бар- дың. Бүл жерге қайтып кел — бу йерге қайтып кел и т. п. Для отдельных говоров и диалектов наиболее характерным яв­ ляется своеобразное употребление открытого гласного переднего ряда з. В литературном языке оно употребляется преимущественно в первом слоге слова. Например: эн, жзне, мэнісі и т. п. В-проти­ воположность этому в южных говорах звук а произносится во вто­ ром и, очень редко, в третьем слогах: ділдә, мідә, мүдә, жүдә, дү- озмзл, үміттэйім. В общенародном языке в аналогичных позициях вместо э обычно выступает а. В северном Приаралье в начальных позициях вместо узкоглас­ ных губных звуков у, ү выступают открытые гласные о, е. Напри­ мер: сора — сура, ок,сат— үқсат, оқсас — үқсас и др. Между тем, в Западном Казахстане вместо открытых губных гласных мы встречаем узкогласные у, у. Например: қүртынды — қортынды, қүл- дау — қолдау и др. В материалах фонда зафиксированы также чередования звуков л/д, с/ш, п/б, т/д и др.1 Определенный научный интерес представляют материалы, со­ держащие грамматические особенности отдельных говоров. Прав­ да, они по сравнению с лексическими и фонетическими особеннос­ тями представлены гораздо беднее и относятся главным образом к грамматическим формам глаголов. Например, вместо общелитера­ турных форм барайық (пойдемте, идемте), айтайык, (скажем) на определенной территории (преимущественно в южных областях) употребляются формы баралы, айталы и т. д. Надо полагать, что эта форма образовалась от -лықЦ-лік путем выпадений последних К, к. Например: баралы (к), айталы (қ). * Подробно см. Ж. Доскараев. Некоторь вопросы истории и диалекто- ія, 1954. №2; Н. Т, Сауран- йаев. ДиалектыГОвЯсовремен.юм°казахском яз жергілікті ерекшеліктерін № 5: Ж. Доскараев. Ш. Сарыбаев. Казак і жинау бойынша сураулык, Алматы, 1956.

В южных областях наряду с общенародно!і и общелнтерату рнон формой 2-го л. ед. ч. повелительного наклонения бар (иди туда). кел (иди сюда) и т. д. употребляются формы оарың. кс.иң или оар- ш н, келгін. Сравните у Джамбула: Ер, Формы барың, келің большей частью можно встретить п ри чпг.чрной речи жителей юга Казахстана. Что же касается населения Западного Казахстана, то там употребляются две своеобразные формы глагола: на ліч-.іі и ажак,-ежек. Например: алулы вместо алыпгы (оказывается, ората, взяли), келулі, вм. келіпті (оказывается, приехали, пришли). Ор. у Н. Байганина: Баражак, или барашак, вм. общелитературного барлаңиіы (должен пойти или поехать), кележек или келешек вм. келмскші (должен прийти или приехать). Форма предположительного будущего времени бирашиқпын. на- рашақпыз, бараиищсың, барашақсыз, (ол) бараишк по отношению к западному баражақпын. баражгщпыз, баражақсың, барижақсыз. (ол) баражак, является общенародной. Тем не менее в современном казахском языке она постепенно становится факультативной. Основной формой этого вида времени в литературном языке стала алмақиіымын, алмақиіысың, алмацшы: мн. ч. — алмақшымыэ, и.і- лищшысыз. Таковы некоторые далеко неполные сведения по диалектным материалам, собранным Институтом языка и литературы АН КазССР. Отрадным явлением в области диалектологической работы за последние годы следует считать расширение круга исследования народных говоров. Если лет 10 назад этой важной проблемой зани­ мались одиночки, а некоторые языковеды принимали лишь времен­ ное участие, то за последние годы они значительно активизировали свою работу. Их занятия диалектологией стали носить системати­ ческий характер. Ряд ученых работает над специальными моногра­ фиями, цель которых дать описание отдельных говоров. Диалектологическая работа ведется не только в Институте язы­ ка и литературы, но и в таких высших учебных заведениях столицы республики, как Казахский педагогический институт им. Абая и Казахский государственный университет им. С. М. Кирова. ' ж. Жа б ае в. Шығармалар жииағы, 1955. т. I. 115-бет. н - Б а й ғ а н и н. Шығармалар жинағы, 1956. 65-бет.

Институт языка и литературы в 1956— 1957 годах снарядил несколько больше диалектологических отрядов, чем в предыдущие годы. Для участия в них были привлечены студенты филологическо­ го факультета университета. За два месяца до отъезда они прошли специальный семинар по диалектологии, ознакомились с программой научно-исследовательской работы. Тщательно был продуман марш­ рут участников отрядов. Аспирант О. Накисбеков, изучающий чуй- йшй говор, побывал в районах, прилегающих к Чуйской долине и в Меркенском районе. Отряд кандидата филологических наук Ж. Булатова подробно обследовал Джамбулский район Алма-Атин­ ской области, граничащий с Джамбулской областью. Отряд канди­ дата филологических наук Ш. Сарыбаева обследовал Маканчинский район Семипалатинской области, кандидат филологических наук Ж. Доскараев — Байганиискиб район Актюбинской облаСТи. Участ­ ники экспедиции собрали ценные материалы по диалектологии, часть из которых обработана и используется в данном сборнике. Кроме статей за последние годы появилось несколько сборников, написано несколько диссертаций по казахской диалектологии. Преж­ де всего следует упомянуть первый небольшой по объему сборник', в котором описаны местные особенности языка населения различных районов Южно-Казахстанской, Гурьевской и Кустанайской областей. Значительный интерес представляет вторая часть этой работы2, составленная в виде диалектного словаря казахских гово­ ров. Этот словарь включает в сіебя 2000 слов и является первым опытом казахской диалектологической лексикографии. Реестровые слова в этом словаре постоянно сопровождаются примерами, взя­ тыми из диалектологических материалов. Автор для сравнения использовал лексические параллели из других тюркских языков и древних памятников. Несмотря на известные недостатки (неполные объяснения некоторых слов, отсутствие документации и т. д.) этот словарь, безусловно, сыграет свою положительную роль при карте графировании и составлении атласа казахских говоров. Он может быть использован и при составлении этимологического словаря. В 1956 году Ж . Доскараевым и Ш. Сарыбаевым был составлен вопросник по собранию диалектных особенностей казахского язы­ ка. Он состоит из вступительной части и следующих разделов. 1. Фонетика. Сюда вошло свыше 30 наиболее характерных фоне­ тических явлений. 2. Лексика. Слова, включенные в этот раздел, сгруппированы по частям речи. 3. Грамматика. Этот раздел состоит из 25 вопросов и кроме морфологических явлений охватывает око­ ло 100 словосочетаний. В «Вопройник» вошло 250 вопросов. При его составлении были использованы диалектные материалы, собранные за последние Ю - 15 лет. ' Ж. Д о с к а р а е в . Ғ. М ұ с а б а е в , Қазак тілінік жергілікті ерскшелі.:- гсрі. І-бэлім, Алматы. 1951. ^ * Ж. Д о с к а р а ев. Казак тілінің жергілікті срскшсліктері (Лексика),

В отделе истории и диалектологии ведется работа по изучению профессиональной лексики1. В ходе накопления фактических материалов и личных наблю­ дений ученых-языковедов возникали вопросы, мнения по которым расходились, а по некоторым из них продолжаются споры и до нас­ тоящего времени. Сначала не было единства во взглядах на природу казахских диалектов. С. Лманжолов еще в 1948 году выступил с утверждением о том, что «казахские диалекты — это противоположность литера­ турного языка, в своей основе они — язык родов и племен их остат­ ки, одним словом, их можно назвать языком племени и народов»2. Как видно из приведенной цитаты, автор, определяя современные диалекты хак язык родов и племен, по существу отрицал наличие общенародного языка. Он считал, что эти диалекты якобы полно­ стью совпадают с родоплеменным делением казахов, которое, по общему признанию, давно потеряло свое реальное значение. С. Лманжолов не учитывает и то, что родоплеменные названия ны­ не существуют только лишь как этнонимы. Центральный лингвистический журнал «Вопросы языкознания» оказал большую помощь нашим языковедам, дав возможность выс­ тупить на его страницах представителям разных точек зрения. Об­ мен мнениями принес очень много полезного в дальнейшей работе. Выяснилась одна истина: классификация диалектов, говоров невоз­ можна без тщательного изучения и описания местных особенностей казахского языка. Расходятся мнения языковедов и по вопросу об опорном диалек­ те казахского литературного языка. С. Лманжолов в ряде своих ра­ бот высказал мнение о том, что в основу национального литератур­ ного языка лег т. и. «северо-восточный» диалект. Он отождествляет его с общелитературным языком, противопоставляя «северо-восточ­ ный» диалект остальным диалектам. Выдвинутая С. Лманжоловыч теория заслуживает внимания, но она не может быть признана абсолютно достоверной. Во-первых, ведь опорный диалект еще не является общенародным, тем более общелитературным языком а лишь ответвлением от общенародного языка и подчиняется его 'за­ конам. Методологически и научно было бы неправильным отождест­ влять опорный диалект с литературным языком. Общелитературный язык в период становления и развития может лишь воспринять опре­ деленную черту данного диалекта. Следовательно, утверждение что «северо-восточный» диалект является общелитературным языком вызывает сомкев.е. Вызывает сомиение также и с.мГетш ествовё' ие так называемого «северо-восточного» диалекта. Нам неизвестно. дтеілміинядсеыгіныкоңйбхіарбасрөшздыерсыді.ні№пр1о.ф1е0с5с6и;оАнарладлы, кКг> н хабаршысы. №2, 1955. іық сөздер туралы, ский литературный язык, Алма-Ата, 1949, стс

что из себя представляет этот диалект и каковы особенности, како­ во его отношение к литературному языку. Причем, судя по матери­ алам экспедиции 1956 года, в нем имеются такие слова и формы, которые заставляют сомневаться в правильности утверждения, что: «особенности северо-восточного диалекта во всем основном совпа­ дают с формами современного казахского литературного языка»1. Это такие формы и слова, как түрғай вм. түгіл; сыйықты вм. сыякты; пысты вм. пісті; тыстады вм. тастады; қүмған вм. кұман; ерсі вм. жақсы, жағымды; бул вм. мата, кездеме; меш вм. пеш, мала//ма- на вм. тырма; борми вм. жүгері; жайма, шелпек вм. нан, камыр; тынамдай, битімдей, титімдей, вм. кішкснтай и многие другие. Общеизвестно, что вышеприведенные слова: сыйьщты, пысты, меш, борми и т. п. в литературном языке не употребляются. Чере­ дование ч/ш характерно для Маканчинского и Урджарского районов Семипалатинской области. Употребление аффриката ч вместо обще­ литературного ш также говорит не в пользу «спорности» «северо- -восточного» диалекта. Даже при поверхностном знакомстве с мате­ риалами экспедиции 1956 года по Семипалатинской и Восточно-Ка­ захстанской областям нельзя не заметить многие отклонения от лите­ ратурного языка. Описание же говоров северо-восточных районов Казахстана, безусловно, поможет выявить массу диалектизмов. Только после этого удастся определить — действительно ли т. и. «северо-восточный» диалект лег в основу казахского литературно­ го языка или же одни и те же диалекты сохраняли свою ведущую роль на всем протяжении развития языка, вплоть до образования национального языка, как об этом писали Р. И. Аванесов и В. Г. Орлова2. Статья «К истории изучения казахских диалектов»3 посвящена анализу различных высказываний дореволюционных исследователей. Попытка автора определить отношение языка некоторых дореволю­ ционных словарей и грамматик к языку жителей той или иной тер­ ритории Казахстана правильна. Однако нельзя считать, что эти грам­ матики написаны на определенном диалекте. Автор указывает, что работа М. Терентьева характеризует южный диалект4. А чуть ниже читаем: «...В языке разбираемой работы мало сходства даже с со­ временным южным диалектом»5. Наконец, в 1953 году мы нахо­ дим у С. Аманжолова: «Работа М. Терентьева полностью подтвер- ' С. А м а н ж о л с алектной основе КазССР, серия филолі ‘ «История различ например, казах !х же диалектов охрана всей ►. (Р. И. Аванесов, реходе от языка народности к национально В. Г. Орлова. Вопросы изучения диалектов языко: СССР. Вопросы язы- козиания, 1953, №5, стр. 33). *С. А м а н ж о л о в . К нсторнн изучения * АН КазССР, серия лингвистическая, 1948, вып. * Там же, стр. 41. 6 Там же, стр. 41.

ждает наличие южного диалекта казахского языка с особым грам­ матЧиечмесукижме свтерроиемть»?1. Знакомство с грамматикой„ убеждает в том, что она не является той основой, используя которую можно было бы доказать существование в казахском языке южного диалекта. В работе М. Терентьева встречаются особенности, не характерные для южан. А чередование ш/ч нельзя считать характерной особен­ ностью лишь одного юга. Такое же чередование согласных отме­ чено в Маканчинском и Урджарском районах Семипалатинской и в ряде районов Восточно-Казахстанской областей. И другое: С. Аманжолов утверждает, что произведения Абая являются образцом литературного языка и что Абай писал свои произведения не на общеказахском языке, а на «северо-восточ­ ном» диалекте*. Но как это утверждение совместить с его же вы­ сказыванием о том, что «Абай писал свои произведения на казах­ ском языке, понятном во всех уголках Казахстана»3. Много недо­ статков имеется в статье «Некоторые сведения о древних племен­ ных диалектах казахского языка», опубликованной в 1954 году4. Язык орхонских и таласских памятников выдается автором за язык дулатов. Однако в подтверждение этого — никаких доказательств. Или в другом месте читаем: «Алшынский диалект сходен с языком орхонской письменности» (стр. 95). Непонятно, к кому же отно­ сятся орхонские памятники: к дулатам или алшынам? Текст поэмы «Козы-Корпеш и Баян-слу», опубликованный Бе­ резиным, С. Аманжолов считал образцом алшынского диалекта. Причем все книжные элементы в этом литературном памятнике (ятса, йол, ясаткан, ялынсын, алдундан и др.) он выдает за диа­ лектизмы. Если стать на позиции С. Аманжолова, то язык всей литературы до Октябрьского периода на смешанном татарско-ка­ захском языке мы должны будем отнести к образцам ялтинского диалекта, что, конечно, противоречило бы истине. Нельзя пройти мимо предложений Ж . Доскараева. На страни­ цах печати5 он выступил сторонником деления казахских говоров на две большие группы: 1) Юго-восточная группа говоров (тер­ риториальное распространение — Южно-Казахстанская, Джамбу.і- ская, Алма-Атинская области, а также юго-западные районы Тал­ ды-Курганской и юго-восточные районы Кзыл-Ординской обла­ стей); 2) Северо-западная группа говоров (территориальное рас-

Пространение — Западно-Казахстанская, Актюбинская, Гурьевскай. Кустанайская, Карагандинская, Акмолинская, Павлодарская, Се­ веро-Казахстанская области, а также западная часть Кзыл-Ордин- ской и северо-западная часть Семипалатинской областей). Данная классификация Ж . Доскараева строится преимуще­ ственно на фонетических особенностях говоров. Однако такая клас­ сификация не оправдывается б точки зрения лексических и грам­ матических особенностей. Грамматические формы баражщ (дол­ жен итти), барулы (поехал,пошел), бара жатырған (шедший) и другие, присущие западным областям Казахстана, не отмечены в Карагандинской и Семипалатинской областях. А в классифика­ ционной схеме Западно-Казахстанская область отнесена вместе с Карагандинской к одной группе говоров. Совершенно очевидно, что такая классификация противоречит действительности. Неправильной точки зрения о диалектах придерживается, на наш взгляд, Г. Мусабаев. Многие диалектные явления им рассма­ триваются как искажения правильной речи'. На этом мы остано­ вились потому, что данная точка зрения имеет некоторое распро­ странение среди части казахской интеллигенции, что создает по­ мехи в собирании диалектных материалов. Не случайно поэтому в заключении сектора тюркских языков Института языкознания Академии наук СССР о научных трудах по казахскому языко­ знанию отмечалось: «К ошибкам второго рода относится прежде всего отрицание диалектов в казахском языке, ненаучная класси­ фикация диалектных явлений как «искажений»2. Современные казахские диалекты, безусловно, — категория от­ мирающая, реликтовая, пережиточная. Ныне в Казахстане проходит активный процесс разрушения местных диалектов, их нивелиров­ ка, приближение речи аулов к нормам литературного языка. В современных условиях их разложение, приближение к нормам ли­ тературного языка протекает весьма бурно. На глазах у нас исче­ зают эти живые свидетели старины. В. В. Виноградов и Б. Се­ ребренников правильно указывали, что «необходимо спешить с описанием и изучением диалектов, расширив объем и рамки диа­ лектных исследований, не ограничиваясь только фиксацией отдель­ ных диалектных черт»3. И действительно, нам нужно спешить с собиранием диалектных особенностей, и спешить пока казахский литературный язык не успел поглотить и растворить их в себе. Промедление со сбором диалектов может привести к тому, что многие из материалов, которые могут оказать нам неоценимую услугу в деле создания исторической грамматики казахского языка, е в. Становление и развитие казахского литературного языка ой диалектологии. Алма-Ата, 1952. На правах рукописи, сектора тюркских языков Института языкознания АН СССР по казахскому языкознанию. «Вопросы языкознания», 1953, а д о в , Б. С е р е б р е н н и к о в . О состоянии и задачах сов. ания, «Известия АН КазССР», ОЯЛ, 1954, т. XIII, вып. 4,

изучения других вопросов истории языка, мы попросту потеряем. Необходимо резко повысить темпы собирания диалектных мате­ риалов путем организации диалектологических экспедиций. В сто­ роне от этого не должны оставаться и вузы республики — препода­ ватели, аспиранты и студенты филологических факультетов. Нам кажется, что изучение диалектов на такой обширной тер­ ритории, как Казахстан, следует вести не фронтальным методом, а методом зонального изучения, то есть должна соблюдаться ка­ кая-то очередность в изучении говоров. Причем, изучение нужно начинать с ближайших к столице районов и постепенно продви­ гаться в глубь республики. Причем, прежде чем приступить к опи­ санию отдельных диалектов, необходимо выработать определенную методику работы. Сбор материалов надо вести по строго опреде­ ленной программе. Нужно добиться, чтобы участники диалектоло­ гической экспедиции в совершенстве владели техникой записи на­ родной речи. Необходимо выработать систему транскрипции для записей ма­ териалов. Это поможет освободиться от случайных н неточных за­ писей. Шире следует практиковать текстовые записи материалов. Если лексические данны.е говоров можно получить методом прямо­ го опроса, то сведения фонетического и особенно синтаксического характера таким путем не получишь. Здесь нужно практиковать записи связной речи с помощью звукозаписывающих аппаратов. Причем эти материалы должны документироваться и географи­ чески и этнически. Целесообразно ежегодно публиковать диалектные материалы, находящиеся в фондах отдела истории и диалектологии Института языка и литературы Академии наук Казахской ССР.

I С. АМ АНЖ ОЛОВ I «ОТЫР» МЕН *Т¥Р» ЕТІСТІКТПРІН1Ң ТАРИХЫ ТУРАЛЫ ЭТЮД Тіл ғылымының тараулары көп. Соның ең маңыздысы — тіл та- рихы. Мұның дүние тануға басқа ғылымдар арасында ерекше ке- ректі, кұнды екенін В. И. Ленин атап көрсеткен1. Тіл тарихын зерггеуімізге жетекші боларлық ұстаздарымыз Маркс пен Энгельстің тура нусқаулары бар. Данышпан Ф. Энгельс өзінің «Анти-Дюринг» атты кітабында жаңа, ескі тілдерді білудің және тіл тарихын кәзіргі тілмен байланыстыра зерттеудің кажет- тігін айта келіп, былай деген: «Национальная ограниченность сов­ ременного человека все еще слишком космополитична для г. Дю­ ринга. Он хочет уничтожить и те два рычага, которые при современ­ ном строе дают хотя бы некоторую возможность стать выше ограни­ ченной национальной точки зрения, — он хочет упразднить знание древних языков, открывающее, по крайней мере, для получивших 'классическое образование людей различных национальностей, об­ щий им, более широкий горизонт. Одновременно с этим он хочет упразднить также и знание новых языков, при помощи которых люди различных наций могут объясняться друг с другом и знакомиться с тем, что происходит за их собственным рубежом. Зато грамматика родного языка должна стать предметом основа­ тельной зубрежки. Но ведь «материя и форма родного языка» ста­ новятся понятными лишь тогда, когда прослеживается его возникно­ вение и постепенное развитие, а это невозможно, если оставлять без внимания, во-первых, его собственные омертвевшие формы и, во-вторых, родственные живые и мертвые языки»2. И. В. Сталин айткандай3 алғашқы коғамның тілі негізгі сөздік коры мен грамматикалык кұрылысы жағынан күрделі емес, жабайы болған. Демек, алғашкы дәуірдегі ру тілі мен кейініректегі тайпа тілі бірдей емес, тайпа тілі мен халық тілі, халык тілі мен ұлт тілі бірдей емес. Бұлардың өзара елёулі сапалық өзгешеліктері бар. Тіл- дің бірте-бірте дамуыныц аркасында, оның негізгі элементтері (сөз- дік коры мен грамматикалык күрылысы) бір сападан екінші сапаға 1 Ленинский сборник. XII, 1931, стр. 315. 3 Ф. Э н г е л ь с . Анти-Дюринг. Госполитиздат, 1953, стр. 303. 3 И. В. С т а л и н . Марксизм жяне тіл білімі мэселелері, 1951, 22, 23-беттер. 2-74

бірден, жарылу жолымен көшпсй, ұзак уакыт қорлану аркылы көшетіні, соныц аркасында ескі сапа жойылыл, жаңа сапа, жада құрылым пайда болатыны тусінікті. Бұдан, әрине, алғашкы ру, тан- па тілдерінін негізгі элементтері, бір жола жойылып кетеді дсгсн ой тумайды, оныц кейбір элемснтгері, жоғарыда Ф. Энгельс аііткандай. сақталуы мүмкіп. Шынында да, түркі тілдерінін, онын ішінде казак тілініц тари- хынан бізге белгілі — кейбір грамматикалык категориялар, создер, сөз тіркестері өте баяу болса да, бірте-бірте дамкп, өзгеріп, жеті- луде екекііг көреміз. Тарихи мәліметтерге қарағанда, қ азак тілінін халық ті.іі бюлып қалыптасуы XV ғасырдан бермеи карай. К азак тілінік оиаи аргы та­ рихи ескі деректерін біз қазақ тайпаларыныц диалектерінен, казак жерінде болған ескі түркі тілдерінен, ескі түркі жазуларынан, кейбір осы кездегі туыс тілдерден табамыз. Үйткені барлық туркі тілде- дерінің және диалектерінің тегі бір, бәрі бір тілден тараған. Кейбір диалектерде, кейбір тілде түркі тілідіц еи ескі сөздері, грамматика­ лык формалары, сөз тіркестері сакталып калмак. Тілдерді салыс- тырып тексеру аркылы жеке тілдің ен ескі калпын, бейнесін, кұ- рылымын, грамматикалык курылысы мен негізгі сөздік корын танып білуге болады. Осы түрғыдан карап, кәзіргі қ азақ тіліндегі о т ы р мен т ұ р деген етістіктердіц тарихын, колдағы бар материалдардыд мумкіндігіне қарай шолып өтуді керек деп таптык. Казіргі казак тіліндегі о т ы р , т ұ р етістіктері ж а т ы р , ж ү р етістіктері сияқты қимылдың, жайдық түрлі жағдайын білдіретіи вте өнімді етістіктердіц қатарына жатады. Бұлардык өнімділігі, біріншіден, көп колданылуыида, қай көсемшеге болса да, бұлао . көмекші ретінде тіркесе беруіиде. Мысалы: Қарагалы п ты р, қарсііі о ты р, қарап от ы р , қарамай от ы р. Жазбай от ы р, жазып от ы р Екіншіден. бұлар атау тұлғада я жіктеу жалғаулы күйінде бірдс взінің тура мағнасыи сактап, бірде сақтамай, турліше лекоикалык, ссмантикалық, грамматикалык қызмет атқарады. М ы с а л ы : а) сен орындыққа отыр. 0) ол орінндықта отыр. в) Асан кітап оқып от ыр. Мүныд біріншісі, кәдімгі етістік түбірі есебінде ІІ-жак келер шақ, бұйрық рай, жекеше мәнде айтылған. Екіншісі — алғашкы сияқты тура мәнді емес. Бүл ІІІ-жакта, ашық райлы, кәзіргі (осы) шақта түр. Ал, бүлардыд бұлай болып тұруынық мәнісі кеде? Еке\\-і де атау тұлғадағы етістік кой. Екеуі де көмекші етістік емес кой Мұндағы бір етістіктід екі түрлі монге ие болуыныд негізгі себебчі сол свздің грамматика карамагына түсуіне байланысты жандануы- иаи паида болган кұбылыс деп білу керек. Бірінші сөйлемде объект (орыидық) барыс жалғаулы сез. Ол — етістіктің бағытын, мезгіліи бүзбайды. Ал екіншіде объект жатые жалғаулы сез. Бұл—етістіктід

бағытын бұзып, оны қазіргі (осы) шакка келтіріп отыр. Үшіпшідё де о т ы р атау күйінде болғаиымен, мағнасы, шағы, қызметі өзгер- ген. Бұл сокғыныц себебі объектке байланысты емес, о т ы р етісті- гінен бұрын келген о қ ы п деген көсемшеге байланысты. Үйткеііі, мұндағы негізгГ мағна сол о к ы п деген сөзде. Ал, «о т ы р» соған көмекшілік кызмет аткарумен байланысты, өз мағнасын жойып, абстракттану аркылы көсемшені тиянактауты сөз ретінде, онык ша- ғын, жағын білдіріп тұр. О т ы р етістігінің енді бір касиеті — өзі тубірлес көсемшенің й, -қ а л ы/-ғ а л ы, -к е л і/-г е л і түрінен кейін көмекші болып келе алады. М ы с а л ы : о т ы р м а й о т ы р , о т ы р ғ а л ы о т ы р . Сол көсемшснің а/е жәнс п ға біткен түрінен соц «отыр» көмекші бола алмайды. О т ы р етістігінен түрлі косымшалар арқылы көптеген есім сөз- дер пайда болады. М ы с а л ы : а) о т ы р ы қ т ы (көшпей, бір орын- да отыратын, бір жерге орналасқан деген мағнада); б) о т ы р ы к - 111 ы (бүл да отырықты мағнасында); в ) о т ы р ы с (мәжіліс я жу- мыссыз күн өткізу); г) о т ы р ғ ы ш (орындык, скамейка); б) О т- р а р (Сыр-Дария бойында болған ескі кала аты) т. б. Т ұ р етіетігі де осы о т ы р сияқты әр алуаи күбылыста болады. Бұлардың айырмасы да жок емес. Т у р етістігі о т ы р сияқты емес, өзі түбірлес көсемшеніқ ешбір түрін талғамай, көмекші бола береді. б) ат т у р ғ а л ы түр; в) көтерем мал т ур м а й тү р; г) ауру адам орнынан өзі т ү р ы п түр. Жоғарғы касиеттерден бөлек бұл екі етістіктің кейбір турі бас­ ка көптеген етістік сиякты косарланып та айтыла береді. Мысалк: о т ы р а-о т ы р а, о т ы р ы п - о т ы р ы п , т ү р а-т у р а, т ұ р ы п-т ұ- рып. Әлеуметтік, коғамдық қатынастың, сауда-саттык және баска зрекетімен байланысты орыс тіліндегі сколько стоит этот предмет? деген сөйлем я сөздер тізбегі казақта бүл нәрсенің бағасы қанша 7үрады? болып, калька ретінде калыптаскан. Мұндағы т у р а д ы етістігі мен о л е р т е т ү р а д ы , о л қ а л а д а т ұ р а д ы не- месе о л а й т к а н с ө з і н д е т ұ р а д ы деген сөйлемдердегі т ұ р а д ы сөздерінің формасы бір болғанмен,, мағнасы мүлде баска. Мұнда шактык мән мүлде абстрактанған. Л. Жәләй жолдастың «Насихат-әл-Салихий» мен «Кесік бас» кі- таптарынан т ә к ы й / / д а ғ ы сөздері туралы келтірген мысалдарын- да т у р етістігі б о л етістігінің орнына жумсалғанын көреміз1. Мы­ салы; И қарт, әйт, кем торырсың?, — Дөньяда хуб-хуб эшлар күб торур. Т ұ р етістігінеи де кейбір косымшалар аркылы түрлі раи, етіс, 1л . Жі й. Татар 1954, 76.

есімше, квсемшелерден баска мыііадай есім сөздер панда болган: т у р а к (түратын жер, мекен мағнасында), т у р м ы с я т ү р м ы ш (хал, жай, күй мағнасында), т ұ р ы к //тұ р к ы (өн бои, ұзыпа бои), т ұ р а к т ы (тиянақты, салмакты, табанды), т ү р а к с ы з (тияиак- сыз, салмақсыз, табансыз), т ұ р ы с//т у р ы с а т ы н жер (акты к сэз, үзілді-кесілді келісім), т ү р ғ ы н (жергілікті), т ү р м а н («ер-тур­ ман» дегендегі кос сөздің сокғы бөлегі); Т ү р с ы н, Т ұ р а р, Т ү р- д а л ы , Т ү р ғ ы н (кісі аттары) т. б. Ал, енді бүл екі сөздік негізін тексеруде ескі түркі таГіпалары- ііьің тіл деректері иен баска төркіндес тілдсрдің деректеріііс коз сад- сак, мынаны көреміз. 1. Ен. ескі түркі тайпасыныц жазуымен жазылкан ескерткіштін бірі «Кюль-Тегін кұрметіне» ариалған (VIII ғасыр) текстіде кәзіргі казактын, о т ы р дегенінің орнына о л у р етістігі колданыл- ған екен. Оны мына мысалдан көруге болады: «Тәңрі ярлықадықың үчүн, өзім қутым бар үчүн, қаған о л у р ты м. Коган о л у р ы п, йок, чыған бүдүнығ көп қобартдым (? қобратдым), чыған бүдү- нығ бай қылтым, аз будүнығ үкүш қылтымя'. Орысша аудармасы: «По милости неба и потому, что у меня самого было счастие, я сел (на царство) каганом. Став каганом, я вполне поднял (собрал?) погибший, неимущий народ, неимущий народ сделал богатым, не­ многочисленный народ сделал многочисленным». Мүндағы о л у р әрі о т ы р мағнасында, әрі б о л магмасындл колданылғанын, демек, онык контекстіге карай әуелде бірнеше маг- нага ие болатынын байқаймыз. Орхон жазуында о т ы р етістігінен жасалған есімшенің о л у р- т а ч ы (бүл казактын о т ы р ғ а н дегеніне келеді) түрі, түйык етіс- тік ( о т ы р ғ ы м орнына) о л ү р с ү к түрі, оныц ©згелік етіс турі о л ү р т ( о т ы р т , о т ы р ғ ы з орнына) және шартты райдын о л у р с а р ( о т ы р с а орнына) түрі бар. Кесемшенін п-ға біткен. ғ а л ы - ғ а біткен түрімен катар п а н ( о л у р у п а н ) жүриағына біткен түрі бар екені белгілі2. 2. Бүдан беріректегі X — XI ғасырдың ескерткіштеріне, атап айтканда, үйғыр, керей-найман, араб жазуларымен жазылған текс- тілерге карасак, онда казактын о т ы р сөзінің орнына о л д ұ р //о л - т ү р формасы колданылыпты. М ы с а л ы: I. Мүнадып айүр, олдүруп күн өзі, Бәдүк іш бу беглік: іші һәм сөзР. Орысша аудармасы: «Однажды днем сидя, задумавшись, он ска­ зал: «Великое дело — это должность начальника' не только чело но и слово». ’ ' \"■* ( З Д ,С' « | Й 7 ® ' 195,. „ р . 5! * Сонда, 28 (35)-бет. ’ Сонда’ 242 (27° ) ' 257 (279), 261 (282), 263 (284) беттср. 20

И. Адап бірлә Айтолды олтурды, кер! (Смотри, с учтивостью сел Айтолды). ///. Әлік бір кун олдуруп өзі йалқүзұн, Оқып кірді Айтолды сәунур өзін. (Однажды Алик сидел в одиночестве, будучи приглашен, вошел (к нему), радуясь Айтолды). IV. Тобык, ясгадың емді олдургуқа. Не олдурғ йері, бу аю бір маңа, (Ты растянул свои ноги (колени) теперь для сидения, что за место сиденья (у тебя), — скажи это мне). Мұнда келтірілгеи о л д ұ р ( о л т у р ) түбірі негізінде о т ы р мэ- нінде екеніне ешбір күмән жок. Сонымен катар о т ы р етістігініц туйық рай түрі о л д у р ғ у болмп (кэзіргі казак тіліндегі о т ы р у срнына), есімшенін о л т ұ р ғ ( о т ы р а т ы н орнына) турінде бол- ғанын көреміз. Біз мұнда ескі жазуларда о т ы р етістігі екі турде кездескенін сөз кылдық. Соған Караганда, орхон-енисей жазуыи колданған түр- кі тайпалары ескі уйғырлардан тіл жағынан недәуір бөлектеу еке- нін керу киын емес; демек, ол екеуі бір деп жүрген жорамалдын ұшқары екені байқалды. Сөз жоқ, туркі тілдері бір негізден тарағанымен, олардын әркай- сысы өз алды бөлініп, бірінен бірі тәуелсіз дами бастаған кезден былай, бұрынғы біркелкілігі жоғала бастайды. Сонык салдарынан әуелде бэріне ортақ болған грамматикалык, этимологиялық форма біреуде тіпті көпке шейін (кәзіргі уақытка шейін) сакталады да, біреулерде түрліше өзгеріске түсіп кетеді. Қәзіргі түркі тілдеріиін көбінде о л о р / / о л ұ р , о л т ұ р / / о л д ұ р формасы жокка жакын. Якут тілінде о т ы р (ІІ-ж., буңрык рай) орнына о л о р қолданы- лады. Мунда қазақша о р ы н , о р ы н д ы к . о т ы р а т ы н ж е р , о ты р у дегендердіқ орнына о л о х түрін колданады’. Ал, алтай тілінде о р ы н , о т ы р а т ы н ж е р , о р ы н д ы қ дегендердіи орнына о л у т , о л б ұ к дейді; ө м і р , т і р ш і л і к , т ұ р м ы с , ө м і р т а р и - х ы дегенді д у р ү м дейді екен де, ж ү р і с дегенді д у р ү ш дейді екен2. Профессор Н. Ф. Катанов өзінін «Опыт исследования урянхай­ ского языка» деген еңбегінде бұл тілде о л у р ( о т ы р магнасында), о л у р т ( о т ы р т , о т ы р ғ ы з мағнасында) болғанын сөз еткен3. Казіргі тува тілінде казакша о т ы р у (туйык етістік) дегеннің орнына о л у р а р ы деген форманы колданады. Ал, казакша о т ы р 1 Э. к. П е к а р с к и й . Краткий русско-якутский словарь, 1916, стр. 189. ! Н. А. Б а с к а к о в ., Т. М. Т о щ а к о в а. Ойротско-русский словарь, 1947, стр. 115. 8 И. Ф. К а т а н о в . Опыт исследования урянхайского языка (приложе­ ние), 1903, стр. 145. 21

дегеннің орнына о л у р а р (о л у р ) турін колданады да, оиын ырыксыз түрі олуртур ( о л у т ) формасында айтылады. Бүл форма онда универсал көрінеді. Үйткені олар орыстын с и д я ч н н дегем сын есімін де о л у р а р деп аударған. Мунысы казактағы о т ы р г а н деген есімшенің де орныиа жүретін көрінеді. Орыстыц в с и д я ч е м п о л о ж е н и и дегеи фразасын тувалықтар о л у р а деп аударғап. Мұиысы қазактык о т ы р а , о т ы р 'ы п деген косемшесімен тек. Мұп- да баска түркі тілдерінен бір бөлектік — о т ^ р а т ы н ж е р , о р ы и деген түбірдегі р ді тусіріп, о л у т деуіне байланысты1. Бұдан біз тувалыктар мен алтай тілі сиякты езара өте жакьш тілдердін өзінде де о т ы р етістігі, оиан туатыи туыиды формалар бірсыпыра алыстағанын кереміз. Ұйғыр тілінде о л т у р формасы элі де бар. Бірак та мүидагы .і кейде түсіріліп айтылады2. Тек өзбек тілінде о л т у р ( о т ы р маг- насында) толык түрі сакталғанын көреміз3. Бүл факт бүкіл ескі Шағатай әдебиетіпде бар. Мысалға Солтан Бабурдыц Бабуринма- сыіг4,Абулғазынык «Шежіре-и-түрк»5 т. б. кітаптарды алуға болалы. Бүкіл түркі тілдерінен (бұл етістікке карағанда да) онаішілапып тұрған тіл — чуваш тілі. Онда о т ы р (бүйрык раіі, ІІ-жак) л а р түрінде, тұйык етістік о т ы р у формасык л а р и и , о т ы р а т ы и о р ы и дегенді л а р к а ч я л а р ч а к дейді*. Жоғарғы о л у р , о л д ұ р / / о л т у р формасыидағы стістіктіц ашык райы: о л т у р д ы м , о л т у р д ы н , о л т у р д ы болыгі айтыла­ ды. О л д ү р //о л т у р түбірінен есімшелер я түйық райлы етістіктер о л д ұ р у ғ//о л д ү р ғ, о д ү р ү ғ (казақтыц о т ы ру, о т .ы р ы с де геніие сай) түрінде жәнё о л у р т а ч ы , о л т ұ р ұ м , о л д у р а р тү- ріпдс жасалған. Соңғылар казактын о т ы р ғ а и , о т ы р а т ы и , о т ы р а р дегеніне сай. О л у р , о л д у р//о л т у р етістіктерінің ко- еемшесі о л у р у п а н . о л я у р у п , о л д ү р ғ а л ы түрінде кездес- кенчі, калау райдың түбірі о л у р с ұ қ .(о л ү р с ү к ы м к е л е д і) түрінде кездескенін кердік. Бүйрық рай формасы о л т у р ғ ы л түрін- Де, шартты рай формасы о л у р с а р түріпде қолданылғанын көрдік. Алтай тіліпің ескі грамматикасында о т ы р орнына о т т у р фор- масынын колданғәныи да еске алүымыз керек.’ Бұл фактыларға сүйеие отырып, ,о т ы р сөзінін шығу жолы ту- ралы ркі турлі болжал айтуға болады: 1. О л Vр. о т ы р, о т т Vр сөздерініқ арғы. әүедгі түрі о л т ү р/.' о л д ұ р болу керек. Мүндағы фонетикалык өзгерістер — әр тілдік озялдына байланысты пайда болған кубылыстар. О л ү р мен о л о п «■(-'здеріц алатын болсак, мүнда т түсіп калған. ү мен о әлмаскан. О т ы р сөзін алатын болсақ, л түсіп қалғаи да, ү мен ы алмаскан. ре-и-түрк. Петербург, 1871. стр. '

0 т т ұ Р формасын алатын болсак, соңғы т дыбысыныц ксрі тигізгсп ықпалы бойынша, алғашкы (о л т ұ р) түбірдегі л дыбысы т дыбы- сына айналғанын көреміз. 2. Ескі түркі тайпаларынын. жазуларында о р т й л ы к , н е г і з г і м е к е н , л а г е р ь (ставка) дегенді о р д у дейді1. Ал, якут тілінде т у р а к (тұратын, түиейтін, дем алатын, тынығатын жер) дегенді о р д у , о т у дейді екен2. Бұл фактыларға карал, біз о т ы р етістігі нің алғашқы компоненті о л емес, о р болар дел те, шамалаймыз. О р д у формалы сездін р дыбысы түсіп калу салдарынан д дыбысы т дыбысына айналғандыктан, о т у болуы мумкін. Осы формадан ке- ліп. алтай тіліндегі о т т у р пабда болған шығар дейміз. Біз сөз етіп келе жаткан о т ы р етістігіне байланысты факты- ларға карағанда, түркі тілдері әуелде бір түбірден тараса да, кейіп эркайсысы ез алды тәуелсіз жеке тіл қалпына бірте-бірте келумен катар, грамматикалык кұрылым жағынан т ө р т ж і к к е 3, яғни о л у р//о л о р жігі, о л т ұ р//о л д ұ р жігі, о т ы р//о д ы р жігі және л а р (чуваш тілі) жігіне бөліне дамығаныи байкаймыз. Бұл бслі'і- лерге карағанда, ескі орхон-енисей тюрктері мен казіргі якут, алтай, тува тілдері, хакас тілінің сакай диалектісі о л у р / / о л о р жігіпе, өзбек, уйғыр тілдері о л т у р//о л д у р жігіне, казак, татар, баш- курт, туркпен, түрік, каракалпак, кумык, азербайжан, кырғыз тілдері о т ы р//о д ы р жігіне жататыны байкалды. Казіргі казак тілінде о т ы р етістігі жоғарғы келтіргеніміздей о л у р//о л о р немесе л а р, немесе о л т у р//о л д ұ р формаларынын бірінде кездеспейді. Бірақ казактын ескі руынык бірі Қердері диа- лектісіндс жазылған XIV ғасыр материалына қарасак, онда о л т у р формасыныц болғанын көреміз. М ы с а л ы: «Кызым Фатима, келгіл, менін катымда о л т у р ғ ы л теді»4. Демек, ескі заманда, казак халқы кұралып болмаған кезде, к а­ зак курамына енген кейбір ру-тайпаларда о л ұ р / / о л т у р форма- сы болған десек, қателеспейміз. Ескі өгіз-кыпшак диалектісіне не- гіздеп жазған (XIV ғ.) Абу-Хаяянык грамматикасында («Қитаб- ал-Едрак ли-Лисаи ал-Атрак») о т ы р етістігі о л т ұ р формаеын- да кездеседі5. Дэл сол кезде (1313 ж.) жазылған Ибн-Муханна (П. М. Мелио- ранский «Араб-филолог...» дел атаған) фарсы, туркі және арабсөз- дігі кітабында да о л т у р формасы колданылған6. Мундағы явтор- дыц т ү р к і дел отырғаны да өгіз-кыпшак тайпасының бірі. Ескер- те кетуіміз керек, Ибн-Муханнанын сөздігінде о л т у р түбір күй- інде (етістік) кездеспейді. О л т у р у м күйінде, яғни туынды есім күйінде кездеседі, О л т ұ р ұ м — орындық, яғни отыратын жер, 1 С. Е. М а л о в . Памятники древнетюркской письменности, 1951, 404. 5 Э. К. П е к а р с к и й . Краткий русско-якутский словарь, 1916, 77. * Түркі тілдерін бірер етістікке карап жіктеу жұмысын жіргізу, орііно, оЯ-ъективті. жан-жакты болмайтыиын автор үмытпайды. ‘ Я к у б К е м а л ь . Тюрко-татарская рукопись XIV в. «Нехжуль Фсра- Дис» 1930. стр. 30. ■ лбу-Хаян. Китаб-ал-Едрак ли-Лисан ал-Дтрак. Стамбул, 1930. стр. 63, ‘ П. М. М е л и о р а н с к и й . Араб-филолог о турецком языке, 1900, стр. 074.

орын (сиденье) мағнасыида. Соған карап, онда о л т ұ р түбірі ■. барОдссый каүлнагмі ытүз.ркі тілдерінін бәрін салыстырғанда, отыр етістігшиі . X — XI ғасырдағы ескі формасы о л д у р//о л т у р тек өзбск тіліидс берік сакталған деп, кортыиды жасауға болатын сиякты. Ескі өзбек (шағатай) тілі казак тіліне, оның әсіресе, онтүстік диалектісіне рс- волюциядан бұрын әжептэуір эсер еткен. Сондыктан да шағатаи тілінен аударылған ескі казак кыссаларында о т ы р етістігінін орнына оның о л т у р формасы колданылғаның көреміз. М ы с а л ы : 1. Падиша бір күн шығыч түаге олтур/т/са, Ғауратын бір шаян (кеп) алдьі шағып'. 2. Таң намазын дярет ап о л т у р ғ а н д а , Қазыға хор зағпыран келді йетуп2. Жоғарыда біз «Кұдатку Білікте» о л т ұ р форыасынап о л т ұ р г түрінде жасалған есімшені көрдік. Бүлар сол ескі документтсрдсп гана ізін көрсетіп қоймайды. Төркіні бір түркі тілдерінің бәріндс да олардың ізі көрінуі мүмкін. Мысалы, казіргі к азактілін алатын бол- сак, мұндағы о т ы р ы к ш ы , о т ы р ы к т ы, диалекгідегі о т ы р ы к - т а у дегендер л дыбысы түсіп калған о л т ұ р ғ у//о л т ұ р ұ ғ фор- маларымен бір өте ескі формалар екенін дәлелдеп жатудың каже- ті жоқ. Бірак бұл формалар қазіргі казак тілінде есімше турін- де сакталмай белгілі жұрнактардыц қосылуымен байланысгы, абстракттанып, түрлі сөз табына айналып кететінін байкаіімыз. Ибн-Муханнанык «Тәржиман турки уа фарси, уа мағоли» атты кітабында о л т ұ р етістігінен о л т ү р ұ м түріндегі есімшенің жа- салғаныи жоғарыда келтірдік*. Мүнда да сөздің сокғы жағьшда т ұ р етістігі жұрнакка айналғаны керініп тұр. Алтай тілінде ту­ р у м формасында өз алды соз де кездеседі, оның мәнісі — т і р е к, д і н г е к4. Ал е р-т у р м а и деген кос сөздіц « т у р м а н » ы ескі тіл ескерткіштеріндегі ссімше т у р у м мен алтай тіліндегі есімшсгс айналған т у р ұ м сөзінен бөлек деуге болмайды. Біздіқше, т у р- м а н формасыныц негізі — т у р у м//т у р м. Мундағы а н туралы бір пікір айтуға болады. Біздііше, бул парсылардын көптік жалғауы болу керек. Мысалы, к і т а б а н — кітаптар, д а р а х т а н—агаштар, м а р д а н — еркектер... дегендегі сокгы а н косымшалары сиякты т у р м а н формасындағы а н да аттыц жүген-куйыскан, өмілдірік, ер-токым т. б. керек-жарактарын ішіне алатын, көптік мәнді білді- ретін тұлға дей аламыз. Эрине, бул а н бір кезде казак тіліиен орын алғанмен, өнімді журнактар сиякты еркіндеп, өрістей ала алмаған. Сондыктан да бул күнде ол өлі косымшалардың катарында сакта- лып келеді. Кейбір жолдастарға казак тіліндегі с а й м а н (прибор), суй- м е н (лом), а л а м а н , ш а б а р м а н дегендердегі м а н//м’е и ко­ сымшалары меи е р - т у р м а н сөзінің аяғьіндағы м а н бір сиякты ‘ Кисса һамра Хусрау патша, Казань, 1905, 6-бет 3 Сонда, 21-бет. 1 П. М. М ел н о р а н ек и й , шіт. соч., стр. 075. • Ойротско-русский словарь, 1947 г., стр. 159.

көрінер. Бул үшеуі үш бөлек. С а й м а н (прибор), с ү й и е н (пеш­ ня) деген сөздердегі м а н//м е н формаларынык төркіні аныкталған жоқ. Бұлар баска тілден ауысқан болу керек. А л а р м. а и, ш а б а р- м а н дегендегі м а й кәдімгі осы күнгі жіктік жалгау (м ы и-п ы н// //м і н-п і н) формаларынык фонетикалык өзгеріске түскен түрлері. Осы өзгерістің арқасында ш а б а р м а н — шабушы, шапқылаушы •адам мағнасына, а л а м а й я а л а р м а и—зорлықпен алушы (алч- тын) адам, әскер мәніне не болған. Осымен байланысты казактык ескі ауыз әдебиетінде көбірек кездеретін а л м а н , б е р м е н сиякты ашык райлы етістіктердік аяғындағы м а н//м е н тұлғаларын жо- ғарғылармен бір екен деуге болмайды. Мүндағы м а н//м е н етістік- тін болымсыз шылауы м а//м е, а а//п е, б а//б е мен көсемшенін й жұрнағы және бірінші жак жіктік жалғаулардан (алмаймын, бер- меймін) қысқарып жасалған форманттар. Қазіргі алтай (ойрот) тілінде біздегі б а р м а к ш ы б о л ы п т ұ р м ы н дегеннін орнына б а р а р ғ а т ұ р ұ м (собираюсь итти) дейді екен1. Әрине, бұл т ұ р ұ м жоғарғы біз келтірген есімге айнал- ғ а н -т ү р ұ м сөзімен бір емес. Мүндағы т ұ р ұ м — жіктік жалғауы кыскарған етістік. Оныя толык түрі — т ұ р м ы н. Тувалыктар т у р у м деп бір жерге ақпай түрып қалған к а р а с у д ы айтады2. Бұлардан баска қазақта ж а з ғ ы т ұ р ы , ж а з ғ ы т ұ р ы м де­ ген берік тізбектер бар. Мүндағьг т ұ р формангтары т ү р етістігінен жасалған шылау сөз емес пе деген сүрау тууы мумкін. Бір тілдегі я бірнеше туыс тілдерде кездесетін біркелкі морфемдер, форманттар мағнасы баска болса да, кейде бір түбірге жатады, кейде (жоғарғы м а н сияқты) мүлде баска түлғадан пайда болады. Мына т ұ р ы// т ұ р ы м формаларынын түбірі т ұ р етістігі екеніи ашу қиын емесі. Булардың ерекше мезгілге байланысты екені бізді таңдандыра ал- майды. Қазактар з а м а н д а с, з а м а н ы б і р , б і р к е з д е ө м і р с ү р г е н , б і р к е з д е ж а с а ғ а н ( т ү р ғ ә н ) деген үғымды бір сөзбен т ү р ғ ы л а с дей салады. Демек, мүндағы т ұ р сөзіне г ы жүрнағы косылып, мезгіл мәнін айкындай түскен. Ежелдбн біздіц т ү р , о т ы р , ж а т ы р , ж ү р деген төрт етістігіміздің жеке өзді- -өзі-ақ түрып, осы шакты білдіретінін еске алмауға болмайды. Ал, ж а з ғ ы т ү р ы//ж а з ғ ы т ұ р ы м дегендегі т ү р ы формаларыныц ғ форманты түсіп калган. Т ұ р етістігі шылау, жалғау, жұрнак болып кана коймай, бел- гілі жүрнактардык сүйеніш болуынын аркасында абстрактганып, есім сөзге айналып кеткені де көп. Мысалы, т у р м ы с я т ү р м ы ш дегендегі м ы с//м ыш, т ұ р ғ ы н дегендегі ғ ы н, т ұ р а к дегендегі а к жұрнактары аркылы т ұ р етістігі есімге айналғаны даусыз. Бул сонғы форма тува тілінде т ұ р л а ғ формасында калыптасып кал­ ган екен3. Бүған Караганда, біздіц т у р а к дегеніміздің әуелгі түрі осы т ұ р л а ғ//т ұ р л а к болуы ыхтимал. Мүнда л дыбысы түсіп, шағындалған. 1 Н. П. Д ы р е н к о в а . Грамматика ойротского языка, 1940. стр. 200. 8 Тувинско-русский словарь, 1955, стр. 409.

Осы айтылғандардан біз казак тіліндегі о г ы р мен т у р етісті- гінің қалай дамып, осы кунгі калыпқа кандай өзгеріске ұшырау арқылы келгенін аздап та болса, байкауға болар деп білеміз. Со- нымен катар о т ы р етістігінің күрамындағы т.ы р формантының да, жеке т ұ р етістігінін де ате өнімді екенін, казак және баска түркі тілдерініц лексика, грамматикаларында өте зор орын алатынын еске алмай болмайды. Қысқасы, о т ы р, т ұ р етістіктерінен түрлі сөздер, шылау жұрнактар пайда болып, олар шақтык (әрі осы т а к ­ ты, әрі келер шакты білдіреді), жактык (әрі II жақты, әрі III жакты білдіреді) мәндерді білдіретіндіктен, бүлардың баска материялар- дай (терминді философиялык үғымда қолданып отырмыз, — С. А.) кеңістікте (в пространстве) және мезгілде (во времени) дамнтынын аңғаруға болады. Қазак тіліндегі біз сөз еткен о т ы р , т ұ р етістіктері ғана смес, барлық етістік, барлык грамматикалық категория жэне түрлі с»з- дердік этимологиясы марксизм түрғысынан жан-жакты тарихи тек- серуді керек етеді. Солай етсек ғана. Ф. Энгельс айтқандай, қашргі тіліміздін «материясы мен формасып» терец танып, тарихи грамма- тиканык негізін салуымызға болады деп ойлаймын.

Ж. ДОСКАРАЕВ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ДИАЛЕКТІЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІ ЖИНАУ, ЗЕРТТЕУ ЖҮМЫСЫНЫҢ ТӘСІЛ-ӘДІСТЕРІ Халық тілінің диалектілері, говорлары, олардын. өз-ара катысы, түрлі ерекиіеліктері (фонетикалык, лексикалық т. б.), типтері, сы- паты, даму, өзгеру жолдары және диалектініқ, говордың жалпы халықтық тілге, кейін әдеби тілге катысы және олардың классифм- 'кациясы, тараған шегі тағы басқалары диалектологиянык негізгі моселелері болып табылады. Марксистік ілімде тіл талай замаинын жемісі екені көрсетіледі. Осы қағидаға негіздей отырып, диалектінін, говордың турлі кабаты, бұрынғы-соңғы қалпы болатынын этап айтура болады. Муны анык- таудын өзі тілдік тарихы ушін өте керекті мәселенің бірі болып та­ былады. Кәзіргі к азак диалектілерінік жуйесіндегі ерекшеліктердің кол- данылуы біртегіс, біркелкі емес. Диалектілік ерекшеліктердіқ бір- сыпырасы кең көлемде, енді бір бөлегі аз келемде (кейбір карттар- дын, баска жеке адамдардың тілінде ғана) кездеседі. Мысалы, ж орпына дж (джоқ т. б.), м ориына 6 (бұнша т. б.), ж орнына й (бу йерде т. б.) немесе бітпе (жазу), қум (улкен кұм ыдыс), шпт (терезеден тускен куннің сэулесінде ғана көрінетін тозак), жайма (дастаркан), шағар (сірекке) деген ерекшеліктер т. б. Мұндай ерекшеліктер диалектінің ескілік-традициялык типіне жатады. Ұлы Октябрь революциясының аркасында казак халкының тур- мысы да, оныіі тілінің, диалектілерінің талай сөздері де (дакыл, бестік1, бакпа2, т. б.) жацарды, жана мағнаға ие болды. Ол жаңар- ған сездерді де, көптегең архаизмдік формаларды да (дж — джок; көзайдын — көзайын; пынан — атпынан т. б.) және баска диалек- тілік кубылыстарды да жинап, жоғарыда әйтылған диалекто- логиялык мәселелерді акыктау — казак тіл білімінік алдына кобыл- іан ец мадызды міндеттерінің бірі. Осы айтылған міндетті орындауға байланысты әр тарапты, са- палы, сенімді материал жинау-зерттеу жумысынын әралуан тәсіл- 1 Бестік — пакта егісінік бес жолы, катары (егісті жацаша суаруднц трхникасы жайындағы уғым). 5 Бакпа, бағым — ясли (балалар тэрбиленетін уй).

-әдістерін және материал жинаудың кейбір тэжрибелерін ортаға са- лып, әкгіме етудік зор мэні бар екені сөзсіз. Қазақ тілінік диалектілік ерекшеліктерін жинау, зерттеу жұмы- сыныд әртүрлі тәсіл-әдістері бар. Ол тәсіл-әдістердің бірі — диалек- тілік ереишеліктерді байкау тәсілі. Материал жинаудың бул тэсілш колдана отыра, жинаушы жергілікті жерге келгениен кейіи диалек- тілік еркешеліктерді жинауға кіріседі. Жергілікті адамдармен кез- десіп, сөзін тыкдап, говордың ерекшеліктерін бірте-бірте байкап біледі. Былайша айтканда, мунын өзі говордын системасын, онык қазіргі қалпын барлау болып шығады. Сондықтан байкау тәсілі диалектілік ерекшеліктерді жинау, зерттеу әдістерінік негізі деуге болады. Байкау тәсілі материал жинаудың баска әдістеріме» де тығыз байланысады. Мысалы, біз жұмыс. тәжрибеміздс Кызулы Қо- жахмет1деген картпен кездесгік. Жергілікті жерде ол кісімен бірие- ше рет аңгімелесіп, оныц сөйлеу тіліндегі ерекшеліктерді байкап, мынадай сөйлемдер, макал-мәтелдер жазып алдык: кемпір, бэтерің (пэтерің) қиын жақсы пысқан екен. Аткақтаған амалчыдан аяфа- ған алалдық озады. Егінді уақытында суғарса үтады, уиқытынан. өткізсе үтылады2 т. б. Осы мысалдардағы кейбір ерекшеліктерді (ш орпына ч, д орны- на л т. б.) аныктауда зерттеуші байкау, әңгімелесу, жлзыи алу сиякты бірнеше әдісті колданды. Бұлар бір-бірімен байланыстыры- лып колданылады. Жергілікті ерекшеліктерді жинау, зерттеу жүмысыныц макса- тына байланысты байкау тәсілінің қолданылуы турліше болуға тиіс. 1 . Ж е р г і л І к т і г о в о р д ы ж а л п ы б а й к а у. Бүл ж пы оаикау тасілін колдануда зерттеушінің мақсаты екі 'түрлі болуы мүмкін. Бірі — говордың әдеби тілден айырмашылығы турғысынан алып зерттеу, әдеби тілдің нормасына үйлеспейтін барлық кұбы- лысты, айырмалыкты байкау. Екіншісі — говордың тарихи негізін аиыктау тұрғысынан алып зерттеу, немесе говордын кейбір кұбы- лыстарын казак тілінін, ескі формаларымен байланыстырып зерттеу. (Мдыалсаал),ык, үкарзеак(теысікк акледйыбінрдгаоғывотрлаақырыр нждеарғы), бк аепнат б(қааплааі)і с(қааймыысн- тың үлпасы), а т а у (ауруға өлер алдында берілетін ас) к е б е н е (кебентай, кебенек), е б е н е (ебелек — өсімдік) снякты қубьпыс- тарды тіліміздеғі Кұмкент, Шымкент, сайын-дала. күресін. ке- бене3 (есис алды ебене, батырлар киер кебене), бапан (басы ба- пан, аяғы сапан), атаукере деген свз формаларычен байланыс­ тырып, салыстырып зерттеу сиякты н 2. Ж е р г і л і к т і г о в о р д ы н ’ б і р б ө л е г і н б й- * байкау тэсілі бойынша говордың бір тармағын. онык көбшесе фонетикалық ерекшеліктерін жинап зер£еу. Говордын бірі.* * Ж. Д о с к а р < і. 1 белім, 1951. ( 5 Кебене —қой :

бөлегін, фонетикалык ерекшеліктерін ғана алып зерттеу әдісі ескі диалектологиядан бастап соңгы уакытка дейін колданьілып келді. в о р л а р жан-жакты қарастьірылады. Мұның мәнісі — говорды түр- лі жағынан тереңірек зерттеп' онын турлі ерекшеліктерін толык камтып, жалпылай жинақтап жазып шыгу болады. Осы жағынан алғанда муның өзі біздгн ойымызша казіргі уақытта диалектіні, говорды зерттеу, жазып шығу жұмысының негізгі принцип: болуға тиісті. Жалпы зерттеу. тәсілі мен бір жакты зерттеу тәсілін колда- иудың ұтымды,. пайдалы жақтарымен катар бірталай кемшіліктері де бар. Ол кемшіліктердің бастылары мыналар: 1. Жергілікті говордың ерекшеліктері түрлі жағынан карастыры- лып толык камтылмайды. Материал жинауда әдеби тілдіц норма- сына үйлеспейтін өзгешеліктер (кездейсоқ қубылыстар т. б.) кам- тылып, говордың системасын анықтайтын бірталай фактілер бай- қаудан тыс калады. Говорды әдеби тілден айырмалығы тұрғысы- нан алып зерттеудің кемшілігін айта келіп, П. С. Кузнецов былай дейді: «В первом случае (сравнение с литературным языком) рас­ смотрению подвергается не весь говор в целом, во все совокупности определяющих его явлений, образующих более или менее стройную систему, а лишь то, что отлично от литературного языка. В резуль­ тате этого много интересных фактов может ускользнуть от наблю- Бұл айтылганнан айырмалыкты әдеби тілдіц кейбір кұбылыс- тарымен салыстырып зерттеуге бол май ма деген сұрау туады. Біз- лік ойымызша эбден болады. Бірак жергілікті өзгешеліктерді әдеби тілдің кұбылыстарымен салыстыру үшін, біріншіден, говордыц өзі толык зерттелуі тиіс, екіншіден, салыстырылатын өзгешеліктер зерттеліп, онын говорлык сыпатын аныктайтын фактілер жеткілік- ті болуы керек. 2. Говорды тарихи тұрғыдан алып зерттеуде онын қазіргі кал- пы аныкталмайды. Оны зерттеп білмейінше, говордын бұрынғы кал- пын аиыктауға болмайды. Сондыктан диалектініц, говордыц бұрыи- гы калпы соңғыныц тарихи негізі бола алмайды. Диалектінін, говордыц тарихи негізін анықтау үшін онын қазір- гі калпын, ескілік-традицияльік типін ашып білу керек. Сонымен ка­ тар диалектініц, говордыц өткенін, бурынғы калпын анықтауда оны өзінің иесі, колданушысы болып табылатын халыктьгц тарихымен, ескі жазу нұскаларымен және заттык мәдениеттіц, жақын туыстас тілдердің тарихымен байланыстырып зерттеу керек. Олай болмаған күнде диалектінің, говордыц бурынгы калпын,тарихи негізін ашып білуге болмайды. Материал жинаушы белгіленген жерге, ауыл-селога келгениеп кейін, ец алдымен ауданныц, ауыл-селоның басты адамдарымеп (аудандық, ауыл-селолык, советтердің председательдерімен т. б.) тығыз байланыс жасап, өзі болатын колхоздарын, байкау объекті- лерін аныктайды. Олардың көмегіне сүйене отырып, өзінін міндет- ‘ п. С. К у з н е ц о в . Русская диалектология, 1954, стр. 139.

ті жүмьісын орындауға кіріседі. Б ірак жинаушы жергілікті жерге келісімен барлык кездескен адамдарының сөйлеу тілінен баиқаға- нын жазып алуға асыкпауы жөн. Бір-екі күн жергілікті халыкпеи танысып, оның тіл ерекшеліктерін байкап, жииаушының белгілі дэ- режеде говордың системасы туралы түсінігі болуы керек. Жинаушының ауыл-селода жүргізетін жүмысы жеп-жеңіл, оп- оңай емес; ол материал жинаудың түрлі жолын, тәсіл-эдістерін кол- дана білуді, ерінбей-жалықпай қызмет істеуді керек етеді. Жүктел- ген жүмысты көнілдегідей жаксы орындау үшін, біріншіден, жи- наушының даярлығы және оның карапайым, кішіпейіл болуы шарт, екіншіден, жергілікті халыкпен араласып, материал жия білетін адісшіл болуы қажет. Муның өзі зерттелетін говорды түрлі жагынап байқап, негізгі ерекшеліктерді көбірек камтуға керекті фактордьш бірі болып табылады. Жергілікті говорды зерттеуде жинаушыныц әдісі әр алуан бо- луға тиіс. Олардың бірі — жина.ушының алдынала байкау объек- тілерін таңдап, талғап ала білуі. Диалектологияда байкау объек- тілерін талғап алу — диалектіні, говорды зерттеу принциптерінік бірі болып саналады. Байқау объектісін талғап алуда тіл ерекшелігі байқалатын адам- дардыц жергілікті жердіц тұрғылыкты кісісі екендігіне, олардың сан-сапасына ерекше көкіл бөлінеді. Өкткені ауьіл-селодағы халык- тык құрамы бірыңғай бола бермейді. Онын, қүрамында Қазакстан- ныц баска жерлерінен көшіп келгендер де, бір жерден екінші жерге ауыскан жеке адамдар да және түрлі себеппен (үйлену, ерге шығу т. б.) баска говордык элементтерін катыстыра сөйлейтін кейбір әйелдер де кездеседі. Мысалы, Сарыағаш ауданы, «Стаханов» кол- хозындағы Ысман Расулов деген карттың сөйлеу тіліндегі а й ы, ес- т е к , п ә л л ә и і і , т ұ р ғ ы м к е л е д і деген кұбылыстарды онык әйелі' е н е , е ш е к , к ұ р т ш ы (жібек құртын өсіруші), т ұ р ғ ы м ж о к деп баскаша айтатыны анықталды. Қеген ауданы «Облатком» колхозының казактары Октябрьдеи кейін Орталык Казакстаннан көшіп келіп орналаскан. Осыған бай- ланысты олардын сөйлеу тіліне й дыбысының орнына ж (қай иаққа бара йатыр емес, қай жаққа, бара жатыр), ч дыбысыиың орнына ш чым, чығьіп емес, шым, шығып), т е с е деудің орнына ш от. ж е й д е деудік орнына к ө й л е к , а к т а деудік ориына а з б а н , б а р ғ ы н , к е л г і н деудің орнына б а р , к е л деу сиякты кұбы- лыстар колданылады. Осындай кейбір ауданның, колхоздык, кейде бір семьянык сөйлеу тіліндегі алалыкты байкап, материал жинау­ шы ол алальж — айырмалыктык себебін көрсете білуі керек. Халықтыц тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің архаизмдік түрлері, көбінесе карггардың, егде адамдардық сөйлеу тілінде сак- талады. Бул жағынан алғанда жергілікті қарттар диалектілік ерек- шеліктердік «коимасы» деуге болады. Бірақ материал жинауаа карттардыц тіліндегі кұбылыстарды сапа жағынан айыра білін зерттелетін говордың өзіне тән ерекшеліктерді ала білу ксрек . Булай деуіміздіц себебі, біріншіден, кейбір қарттар ескіше сау 1 Зейнеп Расулова — Жамбыл облысы, Сарысу ауданының кызы

аттанып, түрікше кітаптарды көбірек окып әдеттенген, ондағы кей- бір ескі сездерді де, арап, парсы тілдерінін элементтерін де біледі. Мүндай карттардың сөйлеу тілінде кітаби тілдіц элементтері көбі- рек кездеседі. Мысалы, а й а , ф а к ы р , ғ а д а т , к ә з а п , с ү й і к л і , п а к , п ә к и з а ( т а з а ) , м а х к а м ( б е к е м ) т. б. Екіншіден, жергілікті жерде көбінесе сауатсыз қарттар кездеседі. Олардың ішінде өзі туып-өскен жерінен ұзап ешқайда шыкпапн карттар да бар. Мұндай карттардың көпшілігі әигіме білмейді. Ке- рісінше, кейбір қарттар әлеуметтік, шаруашыльіқ жұмыстарға көбі- рек қатысады, көп адамдармен кездесіп, әңгімелесіп, өз өміріндегі көргеи-білгенін, естігенін кеңіліне токыгі айтып жүреді. Олардың кейбіреулері тарихи, әдеби әңгімелерді де біледі. Осындай байқау сбъектісі болатын адамдарды талғап алу зерттеуиіілердін негмгі Байкау объектісінің саны зерттеушініқ алға қойған максатына, берілген уакытына карай белгіленеді. Алға койылған мақсат говор- дың бір мәселесін ғана алып зерттеу болса, онда байқау объектісі- нің саны көп болмауға тиіс. Егер говордық түрлі ерекшеліктері жан- жақты, теренірек зерттелетін болса, байқау объектісі көбірек болу керек. Бірақ жоғарыда айтылған жағдайға сәйкес байқау объекті- сінің саны емес, сапасына. ерекше көніл бөліну кажет. Диалекгінік материалын жинаушыға кобылатын үлкен бір тілек —тністі материадды іріктеп ала білу. Бүл жинаушының әдіскершілі- гін керек стеді. Диалектологиялық материал жинауда бұл мәселегс ерекше көқіл бөліну керек. Жергілікті говорларды зерттеудің бұл күнге дейінгі тәжрибесіне Караганда кейбіреулер әдеби тілдің нормасынан ауыткьіған құбы- лыстардың бәрін диалектілік ерекшелік деп ойлайды. Сондыктан эуыл-селодағы кездескен адамдардың сөйлеу тіліндегі құбылыстар- ды талғамай жия береді. Өзінің байқайтын объектісінің, жиятын материалынын сапасы емес, тек оныц санын көбейтуге тырысады. Мүнын нәтижесінде кейбір жинаушыныа материалы кездейсоқ кү- былыстармен, бурмаланған сөздермен және кітаби тілдің элементте- рімен шұбарланып, диалектінік, говордың кейбір мәселелерін анық- тау жұмысын киындатады және ондай күбылыстар зерттеушіиі адастырып, үстірт кортынды жасауға оебепкер болады. Жоғарыда айтылған пікірімізді дәлелдеу үшін бірнеше мысал келтірейік: Тіл және әдебиет институтындағы мәліметте қазақ тілінін кейбір говорларында б/ғ, к/т дыбыстары алмасады делінген, әркайсысына сабақ — с а ғ а к, кику—к ы т у деген сездер мысал ретінде берілген. Енді бір мэліметте т ы м с ы л ( м ы с а л ) , м ә г а р ( е г е р ) , г ө к (к ө ң), г о ш (е т ), у а з и п а (м і н д е т) сияқты сөздерді кейбір го- вордыц диалектілік ерекшелігі делінген. Мұндай кұбылыстар диалектілік ерекшелік емес, кездейсок кұ- былыстар. Ешбір жерде, ешбір говорда тіл арты қ, ғ дыбыстары мен тіл алды т еріндік б дыбыстары алмаспайды және к азак тілінің. оның говорларыныц зацдылығына үйлеспейді. Ондай кейбір кұбы- лыстарды іріктеуде тілдің, зерттелетін говордық системасы, оныц

Зандылығы негізге алыну керек. Осы турғьідаи карастырып, кез- дейсоқ кұбылыстарды айрып, зерттелетш говордың әдеттеп дағды- лы ерекшеліктерін іріктеп ала білу керек. Диәлектілік материал жинауда говордык дағдьілы ерекшелік- терін іріктеп алу — еи хажетгі тілек болып саналады. Бұл жөнінде Р. И. Аванесов былай дейді: «Умелый отбор — это один из важ­ нейших принципов работы»1. Бұл принципті қолдана білмешнше жи- налған материал говордын нормалы, дағдылы типі мен ескілік-тра- дициялык типін, онын шекаралык, кездейсок қүбылыстарьш іріктсп алу жөнінде кецілдегідей нәтиже бере алмайды. Материал жинаушы жергілікті халыкка өз жұмысынын макса- тын калай түсіндіру керек және ол жүмысты исден, кімнсн бастауы керек? Бұл сүрауларға бірден жауап берместен бұрын, эуолі, оси мәселелер жөніндегі кейбір пікірлерге қысқаша токталаііык. Бұл жөнінде кейбіреулер жұмыстық мақсатын ашык аіітудыи керектігін айтады. Бүл пікірдіқ үнамды жағьі да, біржакты кейбір кемшілігі де бар. Ұнамды жағы — тілдін зерттеу объектісі екендігі, осыған байланысты жергілікті халыкка шынын айтып түсіндірудін керектігі. Кемшілігі — кездескен адамның бәріне бірдей жүмнс максатын ашык айтудын біржактылығьі, халык ішіпде бірпеше куя болып, оныц өз кісісіндей араласып істегенше, жүмыс мақсатын жариялаудын асығыстығы. Өйткені халық тіліндегі диалектілік ерск- шеліктік не екенін, оны жинаудын керектігін жұрттыц бэрі бірдсй түсіне бермейді. Материал жинаудын максатын жете түсінбегсн сон, кейбір адамдар сескеніп білгенін айтпайды. Сондықтан жүмыс максатын бірден хабарлаудык осы сияқты кемшілік жағын ескер- меуге болмайды. Қазіргі уакытта диалектологтардың көпшілігі материал жинау­ дын максатын жергілікті халыкка жалпы түрде түсіндіріп айтуды мақұлдайды. Казақ говорларын зерттеу тәжрибесі де бүл пікірдіц дүрыстығын айкындай түседі. Осыған сәйкес ауыл-селонын, колхоз- дың мәдени-шаруашылык тұрмысына, тіліне және ауыз эдебиетіне байланысты материал жинау — істелетін жүмыстыц мақсаты екенді- гі кысқаша түсіндірілуге тиіс. Тәжрибесі аз кейбір жинаушылар жұмысты жергілікті жердсгі кез келген адамдардан бастайды. Колхоздың орталығынан, онын айналасындағы уйлерден ұзап, алыска бармайды. Мал басындағы, бригадалардағы кепелерде, кішкене үйлерде жатып, калын колхоз- шылардын ішінде болып, материал жиғысы келмейді. Жалкауларша жұмыс істеп, одан-бұдан күрап, толымсыз материал жияды. Муныц өзі елеулі кемшіліктің бірі болып табылады. Әдетте материал жинау жүмысы байкау объектісімен тіл ерек- шелігі зерттелетін адаммен әцгімелесуден басталады. Әнгіменік такырыптары жергілікті жерді, аймақты танып білуге, ауыл-селонын тарихына, колхоздың жүмыс саласына байланысты болуға тніс. Мы- салы, колхоздың тарихы, жергілікті жердіц табигаты/оның эконо- микасы, маңызы, колхоздың шаруашылық түрлері, ондағы әртүрлі ' Р. И. А в а н е с о в . Очерки русской диалектологии, 1949, стр. 245.

шаруаиіылық куралдары, еқбек озаттарының жумыс тәжрибелері т. б. Мундай тақырыптар жергілікті халыққа таныс болғапдықтак орбір объектіде ©ткізілетін әцгіменіи нәтижелі болуы сөзсіз. Біз жоғарыда байкау тәсіліиіқ мәнін, онымен катар материал жинаудың баска да әдістерін колдана білудің керектігін айттық. Ол әдістердік бастылары мыналар: 1. Ә ң г і м е . Зерттелетін говор бобынша бірталай адамдармен оигімелесу аркылы материал жинау. 2. Т ы ң д а у. Зерттелетін говор бойынша бірнеше адамдардын өзара сөзін, сөйлеуін тыңдау аркылы материал жинау. Бұл тәсіл- •әдістердің бір-бірінен мынадай айырмасы бар: әңгімеге материал- жннаушының өзі қатысады. Өзініқ байқаған ерекшеліктерін еске сактап, кейбір фактілерді, мысалдарды сол заматта (әңгімелесетіи адамына карай) ара-тура жазып алады. Сөз араларында әнгімеле- сушіге сұраулар беріп, ой салып, козғап, эқгімёнік үдеуіне себепші болады. Бірак әңгімеде жинаушынык көп тыңдап, аз сөйлеуі шарт. Әнгімелесу жолы тіл ерекшелігі зерттелетін бірер адаммен жеке окгімелесу я оның үйінде коиа жатып, семьяныц мүшелерімен жа- не басқалармен сөйлесу сиякты жеке де, коллективтік түрде де бо- луға тиіс. Әңгімелесуде кейбір киындықтар да кездеседі. Ол қиын- шылыктарды жеңе білудің өзі, айиалып келгенде, материал жинау­ шынык ебдейлі, кабілеттілігіне жоне ерінбей істей білуіне байла- нысты. Байқау объектілері бойынша әнгімелесетін адамдар алыста, егін даласында, мал басында болады. Колхоз жүмысынан босана алмай- тындыктан олармен әдгімелесу жөнінде кейбір киындыктар туады. Мүндай жағдайда жинаушы тіл ерекшелігі зерттелетін адамдардың кеште тұрактайтын жерінде, күндіз жүмыс басында бірге болыи, ән- гімелесіп тіл ерекшеліктерін жинауға тиіс. Кейде тіл ерскшелігі зерттелетін кейбір адаммен жүмыс арасын- да, демалыс уақытында пқгімелесуге де, кейбір бакташылармен жайылымда бірге жүріп, мал жайында әңгімелесуге де болады. Сонымен катар жергілікті совет, колхоз басшыларынык көмегіне сүйене отырып, кейбір адамды аз уакытка сүрап алып пайдалана- ды. Жинаушы кейбір әңгіме білетін карттармен бірге болыгі, кона жатып я конатыи жеріне ала жүріп, бірнеше рет әигімелессе, оныц жүмысы әрі көкілді, әрі өнімді болмақ. Тыңдауда жинаушы сөзғе катыспайды, тек өзара сөйлесушілер- дің сезін тыцдап, байқаганын жазып алады. Тындау адісі үйде, жу­ мыс басында, түскі демалыс уакытында, бригадалардын я колхоз- шылардын жиналысы кезіндс колдануға тиіс. Әнгіме көбінесе байкау объектілері бойынша жүргізіледі жәие ол байқау объектілері күні бүрын талғап алынады. Мұндай жағ- дайда зерттеуші әңгімелесу арқылы анык, қүнды, сенімді материал жия алады. Ал баска жеке адамдардын сөзін тыңдауда кейбір се- німсіз материал жазылып алыиуы мүмкін. Өйткені сөйлеуін тьің- даған адамдардын ішінде басқа жерлерден ауысып келгендер де кездеседі. Сондыктан жазып алынған материал сын көзімеп кара- лып, оныц говорға тән сыпаты, күндылығы анмкталуы керек.

Бул жөнінде В. И. Чернышев өзініц «О критическом наблюде­ нии народных говоров» деген мақаласында былаіі дейді: «Нужно уметь выбирать ценные и, во всяком случае, доброкачественные объекты наблюдения и никогда не пользоваться показанием языка не коренных, недавних жителей данного населенного места. Эю необходимое условие получения точного, типического, выразители- ного материала для описания говоров»1. 3. С а л ы с т ы р у . Говорды кецірек зерттеудіц екі жағы б екеидігі белгілі. Бірінші — говордыц диалектілік материалы» жи- нау; екіншісі — жиналған материал негізінде говорды жазыл шы ғу. Говорды зерттеудің екі жағының кай-кайсысшида болмасын, салыстыру әдісіи қолданудың аса маңызы бар. Говорды эр жакты зерттеп, монографиялык жұмыс жасау үшін, бірінші жағынан, жиған материалдыц ор жакты, толымды болуы, екінші жағынан, салыстыру материалыиыц жеткілікті, мол болуы шарт. Сондыктан, біздін ойымызша, салыстыру әлісі зерттедетін говордык материалын жинау процесінде де колдапылуы керск. Салыстыру әдісін қолданудың түрлі жолы бар. Зерттелетін го­ вор бойынша байқау объектілері біреу емес, бірнешс болатыны бсл- гілі. Осыған байланысты бірнеше объектідеіі алынған материал бір-бірімен салыстырылып, толыктырылып отыруға тиіс. Мысалы: зерттелетін говор бойынша материал жинаушылар өздерініц бай- кау объектілерінен, ор ауданнаи, әр колхоздан т. б. жиған матери- алын бір-бірімен салыстырыл, мағнасын анықтап отыру, кездейсок кұбылыстарды айыра білу, бір ауданда я бір колхозда турлі варм- антта (жертөле — жертөбе, жеркепе, жеркүрке; албар — амбар — азбар; ыспа, ысырма т. б.), түрлі формада (енку. еңкеу. еңіс; қыр жол, қырғы жол, қырлық жол т. б.), дублеттік түрде (кядімгі, кәдуілгі, кәдуіңгі: біз деген, біэ дейтін т. б.) қолданылатын кұбы- лыстардын кайсысы жиі, кайсысы сирек айтылатынын аныктал кор­ сету т. б. Экспедицияға катысушылар материал жинауда осындай түрлі формада, түрлі вариаитта және түрлі мағнада колданылатын сзз- дерді бір-бірімен салыстырып, говорлык аііырмашылыкты, ұқсас- тыкты ашып көрсете білсе, монографиялык зерттеуге керекті, аса кұнды материал жиған болар еді. Зерттелетін говордыц ерекшеліктерін жинаушыиың саны біреу я бірнешеу бодуы мүмкін. Бірак жұмыс тәжрибесі бойынша ен кемі екеу болуы керек. Бірі — материал жинаудыц алғашкы кезінде байқау объектісі бойынша әңгімеге катысып, ерекшеліктерді бай­ кайды. Қейбір ерекшеліктерді ара-тұра жазып алады; екіншісі— аңгімеге катыспайды да, өзініц байқаған ерекшеліктерін жазыл отырады. Олардың кай-кайсысы болмасын, тіл ерекшелігі зерттс- летін адамдармен әбден танысқаннан кейін, ©з бетімен де материал жинау жұмысын жүргізе береді. 'В - И. Ч е р н ы ш е в . О критическом наблюдении народных говоров. Бюя- легенд диалектологического сектора Института русского языка. 1949, вып. 6, 34

Жұмыс процесінде әрбір жинаушы өзінің жергілікті жерде болу уақытына және байкау объектілерінің алыс-жакындығына карай бір-бірімен кездесіп, жиған материалын салыстырып отыруды дағ дыға айналдыру шарт. Мұндай дағды — әдістің өзі жиған мате- риалдың кемшілігін түзеп, жеткіліксіз матерналды толықтыруға, әрі күдікті, сенімсіз кұбылыстарды аныктауға мүмкіндік жасайды. Қазақ говорларының турлі ерекшеліктерін, ол говорлардын бір- біріпен айырмалығын, үқсастығын, негізгі айырмашылыктық тара- ран шегін т. б. аныктап білу — зерттеушініқ негізгі міндетінің бірі. Бұл міндетті орындауда Тіл мен әдебиет институтьіндағы матери­ ал жеткіліксіз. Сондықтан к азак тілінің белгілі бір говорын зерт- теушінің қолында баска говордың да материалы болу керек. Ол материалды институттан алып, оны өзінін байкау объектілеріпен жикағаа материалымен салыстырып зерттеу — говорды жазып шы- ғару жөніндегі ек керекті мәселенін бірі болып табылады. Сурақ әдісі. Жергілікті халыктың тұрмысына, әдет-салтына, әралуан жұмыс саласына байланысты кейбір сөздер зерттеу объек- тісі бойынша жүргізілген әқгімеде я бірнеше адамдардың сөзіи тындауда кездеспей калып кояды, ондай сөздерді де кебірек қам- ту үшін сүрак әдісі колданылады. Кейбір шаруашылык түрлс- ріне байланысты нәрселермен (қурал, аспап, буйым т. б.) танысып, олардыц аттарын сұрап, жазып алады. Және материал жинау процесінде ксйбір сөздерді сұрастырып, олардыц мағналарын әлі де аныктай түсу керек болады. Мұндай жағдайда д а сұрак әдісі колданылуға тиіс. Сөйтіп, сүрак әдісі көбінесе лексикалык ерекше- ліктерді жинауда колданылатын тәсіл-әдістердіқ бірі болып табы­ лады. Бірак біреуге сұрак берудің де мәні бар. Зерггеуші кейбір иәрселерді көріп, олардык әркайсысы не деп аталады деуі, сұрауы орынды және керекті. Егер зерттеуші кейбір сөздер сөйлеу тілінде айтыла ма? Егер айтылса, қандай мағнада колдаиылады десе, он­ дай сұрак орынсыз, пайдасыз болар еді. Мысалы, к азак тілінщ кейбір говорларында о б а д а ш ы — ескі-кұскы жинаушы, ж а р - к ы н — ойелдік кайнысы, с а ғ ы р — жетім (жаңбыр болмаса о/сер сағыр, тыңдауіиы болмаса, улгілі сөз сағыр), ш е л д е у , ш е м д е у деген сөздер бар. Кейбіреулер осындай сөздерді зерттелетін говор- да бар деп айта салуы мүмкін. Бірак ол сөздердің кандай мағиа- да колданылатынын сурак аркылы саралап айтып беру киын. Сон- дыктан көптеген сөздердін, ерекшелігін, олардық түрлі мағнасыи сөз тіркесінде, сөйлем ішінде аныктап білу жөн. Кейбір жинаушылар бұл мәселеге жете көңіл бөлмейді. Сөз сой­ дем ішіне алынып, оның мағнасын аныктайтын мысалдар берудің орнына кейбір ерекшелікті сөзбе-сөз жаза салады. Бүл көбінесе тәжрибесі аз жинаушылардын материалында кездеседі. Мысалы, «с а ғ а қ — сабак, д а ғ а р а — камыстан жасалған нәрсе, с а н д а ­ л а — сандалма, б ү з а у б а с — бұзаубас, үлкендігі тышкандай» (Махтаарал материалы), б о д а л а у — додалау т. б. Бүл мысалдағы с а ғ а к — ненің сабағы екендігі, сандалма деу- дің орнына с а н д а л а сөзі колданылады деуі, б ұ з а у б а с деген 3.:1

не парсе екендігі сөйлем ішінде көрсетілмегсіідіктен, ол свздердіц диалекгілік мағнасын аиыктап білу қныи. Сондыктаи мұндац ма- тсриалды анық, сенімді деуге болмайды. Бұл айтылғаннан жиналған ерекшеліктерді мыеалдармен, тиіс- ті мәлімеггермен жабдыктап, картатекаға, кеііін аикетага тусіріп, паспорттау кажеттігі келіп туады. Диалектілік ерекшеліктерді паспорттаудыц екі турлі жағдаГіііі бар: Оның бірі — диалектілік материалды паспорттауға даііындау, ‘-кіншісі — диалектілік материалды реттеп анкетага жазу. Анкета — жиган материалды оцдсп, рсттеп паспорттау женін- дегі ец керекті әдістіц бірі. Сондыктан орбір дналектілік срскшелік- терді түрлі жағынан аиыктап, анкетага гүсірудіц ерскшс моні бар. Мұның өзі жиған материалам зерттеу тургысыиан алганда дналск- тілік ерекшеліктерді документтеп реттеудін, бір түрі болып табы- Диалектілік ерекшеліктерді анкетаға түсіріп, паспорттау үшін нс істелу керек? 1. Жүмыска кіріскен күнііек бастап, жиған материал диалекті- лік ерекшеліктердің тур-турлеріне (лексикалық, гримматикалыі; т. б.) бөліиіп, жазу дәптеріне жазылады. Материал жиналған сай- ын эр тарауға тиісті материал өиделіп, толыктырылып отырылады. Осыған байланысты анкетаға түсірілетіи әрбір свздін формасы мсн магнасын, оныц кейбір фонетикалык варианттарын аныктайтын біриеше мысалдар, фактілер беріледі. Кейбір тәжрибесі аз жпнау- шылар бұл мәселелерге көңіл бөлмейді. Ж инаған материалы!! кай- та қарастырып, сөздін мағнасын аиыктап, саралап көрсетпейді. Хенде анкетадагы сөздің мағнасын анықтауға бір-ак мысал береді. Оиыц өзі сөздің мағнасын анықтауы жағынан, әрі стильдік жағы- нап үйлеспейді. Мысалы, Торғай казақтарынып сөйлеу тіліидегі с ү р м е, ш е р м і ш, б о т ы с у, м и к ы л а у деген сездерге мына- дәй аныктамалар, мысалдар берілген: С ү р м е — шөп кұралы; біз сүрмемен шөпті, шошаққп тартамыз. Ш е р м і ш — калта үрысы, қаладағы шермһи ңалтаға кірмесін (қазақ ядетге қалтага кірме Оемейді). Ботысу — араласу; ол екеуін бірімен-бірін ботысгырмо. М и к ы л а у — устамдык, топас; ол миқылш/ шал ғоіі1. Бүл ай- тылғаниан осы сөздердің аныдтамалары да, мысалдары да анык, дұ- рыс берілмегеидігі аңғарылады. Мысалы, с ү р м е н і и кандаіі кү- рал екендігінің анықталмауы, ш е р м і ш деген сөзді калтаға тус- кіш ұры деудін орнына «калта ұрысы» деуі, б о т ы с у дегенде кім- ніц, неиің араласуы екендігі көрсетілмеуі сиякты. Міне, осындай ерекшеліктерді анкетаға түсіріп паспорттауда» бұрын кайта карастырып, кемшіліктерін тузеп, өндеп, толыктырып отыру кажет.^ Олаи болмаған күнде жинаған ерекшеліктердІ пас- портгауға дайындық жүмысы камтамасыз етілмейді. 2. Жиған материалды өндеп реттеуде зсрттелетін говордын. түр- .1 ерекшеліктері сан, сапа жағынан қарастырылып, әркайсысынын 125. 184. 223-бетіе? і флпдысынан). 36

шамасы — көбі, азы, олкы жағы анықталатыіі болады. Осыған сай- кес турлі ерекшеліктердің жеткіліксіз жағын толыктыру ушін го- иорлык ерекшеліктердіц кейбір түрлері (мысалы, грамматикалық т. б.) бойынша байкау жұмысы баса жургізілуі керек. 3. Жергілікті говорларды зерттеуде диалектілік ерекшеліктсрді аикетаға түсіруге керекгі мәлімсттер де жиналуга тиіс. Мысалы, орбір ерекшеліктің кімнен, кайдан алымғаидығы, оның аты-жөні (ер, әйел, жасы т. б.), кызметі, білімі, колхозы, аудаиы, облысы т. б. Сонымен катар тіл ерекшелігі байкалып, материал алынган адамдардын бұрын калада я баска облыстарда болу-болмауы; егер болса, онда кашиа тұрып, не істеп, қай жылдарда келгені, олар- дың тіліндегі баска говордык элементтері — бәрі анықталып, жаз- ба материалда көрсетілу керек. Осымен байланысты айтылатыи нәрсеніц бірі — говордың жа- саушысы, қолданушысы болып табылатын халыктың кұрамы, бү- рынғы, сонғы шаруашылык тұрмысы, тарихы1 және онын баска халыктармен катынасы туралы мәліметтер жинаудыц керектігі. Го- ворды зерттеп жазып шығуда ондай мәліметтердіц аса мацызы бар екені сөзсіз. Д и а л е к т о л о г и я л ы қ ж а з б а . Диалектологиялык матери­ ал жинауда жоғарыда айтылғаннан баска да, кейбір кемшіліктер бар. Ол кемшіліктердің бірі — диалектологиялык жазбанык кей- бір турлерінін жеткіліксіздігі, бізде оны көбірек жургізуге көціл бөлінбей келуі. Біздін ойымызша говорды монографиялык зерттеу­ де эрбір жинаушы диалектологиялык жазбапык түрлерін катар жургізіп, көбейтіп, говордың түрлі ерекшеліктерін, типтеріи диалек­ тологиялык жазбалар, текстер бойынша да көрсете білу керек. Диалектологиялык жазбанын материалы әр түрлі. Онык бірі — ауыз тілі ерекшеліктерінің жазба материалы. Зерттеуші әрбір дна- лектілік ерекніеліктерді жете байқап, дұрыс жазып алуға тиіс. Әсіресе кейбір фонетикалык күбылыстарга жете көңіл бөлмесе, ол жумысын пітірді, колхоздан бір үот алып, нөбін чауып алды деген сөйлемдердегі кейбір сөздерде б/п дыбыстардын алмасуын ұ о т сөзіндегі дифтонг — кос дауысты дыбыстың естілуін жинаушы бай- кай алмай қалуы мүмкін. Говорлардағы кейбір дыбыстык ерек- шеліктерді айырып білу киын. Оны анықтап білу үшін зертгеушінің колында арнаулы кұралы (фонографы) болуы шарт. Жинаушы арбір диалектілік ерекшелікті өзінің жазу дәптеріне я жеке кар- тсчкаға жазады. Онда әрбір ерекшелік (сөздік, тулғалық, дыбыстық т. б.) жеке сөз турінде де, сөз тіркесінде де, сөйлем ішінде де көр- сетіледі. Сөйтіп, диалектологиялык жазбанын бұл түрі жеке свз- дерден, сөз тіркестерінеи, сөйлемдерден және кейбір мэліметтер- ден кұралады. Ол кұралған тіл фактілерін реттеп жинактау үшіи жуздеген, мындаған карточкалар жасалады. Ол карточкаларға жазылған ерекшеліктер анкетаға тусіріліп паспортталынады. Мұ- бойыш 5ір Оілетін адамдар арқылы тарихи

нын өзі халық говорларын зерттеу жөиіндегі ең керекті, иегізгі материал болып табылады. Оньщ екіншісі — ел аузындағьі әцгімелердін жазба материалы. Жергілікті халыктын тұрмысына, шаруашылығына байланысты ел аузында әртурлі әнгімелер, өлеңдер, макал, мәтелдер болады. Ол әңгіме, өлеидерде, макал, мәтелдерде говордык кейбір срекшелік- тері кездеседі. Көбінесе өлекдерде, мақал, мәтелдерде кейбір сөз- дер, грамматикалык формалар ескіліктіц қалдығьі ретіиде сак- талады. Сондыктан материал жинаушы ел аузындагы эцгіме өлен- дерді де, мақал, мәтелдерді де жазып, жииап ала білуге тиіс. Бу­ ран үлгі ретінде бірнеше мысал келтірейік: 1. «Менің Токтасын деген ағам бар еді. Чаруашылык тұрмыеы нашар еді. Біздіи елде Сиырбай дейтін бай болды. Сол байға мс- нің ағам салыкшылыкка (жатакшы деген соз — Ж- Д .) тұрды. Онын егінін Токтасын екі коспен айдады. Ақысына бай бір десет жер берді. Тұкымды да беретұғун болды. Егін джаксы чыккан со:і, Сиырбай саған о жерді бергем джок — деп, баска бір егіні тіптсн нашар чыккан джерді берді. Тоқтасын оған рыза болмай, ұлык- тарға айтып еді, олар тыңламады. Ештецке чмкпады. Сөйтіп бай Токтасынға зордык кылып, алал акыеын бермсіі койды. Токтасын алажаздай каракет кылып, байдәи акысын ала алмай, «зордык түбі — корлык» деп кала берді. Совет өкіметінін аркасында ол Сиырбайдан кегін, акысын альш. тенлікке жетгі» (К. Шідерін). 2. Ашказаны аш болмаз, әлім казаны еш болмаз. Асты я куыс ішер, я туыс ішер. Аксақты алсан сау туар, соқырды алсан сой куар. Алажағым кетсе де, айтажағым кетпесін. Ақсак акыл, таз бақыл, ала була соқырдан сақын! Бірсудін төсін жесеи, үшаңды сайла. Өтірікші калар үятка, расшы жетер мұратца. Екі тентек косылса, саудай болады, екі макұл косылса, тау- дай болады. Ер болсаң, бопсаға шыда. Мұндай мақалдар кейбір шығармаларда да («•Шопан ата», «Эдебиет-қазіщия») кездеседі. 3. Жинаушы тіл ерекшелігі зерттелетін кейбір адамдармен әнгі- мелесіп, казіргі такырып бойынша мына сиякты текстер күрап, жазып алуға тиіс: «Бликат бойынша пахтам пітік. Бүл біздін зве­ най адамдарының іске жаксы үмтылғаныи көрсетеді. Казір пах- танын кеиінгі суы. Чеканка пітті. Салмаларды тазалалык; бір кыр- шып, кейбір жерін бір теуіп өттік. Кешеден бастап суғаруға кіріс- тік. Дүндеу жерлерін шабыктап, боздау жерлерін бастырып су- ғарсам, ал канык жерлерін алағаудан. алакесек етіп суғарсам дёп отырмын. Мсиімше, егінге су берудіц уакытын және мағдарын бі- лу негізгі іс» (Дацылбаев Ералы, қарақалпақ ішіндегі казак, зве­ но бастыш, «Маркс» колхозы).

Осы айтылғандармен катар жергілікті газет-журналдарды кө- бірек окып, кездесксн ерекшеліктерді жазып, зерттелетін говор бойыиша диалектологиялык жазба жұмысын жүргізуге болады. Оны жүргізгенде баспасөз орындарында, кітапханаларда көбірек болып, аудандык, облыстык газеттердің көбінесе бурьшгы шыккан сандарым алып оқу жен. Өйткені казіргі уакытта жергілікті диа- лектіге, говорға әдеби тілдің әсері күшті, сондыктан аудандык. облыстык газеттерде диалектілік ерекшеліктер аз кездеседі. Жергілікті газеттерден, кейбір әдеби шығармалардан алынған ерекшеліктер сөйлемімен жазылып, олардың (газеттердіц т. б.) шыккаи ориы, аты, жылы, беті және шығарманык авторы — бәрі диалектологиялык жазбада көрсетілуге тиіс. Дналектіні, говорды тереңірек зертгеу жөнінде жоғарыда көр- сетілген диалектологиялык жазбанын түр-түрлеріи колданып. әр тарапты диалектілік материал жия білу керек. Диалектологиялык атлас жасаудың кейбір мәселелері Казак тілінің диалектологиялык атласын жасау — аса күрделі, кныи жұмыс. Ол көп күшті, көп уакытты ксрек етеді. Қазакстан территориясыныц кендігі, онын жеке өлкелеріндегі диалектілік ерек- шеліктердіқ эртүрлі екендігі, ол түрлі ерекшеліктердің тараған же- рін, шегін аныктап картаға түсіруге көп күш жүмсалудык кажет- тігі — диалектологиялык атлас жасау жұмысын киындатады. Со- нымен катар мүның өзі тың жүмыс. Бүл тың жүмыска кірісуге орыс дналектологиясынын мол тэжрибесін, бай әдебиетін үйрену керек. Диалектологиялык атластың жұмысы көп. Ол жұмыстык басты- лары мыналар: 1. Дайындық жасау. Күрделі, киын жүмысты жеңе білу үшін жеткілікті дайындык керек. Ол үшін, ек алдымен, говорлардың зерттелуі бойынша бірнеше мақалалар, монОграфиялык жұмыстар жазылып шығуы керек. Содан кейін зерттелген говорлардык негіз- гі ерекшеліктері картаға түсірілуге тиіс. Казак говорларын зерт- теудіқ бұл кезеңін өткізбейінше диалектологиялык атлас жасауға болмайды. 2. Программа жасау. Бүл программада атлас жасаудың кейбір принциптері туралы да айтылуы керек. Мысалы, атласты жеке бө- лімдерге бөліп жасау принципі т. б. Территорияны бөлімге бөлуде кандай принциптер негізге алынбак? Осы мэсслені шешіп алмай, программа жасауға болмайды. Біздің ойымызша казақ тілініи та- раған жері бірнеше белімге, «облыска» бөлініп атластык жеке-жеке томдары жасалуға тиіс. Оны жекелеп жасауда әкімшілік, диалекто­ логиялык, тарихи принциптер негізге алынып. бүтіндей болмағанмен, олар тиісті орнында колданылуы жөн. Мысалға Қазақстанныи. онтүстігін алзйык. Бұрынғы уакытта оңтүстік өлкесі әкімшілік жа- ғыиан Сыр-дария, Жетісу облыстары болып атанған және бүл об- 39

лыстардяғы гоиормрдьщ шегін (д зо гл о с тд р ы к )'б“ г“ “ ТІ» Я г талай кұбылыстар аныкталған. Мысалы, көптеген сөздерде о ор „ына л сөз басында б орнына п дыбыстарынын. колданылуы жәие бірталай сөздерде қ, ғ, к. г. дыбыстарыныц /Үс.рілмей аитылуы ү й деудіқ орнына т а м , ш о т дсу орнына т е с е (тсше), а й ы р іеудін орнына а м (үшака), ж е г у дсудің орнына - ж е р ж ы р т у деудін орнына к о с а іі д а у сөздерін 4 қолданьі- луы сиякты. Бүл көрсетілген фактілердін өзі жоғарыда аитылгам принцип- тердіц казак тілінің тараған жеріи бірнсше елкеге, облыстарға белу жағдайына үйлесетінін керсетеді. Бірақ барлык жерде бұл принципті колдаиуға бол.майды. Сөйтіп, территорияны біриеше бөлімге бөліи, программа бой- ынша әр бөлімде істелетін жұмыстын түрі, келемі, мазмүны бсл- гіленеді. Ол белгіленетін жүмыстардың түрлері мыналар: 1. Методикалык жұмыс. 2. Диалектологиялык жұмыс. 3. Геог- рафиялык жұмыс. 4. Жалпылау жұмысы. Методикалық жұмысқа атластын программасы меи «сүраулы- гын» жасау, оны колдана біліп, жүзегс асырудыц жолы, тәсіл-эдіс- тері жайында бірнеше макалалар жазу сияқты мәселелер жата- ды. Диалектологиялык жүмыска мынапдай мэеелелер жатады: а) атластың эрбір бөлімі бойынша эр жакты, толымды материал жинау, ол жиналатын материалды бүрынғы материалмен салые- тырып, кейбір кемшіліктерін толыктыру; б) жиналғаи материал- дарды өцдеп реттеу, диалектологиялык тұрғыдан түр-түрге (фоне- тикалық, лексикалық т. б.) бөліп, системага келтіру, негізгі ерек- шеліктерді картаға түсіруге дайыидау; в) атластың бөлімі бойынша зерттелетін облыстардағы халыктын сөйлеу тіліндегі ерекшелік- терді жазып шығару, Географиялык жүмыска мынадай мәселелер жатады: а) белім бойынша картаға түсірілетін объектілерді белгілеп, олардын кар- таларын жасау, б) ол белгіленген объектілердің (якіміиілік, қаты- настық орындар, жер-су т. б.) көрсеткіш белгілерін жасап анык- тау, в) картаға түсірілетін жеке күбылыстардыц картасын жасау, г) атластын эр томы бойынша істелген жұмысты жннақтайтын диа­ лектологиялык карта жасау. Жалпылау жумысыныц мазмүны территориянын әрбір бөлі.мі я атластын жеке томы бойынша орындалған істі жинактауға арна- лады. Зерттеу объектілері, ол объектілердегі негізгі ерекшеліктер картаға түсіріліп жинақталғаниан кейін, диалектологиялык атлас- тың алғашкм томдарын жасауға кірісу. Диалектологиялык. атласка енстін қүбылыстардын сипаты әр- түрлі болады: бірі — диалектінін шегін аныктайтын кұбылыстар; екіншісі г—оның тараған шегіне үйлеспейтін күбылыстар. Олардьш қай-кайсысы болмасын, сын көзімен қаралып, аз көлемде колда- нылатыиы іріктеліп, картаға түсірілуге тиіс. Бірак кейбір адам- дардыц сөйлеу тіліндегі жекеленген кұбылыстар картаға түсіріл- 1 Изоглосса— грек с » — бірдей, тед; §Іоззі

мейді. Мысалы: п с ш е — одет, а л ы к — аласы, д ү р д е к І,—дөре- кі, т о р п а к — топырақ, г н ы р л а у —жинақтау, ты.н а л.у — ты- ным алу т. б. Диалектологиялык атластың аса манызы бар. Ж оғарыда айт- канымыздай, әр тарапты, сенімді материал жннап зерттеу негізін- де жасалған атлас жергілікті диалектілердің, говорлардың турлі ерекшеліктерін, типтерін, олардың қалпын, шегін, бір-бірімем ка- тысын, казак тілінін диалектілік кұрамын жете аыыктап көрсетеді. Казак тілінің ғылми грамматикасына әсіресе онын тарихыііа ке- ректі материал бере алады. Вуздарда казак тілініқ дналектоло- піясына, тарихына керекті окулык ретіиде де пайдаланылады. Диалектологиялык атлас туыстас тілдердін тарихын, диалекто- лопіясын тарихи-салыстырмалы одіспен зерттеудіц ен керекті кұ- ралынын бірі болып табылады. Сондыктан туыстас тілдердіи диа- лектологиялык атластары жасалып шыккан сайын, оныц ғылми, тарихи макызы арта бермек.

и . Д. НОМИНХАНОВ ТЕРМИНЫ РОДСТВА В ТЮРКО-МОНГОЛЬСКИХ ЯЗЫКАХ Сравнительно-историческое изучение тюркских н монгольских языков имеет свою историю столетней давности. Но труды, появ­ ляющиеся по этому вопросу, носили до недавнего времени эпизо­ дический характер. Они отражали лишь разрозненные высказыва­ ния отдельных ученых. Акад. Б. Я. Владимнрцов еще в 1919 го­ ду писал: «Нельзя сказать, чтобы эти занятия (т. е. сравнительные иссле­ дования тюркских и монгольских языков — Ц. Н.) достигли чего- либо большого, определенного, создали бы систему, тем не менее кое-что все-таки было сделано»1. Изучение тюркских и монгольских языков уже в наше- время тормозилось «новым учением» Марра. По сравнительному изу­ чению этих языков почти не было никаких научных трудов. Этот вопрос стал интересовать исследователей только в последние 5— Цель настоящей статьи — показать родственные термины в тюрко-монгольских языках и значение сходства этих терминов для истории развития тюркских и монгольских языков. В рассматриваемых терминах родства тюркских и монгольских языков представлены все основные понятия родства. Все они сходны и по значению и по звучанию с некоторыми отклонениями. Но эти отклонения незначительны и вполне закономерны как ре­ зультаты дальнейшего развития этих языков. В терминах родства в тюрко-монгольских языках совпадают следующие слова: абысын (жены братьев по отношению одна к другой; сноха, невеста), ага (старший брат), ата, аба (отец, де­ душка), ачи (внук), бажа (свояк), боле (дети сестер; семья, член семьи), ер (мужчина), жиен (дети дочерей); катын (женщина), », И. Н. Б е р і г. Зав. колл. 42

кайын (родственник по жене или мужу), кенже (младший из де­ тей), куйеу (зять), куда (сват, сватья), нагаша (родня по матери), эгачи (старшая сестра), кбббгбн, уре (сын), эже (бабушка), аха, өге, ана, ана (мать), барган (жена старшего брата), ббуга (пра­ дед, дед, старик); амаган (бабушка, старуха), ру, уруг, омок (род, племя), төркін (родственники жены). В приведенных выше терминах представлены основные поня­ тия родства, существующие в любом обществе, прошедшем родо­ вой строй. Конечно, это не случайные совпадения терминов в двух разных языках (тюркских и монгольских). Они отражают опреде­ ленный исторический период, совместно прожитый тюрками и мон­ голами. Это результат общности жизни и быта этих народов в далеком прошлом. С тех пор прошли тысячелетия. Самые ранние тюркские письмен­ ные памятники (V — VIII века н. э .) — енисейские н орхонские — подтверждают, что тюрки уже тогда имели вполне оформившийся язык, совершенно отличный от монгольского. Современные тюрк­ ские языки сравнительно мало изменились в смысле общей структу­ ры и грамматического строя. Этот факт также косвенно указывает на то, что развитие язы­ ков происходит медленно и что процесс образования от единого язы­ ка двух совершенно отличных самостоятельных групп языков — тюркских и монгольских — был очень длительным. В разбираемых терминах родства встречаем различные фоне­ тические варианты одного и того же слова «зять» в разных язы­ ках одной и той же группы (тюрк.), например; күйеу, куіөө, ку|й- гу, куіау, куев, кудегуі, ку]0£іі!, куза, кияу, гнев, гөреген, күрә- кэн, кутубт, кутуб, кёру и другие или же произошли изменения в значении слова, например: ата, атте, оке (отец, д е д ); ана, ана, өге (мать, мачеха) и другие. Все эти фонетические и семантические изменения вполне за­ кономерны, если учесть, что живые языки постепенно изменяются н со времени существования единого тюрко-монгольского языка, следы которого отражены в тюрко-монгольских терминах родства, минуло несколько тысячелетий. Тюрк.: абысын (каз.) жены родных братьев — одна по отноше­ нию к другой; абызын (тел.) жена старшего брата мужа. Монг.: абисун (письм.-монг.) сноха, невестка; абьһан (бур.-монг.) невестка (жена одного брата по отношению к жене другого брата). У ойрот- монголов жены родных братьев называют одна другую «база». Тюркские варианты: абысын, абызын; монгольские — абисун, абь- һан. Тюрк.: аға (каз.)1, аға (кирг.), аға (ком., якут.), аға (осм.), ака (оға) (узб.), ака (уйг., г-алт.), ага (тат., турки.) старший 1 В говорах Зап.-Казахстанской н Гурьевской областей сохранилась фор-

: (азерб.) хозяин, барин. Монг.: ахп (пнсьм.-монг.), . Тюркские вари- 1Г., бур.-моиг.), ах (ойр.-мопг.) етаршш анты: ата, ака, ага; монгольские — аха, ах. Тюрк.: ата (каз.) дед, дедушка (эке — отс да (уйг.), ота, дада (узб.), ада (саг., койб. • »■). « эти (тат.) папа, тятя, отец; эткэй (таг.) папочь ша, отец; атака (джаг.) воспитатель, дядя; атак І (кнр. ккир.) ба- тюшка, дедушка. Монг.: эчиге (пнсьм.-монг.), эі г і (бур.-монг.), эцке (ойр.-монг.) отец. Тюркск ю варианты: ата. ота. ада. атте. эти, эткэй. Монгольские — ичиге, чист. »•*). зим-. Здесь монгольские варианты являются более новыми, так как звук «т» исторически предшествует звуку ч (и) . Тюрк.: атымын (орх.) мой внук (от сына) (С. Е. Малов. Пам. др. т. п., стр. 76) ; ачы (г.-алт.) младший брат отца, дочери, сы­ новья н внуки брата; ахтік (джаг.) внук, внучка. Монг.; ачы (письм.- монг.), ач (х.-монг.), аша (бур.-монг.), ач (ойр.-мопг.) внук, внучка, племянник, племянница. Тюркские варианты: аты. ачы. ахтік; мон­ гольские— ачы, ач, аша. Древнетюркский звук «т» в монгольских языках исторически развился в звук «ч» (ш) (т>ч). Тюрк.: бажа (каз.), баджа (кир., туркм., уйг.). бажо (узб.), баджа, бажай (тат.), пужана (чув.), бачапаг (азерб.) бадьа (г.- алт.) свояк, свояки, женившиеся на сестрах. .Монг.: баджа (письм.- монг.), баз (х.-монг., ойр.-монг.), база (бур.-монг.) свояки (мужья сестер). Тюркские варианты: бажа, бажо, бажай, баджа, бадьа, пужана, бачанаг; монгольские — баджа, база, баз. • Тюрк.: боле (каз., к.-калп.), болб (кирг., г.-алт.). ЫПах (якут.) двоюродный брат или сестра по матери, т. е. чети двух сестер по отношению друг к другу. Монг.: болб, ’ ббле (пнсьм.-монг.), бум (х.-монг.), булэ (бур.-монг.), ббл (ойр.-монг.), двоюродный брат, двоюродная сестра по матери. Тюркские варианты: боле, ббло. ЬіІІах; монгольские — ббло, ббле, булэ, ббл. бүл. Тюрк.: боле (кирг.) семья, член семьи; биле (г-алт.), пНа (тел.), бііа (якут.) семья. Монг.: було, буле (письм.-монг.), бул (х.-монг.), булэ (бур.-монг.), бул (ойр.-монг.) семья, семейство, до­ мочадцы. Тюркские варианты; боле, бИа, биле, пііа: монгольские: бу­ ло, буле, булэ, бул, бул. .. Тюрк.: ер (каз., кирг., саг., койб., кач.), ар (кочан якут.) йрін Ж(тат.),Н,арМУ/(ЖчуаМв.т) ' м°у|ж)х,' м- ужКчТибн>а,Ис)у,п'эрруг. (Мтчо^нкгм.:.'эруейг(.писаьзме.р-мбо)-нг\".)Р, эр (Х.-МОНГ., ойр.-монг.), эрэ (бур.-монг.) м \\ж . мужчина, супруг. т1 ю™рк..- ЙжнеГи Ж(каз.7) -вн*уРк-, «в■ну*ч\"к>•а Чс*- монгольские — э(-руез,б-.■,)р. п—5ар*. мяиник, п„.ліьемлаяпнпнпиццаа:. жжеееенн ((ккиирргг..)) дочери; жнян пл ЖРНСКОЙ племянник н т и к в р \" * » ; к стороны: ьеен (г.-алт.) племянник, племянница, тети сестоы- іагін (орх.) нук отг дочери, уекееп (осм.З) внук ‘ (св«опе^й, ісмт, рівтынеу'рки,(,.т|,1жуМПріоак.Нннмг....О):жжГпі]лійг.еіе-'і мяшшца (якут.) по линии родной сестры- сіан человек по отношению к родным

(ппсьм.-монг.), зээ (х-монг.), зе (ойр.-монг.) внук, внучка от до­ чери; зээ (бур.-монг.) в сочетании зээ-хүбүүн внук от дочери; зес- басаган внучка от дочери. Тюркские варианты: жнеи, жиян, жеен, чыкан, дьесн, іагін, уе^еп, еген, сіан, жіан, жцан. Монгольские — жіге, зээ, зе. Тюрк.: қатын (каз., кирг., коман.), хотин (узб.), катун (орх., Тоньк. 31), хатун, хотун (уйг.) царица, знатная дама, катун (джаг.), хатын (тат., туркм.), гадын (азерб.), кадін (осм.), хадыт (г.-алт.), кат (тел.) жена, супруга, дама, женщина, замужняя женщина. Монг.: хатун (письм.-монг.), хатан (х.-монг., бур.-монг.), хатн (ойр.- -монг.) супруга,барыня, дама, царица. Тюркские варианты: катын, хотин, хотун, катун, хатун, хатын, гадын, кадін, хадыт, кат. Мон­ гольские — хатун, хатан, хатн. Тюрк.: кайын (каз.), гайын (туркм.) родственник по жене или мужу; кайын (г.-алт.), каін (коман.), кадын (уйг.), казын (хакас.). ка(н (Джаг., осм.), кырын, кылын (якут.) тесть, свекор .отец и мать жены. Монг.: хадам (х.-монг., бур.-монг., ойр.-монг.) родня мужа по жене, старший родственник мужа по отношению к жене. Тюрк­ ские варианты: кайын, гайын, каін, кадын, казын, кырын, кылын. Монгольские — хадам. Қайын ата (каз.), кейината (уйг.), гайын, ата (туркм., азерб.) тесть. Хадам эцэг (х.-монг.), хадам, хадм ецг (ойр.-монг.), хадам баабай (бур.-монг.) свекор, тесть. Кайын еие (каз.), кейин ана (уйг.), гайын ана (азерб.) теща. Хадам эх '(х.-монг.), хадам.эк (ойр.-монг.), хадам ежы (бур.-монг.) теща. Тюрк.: кенже (каз.), кенже (кирг.), кенжа (узб.), кэнжэ (уйг.) младший из детей; самый последний; последыш. Монг.: хенжс (письм.-монг.), хэнз (х.-монг.), хэнзэ (бур.-монг.), кензе (ойр.-монг.) младший, поздний (о детях); родившийся от пожилых родителей (о детях). Тюркские варианты: кенже, кенжа, кәнжә^ Монгольские — хенже, хэнз, хэнзэ, кензе. Тюрк.: күйеу (каз.), куіөө (кирг.), куіагу, куіау (коман.), кула­ гу (джаг.), куёв (узб.), кудагуі, күйоғул (уйг.), кубгі (осм.), кузіі (хакас.), кияү (тат.); күйү (г.-алт.), гиев, гөреген (туркм.), күрәкэп (азерб.), күтүбт, күтүб (якут.), кёрү (чув.) зять, жених, муж. Монг.: хурген (письм.-монг.), хүрьгэ(н) (бур.-монг.), курген (ойр.- монг.) зять, жених. Тюркские варианты: куйеу, куіөө, кү^агу, куев, кудагуі, куйоғул, куза, кияу, гиев, гөреген, күрәкәи, кутубт; кутуб; керу. Монгольские — хурген, хурьгэ(н), курген. Тюрк.: куда (каз.) сват, кудо (кирг.), куда (узб.), куда (уйг.) сват, сваха, гуда (туркм., азерб.), кода (тат.), сват; куда­ гай (каз.), хұдағый (кирг.), кудагай (г.-алт.), сваха, сватья. Монг.: худа (письм.-монг.), худа (бур.-монг.), худ (х.-монг., ойр.-монг.), сват, сватья. Тюркские варианты: куда, гуда, кода, қудағай, худа- ғый, кудагай; монгольские — худа, худ. Тюрк.: нагашы (каз.) родня по матери; нагашы шсше (к.-калп.) бабушка по матери. Монг.: нагану (письм.-монг.), наги (ойр,-

монг.), нагац (х.-монг.), нагса (бур.-монг.) отец матер... родствен- ники по матери. .............. .... , Тюрк.: әпке, апа, әкпе (каз.), эгачи (узб.), акачі (джаг.), 7.і (коман.), аағас (якут.), еже (кирг.), егичэ, ача (уйг.), эдье (г.- алт.) старшая сестра. Монг.: эгечи (письм.-монг.), эгч (х.-монг.), эгэшэ (бур.-монг.), экчи (ойр.-монг.) старшая сестра. Тюркские ва­ рианты: эгачи, эгичә, акачи, е^агі, еже, ача, эдье, эпке, окпе. Мон­ гольские — эгечи, эгэшэ, экчи, эгч. Тюрк.: кбббгбн (кирг.), кубаған (койб., кач.) ребята, дета. Монг.: хубегун, хеу (письм.-монг.), хувүн, хүү (х.-монг.), хүбүү(н) (бур.-монг.), кббун, кбвун (ойр.-монг.) сын, мальчик. Тюрк.: аба (тел., шор., саг.) отец; улуг аба (саг.) дед; аба (осм.), аба (джаг.) предок; абу (тел., джаг.) батюшка. Монг.: абу (письм.-монг.), аба (бур.-монг.), аав (х.-монг., ойр.-монг.) отец, па­ па, батюшка. Тюрк.: эже (каз.) бабушка; шеше (каз.) мать; ажа (кирг.), ід- жа (саг.) бабушка, старушка (при обращении к пожилой женщи­ не), ача (узб. обл.) бабушка, прабабушка; эдже (туркм.) магь, мама, матушка, тетя; чичи (азерб.) мать (ласкат.); \\\\я (якут.) мать, матушка; аджа (джаг.). мать; ача (джаг.) старшая сестра: асанне (чув.) бабушка. Монг.: эджі, эджеі (письм.-монг.), эжин (х.-монг.), эжы (бур.-монг.), ээдж (ойр.-монг.) мама, маменька, ма­ тушка, бабушка. Тюркские варианты: эже, шеше, ажа, іджа, ачя. эдже, чичи, і.іа, аджа; монгольские — эджі, эджеі, эжий, эжы, ээдж. Тюрк.: ана (каз., уйг., коман.), аиа (г.-алт., шор.), анне (чув.) мать; өгей ана (каз.), өгэйана (уйг.) мачеха; аге (орх.) мать. Монг.: эхе (письм.-монг.), эхэ (бур.-монг.), эх (х.-монг.), эк (ойр.- монг.) мать. Эх(эн) (монг.) начало, исток, источник. Тюрк.: барган, мартам (якут.) жена старшего деверя. Монг.: бэрген (письм.-монг.), берген (ойр.-монг.), бэргэн (х.-монг.), бэр- гэн, бэригэн (бур.-монг.) жена старшего брата, старшая невестка. Тюрк.: абага (коман., тел., якут.), абаға, абага (джаг.) брат отца, дядя; абуга (уйг.) младший брат отца. Монг.: абуга, абага (письм.-монг.), авга (х.-монг., ойр.-монг.), абга (бур.-монг.) браг отца, родной дядя (по отцу), авгай (х.-монг.), абгай (бур.-монг.) вежливая форма обращения к старшим. Тюрк.: ббуга, бмуга (якут.) прадед, отец дедушки; прапрадед, прапрабабушка; дальний родственник (по происхождению от об­ щего предка), как бы выходящий из системы родства. Обугаларім мои предки; бббзб (тел.), бббкка (саг. койб.) прадед; абуган (уйг.) предок, старик; бббгбн (джаг.) дедушка. Монг.: эбуге (письм.- монг.), бвот (х.-монг.), бвкб (ойр.-монг.) дед, дедушка, предок, ста­ рец, эбуген (письм.-монг.), бвгбн (х-монг., ойр.-монг.), үбгэ(н) (бур.-монг.) старик, старец, старый, преклонного возраста. Тюрк­ ские варианты: ббугіі, бмуга, бббзб, бббкка, абуган, бббгбн; моя-

Тюрк.: амаган (коман., Тел,), ема (кара-кирг. по Радлову), аң- маган (алт. по Радлову), аманхсін, імахсін (якут.) старуха, стар­ шая женщина; амахсін (якут.) жена, супруга; амаган (куманд. по Радлову) жена, супруга. Монг.: эмеге, эмеген (письм.-монг.) бабка, бабушка, старушка (из почтения к пожилой жен­ щине); эмгэн (х.-монг., бур.-монг.), эмгн (ойр.-монг.) старуха, ста­ рушка; эмэг эх (х.-монг.) бабушка; эм (х.-монг.) жена, женщина, эмэ (бур.-монг.) женщина; самка. Тюрк.: өрен, өрен-жаран (каз.) потомок; урен (г.-алт.) дитя; плод, семя; уры оғул ( орх. КТб, 7) сын; урен (кирг.) семя, семе­ на. Монг.: уре (письм.-монг.), ур (х.-монг., ойр.-монг.), урэ (бур.- монг.) дитя, ребенок, младенец; потомки, потомство (дети, внуки); Тюрк.: ру, урык (в некоторых говорах) (каз.), урук (коман.), уруг, уруу (кир.); уруғ (узб.), уруг (туркм.), ыруг, ыру (тат.), ару (Чув.), уруу, руу (якут.), урук (уйг.), урук (джаг.) род, пле­ мя, потомство; семя; ру (якут.) родня, родственник, хаан руу кров­ ный родственник. Монг.: уруг (письм.-монг.), ураг (х.-монг., бур.- монг.), ург (ойр.-монг.) родня; родственник, свойственники (по же­ не); родные, родители. Тюркские варианты: ру, руу, уруу, урук, уруг, ыруг, ыру, ару. Монгольские — уруг, ураг, ург. Тюрк.: омук, омак, оімак (якут.), умак (джаг), омог (уйг.), пле­ мя, род, фамилия. Монг.: обок (письм.-монг.), овог (х.-монг.), овг (ойр.-монг.), обог (бур.-монг.) племя, род, фамилия. Тюркские ва­ рианты: омук, омак, омог, оімак, умак; Монгольские — обог, овог, Тюрк.: төркін (каз.), твркун (кирг.) родня замужней женщины; торбгбн (г.-алт.) родственник. Монг.: туркум (письм.-монг.), төрхөм (Х.-МОНГ-), түрхэм (бур.-монг.), тбркн (ойр.-монг.) родные (или род­ ственники) жены; родители, родня замужней женщины. Тюркские варианты: төркін, твркун, торбгбн; монгольские: турхум, тбрхбм, түрхэм, тбркн. Тюрк.: тора (коман., алт.), тора (уйг.) родиться (рождать, ро­ дить). Монг.: төрөх (х.-монг.), түрэхэ (бур.-монг.) рождаться (о человеке); төрөл (монг.) родство, родня. Термины родства в тюркских и монгольских языках в основном едины и совпадают как по значению, так и по звучанию с некото­ рыми фонетическими отклонениями. Эти термины, представленные здесь, по количеству хотя и не­ значительны, но отражают основные понятия родства (отец, мать, сын, дед, бабушка и другие). На основе данных материалов мы предполагаем, так же как и другие ученые (акад. Б. Я- Владимир- цов и др.), о возможности существования в прошлом единого тюр­ ко-монгольского языка.

Ш. САРЫПАЕВ ДИАЛЕКТИЗМЫ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ Г. СЛАНОВА Вопрос об использовании диалектизмов в современной казахской художественной литературе — одни из наиболее интересных и плохо разработанных. Автор данной статьи ставит перед собой задачу — выявить диалектизмы в языке писателя Г. Сланона и на примере его произведений показать положительные и отрицательные сторо­ ны употребления их. При анализе диалектизмов в языке Г. Сланова взяты такие ро­ маны писателя, как «Жанар тау» (Огнедышащая гора, 1945), «Шалкар» (Приволье, 1954), «Бесжылдықтьгц ирендері» (Передо­ вики пятилетки, 1951), «Арман агысы» (1940), а также перевод романа А. Фадеева «Молодая гвардия». Кроме того были исполь­ зованы некоторые из его статей и рассказов, появляющихся в пе­ риодической печати. Д ля сравнения в статье приведены диалектиз­ мы из произведений писателей — уроженцев Гурьевской и Запад­ но-Казахстанской областей (М. Утемисов, А. С. Сарсенбаев. Т. Жа- роков, X. Ергалиев и д р.), а также материалы диалектологических экспедиций, на которые делается ссылка в скобках после каждого примера. Для характеристики диалектизмов Г. Сланова использо­ валась также статья С. Аманжолова1. Диалектизмы, встречающиеся в произведениях Г. Сланова, охва­ тывают главным образом лексические и отчасти грамматически:- особенности. Из фонетических особенностей отмечено чередование ок/а ()үзі вм. жузі (лицо). Например: басына шабудан дүзі же­ натый емес (Куре тамыр, Эд. ж. иск., 1947, № 11, 70). Ср. Мен дузе Гплмеймш. {Еспол., Гурьевск. обл.) Қолынан дуз кісінің зияны ке- . „ ебі. -(К-аз--т--а-л--о-в--к--а. >, —Запд.-Каз. ообблл..)).. ДДүуззееллеерв,. ддууззыы ((ггаазз.. Н*яппимрг)-И<ТяА ,954 ) - О с е ч е н случай чередования т и д- 17П\\Р ГпР томалак,. Қ өқілім қүмар соған ақ... (Ж. тау- 170). Ср. Бұл томалақ-томалакі болып жатқан керім ғой (Еспол, ллыыийЬ(1ММааттеерпииаал]ыыУк иИзулчьемниию||сккоигор:гиТзоскмоаглоакн—арешчиаряо, оКбрааззанныь,й,1к8р6у1г)-.

У Сарсенбаева: Менен көрі дұшпан өктем, Төңбекшідік кезек ау- нап... (Отан тақы, 108). Такие слова и формы как бәрісі, қайсыбір, қонаға бару, үйлі-ба- ранды, сүгірет характерны для населения многих областей Казах­ стана. Местами у Г. Сланова встречаются слова, характерные для речи жителей юго-восточных областей. Тем не менее можно сказать, что язык Г. Сланова в основном отражает черты языка населения западных областей республики1. Из всех частей речи в произведе­ ниях Г. Сланова особенно богато представлены диалектизмы-суще­ ствительные. Из слов, связанных с названием инструментов, стройматериалов и построек, можно указать на следующие: кыш вместо кірпіш (кир­ пич): Лвтомашиналардыц жүэдері қызыл қыштай түтігіп кеткеч (Ж. гв., 64). Ср. Күлатса үйдіқ бір қышын, бізден рахым жоқ жау- га. (X. Ергалиев. Таңд. шығ., 41), ақ балшык, (Ж. гв., 393), вм. из­ весть; алқа (Ж. гв., 426) вм. құлып (замок); үш аша (Арм. ағ., 19), вм. айыр (вилы); саржан (Ж . гв., 614) вм. сажын (сажень) шаппашот (Ж . гв., 177); мазар (Ж . гв., 70) вм. мола, бейіг (моги­ ла) и др. Из слов, связанных с названием одежды, обуви и пр., можно указать на такие слова как күрте (Ж . гв., 172) — куртка; біртартар (Ж. гв., 186) вм. бас орамал (косынка); шарьщ (Ж. гв., 433); ию- қай (Арм. ағ., 23) — виды обуви; жуырқан (Шалқ., 190) вм. көрпе (одеяло); кеудеше (Ж- гв., 7). Слово жар употребляется в запад­ ных областях в значении стена, что так же нашло свое отражение в произведениях писателя. Например: Ол суретті тауып алып ж а р ­ та қадап жатыр еді (Ж. гв., 287). Ср. Сурет ж а р д а ілулі тур (Ка- ратюбе, Зап.-Каз. обл.) Екі сиыр қорасының ж а р ы түрғызылды («Колхоз жолы» газеті, 21 август, 1954). Жар газеті («Үгітші блок­ ноты», Орал, 1954, № 4) вм. қабьірға газеті (стенная газета). Слово ақа (вместо литературного аға) употребляется в значе­ нии старший брат или в качестве обращения к старшему. Напри­ мер: Бәсе, Қайырбек а қ а м ғой... (Шалк., 17). Ақа/—дед: қыз даи- сы саңқ етіп... (Шалқ., 100). Айтарым көптің сөзі, малшылар тілегі, а к;а! (Шалк-, 33). Қошақандар түгел ме, Жаныс а қа ? (Шалқ., 180). Ср. А қ а, үйге кіріп жатыңыз/ (Еспол, Гурьевская обл.). А қ а ң м е н бірге қалаға барып кел! (Джаныбек, Западно-Каз. обл.). Вм. ерекше (особый) употребляется ерек: Ізгі махаббат пен е р е к ңаталдық... (Ж- гв., 223). Ср. Күн іиыққандай сол бір кезде е р е к бір (Ж- Молдағалиев, Нұрлы жол., 14). Бүл өзі қызық адам. Кызык, болғанда өзгеден е р е к туған, ерекше сырлы жан емес. (М. Им. Таныс қыз, 53). Замат употребляется в значении быстро, моментально. Например: Уля әлгі қыздың шыр көбелек айналып би- леп жүргенін з а м а т аңгара қойды. (Ж гв., 24). Вм. б і л і м (знание) употребляется слово б і л і к, которое выс­ тупает в различных формах. Например: Сонда да өэ б і л і г і м ш е ' Г. Сланов является уроженцем Гурьевской области. В Семиречье переехал в 1931 году, где и живет по настоящее время. 4-74 49

стан бір ауыз өлең шығардым (Арм. ар., 53). Ср. Ондай б іл ігі- міз болмағасын бізден не эңгіме иіығады дейсің. қарағым! (Еспол, Гурьевск. обл.). От него образуется и прилагательное б іл і кті (знающий, образованный). Например: Ол бізден анағүрлым білік- ті (Шалк., 157). Ср. Хасан б і л і к т і жігіт, көп оқыган (Джаныб^к, Западно-Каз. обл.). Кроме того, наряду с формой б і л і к встречает­ ся форма б і л д і к в том же значении. Например: Оның қолға алш отырған ісі өз б і л д і г і м е н емес, нұсқау бойынша істеліп отыр- ғандығын түсіндіру керек (Ж. гв., 351); а л а г е у і м (Ж. гв., 135) употребляется вм. алакөлеңке (сумерки): б і т у а ж а л ы қ (Ж. гв, 718) вм. бітістірушілік (примирение); ш а т ы р а ш (Шалк„ 72). вм. дойбы (шашки); д ө н г і л (Шалк., 73) или д о н г а л а к (Ж. гв, 21) вм. дөнгелск (колесо); с а л к а м д ы к (Ж. гв., 72); шуал вм. кап (мешок) \\Уля бір қолымен арбанық бір жағынан үстап, екіниіі қолымен салмақты шуалға жармасып, куламаудың бар кэсі- бін көздеп бақты (Ж. гв., 55); қ о р а м вм. колем (объем); Меніқ ак, шүберек жаіщыіиым жөргектей ғана қ о р а м ы бар кезде,... (Ж- гв. , 60); мейіл (Шалк., 247) вм. пейіл (намерение). Ср. Торыға м е й і л і ң ауып тур ма? (Баксай, Гурьевск. обл.); қастандылық вм. кастык (враждебность); Қ а с г а н д ы л ы к, етпесең де қан ішерсің'■ (Ж. тау., 163); к ұ р ы ш (Ж- гв., 660) вм. тілім, кесек (кусок); пур- сат вм. рухсат (разрешение); Айтайын, ақа, п у р с а т ет (Шалк, 100): т у м а вм. бүлақ (родник, ручей); Бірі зарлн бірі жарқын, н е т у м а д а й мөлдір, не асаудай ортпа, асқақ дацые- тар (Ж- тау, 298), нзубетші вм. күтуші, кезекші (дежурный): Ауыз үйде отырған нәубетші зйел Сережа мен Витьканың жолдарык бөгеп, аяқтарын сулы іиүберекпен сүргуге қосып. госпитальда бас- шы сестра болып істейтін Надяны иіақырды (Ж. гв., 146); кул­ иг е т а й (Шалқ., 193) разновидность лепешки; т ө п вм. ббтка (ка­ ша). Ср. т ө б — каша (Н. Ильминский, Материалы..., стр. 114). Не- міс кезіное журттың бәрі де көжесі болсын, картошкасы болсын, тө б і болсын жалпылдак, жағып пісіріп, уйлерін жақпайтындығын 616^; 'Ы,тык<вм. қутты (поздравление). Напр.: /Қақсылык; аға, адал жүрек, ақ ниетпен к ү т т ы к айтамыз! Бауы берік болсынГ (Шалқ., 327). Қүттықтаймын... Чувыринге қүгтықтац телеграмма беру керек. Харченкоға да қ у т т ы қ айту керек (Ж- гв., /ш ); вм. теп, руы (род, происхождение) употребляется слово сой. 2Р771П)Р>Қс^шаыырпблек^ МсаНғуаХнОВкш?°и?рдеаййе ақдояатмынын надасмоеймыес.бЖолоакт,ыоннда(Жй с.огйв-, ды біздің мақнан таппассың! (Ш алқ 1 2 1 ) Со Ханның с о й ы болғанмен, һ Р' Аға, інің менен кем (Н. Байғанин, Танд. шығ., 115). „ ғ ы ңнМккНееЬттее й(Иі нп!?°г(Д'поаСрКоагтоейЛ!ЬНМЫиХлы01й0!6) УНкаапжриемменра: а й н а м ! Кул- - Отырыңыз, тәтетай! — деді Катира - Жок,, а й н жолға шығам ғой. Әзірленуім керек... (Шалк, 217). Қ у л д Гад“ ш т