Өтебай Тұрманжанов-Таңдамалы өлендері мен поэмалары

$ ш■■

у* &Л Ь & Н €? & Q *4 4? f ~4 с) е уб & // ‘г К а з л к.т ы u м e rvTXЁK t TTI K сУ С о p к c г/zz ‘5%£ / g S 'и c m БАС ПАС Ы cJ& «t*n cfni6i • 1 9 5 Z



0ТЕБАИ ТУРМАНЖАНОВ Булан кьгрык жыл бурый аткан Октябрь таны га- сырлар бойьпга кулазып келгсн каранги казак сахара- сына да азаттык шугласын, еркшлнс куанышын ала кел- дь Ерк1*нд1к алран енбеккер казак адамы да ез жершде адамгершЫк, эделетпк катнастарга непзделген жапа дуние жасай бастады. Тарихтын осы жана геройынын ой-арманын, сыр-сезшш тунгыш рет бейнелеу бакы- ты казактын революцияшыл совегик эдобиетш т неп* З1н салушылар — С. Сейфуллиншц, I. Жансупровтын, Б. М айлиннт, С. Мукано&гын жэне баскалардын сыба- гасына тиа!. Олар ездержщ творчесгволык кызмелмен де, азаматтык екбепмен де социалисток жана ем ip куру ici не белее не араласты. Ресиубликадагы адеби козра- лысты ер1’стетуде, эдеби куштерд! топтастыруда да ояар- дыц енбеп ерекше. Жиырмасыншы жылдарда халык ара- сынан шыккан талапкерлердш жас эдебиетке молынан араласуы — осынын айкын айрагы. Тур.манжанов ©тебай — казак совет поэзиясынын осындай алгашкы карлыгаштарыныи 6ipi. Одебистке жиырмасыншы жылдардьш бас кезшде келгсн ол совет- т!к улттык поэзиямыздыц туьш, калыптасуына ез кала- мыпыц куатына лайык улсс косты. BipaK кездейсок 6ip жэйттердщ салдарыиан соцры жиырма жылдай уакыт боны на ©тебай Турманжанов шыгармалары окушы па­ за рынан карас калып келдк Онын. творчествосы жас- тарка эсчресе бейгаиыс. Сондыктан да акыннын oMipi мен тварчестзолык жолы жайында б!р-ек1 сез айга кету кажет снякты. ©тебай Турманжанов 1905 жылы Онгустш Казакстан облысынык Арыс ауданыилагы Жалрызараш деген жер- де Боген 03eHiHiH бойында туган. З к еа Турманжан — сол Бегешйк жатасындагь: кол жатактыц 6ipi, аздап crin erin, оран коса еп'к Tirin, ер-сайман жасап кол- BHopi.MCH кун керген адам. 3

1917 жылы ©тебай оке-шешес1мен 6ipre Ташкент ка- ласыиа барады. Кун KopicTiii киындытынян оке-шешес! жас втебайды наи nicipeTiii — иаубайханада мастер бо- лып icrefiriii нагашысынын. колына береди Коп узамай нагашысы Кызыл Армия катарына алынады. 1919 жыл* дын. жазыида кеше кезш журген баска кептеген пана- сыз жет!мектермеи 6ipre ©тебай да балалар уГннс алы­ нады. Ол балалар уйшде 1922 жылта денш болады. Соида окып, кара таииды. Сауатык ашклшган кейш онын бонында эдебиетке дегеи куштарлык cc3iMi ояна бастайды. «Ж ас журек» атты кабырга газеп’не ол елец, шafын зцпмелер жазып турады. Балалар уйшде тэрбиеленген кезшде ©тебай ана rini мурал1М1 эйпл1 МстнЬур Жусш Кепеевтш Эмки дейпн акын баласынаи Aopic алады. ©тебандын. одеби-твор- честволик желта калгкысыз бет буруьша, бурык-сонды басылып шыккан шыгармалармен танысып, татлым алуына ол коп эсер етедй Отебандьщ елецдер1 газет-журнал беттершде 1923 жылдан бастап жарняланадм. 1922— 1925 жылдарда ©тебай Турманжанов Москва - да Куншыгыс сибекпи’лср! университет! кде скиды. 1925 жылы Москвада казак акынларыныц Лени.чгс арилл Fan елендернин жкиагын бастырып шыгарады. Бул жинак- ка ©тебайдык оз едендер1 де снедь Осыдан кейш ол узбей ор\\ мол жазады. ©. Турманжанов тек поэзиямен гана шектол1п кал- май, эипме жанрымен де шугылданады 1927 жылы Кы­ зыл орда каласыида опыц «Кошан кедей» атты эцп’.ме- лер жинагы, 1929 жылы «Тан. сырлары» деген ©лендер жинлры басылып шынады. 1930 жыллары Ташкент каласыида ©. Турманжанов- тыц «Ак алтын», «Шыршык сыры» поэмалары, «Тез адым», «Социализм жырлары» атты елендер жинактары, «Кум1с кылыш» деген прозалык шыгармасы басылады. Жалпы алганда 1937 жыл га деГп'н ©. Турманжаноз- тыц поэзиялык жэне прозалык шырармаларыныц жиыр- мага тарi а жинагы басылып шыгады. Казактык бай ауыз эдебиетшщ алуан турл1 улпле- рш» макал-мотелдер мен аныз-ертеплерд! халык ара- сьшан жипап, жазып альгп бастыртуда да ©. Турман­ жанов коп енбек спирдь Бзрак онын т«о рчес.во лык кызмегплн дет' поэзия саласында. Ол кальщ журтшы- лыкка скалдымсн акын рет1пдс танылды. Онын окушы- 4

ларра усьгньгльгп отырран гацдамалы шырармаларынык бул жинарыныц тутастай алганда поэзнядан куралуы- нын да сыры осьшда. Жииакка шрген влендер мен поэмаларды окып шык- канда еналдымсн, бэршен де бурын антаратынымыз — 0 . Турманжансвтыц халык тш и жаксы бм етш дт, оны мол баурарандыгы жоне орнымен, оралымды пайдала- на алатыпдыгы. Бул — б1рсылыра акындарымыздын, TiiiTi Kcuoip москал авторлардьщ да творчествосынан та- была бермейтш касиег. Халык плш, оиыц ерекшелгктерш, шешендж ернек — накыштарыи жаксы 6iayi 6. Турманжановтыц елецд! халык урымына тус1н5кт1, карапайым erin жазуына мум- кшдж берсдн Мысалы, «Сол Октябрь куш скен» деген еленшде акын балалык шарын еске ала келш былай дейд!: Журепмде жырланбаган жыр жатты, Кекл:мде айтылмагап сыр жатты. Кездеп жас, кентлдеп кайры-шер Ж ас журекп улатты да тулатты. Коштастым да ак сут берген анамен, Жолбарыстай жортып кстп'м даламен. Бойда куат, лауланан от барында Табайын деп журектеп жарага ем. Осы шумактардары ой айкындыгы, сез1м шыншыл- дыгы, елей тш ж н жатыктыгы мен оралымдыгы сияк- ты, жаксы поэзияга тан скпаттар — жинактык атап ай- тарлык кунды да кунарлы касиеп. 0 . Турманжановтын жиыр.масыншы жоне отызыншы жылдардары елсндершш деш Октябрьдщ карапайым енбек адамыка берген азаттыры шадыман-шатты- рын, езгергем едкенщ келбетш суреттеуге, жала дуние орнатын жаткан курескердщ ой-арманын бейнелеуге арналган. Бул такырь.птар сол кездеп поэзиямызга ту­ тастай хас едк ©. Турманжанов езшш ен Tayip елецде- ршде творчестволык сол ортак ici<e оз улес1н косты. О. Турманжанов лирикалык шагын елекдермен, тол- гау сарынындары узак жырлармен катар 6ipcbiribipa поэмалар да жазган. Солардын ксиб1рлер1* осы жинак- ка да к!рген. Б13д|’кше, акынныц жииакка енген поэма- лары мен сюжетп шыгармаларыиын imiiiiieri ен Tayip- лер1— «Кыран кыз» бен «Пулемет». Азамат сорысы- 5 V

ныц окираларын баяндаура арналгап «Кыран кыз» дас- танында акын жана, эделегп дуние орнату жолыида- гы курес арайыпдас, 6ipaK эр максаттас адамдардын тардыры мен талайын аркилы етш аиыктараиын, азат- тык таты талай-талай курбандыкты бастап копиру ар- кылы атканын бейнел1 турде ацдатады. Сюжеттзк жел1сшде, окиралык ©рбужде схемллылык- тыц салкыны барлыкына карам астан, бул шыга-рма ын- тызарлыкпен окылады. Мунын сыры поэма ri^iiniu мол- дьгры мен суреттш лнде, акыннын ез кейшкерлержш жан сарайын, сез1м куйлерш эсерл! ет*»п аша алуында. ©. Турманжановтын елуж кт жылдарда жазран елен- держш сапалык. керкемдж д эр еж еа эралуан. Ертедо. жазылган, кез1нде 61’раз кызмет аткарран шырармалар- дыц кейб1р олны, солпы куйлерше кейде белп‘.*п дэре- жедс кеипр]‘ммен караука да болады. Ал уакы тозган сайын талап та кушейе бермек. Бул айтылрандардын бар дыры ©тебай Турманжанов- тын алдында толассыз opi тапкырлыкпсн 1здену, клас­ сик акындардан, эЫреее орыс поэзиясынан жсмкгп уй- рену, сойтш акындык мэдениегп Судан да жокарм ке- тсру мшдет! туррандырын андатяды. Тал ай жаска ке- ;iin, талайды бастан кеип’рген, 6ipaK жаны картаймагаи, каламы караймаран, творчестволык дер шарына енд! гама жеткен акын бул иг*! талаптыд бшгше кетерлетш- Д-iri кумансыз. А й к ы н И у р к а т о в.



в е г Г И, М Г Н С П Н 1 Н . Б А Л А Н М Ы Н Ь'-ичж, Бс->геи, Бегенсш! Балдой т;»тri озепсж. Баллон 101 ii суьшды Балама бил^ын дегсиан, Б'чтн, мои сошн. бллацмын, /Као гу-'ймш жаганшлц. /К.'иыпиыц жарш!>1 булбулы /Кырымын жаца аамаинып. 1021

Л Е Н И Н И З М - М З Н Г 1 ШАМ (Bip пионердщ дэптерЫен) Мен пионер жас улан! /Калындагап журспм; Ленинизм — мэнп* шам! Сенбес жарык 61'лемш. 0 3 in еккен мен 6ip дон, всем, oMip суремш! всиепщи орындау От жалындай — тктепм. Мен пионер жас улан! Уодемд1 ал, бас урам! IQ24 10

Л Е Н И VI Г Е Туманна» кезпии ашкаи кедей халкым, \\ с т а з ы ц улы — дана ураны айкыи. /Код бастап, журтшылыкка жен снлтеген Ленин ед жапдай досыц ж\\з'\\ жаркыи. Ада мпыц аска р та у ы да ны 111па ны> OiiriJii залымдмкпен алыскпиы. IiepiK устап адамдыктыц алтын туыи Дуспанып жылапша езш жаныштады. О , Лепин, адамзагтыц данасысып, К а м к о р м с з ’1лгендер панасысын. Kepiicii купдеп раушаи бак и г чум Касл анты и бол am а кк а санасысын. К ун-ту ш* корды к Kepi л, лрып-талып Шыкпадг»! бейнсл корлар боны» жалим. К а к жарын кара туп/и пурмен спида Сен e/iiu жоп ci/пегеп чем ip к а п лк. Ал бупн моцп уйкыга козщ жумдыц, Ырза смен кылыгыпа чагдыр суммы». К о ш т а с ы п сеш'мемсм к а й г и л а м г а н Кез ж а с ы дария болды миллион мыниыц. Калдыргап кемсцгерлш ici оле мс?! К е к т е п жаркыраган куп сене ме? 11

Нурынды кунден жарьгк маяк етш Адаспай алга жузер б1здщ кеме. Кош, кош бол! Квз1м нуры улы кесем! Жадырап жарырьшда гулдей ©сем! Суцкардын. баласындай шыиды cyfiin, Тулпардыц баласындай терец кешем. E ki* етпей ocncTii-mi орындаймыи, Сескенш, cecTi жаудан корынбаймын. Косылып жолдан жолдас дос квбейер Болран сон жарык иурлы жолын айдын. 1924

ИНТЕРНАТТЛ Ке 3 АШТЫМ Интернатта коз аштым, Орындалып тьяепм. Аял аган, ее ipген — Акам кенес б»лемш. Балапаидай баул ы\\iы11, Та с тулекгей туледш. Алыска карай аскарлап, Кыядан тоят т*1лед1м. Сондыктан кеиес сен, анам! Бонымдагы дар caFavi, Суйем’ш ceni, суйем!н! Сэулеленгеи ■— пур толган Жалындаран жыр толган Ж урепм сеид!к журепм! 1925 13

VМ ЫТ к А М Ж О к Коштаскалы кеп заман еткенменен, Айтыскан серт ecxipin кеткенменен, Шырар емес еа’мнен мына сез1н: «Сен мешмен, eMipiwme мен сешмен». Сол созщ мойыныма таккан тумар, Kipci3 сез юрген iuu<e калай шырар?! Менде жок айнымалы ала мшез Эм1рл1к 6ip кун уш1н ccprri бузар, Умыткам жок. еснмде айткан сырын, Не беп'ммен карармын огая нырын?! Куш бупн жанымды толкытады Сараи арнаи сагынып жазран жырым. Ет бауырым -елиирер, еаме алсам, ©3iM рана бшемш, куйт-жансам. B ip арманым коьипмде 6iiep ед1 Окуымды 6iTipin елге барсам. 1926 14

Ж^ МЫСКЕ Р ЖОЛ СЛ Л АДЫ Айкын дала, ай дала, Айдалада — кеп кала! Теселтп жол — сара. Жацарыпты айнала. Курек устап> кайла алып, Жабылыпты жумыскер. Ыстык кунде жан салып, Мандайынаи агып тер. Тасты тшп, тау тес*ш, Тотелей жол тартыпты. Ецбек еп'п, ел ecin Куанышы артыпты. Эр жерге жана уй орнап, Катарларын тузепть Кызыл жалау колына ап, Кыркдда жур кузетип. От шайнаган паровоз, Осы жолмен аналы. Кулпы рады кула дуз Жайнагып кен, даланы. Кыр оянып куанып, Кырда дабыл катады. 15

Тулпар Minin, ту алып Тойга журтьш шабады. Тушскенде Турксиб Той кылады ел1м1з. Кыз-бозбала булыксып Кызарады жер1м!з. Курыш болат цоспяк жол Косы-п киыр арапы. Кырдан онin байлык, мол Куантады даланы». Адаспайды 61'здщ кеш Осы жолмен барады. Кен даланы кестелеп Жумыскер жол салады. 1926 16

рзччл ЖЛС К.АЙРАТ (Жастар влец() Жастар умтыл алга бас! Жалпы елмеп аралас. Ей, ей, жас кайрат Жака турмыс кур, жайнат! Жастар алга, жарыкка! Нурыцды шаш халыкка. Ей, ей, жас кайрат, Ж ака тур мыс кур, жайнат! Б 1з жака куш — жас эскер, Ъ\\з жас батыр — жауынгер. Ей, ей, жас кайрат, Ж ака турмыс кур, жайнат! Каракгыны как жарыет, Колка кызыл ту алып Ей, ей, жас кайрат, Жана туомыс куп, жайнат! 2 0. Турманжансл. 17

ЧЕМБЕРЛЕИГЕ Ж АУЛ БЫМ Есксн жслдей еркги ел1м бар, Ецбекипдей аскар бел!м бар. Каркыны кара дауылдай Егессе, сл бермсс epiM бар. Сап п'зген кьлен жасым бар, Айбатты алмас асылдар. Жау дегенде жайнаган Жай отындай жасылдар. Сан сайыста шыцдалраи Кдйарлы кызыл косым бар. Куйреткен жауды шырмалган Куйд1'рс жанран отым бар. Канды козбен кадалып, Карайсыц К1*мгс сен мундяр?! Батарсыц жерге бадалып Сумырай, азгын, жын-сумдар. Шеру тарткан, Чемберлен! Шекец кызса майданна ен! Сен uiipiK тал — 6\\з дауыл TipecneKciH юммен сен?! ©лещ’м менщ жангаи шок, Шок емес, шоктай аткан ок! 18

Элеш’м орт, ел1.м ер, Meni жецер кушщ жок,. ©рт болам, opiiiin жанамыи, Жер танабын аламын. Тепт жагым т\\тел кубыла Жарык. жолмен барамын. Бет1М кайтпас майданнан Тауды жыккан талабым. ImiH куйсш ку жылан! Ал, Чемберлен, жауабым! Ю27

Ж ЛС 0CKEP (Казан, жастарыныц эскср татарина туц^ыш рет шсщырылуына арнап) Mine мекен! Mine жер! — Мше майдан! Mi-не аскар! Mine ел! Канат жайган! Осы ел кеше кул сдй 6yrin еркш, Мен де еркш еркемш, жаудан тайман! Азат таптын алый куш еркеЫмш. Ел — Отаным, ©cipreii ел — 6eciriM. Жаркыратып жиЬанра жарык жагып ©з колыммен ашамын дуние ecirin. К а ты кэпе жолымнан карацгылык! Туншыктырып болып ец иадан кылып. Карацгылык. Keri ушш кун шапагын Кызыл тудай устайын жанар цылып... Басшы алга лек-лек бон жас, аскер1м! ©з улдарын куанып кэрсш e«aiu! Сакшы болып, ел коррап сеидер турсан, Юм басынып баса алар Отан жерш! 1928 20

К А РЛ ЖЕР Аш койныкды, кара жер! Алтыньщцы алайын, Сан казына зейнет-зер Сактап сдщ талайын. Кез келее K.ecin би!к ер, Жолымды тете салайьгн; Кайратымды! ещи кер! Тебешп топтай кагайын! Актарылып алтын мыс, Агып жатсын калайын. Сап алтыннан сэнд‘1 етш, Салайын енбек сарайын. Босагасьтн борлатып, Алмас дшгек орнатып Кектщ Кызыл жулдызын Мапдайьша каданын. Аш койныкды, кара жер! Эбден анык карайын. Купия коймак юлтш бер, Кол ымды косей мала йын. Куллыкка емсс шындыкка Кой манды жумсап багайын. KepiKKe емес, epiKKe, Желжке емес, ccpiKKe, 21

Бар адамзат 6ipirin Болсын туган ага пыл! Жсрдщ жузш дос етш, Кешлдерш хош еп‘п, Бip жерден тутш тутатып. Бар байлыкты бал етш, Бакыттыц отьш жагайын. 1928

ТЛРЛШЫ Ей, тарашы, танашы! Ершбес карг нарашы. Кушш-туш тыкта-тык Кур мазаны алмашы! Кайратында каркын жок, Каркыи козар калпыц жок. KepiriHHiu жел\\ жок, KeMipin кул, сенген шок. Ошагыцда элаз от, Дукенн’ ш баскан тот. Бар казынан. багальг, Сынык телпр, сынган шот. Атаннан калган Kopi тес, fKapi тесте енбек еш!) Сокканында текнрд! Ушкындата уи бермес. Сырырайган дукешн Сокыр KeMnip сеюлдк Сыксыя карап кун бермес. Тасбака табан тар капас, Бойынды ерк!н жазгызбас, Демпии epniH алрызбас. Жулматайлак — кедейлж Жиын-тойра барры-збас. Курмеугс жетпей кыска жш Киналар жанын жалрыз бас. 23

Ей. гагаты-, т л р я ш ы ! Еибектт шсбпр агясы. Тяр капасты тасташы! Жянадан ом ip басташы! Басьгнды кос жиьгнра Мунге ботып yfibiMFa. ¥йым болган K iciro, 0м ip суру киын ба?! Жялгыз жанка жанбайды Жалгыз тал ормян болмайды. Жалрыз журген аламнын Енбеп' ем}pi онбяйды. Басьинан кайры мун кетш Конлдте тпаттык коибайды. Бел буып, б?лек сыбанып, Заводка бариты атттындап. Кек?л1*н кетер куанып, КулереiH Kennel! жаркылдап. Бой жазып сек ле кмилеишП Жеке емтрден жипешш! Еибектш тауып тэс?л?н Уйренип онер, упрекни! Солкьглдата соккан жел, Тплкынлата яккян сел. Л яуылдатк.аи к арк ыкмои От ойнаткан жалкынмеи, Акыллм алтьтм кол ынмен Журегщ мен жанынмен, Жака емтрдт’н та га сын Сом болаттан coFbin бер! •929

К, Ы С К. Ь1 Д А Л А Кыраулы кыстын K03i айнала аспан, Аппак кар ак мамыктай жерд! баскак. Кул1*мдеп кек жиектсн кун анасы, Бетше а к та кардык меруерт шашкан. Тебе куз, камысты езен, карлы кыя, Болыпты бугш таила нурга уя. Ак жаркын жецгейдей-ак жылы ушырап, Жаркылдап жатыр анау Сырдария. Ойнакшып кар бетшле соуле кулген Мойнына маржам таккан бота, бурген. Жазьткта ел, жагада ауыл, кырда кыстау, Жаналай, жадыранкы ewip сурген. Койшы анау егшп* алган, койын бяк.кан, Ежелден койлы багып бабын тапкан. Куангап eKi езу! куля рында Курыпты Карынбайлар елд! шаккан. Жасарган, жаналанган, ecr<i коныс, Жойылран елд1 жеген би мен бплыс. Kemeri кор замаяла кырын кабак Коныпты ауыл-уй боп казак, орыс. Yfiouiin ini-агадай канаттасып, Сейлесш шушркент кещл ашып. 25

ШыгарЫ'П 6ip жердей бас, 6ip жеш/еи кол Калыпты катар ел боп алга басын. Кешеп меш1*т орньг мектен болтан, Бу даты 6ip бакыт кой елге конган. Орнына карантылык жарык жаиып Деген сез осы емес пе нурга толган?! Окудан елге кайткан бала анау! Карсы альгп кушак жайган ана анау! Урпиген орыс корсе кеше гана, Бала едьау осы окыран кара танау. Осылар жана едырдщ Kyiri емес пе?! Осылар жана вм1рдщ гул1 емес пе?! Жантыртып cap даланы энгс салган Осылар келешсктщ у Н1* емес пе?! К ар аты енд! еибектщ кайнаранын! Кулпырып TipmLiiiCTiu жайнаганын. Олшше эрюмдер-ак ецбек етш ©3 iнше ©Mip тонын сайлганыи. Шык кермей иллдесшде сорлы болган Кедейдщ ошак бутын майларанын. Барлыгын осылардыц козбен керш, То има имын кызырьша айналаиьщ. 1S29

** * Кун М1незд1 K\\vrKici бар, Гулэшм! Жаиым суйгеп, жан журег!м жубайым. Ынтыры арткан жас кещлдщ iHKopi Сыры 6ipey, сыпайы муп-мулэшм. Кэшл1мн1н Kipiiiiri жок, Гулошм! Ж урегиш жанымменен сылайын. Кездег! нур, кешлдеп жырымдай Сырым да сен, жырым да сен кун-айым. Саран деген K\\p6mi жок, жаным бар Саран дегеи журепмде жалын бар. Сенен аяр не бар менin бойымда?! Керек десец журепмд1* ал, жанымды ал 1930 27

Т 1Л Ш 1Л Е Р Г Б (Жас плии'лерге арналган) Каламын болат найзац колыпдагы Кас-душпан бай мен кулак, жолындагы. Кьграгы енбекнл елдщ сакшысысыц Туарген ой сэулесш орындагы. Елде сен еюмсттщ кулак-кезк Таразьг эд1л занныц алтын c03i. Сыякты жаман арба жол бузатъш— Тузейтш кисыктарды тем ip тезг Адал бол, кызмет ет халайыкка! Эл!ЛД1‘к адамдыкка лайык та. Екбеп жанбай журген сорльг болса Н ак солай занныц K©3in бурайык. т а . Елде квп толыгт жаткан шыльж, былык Соларды тастау керск тездсн сылып. Атаньш я рудыц атын тартпай Айта бьл од1*л бшпк анык бьтш. Б ip пэле елде журген «пара» деген Кулар бар жен ушьгнан пара жеген. Куда, жекжат, агайьш, тамыр болып Парамегг 6ipre журер пэле деген. Булардьгц бьглпын келер сырты майлы, Тайганап жыгьмуга аса ыцгайлы. 28

Kefijiepi коз алдыида тулкйпе алдап Бие алыи, саган «сыйлар» кулын-тайды. Тулкшер кунде келер ccirine Лайык мынау ед деп liecioine. Айламен ту зак, курар аздыруга Бшд1рмеи тамагыннын Tecirine. Мол жеген момындарды молда да бар Олар да ел устшен олжа табар. Dipin «уп», 6ipiH «суп» деп жыланша арбап Кезпии булдыратып алдап алар. Тары да тольш жатыр еск! кылык Сумдар бар сикырланран iiirren тынып. Богана лай судан балык аулап Эр жерде-ак алдырмастан куррак шырып. Керсстпм душпандардын. кыяпатын, «Сый» менен б’1зге деген сыяпатын. Как тестей каламыцмен кадай шаншыи Кастарыц осы айткандар кирататын. Жаршы бол, ураншы бол жаца ©Mipre Жалшылар урандасын болсын 6ipre. Ici.Me nrLaiKTi Lnrirn болмай Ескшк етек басты Kipcin жерге. 1930

** * Жандырма, сулу, жанымды Жанарлы кара козщмен. ЖуРбпм саган багынды, Кумарлы ыстык сез]ммен. Кермесем сеш куп сайын, Ырнарселг менin жепгейдк Ойнакы кезщ мулэйьим Ойымнан cipa кетпейдк ©лмейд1 жанда тез1МД1 — ©Mipre деген кум арлык! «Суиемш!» деген созпии Журелп’н тагып т у м а р ры п . 1932 30

Б Л Л К, A 111Т Ы Ц К А 3 Н А С Ы Балкаштыц одсм1 смес, ж-epi такыр, ЭдемLaiк тыста емес, ште жатыр. Бейне онын казыиасын коргап, сактап, Тургандай найза устап «bip ric» батыр1 К1м бьасш, батыр ерд! тапыды ма?! К ызырын кайраты мен каруьша. «Кашаннаи саган ариап сактап ем» деп Ю лтн берд1 едбектщ алыбы-на. Лштык 6i3 алтын ес\\к казынасын, 1здесец не керепц табылатын. Толыксып мыиау жатыр мыстын, келИ Айкала жиеп кумк, каймары алтын. Туррандай «ала бер» деп батыр медзеп Kipicri кызу icKe асыл ецбек. От жаиды. Кала салды. Халык орнады. Жаркырап жайнап к е т барлык тендрек. 1933 1 «Bip Tic» Балкаш келшщ шыгапатында су ншнде найза устап турган батырдай — судан сурыла шыккан тас шокы. 31

к А НД А И КЫЗЫК Ж А 3 ДАЛА Ашып аппак кэрпесш, Оятып жер еркесш, Куп ана куле карады, Кушактап алып кулыиын, Сыйпап алтын тулымын, Ж 1бек шашын тарады. Отпен сылап бобегш, Knri3in гул ж 1бепн. Орандырды булдеш; «Жас бал ад ай куаиып, Кызгалдактан ту алып, Кулий, соулем, кул!» дед!. Кулд1 сонда жер бебек, Жомарт жанды ер гедек Аузынан гул теп л д 1 Нурланып барлык. тешрек. Ыргалып гул байшешек Дала гулге кем и д i. Гул-гул сайын кобелек, Гулен ушар донгелсп. Гул-гул сайын бал ара Бал жал ага н 6ip бала. Гул кызгалдак. кыз бала, Каыдаы дызык. ж аз дала. 1933 32

Е К П 1 К Д 1 М Е Н Ж А Л К, А У (Кырман басыкдагы айтыс) Е к пi нд i Жалдаулмдтан журттан калып epiHin, Туске дешн жатушы едпр кер1л!и. Ецбсккс олшс.п журт улсс:н алранда Енд1 калды 1ШК1 сырык кершin... Жата-жата жанбаска да обал леи Журт карайтын кылырьща xcepinin. Ж алкау Жанды барып жай отк!зд1м жазымды. Жаткан кугпм книжкеге жазылды. Арка суйеп, еркелж кып ж у р т ем, Агайын рой кетерер деп назымды. Е кпiнд i Ецбек стсец ецбск сараи агайын, AFa-ini, колхозшы ел макайын. Жалкау болсац жан жуымас жанына /Калрыз калдьщ жар басында Сазайьщ!.. Олде сен in аярыка эдепаз Арсыздыкпен деп ие ец азык. табайын. Ж алк ау Агайын-ау! Кеш ip 61р жил куиамдП 3 —0 . Турмлнжянов. 33

Аш калраным болмас cipo унамды. Тупке жетпц Kapi кесел, жалкаулык,— 0 3 9 3 iл боп акылга сап ылацды. Е к п i ид i Кырман басы — еабек асы — мереке. Кап-кап азык, таусылмайтын береке. Топтан шырьш, тойдан калып жырылып Копке мазак. кулю болдыц келскс. Ж атып irnep жалкауды жан аяр ма?! Ойлаишы езщ ершшек жан — Епеке! Ж алкау Екш‘нд1 дас! Сезщ рас, вдлм бас. 0з обалым ез\\ме снд! олсем аш. Керенаулык, кертартпалык, жалкаулык. Екешнд1 e:-ui б:лд!м срге кас. Ж ауым болсын жалка ули к иен сыркаулык Эксл, досым, колыады бер! Койныады аш! 1933

Г У Л М Е Н к Ь1 3 Кызыл гулдщ imiMen кыз келедк Кьгздыц 03i сыякты гул декель Жасыл барк.ытк.а уксайды жапырактар Двцгелснген устшдс кыв кейлегь Салтанатпен бурацдар нзз1к бел*1 Самал сокса гул суйп'п тербеледь Кыз бойынан теплш 6ip хош Hie Сезшгвидей болады ужмак лебк Гулден киген тэр1зд1 кыздыд берк1 Кызда турРан ссюлд! гулд1*ц epi<i. Калайда кыз бен гулде уксастык бар Осы eneyi секици e.viip керю. 1933 35

СОЛ О К Т Я Б Р Ь K Y H I С КЕН Журепмде жырланбагаи жыр жатты, Кеципмде айтылмагаи сыр жатты. Кездег1 жас, кеш лдеп кайры-шер Ж ас ж у р я т улатты да, тулатгы. Коштастым да ак, сут берген анамен Жолбарыстай жортып Kerri м даламвн. Бойда куат, лаулаган от барында Табайын деп ж уректеп жарара см. Айлар журд1м, жылдар журд1м жалыкпан Кен дуниен‘1 кезд1м кешш талыкпай. Ж уз буралып жолдар жатты алдымда Айтпаса да талай сырды аныктай. Жол айрылса бастым ылри кешне, Таршылыклъщ тарыктырран кеп'не. Тар жолменен ypbi-6epi журедк Жол торыран ез басынын жемше. Тастар т1л\\и жаралаяы тэшмдь Жол азабы кинады да жапымды. Бэрше де тезд1м шыдап, ширалып Ашылар деп алдан 1'здеп барымдь». Тан алдьшда келдтм бшк калага Квцшмнеи коштастым да далара. 36

Kipin Kerri м сол каланын койнына Дегендей-ак, жанра пана бола ма. Келед1 екен кызылтулы кеп халык. Б1рде журш, б1рде жайлап токталып. Сол халыкка мен де Kerriм косылып Журепмнен жалау ет!п отты алып. Арка-жарка журггыц 6opi кенллдк К©н1лденд1м кайРЫ-mepiM теплдь Кол устасып, урандасып коппенен К©з1'мменен корд!м кулген ©MipAi. Енд1 ойласам сол октябрь куш екен, Бурьинры еткен куншн 6api тун екен. ¥лы кунде еске алайын откснд1 Умытылмай эл\\ еамде жур екен. 1933

к ы 1>ы л\\ (Янка Купалага е.иктеп) Ей, Кырым, тула боГгыц толрян сртск, Еасырдьщ ертедеп жырык шертсд. Бул жы-рын 6ipeyre жан тарих сынды Кей жа-нныц iiui-баурын кетер ертеп. Bipeyrc 0тксн куши кызык. зейнет, Bipeyre кайры, касмрет берген бейнет. Карасям турпатына ертспдей Туррандай барлыгын да ©3i сейлен. Расырдын журепндей дурал каккан ©ткен кайры, келешек у\\пт жаккан. Тарихтын, таудан аккан булагынан Сен бейне алтын эзсн мзнгч аккан. Канымдьр канал ед} хан мен бегщ, Сондыктан еткенпще квп коп кепм. Ж ап сая, жупар ауа, жан лэззаты, Б1здш сенщ буп н келешеп’к. 1934 38

К0 Кт Е САЛЫП к Y Н ОЙЫН KyMic аспан, жср ж1бск Жер! кунге елж!реп. Алтын канат атар тан Атар танды сагынып Маржан шыкка малынып Жым-жьирт турар барлык. мац. Жапырак, гул сыр, сыбыр, Жасыл киш жатты кыр, Жазга 6epin журегш; Кектем тойьш тойласа, Гул, кебелек ойнаса, Жаныммснсн кулемin. Кекте салып кун ойын, Жерде жасап гул тойын, Жайды >Kioe.K юлемш; Бол шаттыкка суйшш, Кус атаулы жилып, Айтты жаздын еленш. Мен де айтайын жаз жырын, (Мундай ма ед*1 жаз бурын?) 0зсн, орман тындасын Жарыскан булак баладай Ыргалып кайын, карагай, Bipine-6ipi ымдасьш. 39

Кунди сальгп монныма, Гулд! устан колыма, Биiк кырга шыгаиын, Тасыида пула к сск!рген, Тауында та гы ©Kipren Табигат т ш н угаГ;ын. Коктен нуры топлген, >Kepi гулге кемкчгеи, Кызык кон жаздын, даласы Табигаттьтм терш дс 0м1рлн1 нурлы epirrae. Бакытты колхоз бал асы*. 1934

С А ЙР А Н Д Л Р СОВЕТ БУ Л БУ Л Ы (Бумлсдацтьщ совет ясазушыларьшыц Bipiniui съезше) ©М1рдт енер бакшаеы Жапырагын жайды бэйшешек. Сол бакшада сан булбул, Сайрады сзнмен т\\л безсп. Зор мереке той екен, Жарыска тускеи сан дулдул, Жел жетпес жуйрж прагы, ©нер алды — кызыл тш! Улы жиын куаныш Бас косыпты сез шебер. Жасампаз куш жалындьи Жан, рухка инженер. Жаныннын xipiH тазалап Жальшмен жуар жаксы жыр. Келенкесш кашырып Кэ1ил1*де тусер сезден нур. Жайнады сонет бакшаеы, Сайрады совет булбулы; Ашык гып барлык адамды Ашылды жаца жыр гул!. 41

Гасырдьш шаттык дпуысыи ¥рыяа бьт1, тыидли бьт! 5i3 жаралдык жыр ушш Жыр кундш-ьш шыцдяй бiл! Миллион ж урск тербсткеи, Мыц салалы, дармнды ун. Курссте туьтп ер жетксн ©Mipai оттай жыр б*1здт. Ж уз турл1* т11л, мен турЛ1* ун,— Толкыны тугае — ry6i 6ip. Кул;п адамзат музыкасы,— Лнасы едбек аты жыр! Сайрандар, совет булбулы, Сайрацдар, совет Kepi<i ушш! Жырландар, совет жыршысы, Жырлавдар, бакы т epni ушш! 1934

ГОРЬКИИГЕ (Горький цолы цойылтн жазушылык; билет\\н о ■?ранда) Кол койьтп Горький бергеп осы билет, Койгандай журепмд! жырра белей. Жазушы жаксы жырын жазган сайын, Туррандай бшцпгнщ акын твлеп. Горькишм керкем сездщ коктем! той, Копнен жерге кокFaи кэктеп ой. Керкем сез Горький жазган жаныменен Адалдык эд!лд*1ктщ — мектсб1 рой ! Горькишм адамдыктыц аскары гой, Горькишм бостандыктыц дастаны гой. Ардактап адамзатты суйе б!лгеи Бар улттыц, бар ада миыц мактаны гой! Ол терец маржан кел\\ тартылмайтын, Маржаны канша алсан да таусылмайтын. Сол келдеп сусын никоя мен жолаушы Сан per журепмен алгыстайтын. 1934 43

** * Кара квit туншн Kepiri — Жылтыраган жулдызы. Кара жердщ itepiri — Кызгалдагы кырмызы; Ата-анаиык itepiri — - Ли мен куш — ул-к,ызы. ©зсн-судыц itepiri — Кура гы мен кундызы. Аскар таудын Kepiri — Кыясы мен шын-кузы. Акын жанныц Kepiri — Басылмайтыи ж е л т ©лен. — деген 6 ip «кызы». 1934 44

Б А Л А МЕН А Р А Л А Р Топ шенгелдщ шинен ¥ясын Kopin араныд «Алсам деп бальш шшен» Ансары ауды баланыц. Ептеп басып аягын, Колы мен ашып шецгелди Кснсп койып тамагын Салды уяга шецгелди Кдйдан ШЫК.ТЫ, к!м бьлсш? Кайнап кетп кеп ара. Урлыкпен кергеи кун курсын! Жабылды келш балага. Жан калдырмай жанынан, Аралар нуды азаптап. Шымшылап калып саиынан Шецгел дс жатыр мазактап. Бала шыкты ыршынып Шактырып санын, мойынын. Денес1 турды Typmirin Араныц Kepin «ойыиын». Жапырактап, жыртыстап Шенгелге сыйлап жейдесш. 45

Деиесш тырнап салып дак Ал аураты11 бей 11сс iн. Ойнаймын деп от басыи, Бала зытып барады. Eiri ара «коштасып» Шыгарын та салады. 1934

М У Н Д А Й М А ЕД I АУЛЫ М Жаркырап Mine жаз шыкты Жырласын акын жаз жырьш. Мундай ма ед! ауылым?! Мундай ма ед! жаз бурый? I Керкчген байтак кец далам, Kepin пе сд!' мундай жаз тургн?! Айтшы, туран-дос-жараи! Кулш пе ед мундай жаз бурын?! Каская кабагы ашылып Кулш пс ед, мундай кун бурын?! Шаттыгын Шаттан1 асырып Жырлап па ед жасын жыр бурын?! Екбеп еш, куш кеш, Кешеп ecKi ауылым. Но кундерд1 кврмед! Ауылда жарлы бауырым?! Толтыра алмай тыртындап, Кекшолактын сауырын. ©KiHim ед1* ©Mipi, Bip жаза алмай бауырын. 1 III а г — таудыц аты. 47

Кабыргасы кайысып, Бейнеттщ тартты ауырын. BiTipe алмай келin ед Желкесншн жауырыы... Катарлы yiii кал ад ай, Караты, мыиау кай ауыл?! Erini б т к , малга жай Бул бупн б!зд1ц бай ауыл! Te6eci кун, тор! гул, Тескеш малга тола ауыл. Ел1 колхоз, жер\\ нур — Бакыт конган бул ауыл. Жасарган ©Mip жанарлы, Ойын, сауык жыр ауыл. 0Mipi тойлы, базарды Бакыт конга и бул ауыл. Жаркырап Mine ж аз шыкты Жырласын акын жаз жырыи. Мундай ма ауылым, Мундан ма ед1 жаз бурын?! 1935

К Е Ш Е МЕН Б Y I 1Н Ойна алсам экнпш пен огкен кундд 35л баскан коркынышты ауыр тундк Коз1мнен ушкын ойнап, жалын шашып, TideHin еске аламын элдс шмди. 0гкен куц не салмады б1здш баска! Толтырып CKi K03ai канды жаска Жазына ем1р1мн|'ц кмс орматып, Мезплспз жаудырды кар сакал-шашка. Ол куиде смсс пе е;ц кун*1М карал, Кайрыдаи кара моишак тЬд^м санап. Байлары, бектер/мен елд1 тонап Хандары 2'шпед1 ме данная шараи?! Олэрдыц отына мен куймед1м бе? Журекке отты mepji туй мед1м бе? Кызына келешектщ ашыь; болып Сол ymin ардан сауыт кимсд!м бе? Sip еркш — к а т азан куш кайиап тасты, Жаркьграп жарык сэулс нурыи шаштьи. Кемецгер Лепин бастап тунд! куып Ж ас келш ж ада тарах беп’н ашты. Бул тарих таргыс '/уран жака тарих Соулелi купдей раушан олемге анык. 4— 0 . Турманжаков. 49

Ли каназ, тешз сыя болса дары Дастанын б т р е алмас ешк'ш жазып. Сол таила тайнам турам гул ед1м мен, Талаппен еркшджД т*1лед!м мен. Журекте шаттык уш шакпак шарып, Ж етш п жас тулектей тулед!м мен. Ескен желдей еркшдеп ескен дала ©з тагдырым ерк1мен шешкен дала. Жанарып жайнай тускен курылыспен,— Байлыгы мен! эр турл1 сала-сала. Табаига сап TericTen тау мен кузды Тоскейщнен Турксиб жолын сызды. Тудай xirin тутшш, кус гай самгап Кара жердщ бетшен кеме жуздь Жымиып еркпг, ерке дала кулдк Дна — шаг, даладары бала кулдь Колхозшьг кыр мен сырра кушак, жайып Енбепнщ жем1сш ала кулдк Риддер, Караганды, Эмбгнсфт! Жезказган, Балками анау данды Kerri... Карсакпай Ащысаймен катар шыгып Kemeri койшы, батырак. соран жеттк А уы л ycTi: кой, козы, сиыр, emKi Жылкьи, туйе — терт тул iк тугел ост!. «Бакытты oMip бул килы кормедж» деп Д ец басында кэршер эндлме ecTi. Мадениет каиатын жайдык керш, Суды, жслд! ойнаттык атша жег!п. 50