Ежелгі мәдениет куалары

^Лл а л а л а л л л л л л л л д т : 9 Е Ж Е Л Ti М9ДЕНИЕТ КУ0ЛАРЫ

Е Ж Е Л Г1 МЭДЕНИЕТ КУЭЛАРЫ Релакинясык бяскарган Казак ССР Рылым академнясыныц академии Э Л К Е П А1А P F Y JJA H





А Л ГЫ С 0 3 Д уние тану, бШ мге талпыну ap6ip адамныц есойгсн floyipinen ацсап цараган тубегейл1 кйшц 6ipi болып келедй Егер бул талпыну болмаса, ap6ip адам бШ мге, ецбекке у щ ле царамаса, тек ацша царын тойдырып, уйцымен уацыт етю'зсе,— eni6ip inrepi басу — про­ гресс те болмас едй Муны ацша жосып журген ежелг! адамныц турмысы, оныц балалыц шагы ашыц сипат- тай алады. Дегенмен адамныц жаратылысы, жан куш, акылы, aflici взгеден басцарац едй Сондыцтан жараты- лыста кездесетш кейбгр цубылыстар (цыс пен жаздыц, кун мен туншц ауысуы, кун райы, нажагай) оларга вте тацсыц кершш, олардыц ой-санасын оятып, eceioi- не улкен эсер етедй Кешн адам есешп, тэж1рибес! мо- лайган дэу1рде жаратылыс сырын жацсы тусшш, оныц аяусыз куштерше царсы туру эдастерш 1здейдй Осы ретте, кешшп адам урпагына мирас болган мэдениетгщ 61рнеше курдел1 турлерш ашады. Адам ец алдымен прпплйске тубегейл! esrepic келт1рген от сырын ашып 6inefli. Алгаш цы адамга отпен танысу 6ip керемет ду- ниес1мен танысумен б1рдей болды. От сырын ашумен 6ipre алгашцы адам аспан мен жердщ, цыс пен жаз­ дыц, кун мен туннщ неше алуан цубылыстарына ой ж1бер1п, оны кун сайын бацылап отыруды 6ip улкен мшдет санады. А у а райына, цыстыц ызгарлы суыгына царсы ац тершшен тоцбайтын жы лы кшм киш, жац- бырда, дауылда, цыстыц ycKipiK аязында паналайтын цолайлы баспаиа жасауды шыгарды. Даланыц жосып журген тагы ацын цорек eTin, кейш оны езш щ ыцпа- 3

лына багындырып, уйретш 40л тума малга айналдыр- ды. Bipa3 уацыт егкен соч оларды ecipin, кебейтш, ецбек байлыгыныч 6ipiHini сатысы саналган шаруа ту- рше айналдырды. М ал ecipy жумысы адамды турмыстьщ неше алуан мучтажына баулып, малдыч суйн, жунш, етш, суйе- riH шаруашылычтыч сансыз керсгше пайдалануды уй- рети. А лы е жерд1 «чысчартып», кешш-чону ушш мал­ дыч кейб1р турлерш келж етш жумсады. Бери жача заманга дейш ат пен туйе, чашыр мен виз келшмч еч сешмд1 турлершен саналады. Олардыч iiuinfle чазач сахарасын чоныстаган тайпалар ym iH ат пен туйешч колштш часией тым орасан. Туйе сусыз швлд1 Kecin втетш оныч сешмд1 кемей сиячты болса, сайгулж жыл- чы алые жерд1 жачын ететш чанатты тулпар болып коршдч М ал ecipreH тайпалар жылцы мен атты ерек- ше цад!рлеп, оларды салт мшуге лайычтап, жуген, ер- турман жасады, 6epi челе оны алтын-кумйпен безеп, эшекейлеп керсетуд1 шыгарды. Тейнде Орта Азия мен Цазачстанды, Очтустш Си- бирьд1 чоныстаган ежели тайпалардыч еркендеу тари- хы орасан чызьщ. Буларда мэдениет ошагы будан терт мыч жылдар бурын, чола floyipiHi4 езшен керше бас- таган. Ол кездей тайпалар мыс, чалайы, алтын, кум!с чорытуды жачсы б)лш, онан неше турл1 чару-жарач. эдем! буйым, эшекей дуниесш шыгара бшген. Цола дэ- узршдей онердщ жогары сатысына жеткен шеберлшйч 6ip эсем Typi кезе ш еберлт, демек, балшычтан жасал- ган кесе, чумыра, сауыттар. Тайпалардыч icMepniK часией, сулулычча, жачсы дуние шыгаруга талпынуы, енердй icMepniKTi cyioi мунда ашыгырач суреттелген. Сондычтан балшычтан жасаган сауыттарын олар эр- чашан эдем! ернекпен безеп отыратын болган. Б ул 40- ла flayipiHfle чалыптасчан врнек начыстары 6epri кезге дейш умытылмайды, оныч эуендер1 ежели тайпалар арчылы б1рден 6ipre ауысып, еч сочында чазач халчы- ныц внерше нейз болып шыгады. Цола fleyipiHen Keiiinri еркендеу жолын torepi бас- тырган эр турл1 мал баччан кешпел1 тайпалар, со- лардыц бзрлескен тобы. Булар бурынгы жумсач металл чорытудьщ уейне енд1 TeMip балчыту aflicin тауып, одан уй шаруашылыч ЧУРалдарын — кетпен, курек, балта, балга сиячты аса чажетй, api мычты, 6epiK чу- 4

ралдар шыгарады, онымен датар дылыш, найза, селе- бе, жекеауыз сиядты согыс дуралдарын шыгарады. вйткеш бул кезде малдыц квбею1 елдщ жерге таласу жанжалын тугызып, согысуга икемдейдй Цазадстан елкесшде садталган жойдын обалар — осы дэу1рд!ц айдын айгагы. TeMip, алтын-кумлс затыныд Ke6i сол обаларда садталып келген. Ондай обалардыц ец жой- дыны op6ip ру басшыларыныд рухын ардадтау ушш салынган оныц медгШ к орны. Ондай обалар география келелннде ете сирек, тек дана ecKi кешпел1 тайпалар- дыд доныстап журген аймадтарында гана кездеседа. Ондай аймадтар — Одтустш Сибирь, Цазадстан, Вол­ га мен Жайьгд езендершщ Каспийге таяу жерлерi, Солтустш Кавказ, Цырым. Мундай жойдын обаларды адтарганда одан ежелг1 тайпалардыц тарихын, мэде- ниетш, журтшылыд TypiH, енернплдш TypiH сипаттай- тын буйымдар коп шыгады. Сол айтдандар туралы 6i- piHiaii танысуды осы жинад 6ip талай ашыд корсете алады. Мэдениеттщ бшк сатысын керсететш ymiHmi ке- зед — феодал floyipi. Жинад б у л туралы да Kett6ip де- ректерд1 корсетуге тырысдан. Б ул кезден садталган мэдениет ieflepi Казадстан елкесшде ете бай. Оны то- лып жатдан жер болган далалардыд орнынан, бугшге дейш садталып келген сеулетт1 кумбездерден, тобымен жолыгатын тас мусшдерден ашыд коруге болады. Ежелгл тарихлен байланысты мэдениет дуниесшщ 6ip Typi ecKi жазулар, тасда TycipreH тадбалар, шимай- суреттер, сол кезден садталып келген жазба мтаптар. Мше, кепишпк алдына тартайыд дел отырган жинад- та айтылатын мэселелер тобы осылар. Блрад бул мэсе- лелер эрб!р жазушыныд б!л!м кушше, тллге жуйрштБ гше орай эр алуан шеынлген. Ондай дырыд дурадты 6ip далыпда lycipin, 6ip Tin- re айналдыру одай жумыс болмайды, онан шсшщ eei жазганы анагурлым жецШрек болады. Алайда жи- надта одушыга 6ip талай соны 6iniM беретш пайдалы мадалалар аз емес. Оныд кепнйлМ Цазадетан елкесш- де болган еж елп мэдениет, онер штершщ Heriari мэсе- лесш дозгауга арналган. Ол мэдениеттщ далай жаса- лып, далай ерб1ген жолдарын, ежелгл тайпалар жа- саган мэдениеттщ Ty6i, еж елп тайпалардыд мэденией мен onepi деген мадалалар ашыд керсетедй Жинадда 5

Kipren мацалалардыц 6ip тобы байыргы география, турк1 й лд ес тайпалардьщ есеп тануы, жазу цуралдары туралы 6ip талай мэл!мет бередВ Булардыц барлыгы эр дэу!рде жасалган мэдениет мурасыныц эр турл1 жо- сыцтары. Жинацты оцыган K ici тарихи дэу!рд1 ерлей отырып, одан тутас 6ip суретй еешде цалдыруга бола- ды. Жинацтан кершейн шындьщ: Дазацстан елкей кейб1р усй р т царайтын адамдардыц айтцанындай та­ рихи мэдениеттщ ciaeMi жоц, тек цана жосып журген ацныц м е к е т емес, не болмаса eui6ip ел коныс етпе- ген, тек цана ш ел дала емес. Курдел1 цивилизация, алтын-кум1стен жасаган эдем1 буйымдар, эдем1 кезе- лер, тас мусшдер, тас жазулар, тас-тунжырлар, таулы жер мец езен бойын сулулы кца белеййн сэулетй кум- бездер, тас сарайлар, шуы кеп цалалар мунда да болган. BipaK, езгерйш дуние буларды б1рде керкеййп, бзрде жер бейнен сыпырып отырган. Оныц сырын ашып, онымен сырласатын 6 ip гана зерттеунп галым- дар. Осы тарихи мураларды багалай бШ п, сацтай 6i- лш, оны эрцашан хальщ буцарасыныц nrw iri ету ту­ ралы жацын арада Цазак; ССР Ж огаргы Совей Прези­ диумы цаулы шыгарды.1 Б ул цамцорлык, зор гылыми нейзге йрелген аса жарцын, ойдыц тужырымы. Бул цаулыны ic жузшде булжытпай орындап отырсац, мэдениет пен онер ic im n сан алуан сэулетй турш кеп уацыт сацтап, к елей заманга мирас етш отыруга болады. Б ул цаулыга багынбай, ай далада арацца мае болып, балгамен тас MyciHfli циратып, сэулетй кум- безддц цабыргасын сындырып отырган кейб1р бузацы- ларды не деп айтуга болады? Оларды кабан журен, цорцау цаецыр, мэдениет пен онердщ жауы деуге бола­ ды. Олардыц журегшде сулулыцтыц, енерд1 суюдщ ceeiMi бутшдей жоц. Оган эдемх кумбез де 6ip, оныц дасында турган ция тас та 6ip. Сондыцтан Цазак,стаи- ныц кои жершде туратын тарихи жэддгерлер бутшдей жойылып, жылмагай КУ далага айналган. Ол жермен жур1н откен жолаушыларга б у л сурет, эрине, ешшм цоные етпеген цулазыган дала болып коршуд мумкш екенддй езшен e3i TyciHiKTi. 1 «Цозац ССР-Ыде мэдениет е «ертк!штер!н коргаудьщ жайы туралы» Казак ССР Жогаргы Сое ri Президнумынык 1965 жыл- гы 30 августа кабылдагин каул зы (ред.).

Мэдениет пен внердщ 6ip ну ортасы Сарысу мен Кецпр, Сырдария, Талас, Ш у езендершщ бойы. Bipai? eieiHiuiTi жер1 — бул жердей архитектура ескертшште- ршщ KipnimTepi сыдырылып баска максатка пайдалан- гандыктан, олардыц тек болар-болмас сулдер1 калган. Сэулет енершщ кеп турга уакыттьщ e3i жеп 6iTipreH. Мацгыстау, YciipT, Жем, Сагыз езендершщ бойы да сэулет енерше толы. Б ул жерлерд1 тейгамен енер музей! деуге болады. Оларды кастерлеп, сактауда Ца- зак ССР Жогаргы Совей Президиумыныч шгерще ай- тылган каулысыньщ мацызы ерекше. Ж ерй лш й совет органдары бул каулыны умытпай, мэдениет пен енер мурасына камкорлык керсетш, оларды Отанымыздыц корм ете берулер1 керек. Кешшлш алдына тарту еткел! отырган жинактыч 6ip тубегейл1 мацызы осында. Э. Маргулан.

¥ Л Ы Т А У ТвЦ1РЕГ1НДЕГ1 ТАС МУСШДЕР е ткен заман мэдениетшщ 6i3re келш жеткен ескерт- KiuiTepi шпнде кезге ерекше тусетшдер1 — тас м у­ сшдер. Мундай тарихи ескерткпптер Дазадстанньщ дай жершде болса да бар, 6ipa^ Орталыд Дазадстанда олар ете жш жэне жуйел! турде кездеседь Б ул тас мусшдер Торгай езеш мен ¥ л ы та у твщрег!нен бастап, бук!л Сарыарданыц жонымен куншыгысда дарай со- зылып, Алтай, Тарбагатай тауларына барып прелед!. Одтустште тас MycinHiH Ke6ipeK кездесетш жер1 Цара- таудыц eKi жад бектерд Бурылтау, Талас тауларыньщ жазыд ipreci, Алатаудыц жазыд алацдары. Тас мусш- дердщ таралу картасы бойынша олар кебшесе таулы елкелердщ жазыд аладында, не соларга жадын жерлерде (Талас, Ш у езендершщ бойында) кездесепш байдалады. вйткеш тас мусш жасау ухшн таулы елке- лер ете долайлы болтан. Орталыд Дазадстандагы тас мусшдердш, топогра- фиялыд орналасуында б1рталай езгешелш бар. Олар кебшесе дола flayipiniH ecKepTKiiHTepi садталган жер- лермен дабаттасып отырады. Цай жерде дола flayipi- н1д тас шарбагы кездессе, соныц дасынан TypKi дага- наты кезшде ( V I — V I II гасырлар) орнатылган тас шар- бад пен тас мусшдер датар турады. Атасу, Цардаралы, Бегазы, Баян-Аула тауларында садталган тас мусш- дерд1д к е ш ш л т осы турде кездеседп Бул, эрине, TypKi даганаты кезшде жасалган тас шарбад пен тас мусш- дердщ далыптасып еркендеуше дола дэу1ршщ тастан жасалган ескертшштер1 зор эсер еткешн керсетедд

Ортальщ Цазакстандагы тас мусшдер кашан да болсын таулы буйраттардьщ шытыска карай к есхлт жатдан жазык алацында немесе езен ацтарларыньщ тау жак етегщде кездесед1. Мундай алацдар ежелг1 мал ecipyuii тайпалардыц кызыктап эуестеген жерлер1 бол­ тан. Хальщтыц улы мерекей, олген адамына ас беру, ат шаптыру, балуан куресйру кашан да сондай жа- зык аладда етшзшетш болтан. Сондыктан ондай жер- лер халык ацызынан белгШ орын алып, ел есшде сак- талатын, тарихи ескерткшггер — шарбак тас, мусш тастар тургызылып отырылган. Сыртды курылысы бойынша тас мусшдер eici турде кездеседы 6ip тобы граниттен жасалтан терт бурыш- ты тас шарбактьщ куншыгыс жиегшде, екшпп тобы уйген тас обалардын, куншыгыс жак етегшде. Тас му- сшдердщ булай кездесу1 eKi турл1 дэугрд! керсетедк 6ipiHmi тобы V I — V III тасырлардаты Typxi каганаты кезшдей журтшылык салтымен байланысты болса, екшш! тобы V II— X III тасырлардаты Орталык Ца- закстанды мекендеген Г^ыпшак тайпаларына калган ескерткйы екенш бйдаредь Тас мусшдердщ ер дэу1рде ер турл1 жасалуы ете зацды-нэрсе, 6ipaK онымен ка- бат eKi дау!рде жасалтан тас мусшдердщ; eKi тобы да ислам дшшен бурынгы бакташы тайпалар колдантан салт-сана тур!н еске Tycipin, непзш айга, кунге, жул- дызта табынуга суйеген. Соныц делел1 ретшде тас му­ сшдердщ кай тобы болса да олардьщ беттер1 ер кашан куншытыска каРап турады. Тегшде мундай тас мусш- дер ep6ip елген адамньщ ескертшнп ретшде орнатыл- ган, сондыктан олардьщ эр кайсысы ep6ip елген адам­ ньщ келбетш бейнелейд1 деуге болады. Бул сиякты жеке адамньщ келбетш бейнелейтш мусшдер Орхон жазуларында б э д i з (безеу) деп аталтан. 9p6ip MyciH тас турган шарбактардан шыгыска карай созылып тш орнатылтан тас баганалардыц TiefieKTepi турады, олар- ды Орхон жазуларында б а л б а л деген. Балбалдар- дьщ пзбеш 15 метрден 500 метрге дешн созылады. кейде одан да асады. Б ул тау бауырындагы жазык алавда белНл1 6ip тертшпен орнаткан тас мусшдер тасбаганалар, тас шарбактар тобы зерттеупйге 6ip улкен к¥Рылыстыц йлем ! сиякты керш т, кулазы- ган даланы сулулыкка белегендей болады (1 а, б-тун- жыр).

1, а - т у ii ж ыр. ¥лытау. Жылысандагы тас мусш- дер мен балбалдар т!збег1 (VI—VIII гасырлар). C -J '^4 \\ я -: 1, б - т я ж ы р . ¥лытау, Жылысай. Турк! тас шар- бацтары мен балбалдар Т1збег1н|ц орналасуы (VI— VIII гасырлар).

Сейтш Орталык Цазацстандагы тас мусшдер ap6ip влген адамныц тастаы нашап жасаган скульптуралык; кескшдер1 болып табылады. Адам тулгасын жасаганда квне заманныц безеушьшебер! (бэд1знп) кебшесе берж материалдарды, acipece гранит, диорит, сиенит, габбро, кумайт, мергель, кейде диабаз сиядты, ар турл1 так­ талы тастарды пайдаланган. Мундай тастар Орталык К|азакстанда орасан квп. 0вделу1 жагынан алганда Орталык Цвзакстанныц тас мусшдер! 6ip калыпты емес. Олардыц K em uiniri адам бейнесшщ тек нобайын керсететш дерек! турде жасалган. Алайда, онымен катар, булардыц арасында бет элпетх мен дене тулгасы айкын суреттелген ертеде- ri батырлардык жумыр мусшдер! де кездесед1 (Баян- Аула, Даркаралы тец1рег!ндей тас мусшдер). Тас му- ciH тепнде таптык когам заманыньщ жем1й екенш керсетедй Сондыктан олардык сапасыныц эр турл1 бо­ лып жолыгуыныц iuiKi ce6e6i болуга тшста. BipiHHii- ден, о л ескертк1штер кандай элеуметтш орындагы адамга арналган, екпишден, безеушЬшеберлердщ ic- мерлйчне карай олардыц 6ipeyi артык. 6ipeyi кем бо- луы вте зацды. 11

Орталыд Цазадстанньщ тас мусгадер1 нейзшде жога- рыда айтдан eKi fleyipflin ес- керткйнтерй Ол eKi дэу!рден (TypKi датанаты мен цыпшад заманынан) бурынырад, уй- ciH-дацлы кезшде жасалтан тас мусшдер де кездеседо, 61- рад олар ете сирек. TypKi мез- йлш щ тас MyciHflepi кебгаесе батырларды, колбасы кесем- дерд1, атадты билердд абыз- есеппплердд жыршылар мен бадташыларды суреттейдк Мусшдер эдетте терт бурыш- ты тас шарбадтардыд шыгыс жиегшде, бей шыгысда да- рап турады. Батырлар мен долбасы кесемдер мусшдерЬ Hi4 алдында самаладай йзшш балбалдар датары суреттеле- дй Ондай балбалдардыц саны кейде 200-ге жетед1 (1-тун- жыр, 1— 4). Халыд аузында садталтан тарихи адыздар бо- йынша, ас беру тойына ep6ip тайпалардыц елш1лер1 датынасып, елген адамныд^ ба- сына ескертюшт! бхрлесе отырып орнатдан, эр тайпа- ныц eKiai салт бойынша 6ip-6ip тастан доятын болтан. Демек, балбал йзбегшде данша батана тас болса, ол оны орнатута данша ру, данша тайпа датынасданын керсетедй 9p6ip тайпа еюлдерд acipece атадты, не бе- делдх адамдарыныд басыиа ескертшш орнатуда кебЬ рек жиналатын болтан. Олардыц копшШп дурмет кор­ сету ушш келсе, Keft6ipeynepi багыну белг1с1н бшд1руге келген. Тас баганалар йзбегшде мыдты улыстар ор­ натдан балбалдар дашан да дурметй орында турады, демек, тарихи адамныц портрет мусшше жадын ту­ рады. Орхон жазуларындагы деректер бойынша TypKi датандарыныд шарбадтарындагы бас балбалдар ке- бшесе дыргыз бен тардуш тайпаларышкь Булар ол кезде ец мыдты тайпалардан саналсан (2— 7-тун- жырлар). 12

TypKi дэу1ршен калган тас муешдердщ ерекшелпч, олар дашан да эскери дарулармен (дылыш, данжар, жорыд белбеу), дуты сауытпен 6ipre суреттелш отыра- ды. Ь^олбасы алыптар не батырлар дуты сауытын эдет- те од долымен кетерш, сол долымен белбеуше суйешп не дылыштыд сабын устап турады. Хан, бек, биге ар- наган мусшдерд1 шеберлжтщ 6ip талай жогаргы саты- сына жетшзш, олардыц айбынды, байсалды еазыгыр TypiH жадсылап келйрген. Оларга тэн ерекшелж ба- сындагы алтын айдары, дулагыддагы сыргасы, дольш- дагы аса таягы, белшдегч niceci. Кене дэу1рдш, безеу- uiinepi б у л айтдан тэпт1штерд1 аса дадагалап, кедш куИшд шалдуымен келкм ре безеген.

4-тунж ы р. Царкаралы ауданы, Цацдатас. Адбас (VI—

стау бойындагы тас мус!ндер мен балбалдар т!збега —\\’Ш расырлар).

5 -тун ж ыр. Каркаралы ауданы, Цазангап озонь Соукелекуй- рыктагы тас муст мен балбалдар Ti36eri (VI—VIII гасырлар). Цыпшак; журтынан калган тас мусшдерде бурын- тыга Караганда едэу1р езгешелштер бар. ЁНршшоден, мундай муындер тас шарбакдардын; жанына к,ойыл- май, узыны мен еш б1рдей е л in арулаган уйме тастыц жанына (V III— IX гасырлар), не тас обалардыц (X — Х Ш гасырлар) шыгыс ipreciH e орнатылган. Щыпшац журтшылыгы кезшде жасалган тас мусшдер тобында балбалдар и збей бутшдей жок;, ер адамдардыц мусш- дер1 эскери царулармен безелмеген. Алайда, бурыннан к,алыптанган тарихи двстурлер, этнографиялык; пы- шындар, мэселен, цуты сауыт, айдар, узын мурт, бер- те сак;ал cypeTTepi кездесш отырады. Цыпшац журтшылыгы кезшдеп 6ip жацалыц, мун- да журт ардацтаган epfli веке туйрумен 6ipre, ел iuiiH- деп ата^ты зайыптарды, Кыз Жлбек сиядты аск;ан су- луларды да еске Tycipin, оларга да муйн тас к,ойып отырган. Эйелдерге арналган тас мусшдер Орталык; Цазак;станда бхрнеше топца белшед1: жас цыздарды суреттеййн мусшдер (к;ыз-тас), сэукеле киген келш- uieKTi бейнелейтш мусшдер (келшшек-тас), мосцал эйелд1 бейнелеййн тас мусшдер (тас-кемшр). Кемшрдщ 15

тас MyciHi турган жерде кейде бацташы ер адамньщ MyciHi катар турады. Бул екеушщ езгеден ерекшелЫ eKi цолын бауырына кусырып, к ш д тн щ устш ала сопак цуты сауыт (не кенек) устап турады. Демек, бул жумбак, суреттер ол екеушщ малмен, оньщ iuiiHfle са- уын малымен тыгыз байланысты болганын кезге ашыц елестетедк Жас ойелдерд1 бейнелейтш тас мусшдерде мундай ыдыс-аяк суреттер1 кездеспейд!, онда тек эйел- дщ ез сипаты гана керсеиледй Орталык Цазацстаннын; тас муЫндер! соцгы жыл- дары (1946— 1962) рана толыц зерттелдк Зерттеулер нвтижесшде MyciH тастардьщ кептеген топтары табыл- ды. Бул макалада 6i3 ¥лытау тец1рег1ндег1 тас мусш- дерд1 сез етпекипм1з. Б1здщ зерттеулер!м1з бойынша тас мусшдер Орта­ лык Дазадстанда бурын ете кеп болган, 6ipaK кейш олардыц 6ip талайы цулап, булшшШкке ушыраран, б^разын жолсоцты адамдар цопарып алып кеткен, не сындырып орнында далдырган. Teyip сацталгандары тек естелж шарбацтар мен балбалдар «збектер! гана, олардыц e3i де не жыгылып, не бузылып жатцаны бай- цалады, бул тастарда адам бейней жоц. Ерте кезде ap6ip тас шарбацтыц тусында 6ip тас мусш туратын болган, олар ездершщ свулетт тур1мен Ортальщ Ща- задстандагы тау ацгарларын жандандырып, сай-сала- ныц сэнш келйрш турган. Даз1р мундай эсем мусш- дердщ саны 6ipHeme рет кем1ген. Жанында тас мусшдер турган естелж шарбадтар эркашан терт бурьпнты дурылыс туршде кездеседц олардыц цабыргалары цырынан цойылган жалпац гра­ нит цапда тастан жасалган. Тас шарбацтар мен мусшдердщ Орталык Дазац- станда тобымен кездесетш ну жерц scipece ¥лытау ау- даны, ¥лытау мен Арганаты тауыныц алацдары. Бул елкедегх тас мусшдер тобыныц 6ip талайы табылып, жацсы зерттелгендштен, олар белг1с!з болып келген мэ- селелердщ бетш ашуга мумкшдш тугызгандай. Жер- плш м казак карияларыныц айтуына Караганда бул мацда «тас батырлар» бурын ете кеп болган. Сол карт- тардыц С1лтеу1мен 6i3 ¥лытау тещрегшен, оныц шЦнде 16

б, а - т ? н ж ы р . Казангап езеш.

Сэукелекуйрыктагы гас шарбактын турь





Жангабыл езешшц бойынан, Тогызбай квл1 жагасы- нан, вре-Зайыр деген жерден (¥лытаудыц солтустж етеп) тас мусшдердщ б1рнеше т!збеин цагаз бетше, фо- тографияга Tycipin алуга улирдш . Сол сияцты Жемцыз езешшц бойындагы, Цоргантастагы (Ед1ге тауыныц етеп), Жылысай алацындагы (¥лытаудыц оцтустш-ба- тыс етеп), Караганды езешшц бойындагы (¥лытаудыц оцтустак-шыгыс ereri), К;ара Кецир езешшц басында- гы (KJoc уйтас), Арганаты (Мыц) тауындагы, Цара Тор- гай, Tepic аццан езендершщ бас жагындагы тас мусш­ дердщ цунды топтарын саралап шыцтыц. ¥лытау твц1регшдей тас мусшдер йзбегш щ квз- ге ерекше тусетшц acipece Жылысай алацындагы тас мусшдер тобы, ол Цоргантас ауылынан оцтустшке ца­ рей 5 километр жерде турады (1-тунжыр). Мусшдердщ бул тобында 12 тас шарбац бар, олар взшщ цурылысы бойынша оцтустжтен солтустшке ца- рай йзбектеле орнатылган. Шарбацтар жарты шецбер туршде 6ipa3 децгелете цурылган. Олардыц ец улкен eneyi шецбердщ твр ортасын ала орналасцан. Шарбац- тардыц жалпы орналасуы децгелете тшкен жазгы ауылдыц журтын еске тушредц 19

7, б - т у н ж ы р. Атасу осень Кызылтае тауыньщ алацындагы тас шарбактардыц екшип тобы (VI—VIII расырлар). Жылысайдагы тас мусшдер тобында еш дэу!рдщ естелМ бар: 6ipiHini — Typni каганаты кезшде орна- тылган тас мусшдер (V I— V II гасырлар), олар оцтус- TiK жагын ала тур, екшип — Цыпшак дэу1ршщ тас му­ сшдер! (V I I I — X III гасырлар). Typni мезгшшен калган тас шарбацтар узындыгы мен ен1 б1рдей, тертбурыш болып келедц Олардыц ка- быргалары, жогарыда керсеткендей, ылги кырынан койылган, едемшеп дашалган граниттщ капка таста- рынан жасалган. Улкен шарбактардыц молшер! 5,9 X Х6,0 метр, Kiiui шарбацтардыц мелшер1 1,8X2,00 метр (8-тунжыр). Цышиац доугршде тургызган шарбактардыц бурын- гыдан б1рталай ерекшелштер! бар. Б!ршипдеи, булар- да тас баганалар йзбеп жоц. Ешшшден бул кездей шарбацтар кырынан койылган тастан цаланбай, тек тас ушндшершен жасалган. Буган Караганда V I I I — X гасырларда бурын естелш ретшде койылатын бал- балдар Ti36eri 6ipTe-6ipTe умытыла бастаганы байца- лады. Тас мусшдермен байланысты естелш курылыстыц 6ip тобы д ы ц , у й т а с деп аталады. К|ай жерде тас мусш коп болса, ол жерде дыц, дщгек, уйгас та жш кездеседп Булардыц жш кездесетш жерк acipece Орталык Цазакстан мен Ж епсу олкеск Соцгы жылдар- 20

даты зерттеу бойынша V I — V III гасырларда Чолданган тас шарбач- “1 тыц орнына, тас MyciHfli енд! тас обаныц ipreciHe не уйтас дыч деп атала- тын чурылыстардыц ка- сына чоятын болтаны байцалады. Дыч мен уй- тастыц ерекш елМ : олар Казацстанньщ ежелп мал ейруийлершщ жаз- ты ки1з уШне ете уцсас. 0лген адам басына ес- кертшштх ез1шц T ipi ку- шнде жасаган уйше уц- сатып чою кешпел1 елдщ ежелг1 салты болтан. Сондычтан уйген оба, туртызтан дыц, уйтас- тардьщ 6epi де тур жа- гынан жазты кшз уйге учсаган (9 а, б-тунжыр- лар). Б ул чурылыстар- ДЫЦ ЧЫЗЫЧТЫ болуы — тас мусшдерд(ц 6ip тобы осы айтылган оба, дьщ, уйтастардыц цасында кездесушен. Соцгы жылдары Ка­ раганды облысыныч коп бактарыныц планы. жершен, опыц шпнде ¥лытау, Жезцазтан, Жа- ча-арча, Бетпач дала, Торгай езеншщ бас жагынан кшз уй repiafli тас Ч¥Рылыстардыч 6ip талайын чагаз бетше, фотографияга Tycipin улшрдш. Булардыц 6ipcbi- пырасы жачсы сачталган, кейб1реулер1 ч¥л ап жерде жатыр. (Атасу бойы, Баян-Аула Teniperi). Дазач чария- ларыныч айтуы бойынша бурын дыч мен уйтастардыч жанында CKi-уш тас мушн туратын болтан, чаз»р олар жойылган (мысалы, Цое уйтас, Карадыц, Ханым 03eHi жагасындагы дыч). ¥лы тау ауданындагы Кос уйтасты (Кара Кещтр взешшц бас жаты) зерттеп квргенде, чи_ 21

9, а-тунжыр.^ pan жаткан уйтастыц 6ipeyi- нен 6ip тас MyciH шыцты. (10-а, б, тунжырлар). Ондай тас мусшдер Атасу таулары- ныц Шпнде цирап жаткан Уй­ тастыц цасында табылды, Тор- гай езеш бойындагы Баксы- мола делшетш Kipnim тамныц (IX — X гасырлардыц ескерт- Kirni) цасынан да табылды. 0ткен гасырдыц 60-жылдары- на дейш тас мусшдердщ 6ip тобы Цозы-Кврпеш пен Баян- Улытау. СцЛу кеш етн щ дасында тур- ! ‘ ганын кеп талым жазган. Бул ecKepTKiniTi керген академик В. В. Радлов ол кешеншц кай кезде жасалганын, оньщ касындагы тас мусшдердщ онымен кандай байланысы барын айырып б1ле алмаган, сондыктан кате niKipaep айтып, Цозы-Керпеш кешенш орта гасырлардыц соцгы кезшде салынган курылыс болу керек деп топшылаган. Цадырлы галым ешйр далелмз, свз болып отырган ке- шен мен онда турган тас мусшдердщ арасында ешцан- дай катыс жоц деп есептеген. Дурысынан Караганда 9. б - т у : .1р. ¥лытау. Уйтас, 22

10, a - ijH K u p , ¥лытау. Цое уйтас. Аягез бойындагы Цозы-Керпеш, Баян-сулудыц шо- шац кешеш толып жатцан дьщ, дщгектердщ 6ip Typi. Б ул дьщ, уйтастардыц ерекшел1г! — олардыц барлыгы ислам дпп Орта Азияга тарамай турган кезде ( V I — X гасырларда) жасалган естелштер. Сондьщтан тур жагынан олар ислам дэу1ршде шыццан свулет енерше 6ip де уцеамайды, кешпел1 бацташы тай- палардьщ ежели шиз ушне уцеап турады. Олардын, тагы 6ip ерекшелна, ата-ананыц аруагын эулиедей кадыр- леген бацташы тайпалар ондай мэцн- л !к уйдщ цасына езшщ елген адам- дарыныц турпатын тасца циып орна- татын болган. Дозы-Керпеш, Баян-су- л у дщ геи мен оныц цасында болган сын тастар — сондай естелштщ эдем1 6ip Typi (11-тунжыр). Мэселенщ уласцан 6ip жерх, акад. _ Радловтыц цате пш рш Е. Баранов ,ж одан epi ушыцтырган. Барановтыц 10^лытау.\"к,ос ойынша «цазацтар мусылман дшш уйтастагы тутады, мусылман дшх бойынша мо- тас муст. 23

11-TV н ж ыр. Аягоз озенР Козы-Кврпеш, Баян-сулу кешош касындагы тас мусшдер (Шокан Уэлнхановша). лаларга тас мусшдер коюга болмайды, сондыцтан свз болып отырган мусшдер далмактардан калган» дейд!. Демек, Баранов бул ескертшштщ казак даласына ис­ лам ДШ1 таралудан бурын, Kici пышынын жасауга ты- йым салудан коп бурын, орнатылганын мулде тусшбе- ген. Аныгында Цозы-Керпеш дщгег1 де, Ж ейсудагы езге дшгектер де, Орталык Цазадстандагы дьщдар мен уйтастар да, тур жагынан да, жасау идеясы жагынан да б1рдей, 6api де кшз уйд1ц T yp in еске тушредй Сон- дыктан булардыц 6api де кешпел! тайпалардьщ ислам- нан бурынгы, V I II — X гасырлардагы, ескертшштер! екеш барлык KepiHiciMeH, сакгалган тарихи-мэдени i3- дер!мен ашык KepiHin тур. Дыц Tapiafli естелж курылыстардьщ шыгуы тегшде V III— X гасырларда Казакстан даласында феодалдык салт-сананьщ одан api epic алуымен байланысты бо- луга THicii. Б ул кезде ел баскарган адамдардыд мола- сына бурынгы тас шарбактыд орнына уй сиякты кер- 24

HeKTi К¥Рылыстар орнату кажет бола бастаган. Дыц- дар, д1цгектер — сондай курылыстыц 6ip тобы. Ол снякты дыцдар Нурата тауыныц бауырында, Туржмен- станда да кездеседй Булардыц оцтусттке таралуы жаз Торрай даласын жайлаган огыздардыц Сырдариядан оцтустжке царай ауып кетуше байланысты болура тшс (X I— X II расырлар). Ибн-Фадланныц айтуынша (X р.) орыздар елген адамыныц турпатын агашца к,иып Tycipin, оны эдей- iaen салган уйдщ ш шде сацтайтын болган. Рубруктыц айтуынша (X III г.) цыпшацтар елген KicmepimK KecKi- Hiii тасца диып, ерши езшщ шамасынша не уйген оба- ныц, не тас кешеншц алдына коятын болган. Сондай ейгйп курылыстан 6i3flin заманымызга жеткен тама- шасынын, 6ipi — Цозы-Керпеш пен Баян-сулу кешень Тас мусшдерд1ц Жылысайдагы тобына оралайыц- Бурын мундагы шарбактардыц эркайсысыныц жанын- да 6ip-6ip тас мус!н турран, барлыгы 9 MyciH болган (1-6 тунжырды царацыз). KJaeip булардыц бутж тур- раны ушеу Рана, цалгандарыныц бастары цагылып сындырылран. Омырып сындырран тас бастардыц кей- 6ipeyaepi e a i кунге сол жерде жатыр, кейфреулерш жолсоцты адамдар алып кеткен. Басы цагылган мусш- дердщ иьщтан теменг! турпаты бурынгы орнында ка- даулы тур, олардыц ец кыскасыныц 6niKTiri 12 санти­ метр, ец узыны 45 сантиметр. Дарттардыц айтуынша ¥лытау тец(регшдег1 тас мусшдердщ 6ip талайын патша тусындагы улыцтар булд(рген. Олар жещ л-ж елт мусшдерд1 цопарып алып, шомбалдарыньщ бастарын сындырып, музейлерге апа- рып сату мацсатымен цалага алып кетщ отырган. ¥лыцтар Ke6iHece жумсак (к¥майт, мергель) тастан жа- салган жене cypenepi carri шыккан мусшдерге ете Кумар болган. Жылысай тобындагы шарбактардьщ тек екеушде рана балбалдар Ti36eri болмаган; езгелершщ бэршщ алдында сайды бойлап, жазыц далага карай шубырта Кадаган тас багана Ti36eKTepi турран. Мунда еч шагын тазбектщ узындыгы 5 метр, ец улкен тазбектщ узын- дыры 250 метр (1, 2-тунжырлар). Бул топтагы шарбактардыц алтауы 6ip улкен оки- га кезшде апатца ушыраган жас ж1г!ттер мен жеткш- шек балаларды еске Tycipyre арналран (1, б-тунжыр, 1, 25

2, 3, 4, 5). Олар ортальщтагы карт ата мен карт анага арналган еш улкен шарбактыц е й жак канатын ала орналасцан. Teri ортальщтагы еш улкен шарбак; керсе- млген жасесшр1мдердщ ата-бабалары болуы керек. Балалардыц естелж шарбактары тас бесжке уксаган шагын турде жасалган (мелшер! 1,2 X 1,5 метр). Олар- дыц цасына тургызган тас мусшдер Kimкентай жене кадап отыргызган тас багана ^збектерш щ саны аз бо- лып келед1 (1-тунжыр). Науша жастар мен жетшншек балаларга арналган тас мусшдерд1ч ерекшелпт: олар- да сакал-мурт жоц, бет-аузы жып-жылмагай болып кез- деседк Б ул вте сирек кездесетш ескертшштер тобынан кершетш тарихи шындьщ, ерте кезде естелж шарбак- тар мен мусш тастар тек ересек адамдар мен батыр- ларды гана еске T ycip y ym iH орнатылмай, жеткшшек жастар ym iH де орнатылганын керсетедй Енд1 тас мусшдердщ эркайсысына жеке-жеке ток,- талып етейж. Ж ылысайдагы Gipinuii тас мусш 6eciHiui шарбак­ тыц (оцтустжтен солтустжке к,арай есептегенде) ipre- сшде тур. Оны так бурышты нызгылт такта тастан ка- шап жасагаи. Мусшнщ сацталуы ете нашар, басы омы- рылган. к алга н белш нщ 6HiKTiri 85, еш 28 сантиметр. MyciH адамньщ тек жалпы нусцасын гана кескшдеген; сацалы жоц, T e ri жас ж т т к е арналган болу керек. Му- ciHHiH царсы алдында жерге так цадап орнатылган 10 балбалдын тазбета бар. Ешнии тас MyciH алтыншы тас шарбактыц куншы- гыс ipreciH e кадалган. Сацталуы езгелерге Караганда Tayip. B ip талай катты кызгылт кумайт тастан жасал­ ган. BHiKTiri 180, еш 28, цальщдыгы 22 сантиметр. Мун- да адамньщ кесшш терт бурышты тас багананьщ цысыц жакдауына салынган. Адам бейнесшщ мундай кысьщ бетте жасалуы ете сирек кездеседй MyciHHiH басы ай- цын керсеталген, бет элпетшщ, бш к мацдайыныц, у л ­ кен децгелек кездершщ, узын муртыныц, цоццацтау келген мурыныньщ cypeTTenyi де жаман емес. Б ул му­ сш ерте кездета уб!рльшуб1рл1 болган уй цожасыныц турпатын керсететш болуга тшста. YuiiHmi тас мусш жетшнп шарбактыц жанында тур. Ол eeeri унтак циыршыцты цызыл граниттен кыр- нап жасалган. Басы омырылган, калган денесшщ би- iK Tiri 40 сантиметр, ен1 28 сантиметр. Омырылган басы

сол шарбадтыд ipreciHeH табылды. Teri сындырушы Ki- ci тас ауыр болгандыдтан, оны артып экете алмаган сиядгы. Мусшшц басы дедгелетп, жумыр скульптура туршде кескшделген, дыр мурыны айдын керсетьлген. Бул мусшшд жалпы бш ктМ дандай болгандыгын ай- ту диын, ейткеш кеуде тусыныд сыныдтары ол арадан табылмады. Твртший тас мусш сепзшпп тас шарбадда дарсы ор- натылган. Б ул мусш дызгылт думайт тастан жасалган. Жалпы бшктп! 110 сантиметр, еш 30 сантиметр. Тастыд жазыд 6eTiHe дашалган бул MyciH муртты ер адамныц кесшнш б1рсыдыргы ашыд керсетедн Бесшнн тас мусш терт бурыштап шыргалаган тас шарбадтыд шыгыс жагында тур. MyciH кул тустес сур думайт тастан жасалган. Бшктаг! 140, ет 32 санти­ метр. Бул MyciH орта жастагы эйелд! кесшндейдй Эйелдщ жалпад бет!, пушыдтау келген мурыны, Kiiii- кене Ke3flepi шала-шарпы гана керсеплген. Мусшшд Typi де, шарбадтыд дурылысы да жогарыда айтылган- дарга удсамайды. Бул шарбад TypKi шарбадтарыныд солтустш жагында, оныд Heri3ri тобынан шеткер1рек орналасдан. Соган дараганда бесшпп MyciH 6epri дып- шад заманында дойылган деуге болады. Содгы топда орайлас шарбадтардыд далган ушеушде тас мусшдер садталмаган. Тас MyciHдер пзбегшщ кернеки 6ip тобы Арганаты тауыныд дойнауларында, Улытаудан Атбасарга бара- тын улкен дара жолдыд мадайында кездеседд Аргана­ ты жэне оныд ец бшк шодысы Мыд, Домбауыл, Айыр- шоды — Улытаудыд солтустш сауыры болып санала- ды. Арганаты тауыныд толып жатдан сайларында тас шарбад пен мусш тастыд ар Typai топтары кездеседд Б1рад GKiHimTi жер! шарбадтардыд жанындагы тас му- сшдердщ кеш ш лМ садталмаган. Олар дирап булшген, кeйбipeyлepiн журпниплер допарып алып кеткен. 9ci- ресе Улытаудан Атбасарга баратын керуен жолыныц бойындагы шарбадтар мен MyciH тастар тонауга ке- 6ipeK ушыраган. Б ул араларда донып, не келш шалды- рып еткен жургшыйлер от жадданда тас мусшдер мен шарбадтардыд тадта тастарын допарып, жер ошадда пайдаланып отырган. Сол мадсатпен кеййреулерш уадтап сындырган. MyciH тастыд отда куйген ондай сыныдтары кейде жол бойында кездест отырады. Б ул 27

сыныдтар Торгай езеншщ Арганаты тауынан агып ту- сетш шшкене 6ip саласынын; жагасында сол ушлген далпында жатыр. Арганаты жотасыныц нейзй шоды- сы — Мыд тауы. Цара жол бурый осы Мыд тауыныц eTeriMen ететш. Осы Мыдтыц солтусмк-шыгыс етепн- дега тас шарбадтардыц улкен eici тобы тугел дирап бйкен. Арганатыныц ортадагы бш й Айыршоды; оныц оц- туст1к-батысында, 2,5 километр жерде тас шарбадтыц 6ip тобы зерттелдд Бул топта еш шарбад бар: 6ipi — улкен (аумагы 4 X 3 метр), eKimuici — Kiwi (2,30X Х2,30 метр). Шарбадтардыц iuii тастарга толы. Оцтус- и к жадтагы улкен шарбадтыц шыгыс жад ipreciHfle сур граниттен шала шабылган балбал жатыр, оныц бе- тшде адамныц болар-болмас бейней бар. Осындай тас шарбадтыц 6ip тобы Айыршодыныц оцтустш етейнде, одан 700 метр жерде кездестц Шар­ бадтыц O ipeyim n жанында сур граниттен дашалган тас MyciH тур. Оныц сынып тускен басы алдында жатыр. Муйннщ 6HiKTiri 95, eHi 20 сантиметр. MyciH дауым im iHfleri дарапайым адамды не эскерд1 сэл гана бейне- лейтш догал турде дашалган. Колбасы, 6uiiKTi адам- дардыц мусшдершде кездесетш асынган дару-жарад- тар, не дуты сауыттар мунда бут1ндей жод. Полы дыс- да адамдар езш щ жадындарына арнаган муйндерд1 сэнд1 етш жасата алмаган, олар тек сол кездеп жора- ны берж устау мадсатымен адамныц кейб1р кееишн тасда догал тус1руд1ц ез1н улы ic деп бшген. Пауым ш ш дей дарапайым адамдарды бейнелей- тш тас муйндер, тас шарбадтар Арганаты тауыныц тещрегшде 6ipneuie жерден кездесй; оныц 6ip тобы сол таудыц батыс жад етейнде, Домбауыл жотасыныц сыртды етегшде, бурынгы ecKi дыстау мацында кезде- седц Бул жер Арал-Ермс су айырарыныц ец 6niK жене батыстагы ец шетк1 нуктей болып табылады. Оныц солтустж-батысында Орал тауына дешн созылатын жойдын Торгай даласы жатады. Сарыарданыц бас- да жер1 сияцты Арганаты- ¥лы тау тещреп де 6ip- ыцгай жоталы, адырлы, шатдал болып отырады. Оныц 1шшде ¥лы тау мен Арганаты жотасыныц батыс сауыр- лары Торгай жазыгыныц TenipiciHe удсап, алыетан мунарытып турады. ¥лытау, K iiuiTay, Мыд, Арганаты, Барад, Тершаддан деген тарихи жер аттары X — 28

X III гасырлардагы жазуларда жш кездеседк Б ул жер- лерде сацталган тарихи муралар да аз емес. Ерте за- манныд тарихи ескертк1штерш1ч бул тенДректе кебД- рек кездесук эрнне, ¥лытау мен Арганаты елкесД ежел- ri мал ecipreH бакташы тайпалардын, жайлы цоныста- рыныц 6ipi болгандыгын ацгартады. Арканыч ен бойында кездесетш жойкын обалар, тас шарбацтар, тас мусшдер, бузылган цыстаулардьщ орны, суду кумбез-кешендер — барлыгы солардан Калган. Арганаты тауындагы топталган тас шарбацтьщ 6ip Ti36eri сол жердей улкен кара обаныц касында кезде- седх. Б ул топта терт шарбак бар. Олардьщ 6epi де терт бурышты, 6ipiHe 6ipi жапсарлас келш, солтусйктен оч- тустшке карай кергле орналаскан. Олардыч эр 6ipiHi4 мелшер! 2,30X2,30 метр. Арганаты тещреиндеп шар- бактардыц Ke6i осы мелшерде келедй Сез болып отырган топтыц солтустш жактагы екш- ini шарбагыныц жанында сур граниттен жасалган тас MyciH тур. Онын 6HiKTiri 56, еш 40 сантиметр. Мусшге лайык тасты тацдауда, оны сурыптап кашауда улкен олактык бар. MyciH нашар шабылган, адам cyperi тек шала-шарпы керсетшген. Басы сынган, ол шарбактьщ 1ргес1нде, жерде жатыр. Typni flayipiHeH сакталган тас скульптура белйле- piHiH еч кызыкты турлерх Мык пен Айыршокыныч аралыгында, мачайын Арганаты тауыныч жоталары коршап турган кеч жазыкта кездеседй Б ул жерде тас шарбак пен мусш тастыч екх тобы бар. Олар Атбасар жолыныч бойында, Мык тауынан 3 километр, Тулпар- тастан 2,5 километр жердей алачда турады. Тегш- де М ы к тауыныч аты осы таудыч бауырындагы тас мусшнен шыккан болу керек, ейткенх «М ык» деп ту баста сол жерде турган зэул1м алып тастарды айткан. «Мык* — мыкты, алып деген сезд1ч 6ip магынасы. Сондыктан о л жердх тас алып, тас батыр, мык тас деп атаган. Солтустштен очтусйкке карай багытталган 6ipixnui топта exi шарбак бар. Олар кырынан отыргызган у л ­ кен гранит капка тастан орнатылган. Цапка тастардыч YCKi жией каз1р жерден 10— 12 сантиметрдей жогары шыгып тур. Шарбактыч солтустш жагында калай бол- са солай уйе салган тастар жатыр. Булар ертедей ал- 29

тын 1здеуиплердщ допарып тастаган тастары болуы мумкш. Шарбадтардыц мвлшер1 2,35X2,35 метр. Солтусик жадтагы шарбадтыц шыгыс жад ipreciHfle беи шыгыс- да дараган тас MyciH тур. Б ул мусшд! ж ер плж й да- задтар «А л ы п тас», «K ici тас», «Мыцтын алыбы» деп атайды. Мус1н Арганаты тауыныц сур гранит тасынан шабылган. Ол тастыц шыгатын жер1 тш п дашыд емес, MyciH тургызган аладнан 800 метрдей жерде гана тур- ганы байдалады. Дуркш-дуркш заман етш, уадыт цанша мужш де- HeciHe жалад Tycipce де айтылып отырган тас MyciH осы кунге дейш жадсы еадталып келген. Сондыдтан ол жолаушыныц кезш алыстан тартып, Арганаты та- уыныд тарихи кврк1 сиядтанып турады (12 тунжыр). Мусшшщ 6HiKTiri 150, eni 40, далыддыгы 23 санти­ метр. Тарихи заманныц безеунпы б у л мусшд1 тастан жу- мырлап жасау ардылы K ici бейнесшщ далыпты турпа- тын TycipreH. K iciH iH бет алпеи, оныц улкен томпад кездерд мурыны, дулагы, узын мурты, ершдерд neri, шодша садалы, иыдтары, долдары айдын керсейлген (13-тунжыр). Б ул MyciHfli Орталыд Цазадстандагы ежелй заманнан далган тас мусшдердщ тэу!рлершщ 6ipi деуге болады. Будан repi артыд жасалган тас му- сшдер тек дана Баян-Аула мен К|ардаралы даласында 30

кездеседь Мусшшц оц цолын цымыз irneTiH турде кешреп- нщ устшен квтере, тостаган устатып TycipreH. Цылыш ус- таган сол цолы кшдш тусына жепп, саусацтары жумылып, белбеуге п р е л т турганын корсетедц б1рац белбеу мен цылыш суреп eniin калган. Мусшшц жалпы Typi ежелп заман батырыньщ тулгасын, оныц цару-жарагын ашыц кврсетедк Аса цадагалап ту- жырымды жасалуына цара- ганда, бул мусшдд б1ргана тас безеумен шугылданган квп жылдыц тэж1рибе« бар, ше- бер мупнппшц жасап шыгар- гандыгы ацгарылады. Жалпы айтцанда MyciH осы ескерткш т арнаган та- рихи адамныц тулгасын сол цалпында бейнелейтш бо­ лу керек. Бул ескерткйнте кезге ерекше тусетш керпйстщ 61- pi багана тас пзбектерь Сол кездеп халыц салты бо- йынша багана тас пзбектер1 тарихи адамга арналган тас мусшшц алдында, шыгысца карай 6eariai ретпен шубыра пзбектелш орнатылган: багана тастардыц 6i- piMeH б!рш1'ц арасы 4 метрдей. Bi3 айтып отырган му- ciH тастыц алдында осындай багана пзбектердщ 12-ci бар (12-тунжыр). Ту баста бул баганалар пгшен цадал- ган, б1рац бертш келе Ke6i жыгылып цалган. Т1збектер- деп багана (балбал) тастардыц ерцайсысы жецшген жаулардыц не багынатын елдщ басшыларыныц пзе 6yrin, бас шп турганын керсететш болган. Туршлердщ влген адамды жерлеу жорасы туралы Цытайдыц «Тан- Ш у » атты шеж1ресшде былай делшген: «олардыц эде- Ti цабыр устше уй жасап, оныц шине жерленген Kic-i- нщ тасца цашап TycipreH тулгасын цояды, онымен цатар оныц согыста icTereH ерлштерш жазады. Егер е лп Kici жаудыц 6ip адамын елпрген болса, оныц ес- керткпшнщ алдына 6ip тас к °яДы- Коп влпрсе, квп цояды. Мундай багана тастыц саны оларда кейде жуз- ге, кейде rinri мыцга жетедЬ (Иакинф, Ежелп заман- 31

дарда Орта Азияны мекендеген халыдтар жайындагы маглуматтар жинары, 6ipiHiui бел1м, 270-бет). Баян-Ау- ла, Цардаралы, ¥лытау, Арганатыда жолыгатын бага- на тас т1збектер1 Цытай деректерз керсеткен осы маглу- маттармен дел дабысып отырады. Тас шарбадпен байланысты Kefi6ip тусшжшз мэсе- лелердщ бетш ашу мадсатымен 6i3 шарбадтыд 6ipeyiH аршып, тупк1 сэры балшыдда дешн даздыд (90 сан­ тиметр). Шрад мунда жерленген адамныд cyfieri, не обада кездесетш баска турл1 нэрселердщ i3Aepi б1лшген жок- Тек дана шарбадтыд эр жершде шашылып жат- кан койдьщ суйектер1 рана кездестк Будан шыгара- тын тужырым; тас шарбактар тарихи адамдарды жер- леген кабыр емес, тек оларды еске Tycipy ушш ас 6epin, ат шаптырран жерлерге дойылган белгшер. Сондыктан тас шарбад пен тас мусшдер кашанда болсын мидай жазьщ жерде, не езендердщ жазыд арнасында кезде- cin отырады. Шарбадтыд e m m i тобы тары осы Мыд тауыныд баурай аладында, жадагы айтылган 6ipiHuii шарбадтар тобынан солтустж-шыгысда дарай 200 метр дашыдта турады. Буныд дурылысы да жазылган шарбад тобы- мен б1рдей, терт бурышты, колем! 2,3X 2,3 метрден. Шарбадтардыд дабыргалары граниттщ жатаган дапда тастарынан орнатылран. Солтустж жадтары шарбадты ерте кезде дойма !здеген тонаушылар допарып бузган; оныц куншыгыс 1ргесшде турган сур граниттен жасал- ган зэул!м MyciH тасты дулатып imiHe тушрген. Bi3 6i- piHmi рет кергенде бул сирек кездесетш тас MyciH шал- дасынан сулап, шарбадтыд ш ы ры с жад дабыррасына йреле жатыр екен (14 а, б тунжырлар). Бул тас MyciH Арганаты тауындары мусшдердш, ед зоры жене ед ауыры. Оныд бшктнй 210, eHi 58 сан­ тиметр. Мусшнщ деней соншалыд балрын, шой салмадты болгандыдтан, соцры eKi мусшдх ж ергШ дп дазадтар «дос алып», «дос батыр», «алып тас* деп атап кеткен. Сез болып отырган тас MyciH — ежели заманныд алыбын, не батырын ашыд кескшдейтш, тас безеугш шебердщ дадаралы долымен булжытпай туйрген жу- мыр скульптура. Бу да жогарыда керсеткен мусшдегь дей, од долына дедгелек тостаран устап, сол долымен узын семсер устап тур. Тегшде бул п к семсер гундар 32

заманынан келе жатцан еуыц царудыц ертерек кездег! 6Sp Typi болып табылады. Арга- наты тауындагы тас мусшдер- де бул ертерек кезде цолдан- ган цару туршщ сипатталуы бул ескертыштер TypiK цага- натыиыц алгашцы кезшде (V I гасырда) жасалганын ац- датады. Ойткеш одан 6epri кездей ( V I I — V III гасырлар) мусшдерде царудыц баска улгшерц атап айтцанда, цай- цы цылыштар кеб1рек кезде- седь Мыц тауындагы ешшш мусшге 6ip талай кещ л цойы- лып, ете шеберлпспен жасал- ган. Б1ршнпден дву алыптыц улкен денесшщ пропорциясы мултшйз табылган. Тарихи заманпьщ безеушнй т у й суыц, муртты алып адамныц ала- патты келбетш тастан айцын жонып шыгара алган. MyciK Teri сол ескерткш арналган адамныц ез тулга- сы болуы керек (14-тунжыр). М усш жасау техникасы тургысынан Караганда, цашауга кенбейин сур гранит- Ti шауып, оны жумырлап адам бейнесше келйру оцай жумыс болмауы керек. BipaK бул циындыц тас безеудщ тойлш жуйрж б1лген, тож1рибей мол, кеп замен осы шеберлштщ соцында болган безеунпге тастыц цатты болуы кедерй болмаган. Сол цатты тастыц езш ол бал- шыцтай илеп, ерте заман алыбыныц алапатты кеудесш, балгын иыцтарын, улкен басын, мыцты алып денесш тасца м у л й к й з туйрш, дене пропорциясын тастан ци- сынды етш шыгарган. Bip екш 1нт жер1 — бул мусшд1 соцгы рет квруге барганда (1961), 6i3 оны тарихи ор- нынан таба алмадыц. Kjapa кецйр совхозыныц дирек­ торы Рахымжан Сейсенбаевтыц кемегхмен бул мусшд1 басца жерден барып кердт. Оны 6ipey ecai орнынан 6ip шацырымдай жердей Атбасар жолыныц жиегше апа- рьщ тастапты. 3-354

Ертеде бул тас мусшнщ алдында жерге тш цадаган ж еи тас багана , 1 . Ti36eri турган. BipaK; олар 6epi келе / цулап калган. Вагана й збеп цалып- — /а таскан белг1л! ыргак, тэрпб1мен орна- ласцан, олардьщ 6ipiHeH 6ipiHin ца- шыцтыгы 4 метр (12-тунжыр). Естелйс шарбацтар мен багана тас Ti36eKTepi Орталык, Цазацстанньщ ар туктрш де жш кездеседь Олардыц шыгып цалыптасуы тепнде ерте замандагы ерлш оцигалармен байла- нысты болуга тгас. Жанама деректер- дщ керсету1 бойынша бул ескертюш- тер TypiK цаганаты тарихыньщ ал- гашцы кезше орай келедь Мундай ескертшштер V I — V II гасырларда болган согысты еске Tycipin, сотые уетшде ерлш кврсеткеи ерлерге ар- налган. Ж ылысай мен Арганаты тауындагы мус!н тастар сондай со- гыста ерлш керсеткен ерлердщ цур- 14, б - т у н ж ы р. метше арналып, соларды еске Tycipy Арганаты. Мыц мацеатымен жасалган. Ол кездега ха- тауындагы екшш1 лыцтьщ жорасы бойынша, ap6ip алып тас мус!н(цолмеп салынган сурет). батырды еске Tycipy уппн тургызган MyciH тасыныц алдынан далага ца­ рей шубыртып балбалдар (багана тас) т1збектер1н орнататын болган. Багана тас пзбегш орнататын ap6ip тайпаньщ ок1лдер1 болган. Б ул халыц жорасыныц Heriei Орхон жазуларында ашыц керсетьл- ген. Тепнде балбалдар пзбегш тарихи жасаган ер алыптыц басынан кецирген ерлш icTepin сипаттайтын, соныц Kyafliri деуге болады. ¥лытау ескертк1штер1 сияцты тас муешдер тобы Целиноград цаласыныц алдындагы шубардан бастап Ереймен тауыньщ сыртына дейш ауыц-ауыц кездест отырады. Оньщ тобымен кездесетш жер1, acipece СМлеп езешнщ басы, Кедей, Торгай взендерш1ч бойы, Ерей­ мен тауыньщ сыртцы жазьщтары, Олжабай, Eflire се- 34

15, а - 1 ¥ н ж ы р. Ерейментау 15, б - т у н ж ыр. Ереймептау сыртындагы тас мусшдердщ 6ipi. сыртындагы тас муиндердщ релер!нщ дасы. Торгай (Кедей) езен! бойындагы тас мусшдердщ 6ip тобын инженер-геолог А . Ж. Машанов зерттеп дагаз бетне тушрген. Б ул мусшдер «Цое ба­ тыр* деп аталады. Олар Торгайстрой дыстагыныд од- тусттнде, дыстадтан 8 километр жерде, Кедей езеншщ бас жагындагы Жаушоды деген тебешд жанында бол­ тан. А. Ж . Машанов солтустштен одтуетшке дарай со- зылган, келем1 3,5 X 3,5 метрлш ек1 тас шарбадты зерт- теген. Шарбадтыд эрдайсысыныд шыгыс жад ipreciHfle 6eTi шыгыеда дарап 6ip-6ip муешнен турган. Мусшдер сур граниттен дашалган. Мундай гранит осы арадан батыеда дарай 3 километр дашыдтыдта, Царагайлы деген жерде екеш аныдталган. Ереймен тауыныд мусшдер! ¥лы тау, Арганаты му- сшдерше ете удсас, жумыр скульптура туршде, дада- галап безелген. Булардыц 6ipeyiHi4 6HiKTiri 160 eHi 25— 40, дальщдыгы 23 сантиметр. Мусшдердщ eKeyi де од долына дедгелек тостаган устап, сол долдарымен дайды дылыштыд сабына суйешп турган, мурты бар ер адамдарды кескшдейд! (15 а, б-тунжыр). Машанов- тыд айтуынша мусшдердщ eKi бушршде Орхон жазу- ларына удсас кершер-кершбес тадбалар бар, б!рад einin кеткендштен, оларды шыгарып оду мумкш емес. Орталыд Цазадстанда тас мусшдердщ жойдын коп 35

жолыгатын жерппц 6ipi Атасу езешшц боны, Баян- Аула, Цярчаралы, Тайатчан, Ш унач тауларыныц жа- зыц аландары, 1^ызыл-Арай, TeM ipm i, Авралы, Кекше- тау, Шыцгыстаудын чойнаулары (16 а, б жэне 17 а, б- тунжырлар). Б ул мусшдердщ взпдач ж ергШ ки ерекшелштер1 бар. Олардыц 6ip талайы адам тулгасын схема туршде кескшдеп, 6ip нелш чесек тастан жасал- ган, кейб1реулершде адамныц кеудем, цолы, жора зат- тары (тостаган, сауыт, чылыш) керсеилмеген. Онымен чатар бул айтчан елкслерде жумырлап безеген эдем1 тас мусшдер де аз кездеспейдй Олардыч 6ip талайынын, бас тулгасы, кеудеЫ, асыиган чару-жарагы, тостаган- мен чымыз iiiiin отырган нозасы, жалпы кескйп ете квркем, эдем! турде кездеседй Олардыц шпнде аса та- ячч» суйенген кемецгер чарттыц, елепзш отырган ачын-жыраулардыц, чус салып журген ацшы-сер1лер- 36

дщ келбе-ri де ушырайды. Олардыц ^олына устаган тостаган, сауыттары да ете сэнд1, даз мойын, тубшен бармадпен устайтын одели сауыттар. Б1рад бул мада- лада 6i3 Дардаралы, Баян-Аула, Атасу бойындагы тас мусшдерге талдау бере алмаймыз. Оган кеган айнал- мад ойымыз бар. Буган дейш б!здщ эцпме еткешмхз 6ip гана естелйс тас шарбадтардыц жанында туратын, Турк1 даганаты дэу1р1нде жасалган ада.м мушндер! туралы гана (V I— V II гасырлар). Муиндердщ мундай топтарын будан бы- лай «шарбадты мусшдер» деп атаймыз. Шарбадты му- сшдердщ ерекш елт, олардыц дасында, жогарыда кер- сеткендей, ерлж заманныц куэлйл реинде балбалдар избег! турады. Орталыд Цазадстанда шарбадты мусшдермеи да- тар толып жатдан тас обалардыд, не дыд, уйтас деп аталатын ecKi заманньщ дурылыстарыныд куншыгыс жад 1ргес1нде тас мусшшд екпшп 6ip тобы кездеседь Бул мусшдердег! халыд жорасыныц T ypi естелш шар- бадтардагы мусшдерге вте удсас, булар да шыгысда 37

дарап турады. Ж алгыз-ад айырмасы: обадагы мусш- дерде тас баганалар т!збег! оншалыд кездеспейдц эске- ри дару-жарад cypeTTepi де вте сирек кездеседь Обаныц дасында туратын мусшцер кебшесе 6eii6iT турмысты, дарапайым адамды, м ал сауатын эйелд1 су- реттейдц дарттардыц, мал багатын KicimH, абыз-жул- дызшыньщ, жайшылардьщ кескшдерш квб1рек Tycipe- дц Эйелдер мен малшылардыц цолына эрдашан дуты- сауыт (кенек) устатып Tycipefli. Демек, дуты-сауыт —■ молшылыдтыц, сут-дымыздыц кеп болуыныц Tineri ре- тшде долданган халыдтьщ жора белтасЬ Сауыншы эйелдер мен бадташы юсглердщ тас мусшдер1нде дуты сауытты эрдашан eici долымен ш н д а т ц устшен ке- Tepin турады. Жыршы бадсылардыц мусшдерш тас- тыц 6ip дырына тумрген добыздын, суретшен айыруга болады. Орталыд Дазадстандагы бу л айтдан тас мусшдер белгШ кебшесе дыпшад тарихын кезге елестетш, дып- шадтардыц рухани медениетш, турмысын, салт-сана- сын ашыд керсетет1н 6ip дерек болып табылады. ¥ лы тау тещрегтдегй тас мусшдер шпнде аса ды- зыдтысыныц 6ipi бадсыныц тас мусйп. Ол Жангабыл езеншщ бойында, Тертдара тамыныц оцтусмк алдын- да 3 километр жерде тур. Б ул жерден ¥лытаудыд ец би1к шыцы — Адмепнт дасында тургандай болып xepi- недй Б ул шыцныц «Адмеш гг» деп аталуы орта гасыр- ларда шыцныц басында «талек у т » болган, бул кунде оныц тек бузылган yftiH flici сана жатыр. Айты лы п отырган тас MyciH 1943 жылы екшин но- мерл1 ш аган обаныд оцтустш-шыгыс етегшде TiriHeM турган ед1, 1948 жылы оны дулап жатдан туршде кез- десплрдш. М усш нщ б т к т М 105, кеуде тусыныц еш 24, теменг! жагыныц eHi 35 сантиметр. MyciH ете дат- ты дарасур граниттен шабылган. Мундай гранит тас сол манда, ¥лы тауды ц етегшде, Жангабыл езенЫц агып шыгатын жершде кездесед!. Ж ангабыл мушш терт дырлы тас баганадан шабыл­ ган. MyciH уш лген тас обаныц астына келплген дарт жыршыныц суретш б1лд1ргендей болады. Тарихи за- мандагы мусш шш щ ойынша бу л ескертшш жумыр му- сш болуга THic, б1рад тас тым датты болгандыдтан, безеуош ойлаганындай exin ж умы рлай алмаган, мусш- Hi4 кеудесц долдары кемеск] шыддан. Алайда, ертеде-

ri туй суыч чарт абыздыч бет элпей, етюр кездерч жалиак, мурыны, чалыц ершдерй берте сацалы айцын керсейлген. Дэстур бойынша абыз оч чолына дечгелек тостаган устап (Арганаты мус!ндер!ндей сиячты), сол долын кеудесше басып тур. Тас муынн1ч 6ip жач буШршде чобыздьщ сурей, арчасында бачсы чоцырауыныч сурей бар. Цоцырау дечгелек ай тачба туршде кескшделген, оныч Чолга устайтын тутчасы томен чаратылган. Бул eni нэрсе — чобыз бен чочырау — ертедей бач- сы-жыраулардыч, не толгау айтатын абыздардыч ез!не тэн чуралдары болган. Олар чочырауды чагып би би­ лесе, ч°бызбен неше Typai сарын тартатын болган. Бачсы о л кезде ачын, жырау, куйпп туршде гана ай- тылган. Олардыч бул орны берй кезге дешн туршмен мен уйгырлар арасында гана сачталды. БелгЪй орыс галымы Г. Н. Потанин осындай мусш тастыч 6ipiH ет- кен гасырда Монголиядагы Алтай тауын зерттеп сая- хатта жургенде, оны Ш ийк езеншщ бойынан (Ш ийк Телйр-Мурен жуйесше жатады) кездесйрген. Б1рач Г. Н. Потанин тапчан мусшде чобыз сурей жоч, тек чо­ чырау сурей гана бар. Жангабыл езеш бойындагы тас MyciH ежелй заман- ныч бачсысын ашыч суреттеййн, сондай ескертюштер- fli4 взгеше 6ip Typi. Мунда бачсыныч нейзй eKi ч¥Ра- лын кврсетумен 6ipre V I — V II гасырлардан уй iiniHe дэстур болган жораньщ Typxepi бар. Ол белйл1 сэнмен устап чымыз пнейн эдем! дечгелек тостаган. Б ул сэндш,— енерд1ц бул Typi,— V I гасырларда толыч чалыптасып, 6epi келе одан re p i еркендей туседй Жерлеу дэстур!мен чараганда, сез болып отырган MyciH де, адамныч дене суйей жатчан оба да вдеШ сол жыршы-бачсыга арналганы байчалады. EcKi заманныч жырау-бачсысыныч мэчйлш уШ берй замандагы жер­ леу жорасына мулде учсамайды, онда ерте замандагы кунге, айга, жулдызга табынудыч йлем ! бар. Муныч езгешелшч еч алдымен тереч жер астынан дечгелек айга учсатып, диаметр! 2,15 метрдей уйшш жасап, жан. жагын таспен чалап шыгарган. Bip жагынан ш рейн ауыз жасап, оны усач таспен тесеп чойган. Ш рейн ауыздыч мелшер! 1,25X1,25 метр. Абыздьщ жатчан орны сол уйшшйч усй чй чабатында, басын кунбатыс- Ча чаратып, аягын к!рейн ауыздыч усй н ала, шыгыс-

ка созылта орнаткан. Оныц жатцан орныньщ узынды- гы 1,8 метр, еш 0,9 метр. Муныц 6ip тамаша жер1, дец- гелек уйшжтщ iuii де, абыздыц кем1лген суйей де усакталган эр турл1 кен тастарымен толтырылган. Бул кен тастарыныц imiHfle марганецйч, мысты кумайт- тын;, кек малахиттыц тагы баска тау жыныстарыньщ усак сыныцтары бар. Осы жоралас 6ip белйн1 А . Ж . Машанов 1942 жы- лы Ереймен тауыньщ сыртында 6ip обадан кездесйр- ген. А . Машановтын, KepceryiH uie обадан турл1-тусй усач тастар шыккан, олар «кун бейней» туршде дедге- лешп, бели л! 6ip калыпта кездескен. Б ул ер турл1 кен тастары, эрине, кездейсок алын- баган, олардыц бе л и л ! 6ip ырымдьщ мэш болтан. Екш- nii жагынан бул жорада квм1лген адамдар ту баста кен казу жумысымен шугылданганын керсетеди Орта- лык Цазакстанныц квп жершде, оныц шйнде ¥лытау, Жезказган твщреннде ерте кезде кен казып, металл корыткан жерлер вте кеп. Б ул кендерден мыс, кола, алтын, кум1с корытылып, одан турл1 эшекейл1 буйым- дар, куралдар жасайтын болтан. Teri осындай буйым шытаратын кен тастары V I— V III гасырларда «касиетй» саналып, халык турмысын- да ырымга айналган сиякты. Онымен катар айтылып отырган алашабыр турлЬ туст1 усак тастар аспан дуниесш квзге елестейп, жул- дыз, ай, кун сипатын ишаралауы мумк1н. Сондыктан бул айткан «ж улды з тастар» аспанга табыну жорасы- ныц 6ip KepiH ici болуга THicTi. Орталык Кдзакстанды мекендеген тайпалардыц кешшлпт, онык шпнде огыз бен кыпшактардыц эдейнде «ж ай тасын», «ж улдыз тасты» касиетй санап, онда ауа райын езгертейн ке- ремет бар, ол кут орнатады, бакьгг экелед1 деп тусш- ген, сондыктан кектен тускен ж улдыз тасты (мете­ орит) ерекше каеиеттеп, жолга шыкканда оны ез!мен 6ipre ала журетш. Б ул жай таспен байланысты на- ным казак арасында сочил кезге д е й т болды. ¥лытау TOKiperiHfleri тарихи белйлер нейзшде ежелй мал шаруашылыгымен айналыскан улыстар- дыч турмысын ашык суреттеп, олардыц еткендей ру- хани йрш Ш йнен, жаратылыска табыну, аспанныц ка- Ьарлы кушшен (жай, найзагай) калай корыкканы турасынан квп мел1мет береди Сондай белпнщ 6ipi 40

цырау, теменде кобыз корсе- Жангабыл езею бойындагы обадан табылган, метео- ритке уксас шшкене домалак тас. Тастыц диаметр! 3,5 сантиметр, б ей ысылып жаланган жылтыр. Typi мен курамына Караганда оны зенфрек огы деуге бол- майды. Б ул тас ырым ретшде цолданылган «жай тас», «жулдыз тас» (метеорит) болуы керек. Осындай белй- лерге Караганда Жацгабыл обасында жерленген адам 41

ежели заманныц жулдызшы абызы, улыс басшылары- ньщ eMipi мен саясат icTepiHfle болж ал айтып, оныц болашагын, жорьщтарын алдын ала айтып отыратын жорушы бацсыныц ескерткйш. Муны обаныц imiHeH табылган ж улдыз тастар, оныц цасына тургызган зэу- л1м тас мусш айцын суреттей алады (18 а, б-тунжыр). Ер адамньщ мус1н1мен катар ¥лы тау ауданында эйелдерд! кескшдейтш тас мусшдер де аз емес. Олар- дьщ ерекшелхй цашанда болсын кебшесе обалардыц куншыгыс ip reciH fle беттер1 шыгысца каРап турады. Бул жорага орай келмейтш тас MyciH бхр-ак жерде, К;а- ра Кецйр езеш бойында кездестй Тегшде халыктьщ ежелй жорасына цигаш келетш бул жалгыз MyciH Ор- талык Цазацстанга ислам дш! Kipe бастаган дэу1рдей езгер1стщ алгашды Kyeci болуга THic (X II— X III га- сырлар). Тарихи замандагы казак бешмдес эйелдердх кескш­ дейтш тас мусшнш 6ip бэдендшх Арганаты тауыныц койнауында, Т у л п а р т а с деп аталатын жотаныц куншыгыс бауырынан табылды. Б ул жерде тас MyciH- мен катар зэул1м кия тастыц жазык беттерше кашап TycipreH малдыц (тулпар ат, сайгулж туйе), шсшщ су- perrepi де кездесед1. Олардыц im iH fleri кезге ерекше ту- сетшдер1 ботаныц, кулынньщ, баланыц i3flepi, тулпар аттыц эдемшеп туйрген cypeTi. Б ул жерд! Тулпартас деп цоюдыц e3i ту баста осыдан шыккан. Бул суреттер туралы баска 6ip ецбекте айтылган, цаз1р максатты ойымыздан шыцпайык- Сез болып отырган MyciH ерте кезде ас 6epin, ошак казган жердей оба уйшдшшщ шыгыс жак етейнде тур. Обаныц диаметр! 7 метр, б и ш п й 75 сантиметр. Цазып актарганда обаныц астынан не адамныц суйей, не цару-жарак, болмаса баска турл1 естелш зат шыц- пады, тек бата кылран, ас бергеннщ куэл1й ретшде малдыц (кой мен жылдыныц) кептеген суйектер1 мен цазган жер ошацтыц орны гана табылды. MyciH Арганаты тауыныц ацсур гранит тасынан безелген. Оныц бш ктш 125 сантиметр, бас жагыныц eHi 32, кеуде тусыныц eHi 35 сантиметр, цалыцдыгы 18 сантиметр. Мусш сымбатты, жалацаш эйелд1 кесшн- 42

дейдь Ерте заманныд бе- 3eymici тасда уд1ле ка- рап, дуниеден ерте кет- кен api жас, api керкем, api ашыц ьйнезд! — су­ ду эйелдщ надты бейне- сш жасамадшы болтан. Жас эйелдщ ажарлы беттер1н, сузше дараган тудгиыд адылды кезде- piH, диылган дастарын, оймадтай ауызын, гнете мурынын, жазык ад маддайын айкын туйр- ген. Тек саусад доллары гана керееилмеген. Му- сшнщ кеуде тусында туймеге удсаган eni томпад белп бар, ол жас эйелдщ дос анарын су- а - т у н ж ыр. Улытау, Ар- ты, Тулпартас. Жас ейелдщ реттейд! (19 а, б-тун- с MyciHi (фотографиялыд жыр). Жумсаган едбегь сурет). не Караганда, ежели реалист-мусшип сол кездщ езшде (X — X II г.) тарихи сурет жасауды алдына мгндет етш доигамы сез1ледь Оньщ устше эйелдщ жаладаш денесш жасау идеясы онер тарихынан дадырлы орын алатын.адам баласыньщ сулулыд 1здеу жолындагы 6ip жардын ойы. Сондыдтан бул ескертшнт ¥лытау даласын ежелден мекен еткен, тас безеу iciMeH не заманнан шугылда- нып муйн тастьщ не турл1 сирек TypiH далдырган дып- шад улысы жасаган мэдениет мурасыныд 6ip корнеки белпс1 деуге болады. Эйел мусшдер1 ¥лытау мадында жш кездеседь Олар тур жагынан эр алуан болып кездессе де, халыд жорасы тургысынан б1рыдгай келш, дашанда обалар- дыд жанында, шыгысда дарап турады. Жалпы алган- да бул мусшдер турк1 дэу1ршде жасалган мусшдерден (V I— V II гасырлар) едэу!р езгеше, булар Орталыд К|а- задстандагы тас мусшдер дамуыныд жада 6ip саты- сыд керсетедк 43

Екшпи дэугрдей Mycis- дердщ бурынгы мусшдер- ден айырмашылыгын те- мендей сипаттардан керуге болады. Алгашды кеадегг тас мусшдерд1 алые жер­ дей тасып экелмей, кебше- се жадын жерде турган тастан дашап орнатдан. Кейшй flayipfliKi (V III— X II гасырлар) олай емес, мусш безейтш тасты тал- гап алатын болган, оныц шинде жумсад шабылатын цызгылт думайт тастарды 1здеген. М у с т тургыаатын тедаректе ондай думайт тас болмаса, оны басда жердей, алыстан экелейн болган. Этнографиялыд ерекшелж- й , кшм, эшекей, шашбау TypiH кврсету уш н жум- сад думайт тастар жещлй 19, б - и я ж ы р . Тулпар- рек болган. Оньщ уейне тас. Алдынгы тунжырдагы гас MyciHHlH долмвн са- бул кездеп муешдерде эйелдщ саукеле сиядты лынган cypexi. бас кшмше, шашбауына, бурымына, басда турл1 эт­ нографиялыд ерекшел1кте- рше кеб>рек кещ л бел1нет!н болган. Ислам дат тарай бастаган дездей муешдерде эйелдщ бет элпей мен до­ лы толыд кврсейлмейдй Мусшпплер бас пен денет тек жалпы турде децгелейп келйрген, дас, дабад, квз, ауыз, мурын буйндей кврсейлмей, тек беттщ, бастыц жалпы нобайын келйрген. Б1рад оныц ececiHe эйелдщ кетерщт кеудесш, ардасына Tycipe врген бурымын, сырга таддан дуладтарын, басындагы тебетешн жац- сылап тус!рген. ¥лытаудыц солтусйк етегшде, То- гызбай квлшщ жагасында турган эйелдщ тас мусь Hi осындай муешдердщ жардын 6ip Typi. Бул мусш фотода керсеткендей жалацаш эйелдщ пышынын кес- кшдейдд Оныц дыпша бел!, мацгаз кеудей, торсиган eKi емшей муешде аса жардын шыддан. Бурын бул 44

мусш Тогызбай квлЫ ц жагасыида, улкен оба- нын шыгыс ipreciHAe турган. О к п н о т жер1 мусшшц басын 6ip есер адам кагып rycipin, тек оньщ aeneci гана сак- талган. Бас бейнссшен сакталганы тек иектш асты гана. Жалпы фор­ маты бпйынша айтылып отырган мусш донгелек бетт1 жас ;|йслд1 бейне- лейд1 (20 а, б тунжыр). Дол осы айгкандай 6ip мусш Кара Кенг1р мен Сары Kenrip езенде- pinin куйылган жерше жакын, А лаш ахан кум- безиген оцтуст1к-шыгыс. ка карай 8 километр ка шыкта, бугшде кираи жаткан Келш-тамныц (Жошы-ханнык эйелш!и кумбезО касына таяу ка- бакта тур (21-тунжыр). Kenrip MyciHi алтын кой.часын {.чдеуиплер ал дакашан копарып таста- ган улкен тас обаньщ ба- тыс жагында, оньщ ipre- сшен 50 метр жерде турган. Мусш эдеттегвдей шыгыска карап, сонымен 6ipre обага карап турган. Кешн б у л MyciHfli адам жыртдышы ортасынан как белш, оньщ кеудеден теменН жагы кадаган бойын- ша жерде калып, басын обаньщ касына апарып таста- ган. ByriH кезшде жерден шыгып турган 6HiKTiri 80 сантиметрдей болган. MyciH кызгылт кумайт тас- тан жасалган, cOHfliKTi эуес еткен жас ойелдщ тулга- сын кескшдейдк Эйелдщ усак бурыммен ершген кою берте шашы тегшш аркасына Tycin турады. Тарихи жазулар бойынша ертедеН кыпшак вйелдер1 шашта- рын осылай усак бурыммен еретш болган. MyciHHiK 45