Тастанов Иі. Ескі қыстау

Жэкец ушш зырылдар уршыгы боп. Пайда уинн шылыкка, былыкка бар, Eki арага от жагып, бугып калар. Жэдн'ейщтуп-туб! эшкере боп, Eki жудш пенил кулыпталар. Акылы таяз, шолактау тш ш ген сод. Ш ьп1 лейшмен камге кол ушын берсш. Байламы жок, баямсыз кунбагарга, Лайымда кун1дд1 туслрмесш. РУШЫЛДЬЩ Батырларды руга белin алып, Кррыкшыдай ес1м!н корымалык, СендерЫз де, 6i3ci3 де халкыныц Журегшен K erri олар жолын альт. Жорыктарда уйкысын кандырган жок, Ата жауга ел-журтын алдырган жок. Жаркын жолын кастерлеп у л п етелж, Бгзге кеуде согуды калдырган жок- Жен-жосыксыз бзленше бабамыз деп, Эз1м 1зге жаксы атын тагамыз кеп. Сонан кешн кол жайып емшем1з, Саясынан сол жадный. самал 1здеп. Баба аруагы урпакка сеп те болар, Ал, кад1р1н жеке емес, кеп багалар. Кун-тун каткан тынымсыз жорыктарда, Ел б1рл!пн арман гып кеткен олар. ¥лылыктын жалына жармасканда, Шыгармаймыз шыркатып айды аспанга. Елше ортак бабаны мешшктенш, Ага, ею кез!нд1 шад баскан ба? Аруакты ердщ урпагы аталатын, Елге кандай Tiiinri шапагатыд. Саган емес халкына калдырды анык, Батыр бабам арманын, махаббатын. 200

СЫР Жексенбай Мецдщуловца Кощл]’ме мун оралып, шер тунып, Кептен oepi жыр жазбап ем серпы in. Арада гы эзэзшдщ сезшен, Сотыссыз-ак журд1 жаным MepTirin. Кемержеп асып-таеьш жан дуние. Opic тапты-ау Стзбен жаксы энпме. Жадырады жадау кецш серпдк Бар киындык калгандай-ак манпге. Акындардыц калады рас елеш, Эк1мдердщ калмаса да дереп. Тэщр берген мынау бес кун лрлжте, Ci3 бен Б1зге тек сыйластык кереп. Ал, б!з болсак устап алып «лреуден», Аяктыга жол бермеймв цлреуден. Экелшдщ тал 6ip куны калгандай, -Кектесегжз Kipomi жок 6ipeyMeH. - Жамандыктыд узамайды каламы, Айналып кеп гайбатшыны табады. Табады да ит neciH кабады. «Бес» пе, «уш» пе пешлщнщ елшемр Кортындылар оны елйрдщ сабагы. Бул ам]’рден ип сабак алмаган, Адамдардан тек жамандык андаган, Ойы таяз пенделерге тац калам!.. Тыдшыларын тыд тындатып, пэле 1здеп, Ужымдарда есек отын жалтаган, Айналасын кекеп-мукап жалмаган. Ж урт откен жолдарына «жуа ocin», Сурлеушде жаксы i3i калматан. Пенделердщ кердж Жеке, талайын, (Бэлюм солай болар тагдыр-тэлешм). «Ел» дел, «жер» деп Кызыл созд] KenipTi вздершщ ойлайтын тек «колайьш». Одырандап, сес керсетш, з1ркыдеп, Селлзджтен кез майлары 1рюлдеп. Еайбатшынын «дерепне» суйенш,

¥жымына ызгар шашкан б1ртшдеп... Басшы емес, ленделер кеп тасырац, Сын котермес, «кус ушырмас» басынан. Эдшдерге ол самурыктын кусындай, Зэл1мдерге таптырмайтын «асыл жал». Косшылар кеп, ойы шолак, кушмдж, Оларга да амал каншажупндж. Аярлыгын ержЫзден кетердж, [стершей жшркендж, туншдж. Сондайлардын ™in ызгар, салкыны, Тунжыр оймен журулн ед!м малтыгып. Онер жайлы С1здщжаксы шюрден, £ip жасардык - кеды cepriri, жан тунып. Байлык, мансап жолда калар - шад, тозад. Жылы сезден жок кой идркш артыгы. Ал. 6i3 бол сак, кас пен кабак тыртысып, Цыска кунде кырык рет кыркысып. Бес кун т!рл1ктщкад1рше карамай, Ата жаудай устасамыз, жулкысып. Бдшшы бэрш жугымсызга не шара... Э дпм еге мэре болсын осы ара. Райымбек бабам аруагы колдасын, ПендешЫ к калсын бутып тасада!!! САЩЫМАЗАК Жеке баста жок екпем1з, тупм1з, Eip мамандык иес1м1з туб[м1з. Жарты жылдай жиналмаган эл! eci, Шолак басшы Сен мынаны утыдыз... ¥жымдагы Сен тараткан есектен, Куджтенем1з б1р1м1зден-б1р1м1з. Анык маган бупнгщ мен кешегщ, Жагымпаздыкка жакын эркез есебщ. EKi арада журупп едщ сез тасып, Ж егп 6yriH бул жакка де eceriu. Сенен жауап табу киын суракка, «Шкуран» да тьш жукалау сынакка. Сылдыраган мактау создщ иес-i ен,

1бгганов айдар таккан - «провка». Крныраулатып келгешнде жаскана, Jyopran едж галатпастан баскага. Жаксылыкты бекер жасап журтшз, Ар-уятгы тусшбейтш шошкага. Мансапкорга жок коятын сауалым, Алла ез) ал ар семей жауабьш. Эз1рден-ак жатыр артыц ашылып. Kepi кет1п жуа oiTKen каламын. Крныраумен келгенщ де белгйп, Шет жагасын айтым та жур ел муньщ, Сайкымазак болеа егер басшысы, Бузылады ужымнын да тецд!п. Суайггармен кызды, аракты жагалап, Батылдыкка багалайсын сен муны. Kenipe мактап ананы да, мынамы, Сурап журсщ токты-торьш, лагын. Жамандаудан алдыца жан салмайсын, Шуылдатып адал жанныц кулагын. Демеулйнщ кагып жайсан калтасын, Курау-сурау ютап жаздын алкашым. Жазушы деп б!р жагымпаз мактаса, Езесщ кеп кызыл cвздiн малтасын. ¥лы енерге ойы, opeci жетпеген, Жэднейге т ен ге де елец, шел те елен. Каз1р озйытй мацтап, iciHren, Сендей жылпос шыгып жатыр коптеген. Жылпостардын жылпостар тек жолдасы, вдебиетте сен арамза молдасын. Жалган атак жолда калар тубшде, Жагымпаздар канша жерден колдаеын, Арнау жырлар узер элнак жалгасын. Аярлыкпен туеiHген бон «жанынды», Кдлпаштайтын аткосшылар табылды, Саткындарга саткын жолдас болмайды, ЭлБак олар кесер тал ай жолыцды. Кез алдында жупргенмен «агалап», Жанашырдай журген де жок багалап. Кызга барды, imipTKicin imri деп, Жур сыртьщнан кул1мс1реп. табалап.

Ш ындык бшем сындырган-ау сагывды, Мазац кет1п, коргап арзан «багынды». Ара агайын болсын деген пешлмен, Талай жанга жетюзшсщ дабылды. Кекелерщ басшылыкка койса да, Ой ерлемес, кешн тарткан ой-санан, Тамак; *1здеп, колды жайып журе бер, Текелерд1 жезделеген бейшара. Ажыратпаган ем!р нэрш, сортанын, Кумэнданба, сенде нем бар корка гым?.. Шакал емен елексеге кез Tirep, Бершердщ сокпагымен жортамын... TYJIKI Алпыс ею айлалы тулюдешн, Мыц кулпырып мшезщ, мьщ туледщ. Жылтыратып Tyrirmi жургенщмен, Аш-ылады ж й т м 6ip кун ецщ. ©з пайдасын булжытпай кере бшген, К^астыгы кеп досына кемепнен. Сен сиякты жандарды тулю демей. Кус T e p e c i аккуга гецейш бе. Судан таза, суттен ак кершесщ, ©з кулкыцнан баска не бшесщ?.. Мыктыларга елжтеп курак ушып, Момындарга жонданып ел]ресщ. Кершгенмен сыртынан зиялы боп. Пайдасынан езгеге зияны коп. Сендейд1 айтар басына ic тускенде, Жамандыкка бауырын кияды деп. Ел ip, ел1р. каздавдап ecipe туе, Жан-жагынды жел сезбен кеинретус. Пасыктыгьщ ашылсын imirmeri, Шешше туе, ж1гтм, ш еш те туе. 204

Ж ЕДЕЛ ХАБАР Кейде бьпмей жанын кайда коярын, Таусылмайды кокейдеп ой-агын. Жас келгенде жш есще оралар, Жастык дэурен, еткен омip баягы. Откд, суга салды ырлж ejieri, Зердем1зде калды естелж, дереп, Eipi ерте, oipi екпрден кеш еткен, Жаркын жандар коз алдыма келедк Барлыгынын, максаттары бар едк Барлыгьшын армандары коп ед1. Уриагына калдырган тек жаксы атын. Олар жайлы ойламауга жок какым. hri 1стерш айтыл ету ел-жургка, Жазылмаган парызым мен максатым. Солар мешц багалады iciM^i, Алып-ушкан ойларымды nicipAi. Тураласам алга карай жетелеп, Кеннпмнщ бакыт кусын ушырды. К,ателессем айтты кенес, акылын, Желшмд] сабасына тушрдк Туысындай жакын тартып алысты, Мансап ушш (здеген жок таиысты. Киындыкка oepin кызык, жастыгын, Кун-тун катып аткарды олар бар icTi. Жан -жагына шанжан шуак, мешрж, 0з жандардын, мелд!р едьау пейш . Шенше де жуй алмас солардын, Бугшпшц пысыгы мен дойыры. Жэ, жз, окне. иаз еме cri айтарым, Ныеапсызта берер Тэщр кайтарым. Керсокырга туешбейтш амал жок, Иыгына M iHrecripren «сайтанын». Тэщр берген ©Mip деген сымакта, Кумыр боны жауап 1здеп еуракка, Жедел келт, жедел кетin жатамыз, TipjjiK сырын тусшбейм1з oipaK Ta. Кыска ewipAi багындырган эм1рге, Тзрбиеге багынбайп'ын, тзл5мге.

Жетекке ер ген пендел ер де каншама, «Кекелерщ» балайтугын —Тэшрге. Ондайларга бага берген Куранда, Бэрпк бэрш багалайды oip —Алла! 0 м ip боны озбырлыгын догармай, Тэубэсше, келер жаны шь!гарда. Устем болса мэртебеа «байкауда», Басады-ай кеп ырду-дырду, айкайга. Тобсхпзден кдрагысы келедТ Першггесш айырбастап сайтанга. Мансап ушш, атак ушin кушмд!к, Жакынын да дайын олар жайпауга. 0 л мей т]идей. ешпейтждей млн.гire. Кудзретшдей табынатын «элдже». Журим де, турысы да - робот, Bip жан жайлы козгамакпын эцпме. Меи бишеймш ылдиым мен терш др Бул гумырдан буйыратын орынды. Кепшш жтщ кошемет1 кетерш, Айдарымнан есюзсе де жел1мдр Катардалы ic бол бэр! кершдк Тагдыр талай кеудесше нан шскен., Пенделермен тушспрд! жолымды. ©здершше коршетш толымды. Ауылдагы есеп беру жиында, Ie-сапарда журген ед1м киырда. «Облыстан isaen жатыр шулатып. Тез жетсш» - дел хабар келд1 буйырган. Кайтар жолга кезйк 1здеп, камданып, Кь1скы аязда жолга шыктым толганып, Аяк асты куд!к келш кещлге, Мазам к е т т , калдым кенет ойланып. «Апыр-ау, бул жай ма мынау хабары, Узпии ме, тагы да 6ip сабагым...» Кургыр кегйл жупред1 сан-сакка, Кай-кайдапл жэйд! еске салады... ...Кдмсыз кещл каигы-мунга соктыгыл. Жеделхабармен жеглм талай аптыгып. Жакындарыма улгере алмай баз кешкен. Топы рак сап. сещц талай отты ум1т. 206

Уайымга салынды деме жардыным, Мына емирде сан куладым, сан гордым. Байланысшы долга устаткан жеделхат, Кабагыма тус!рд! муд-салдынын. Сол жеделхат суыд хабар ж е т з д к «Gn i ем1рден» —деп, Анашым - Алгыным. Артка тартты алга баскан дадамды, Жан шуагым дайгы-муцка оранды. Желокпелер мундай жеделхаггардан, ТусшбейдБау. канша шашым акарды. ...Жедш екен жеделхабар бул купи, Журепмнщ бар кумэш таралды. Кдтелесер пендем!з кой бэр1\\пз, Мансапдор кып жаратпасын адамды. «Буйрыд рай» берген шыгар «oipeyi», Крлтыкынан демеу 6epin тхреуi. «Орньщызды босат» - дейдд темендеп, ШЙркшщнщ суйюмс1зш. uiipeyin! Отыргандай лауазым тершде, Темендеу^м керек екен менщ де. Кызметп бад-байлыдты думастан, Журген жан ем максатымнын ершде. Журген жан ем сыйы да бар - ел!ме, Сыйынбаган «крышаньщ «копне», Тэубэ, тэубэ аман екен эулеАм, Мансабынды дайынмын мен беруге. - Жэ, жэ «робот» езщ де туе «сабана». «Тердемш» деп дала мейл in, далама, «Крышацнын» басынан бадтайтанда. Сатан элБак табылады «балама». КАлрше 6ip суйеп дойтан ripeyciii, Мансабы бар, ninipi жод oipeycin,. Жайлы орнынан сыркыганда мыдтыцыз, Шеттетшп, cyMipefiin журерещ. OiKipi саяз, ойы да жод орамды. Жагымпаздар торге умтылып жол алды. Жадындарын «жылы орынга» жетелеп, Аягыма сур жыландай оралды. Кызметде к ел т далтан «буйрыдлен», Жемдолардан жылы дабад. «сын» кутпен. 207

Сенде jhim жогарыга жарбацдап, Шапкылай бер, жатынумен, сыйлыкпен... Ажыратпай ылди менеы Tepiuai Kepinecin. езще-езщ сешмдк Кузырлыга кулдык урып, жагынып, Шапкылай бер, тыным таппай о\\йрй.. КАПИТАН Жумысымызда кунде айкай, кунде шу, Кшэлаумен, гайбаггаумен кун кешу. Баска белiMдер бЬге куле карайды, Буйырмаган сон емен-жаркын жуздесу. Тусшбесе жумыс бабын «улыгын,», Кетересщ айгайы мен «кылыгын». Туске дешн, тустен кейш ею рет, ¥рсу керек, калыпгасты - бул угым. 31рюлдейдк кабак шытып басекен- ЭдеН мен мэден-иет! осы екен. Сес корсету, «доклад» жазу сыртыннан, Кениннщ калыптаскан хошы екен. Жалгасуда ырду-дырду, сол елее, Кекеп, мукап, сез жузшде тебелес. Идеологиянын кыры-сыры байкаймын, «Ауып» келген ecenmire кол емес. Жагадан ап жаткан такта жумысын, Айгаи-шудан тарылады тынысыц. Кдладагы артистердщ белпЫз, Толтыруда ею бвл'ш ырысын. Мере кеде «лзппай» боп демеуге, ApmcrepAi шакьфамыз Кегенге. Койын сойып, жуып-шайып тесегш, «Жулдыздарды» келыремуз «кемелге». Ал, артистер жер жаргандай агаты, Сахнада жокты-барды шатады. «Мыналарды шакырдыддар неге» —дел, Халы к бз’зге окне айтып жатады. Мэселенщ байыптасак мэшеж, Тусшбейд1 «зам» в\\прдщ агысын.

Алматыда салмагы жок артистщ, Ауыл жакта журш жатыр жарысы. Ei3re урсып, артистерд1 сатып ап, Сыртымыздан жазып журсщ «доклад». Шпарейш тебем!зден карайсыц, «Ею коянды 6ip окпенен атып ап» Кдбагьщыз ашылмайды сыздаган, Кдладагы артист жаксы, 6i3 жаман. КуЫздардьщ да жуйкелер1 сыр бердр Сен орысша сезджтермен «гуздаган». EipaK, жМт укканыд жон мынаны, Кемелердщ тешзде —су турагы. Кеме багса - командасын куткарып. Капитаны ед содынан шыгады. Ал, сен 61зд1суга итерш, батырып, Керсетесщ ез1дд] сыптай сопы тып. TyciHiKri ере, эд|’с, болжамыц, Амал канта, жаксы капитан болмадыд... Тусшнсп, TyciHiKTi ол жагьщ... Су бетше ез1м шьщтым демещз, Сендей, сендей к е г т корген кенелш. Уакыт казы, асып-таспа, асыкпа, 0Mip болса, бэрш, бэрш кере\\ш... МАСТЫГЫ МА, жок; ЭЛДЕ... Маетыгы ма, жок элде жастыгы ма, Кдутасында сактатан кастыгы ма?.. Отты судыд буымен буыркантан, Кдйран калам, шайкылау бастытыда. Е]здергежат, ерешеу куги мулде, Жылпостардыд косылып уй1р!не. Телефонная буйырып, з]рюлдейдк Шыккандай-ак бакыттын бшгше. Берген шыгар «достары» «бересесш», Kopcermi деп басканыд кересесш. 209

Ымдары бip, пыетш сулары б ip, НБркшдермен калайша тедесесщ?.. Жагымпаздык каныма, жаныма жат, Жылмад кагьт, келт^рмен арыма дар. «Достарынмен» сыртымнан ормек курып, Сэуегейсш журмйсщ, эжуалап. Коне алмаймын коррыту, бопсада да, Eciii болса аялда, торта бала. Жылпостардыд касында ж е л т журш, Кдрыласын 6ip куш шокка бала. Сен ешкенде нелжтен мен ешемш?.. Мен тедессем тауыммен тедесемш. Таудан сщген бойыма ер м ш ез1м, — Бакыт, багым, мэртебем, келешепм. Каламаймын. буплу, ишудр А лыс-берк. 61реуд1н «берешепн». Нур жаусын деп талпынган талабыда, Тшектес бон журулп ем кадамыда. Мен piHaai емесшн шайпау бала, Ала мысык жупрсе арамызда... НЕ БОЛАДЫ? Болып жатыр «элиталар» жиыны, Не болады сонгы нукте, тушш?... Жогарыл ар сезден камал тургызса, Теменплер бас изейд1 буйыгы. Солай болтан, солай болып барады. Ал. халыктын кшде обал, сауабы. Кедей-кепш1к талшыр таппай киналеа, Байсымактар «кштеждерге» конады, Миллиардтар калтасына толады, EpiKxeH сон, зержкен сод сешлге, Тауыдды да, тасыдды да алады. Муктаждыгыд олар ymin тосын жай, 210

Экеснин тастап кеткен асындай, Бл байлыгьш ханталапай жасауда, Жемкорлыгын кез алдында жасырмай. Казынаны кулкыныныц куны ушш. Бурш устал, ашпаиды 6ip уысын. Жан-жа гында кузгын ком ей - нокерлср, Лйналасы - жекжат, журат, туысы. 11Jeujixiiniu туздыгы жок байла.мы, Кои ipдедSкоб1к создз кайдаты. «Мэргебелщ» сайраганмен халык; деп, Туп-тубшде оз кулкьшы ойдаты. Та\\’сылмайтын eceoi мен амалы, Мына заман-«крутойлар» заманы. Кара халык; кара суды сапырса, Баржакеьшы «тандаулылар» алады. Канаттары жала отына шарпылып, Шындык байкус шырылдайды шарк урып. Шыгараалмай кещстжке epiciH, Тунбаларда туншыгуда малтыгып. Солай болта\" бурын жэне бупнде, 0Mip зады жемкорлардын тшнде. ¥лт на.мысы сокыр тюыи оларта. Кажет емес иман, эдеп, бш м де. Жагамыз деп жаркын e.Mip жалауьш. Батпагына батып журм1з солардын. Шындыкты айтса, еийгедк жауыгып, Копшшштщ мансук е т т талабын. Жаналгыштай сызданатын сазарып, Корсокырды клндлаудын 03J айып. Мын асканныц oip тосканы кездесер, Квтрлдерд1 устайыкшы таза тыл. СЭУЕГЕИ ГЕ ЖАУАП Жабыркатып жанымнын; кок донешн. Байбатыда келмейд1 екпелепм. Болмаганды болгандай жымдастырып, «Кайарынды» басыма токкен елin. 211

©реслздщ не шара кылыгына, Кщянаттыц байладыц курыгына. ©згелердщ мен жауап бере алмаймын, Биип турып жасаган былыгына. Кундер1м де еткен жок текке менщ, Жан аямай тер!мд1 теккен ед1м. Жумысыма ел iuji демеу болды, Содан болар сыйым бар кепке мен in. Оныц бэрш Сен емес багалайтын, Талабьщ мен тэлейщ маган айкын. Жагымпазьщ жэне де бола алмаймын, Жан-жагыннан «агалап», жагалайтын. Bipre болсын деп елмен мун, тшепм, Кущцз байланып кенсеге, тун тунед1м. Шаралардан кеп жуз! шырайланса, Тебем кекке жеткендей 6ip туледзм. Онын 6opi акикат ешпейтугын, Куном да жок; басымда кешпейтугын. Шаш ал десе, бас алар пендем1з гой, взгеш тукыртып,-ез1 де еспейтугын. Солай, солай басеке менщ жайым, Былганбасын батпакка кенш дэшм. Айга карап иттщ де ургеншен, ©згермейд1 мен ушш OMip мэнг СЕБЕП 13ДЕП... Себеп 1здеп журесщ урынарга, Менде экецшц алмаган куны бар ма?.. Кдракаттай езгеге кершесщ, TyoipmeH курттаган rnipix алма. Оспадарлар кутырьш кету mi едк Б1рнэрсеге соктыгып. жыгыларда... Саган менщ жок ткпер жамандыгым, Жаманньщ да тшеймш амандыгын. Мансапкорга амал не, к э с т еткен, 0згелерд1 тукырту мамандыгын. Кузырлыга курак ушып. томен жакка, Сес корсет}'1сеплерге ам;м бугш.

Айгайына коссан да ойбайынды, Селд1регге алмайсьщ ойларымды. Узартамьж оледмен орСтмдт Жырларыммен жайкалтам жайлауымды. Жылу жиып кампиткдн капталарын, Сенщ улп тутпаймын мэн-жайынды. Адалдыкпен сыналсын бак~талабым, БылгамаЙмын олпрдщ ак паратын. Сен каласыц, ал мен! болашакка, Ак когершш жырлары.м ап барады. б а с ш ы л ы к ; ПА... Басшылык па?... Ойланбай-ак беремш. Мансап емес ансаганым, керегтм. Кепшйпктщ табылайын касьшан, Буйрык ранга айналмасын еле*дм! Темендесем куламаспын тутырдан, Кутылармын бзлд!р-батпак; сыныцнан. Каламымды кита мала алмаймын, Жэне алдыдда курак; ушып жытылман. Мен! мешп жал тан сезбен тепеле. Шындык болып шаншылармын шекеде. Ум'пкерЫнщ ой-opici жете ме... Трампллннен api атгап кете ме? Не де болса куштеп коскдн тазыдай, Жакьшындь1 м.урынынан жетеле. Басшы емес, адсатаным, кдлауым, Мансап куып, тусалмасын кддамым. Уэдеден, еНржтен кутылып. Жырларыммен шынта ерлеп барамын. Осы ед! калатаны жанымнын, Кедпдеп кеп куджтен арылдым. Keuiip музам! Кеш те болса оралдым, 0лен -жырдын арнасынан табылдым.

ОЙЛАР. ЕСТЕЛ1КТЕР Ш-бол1м KYM IC САК;АЛДЫ КАРИЯ Согысжэне а (бек ардагерк К,азацстанпы}(1\\у:рметт'1 журпалисi Элнур Мегйрбеков туралы естелЫ Одетте 6ip азамат туралы макала жазуга тапсырма алсак, оныц ем1рбаянына ушлем1з. Енбек жолдарына коз жупртехйз. Ойымызды окырманга дурью жетюзу ушш кешпкер]м1з туралы б!раз материал- дар жинаймыз. 1здешс, каптаган машметтердщ аркасында ол макала да жазылады-ау afiTeyip. Сез жок, кейшкерщ де маркайып ал гы сын жаудырып жатады. BipaK. жанагы сураныспен жазылган макалан езщнщ кониине конбайды. Макаладан repi кешпкерщнщ ewip жэне едбек жолда- рынын стенографияльщ есебше уксап кетедк Opt орынды, орынсыз мактау сезге бой алдыртаныдды ку iuiin сезедгОл кейшкерд] аккута да, музбалакка да тедейсщ. Ocipe сштеп жiбepeтiнiд сондай. оныц ©Mip деректерше карап, окырман жацагы пакырынды «ауданды жал- гыз e3i ерге суйреген бе» - деген ойда калуы мумюн. Б1рде осындай макаланы жазган эрттеЫ ме замандастарыныд 6t- peyi: «Сендер журналистер б!зд1 ез макалаларында алые сапарта ат- тандырып ж!береОндер. Жолда neoip киындыкты керем1з. Отка да куйехнз, суга да тусем1з. Боранда да адасамыз. Сейтш журш муздьш кеуепнен суга кулап. Gain каламыз ба деп коркамыз» - деп эзйтдегт. Бул эзшдщ аржагында карапайым пендеж «кокке ушырып» ж1бе- рет1н эарелеуден аулак болындар» деген ескерту жатыр. Окырман сыншы емес пе!?... Ощтмем1зге аркау болып отырган согыс жэне енбек ардагерй жур- налист-жазушы, Кдзакстаннын Курметп журналист бупнде арамыз- да жок Элекен, Олнур Мей ipбеков туралы сыр-сухбатымыз мундай жаттанды мактау-мадактаудан биж туратын сиякты коршед) маган. Ол Kicini мактаудыц, eiviip жолдары туралы аныктама берудщ кнжеп 214

де жок. Мундай дацгаза мактау spi Элекеце жасалган киянат болар едь Себебг кунделжн ырлжге улкен-кшпмен етене араласып жургел карапайым жанга, ел шпнде абыз аксакал деген ат 6epiain койгалы кашан. Б1здер, сыртынан жадагай мактап жургенде, кад1рл] атамызга халык 031 ат койып алды. Ал, халык айтса калт айтпайды. Жалпы, елаталык жаска жеткен енбек ардагерлерйпц ем ip, ецбек жолдары эралуан. Кеппен арал а су ы. карапайым кунделжт! ем1рдсп журш-турысына карам, халык оларды оздер! екшеп, багалап жатады. Адам 6ip-6ipiHe уксал(айды гой. bipevi туa 6iiri эулетшен дарыган гектЫкп, адалдыкты еактап. кариялык жаска жеткенде де сол сур- леушен кез жазбайды. Жастыгында ел ушш тынымсыз ецбек етш, когамньщ мулкш кезшщ карашыгындай сакдаган тект! жандар «ец- бепм шндц маган ананы, мынаны бер» - деп, кецсенщ алдын тоз- дыруды оздерше ар санайды. Б]рак, солардын кепш инп шындыкка, адал енбектщ ез багасын алатынына сенш ж урт, марапалдан да, ма- териалдык жагынан да кейде калады. Сонда да олар «каламы оцта да, солта да бурылып», жымиганныд жетепнде кететш кендедеп лауа- зым иелер!не решюмейдг Кргамга сенедг Мелд1рлж лен канагатты жанына серж етш, гумыр кешедк Мундай жандарды кегш ш ж те кур- мет тутады. Kepicinme жуздщ, бэлкш мыцныц шйнде белсендшжы жаны­ на жолдас еткен, иненщ кезшен ететшдер бар. Ондай «елеушлер» котргш сейлегенде, тау копарады. Жумыста орын алтан мэселеш шешуге ыкпал жасаудын орнына кемпйлж 1здеп, катысы болсып, бол- масын сол саладагы ецбек ететш жанды басшылыкка жамандап, упай жинайды. Марапаттан да, сый-еияпатган кур калмайды. Оныц жок жерден шу шытаратынын, жогарыдагы элдеюммен байланысы бар екенш бшетшдер «машайык пол еден кашьшты» —дегендей, жацаты «ецбеккердЬ> марапатка алдымен ездер1 усынады. Ал, ол когамды жалгыз ©3i кургандай, айналасындагыларга «жеп'шш кабаттанл ка- рап. талтацдап «эуре». Озппн ел алдындагы сыйы мен курмей бакай есептен аспайтынын тусшбейднау, жарыктыгьщ. Элекец. Элнур Мешрбеков бул exi топка да жатпаитын, табигаты да ерекше жац ед1. Орден, медальдардыи алдын ол кан майданнан epoirj ушш альт кайгты. Бейбы ецбекте де копии сыйлы, акылшы ai асы болды. Ардагер1 бола тура езше ерекше жагдай жасауын су- ран, бас-шылыкты жагалатан жок. Зейнеткерлж жаска жетш, эдем! картайды. Ол кейб!р белсенд1 кариялар сиякты басшылыктыц айна- ласында «айтайга аттан». «тутшге туман косып» журмейтш. Басшы-

лык акылдасу уш^н влекещп ездер11здейтш. ©лекеннщ opoip берген батасында кие, сейлеген сезшде терец маты налы жуйе бар. Ресейдщ Великие Луки, Невель калалары ушш ауыр урыстарда, адам айткысыз ауыр шыгындар болтаный, каз!р тарихшылар жазып жур. Кдзак0 танда жасакталган 100-mi атцыштар бригадасы сол кам- ды кыргынныц бел ортасында журдг «Автомат, пулеметпен кыркып атып, Талайды Kerri сотые шыркыратыл» - деп, майдан тер акын Сырбай Мэуленов жазгандай, сол калал ар ymin болган канды кыр- гындар 6ip уйдщ yiviiT кутер жалтызын, oip уйдщ аскар таудай экесш, мындатан боздактарды жусатып салды. Курбандарга тутан жершен мындаган шакырым елкедеп «бауырластар» зиратынан орын тидк Олардьщ артында калган урпактарыныц жypeктepiндe мэцплж жа- зылмайтын жара калды. Оларды умыту мумкш бе! Сол кыргыннан, жалпы алапат согыстан елге оралтан бауырларына Олекец ¥лы Жешс мерекесшде: К,ос майданный сарбазы мен сардары, Ауданымныц, ауылымныц айбары, Акыл Keni, саркылмайтын кайнары, Айналайын аксакалдар аман жур! Кецшдерщ бола береш жайдары! Тулпарлардын туяктары керттмей, Орнын бассын кулындарыдайлары! Gee 6epciH немере мен шебере, Желкщцесш тулымшагы, айдары! Аллайу-Акпар! Ал, жацадан шацырак кетерген жас жануяларта: Кыдыр баба кол жайып, А к ниетпен алгасын! Ак жуздерщ жаркырап, Кабактарьщды Kip шалмасын! Максаттарыц ойта алган, Орындалмай калмасын! Кос кыранныц куатын берщ, Канаттарыц талмасын! ¥л-кыздарыц кеп болып, © M ip жолын жалтасын! - десе, кырыктыц кыркасынан. елудщ белесшен, алпыстьщ аскарынан аскан шыерше: 216

Жапыракгарыц жайкдлып, Кесеген кегерЁп, кектесш! Бастарыднан бак-дэулет кетпесЁн! Дастарханын жиылмай, Тольшды Алла текпесш - дсп, бата бередЁ. Румырынын, сокына дейЁн колынаи куатты каламы туспегсн казыналы карт «Бптаменен ел кегере/ц» —деген накыл сездЁ де ту етш усади, залгандасад рьша, жас урлактарта терец магыналы опта берудЁ аксакалдык парызына айналдырганын керш отырсыздар. Сондай-ак, ЭлекецнЁн 1992 жылы 8 тамызда ауданга Ёс-еапармеи келген Елбасыыа, ел агасы болтан азаматтарга, мерекелерде халыкка берген баталары да бупнде елдЁц зердесЁнде жур. Жэне Элекецнен бата алганды жас болсын, жасамыс болсын ездерЁне мактан санайды. Деме к, ол халыктын берген Абыз деген атагъша кен-молынан лайык, аузы дуалы ед сыйлайтын кария едЁ. Жараткан туда бойына теклал Ёк пен карапайымдылыкты молынан берген асыл агамыз емЁрден вткенде, ТегЁстЁк селолык округшщ экёмё АйыпжанКаптагаев: «Маган ОлекецсЁзвткен 9-шы мамыр мерекесЁ кы- зыксыз кершетш сиякты» —деп, к1рш1кс1з ойын айткан едЁ. Иэ, ол кёсё- нёд орныныц ойсырап кдлганын бэрЁмЁз сезЁндЁк. ©тпелЁ емip, жал- ган дуниеге амал канша. КддЁрлЁ кариямен жумыс бабында кызметтес болмадык- Кунделжы жолымыз ту/нсЁп, жт араласкамыз жок. БЁрак ол жайлы ел аузынан жетЁл жаткан эцгЁмелерден ©лекеншн еирек кез- десетЁн, биЁк максаттыц адамы екенЁн сезЁнетЁнбЁз. Осы орайда акын ёнёсё Айтакын ЭбдЁкалдыц эцпмесЁ ойыма жш оралады. Редакция совхоздын картобын терЁп жургемЁз. Жумыс кызган шакга бригадир келЁп, енЁм шала жиналган жерге ренжЁп; - Бул жердЁ кЁм жинады? —дедЁ, мекемелерден. - Райслолком мен редакция,.. - Ой экецнЁц... КетсЁн райсполкомы да редакциясы да - деп. Бри­ гадир ат ойнатып тур. - Ана батырды oepi шакырындаршы - дедЁ, Олекец. Шакырдьпу ОлекендЁ керген бригадирдЁц ецЁ езгерЁп сала бердЁ. Аттан туеin, - Ассадаумагалейкум, ©леке! —деп, калбалактап калды. - Ой батыр, жадагы сезЁцдЁ каиталашы... - КешЁрЁнЁз, Элеке... - Жок батыр, каиталашы жацагы сездЁ... - КешЁрЁнЁз Элеке. жумыс бабы, жуйке шаршап... 217

-Жуйке шаршаса, баска жумыска ауысу керек. Жшптер! Аюч жа- зып ж1бер1цдергш. Райисполком мен редакция ешшмшц колжаулыгы емес... - Ойбай Олеке, кеипрщ1з, б1зден 6ip кател1к болды - деген бри­ гадир жж-жаппар болды да калды. «Алдына келсс, экеншц кунын кеш» - демей ме. Элекен, кеппрдг Ал, акы жазылса, жацагы азамат- ка оцай сокпас едй Ол кезде газеты ц сынына Ыккендерд] «райком басынан сипамайтын». Ал, жацагы азамат райиполкомныц кэрше пнксе, «Кдскырдыц аузына тускен кансокта болмай шыклайды» —де- геннщ Kepi болары сезс13 Жуздеген адамдарга басшылык жасап журген жацагы бри га- дирдщ, жумыста баскага орынсыз соктыгудыц соны жаксылыкка апармайтынын тусш ушщ езй Олекецжц бшк азаматтык бейнесш керсетпей ме. Эдетте басшылык лауазымда жургендердщ копнил iri мундай жагдайда «кез1нд1 куртып яаберемш», «сен кайдан шыккан дэусщ-ей?..» - дел, акырып-шакырып, кептщ кезшше езшщ де, жа­ цагы азаматтыц да абыройьш Keripin жатады. Ал, Элекецнщ «акт1» деген саликалы ce3i кызмет бабын пайдаланып, асыра сштеушБ лердщ «айбатынан» элдекайда салмакты, тарой ел in жагынан да мэш зор емес пе! Сирек те болса арнайы шакырылган жиындарда, мерекелерде кез- десш калсак, езше жарасымды жайдары жымиысымен сыр тартып, « Иемберд], елец жазбай кетгщ гой... Не болды? Сендерд! де сагынып калады екенб1з» - деген, агалык сезше эжмджтщ мойын бургызбай- тын жумысьшан калжырап журген кецингупз 6ip маркайып калатын. Баксак, ол Kid газет бетше шыккан opoip жазган дуние.\\пзд1 ж т бакылап отырады екен. Тау тулгалы кариянын «жазбай кегпц гой» деген де.меу сезшен кешн шыгармашылыкка ден койган кездер1м1з де аз емес. Жазу жумысыныц ауылына мэнгшж бет бурып, елinin мак- таны шына айнапган, атактары алыска кеткен алдынгы толкын ага- ларымыздын. соцынан ер in келе жаткан iHi-карындастарынын акыл- шы-кенеенлеше, opi сыншысына айналган Элнур Мешрбеков аганы бупнде бэр!м!з сагынып жур\\пз. Осы oip кыска естелнлм аз да болса сол сагыныштын орнын тол- тырса дел жазу столына бет бурганымды несш жасырайын. Ол Kici- мен дастархан басында, злде баска орындарда 6ipre болганымды ызбектесем, Олекежпц бшк тугырын тем ендетт алар ед!м. Сондык- тан да,абзал аганьщ кайталанбас бейнесш 0 3 i камкор болтан акын- жазушылар туралы тшрлермен жэне е;п,\\нзге белггп каламгерлердш : IS

майдан гер жазушы-журиал ист туралы айткан жылы леб1здер1 аркы- лы жетюзуд] лшксат еттш. Естеджте ксмшш тусш жаткан тустарым болса, ол niciMCH араласдап окырмандар толыктыра жатар. £>фде акиык ацып Мукагали Макатаеагыд тугаи кушне байла- нысты етюзшген эдеби-модени шарага келген белrun акын Туманбай Молда галиев агамыз созймц а расы нда: «Марынколга келсем, Элнур агамиыц кумы сакалыпан cyriin кетем» - деп еди Осы Dip юрииксп айтылган «кумю сакалыпан суй in кетем» - дсгеп сезде капшама те­ рец ой жатыр. Жане осы тецеу сот Элнур Мсшрбековке гаиажараса- тын сиякты. Казак поэзиясыныд лирикасыныц кошбасында турган i умагана: «Апыр-ау, боржпздщ Элекед туралы жегкгзе алмай журген ойымызды 6ip-aK ауыз созбен айгты гой...» - деп, суйсшдж. Классик жазушы Берд1бек Сокпакбаевтын 80 жылдык мерейто- Йына келген жазушы CepiK Эбд1райымовка шапан жабылганда, кур- Merri конагымыз эдеби тар ан ы журпзунп аудан зю мшщ орынбаса- ры Т.Кдсымберкебаевка жымия карнгд сауал тастады: - Мына шапаннын мешю екетп рас кой?.. - Рас, шапан Слздш Секе. - MeHini екеш рас болса, бул 1напанды мен осында отырган акын- дардыд, жазушылардыд устазы Олнур атага жабамын —деп, Секен озше усынган шапанды Элекеде жауып, бетжен cyriin жатты. Орайы келгенде айта кетейж. Жалпы. Тумагад мен Секен гана емес ауданда- гы эртурл! мздени шарага алыстан атбасьш бурып келген бeлгjлi ка- ламгерлердщ Ke6i Элнур Мешрбеков агата ерекше штипат керсетт жататын. Keзiндe редактор Элнур Мешрбеков корнекы жазушы Берд1бек Сокпакбаевтын эр! сырласы, opi доеы болды. Ол жоншде Элекеднщ естелшже токталайык: «Берд^бек екеум!з ею турлi мшездщ адамы едж. BipaK 6 ip-6 ipiMi3,ai шын жуепм1зден жаксь1 угысып. калткысыз сыйласушы едж. ...Содан да болу керек, менщ зейнеткерлж дема- лысца шыгуыма байланысты жайылган дастархан басында Бекеднщ: «Жалтыз досым бар eai мен суйенер, онын оз! болыпты пенсионер»- деп мундана курс!игеHi бар. «Кайран азамат, кайран курбы ертерек o n ’in-ay бул фэниден» - деп -мен де жш курешемж» - дсйдк Элекед, агынан жарылып. Акиык акын Мукагали М акатаев алгашкы шыгармашылык ка- дамын аудандык газеттен бастады. Элекед акын дпсш щ шыгарма- шылык к.уатын багалап, кашанда комек колып созудан жалыккан емес. ’’ М /

EpKtH 1б1танов ш кш Ы еркелйш кергеншш ©3i 6ip кызык. Ол жу- мыста болмай, газегген узак уакыт хабарсыз кеткенде едшмге сыр бермейдг Кешн уйленш келген mici суй in ini сураганда езшщ камлай жайылып тускенш бшмегешн бэр!м1зге кул1мс5реп отырып айтып 6epin едг Сол ерке inici гуралы 6ip кызык эцпмес! бар. Бгрде Элекен шашы eciu кеткен Алдаберген Жандараловка : —Ей Алдаш! Шашынды неге алдырмайсыц? Акшан жок па, акша берешн - деп, 10 сом усьшады. (Ол кезде Алматы мен Нарынколдьщ арасына катынайтын автобустьщ билетшщ куны - 6 сом 16 тиын. ал шаш алдырудын, куны-балаларга 10 тиын, улкендерге 20 тиын, 1 дол- лардьщ куны-68 тиын болатын.) Алдаш уялып, (маркум ©те инабба- ты жан ед! «Жок ага актам бар» - деп, шашын алгызып келеди Келесще Элекец бул «эдюш» Айтакын Эбджаловка колданады. Айтакын imci де ыцгайсызданып, шашын тузет1п келедт Содан б1рде шашы каугадай болып журген Еркш шЮ н керген Элекен: —Ей, Еркш! Шашынды неге алгызбайсын? Акшац жок па, акша береш н-деп 10 сомды усынады. Кез-келген сауалга жауабы «калтасында» журетш Ерекед: —Улкен Kiel бергенде колын кагугы болмайды. Шашымды алгыза- йын, калганына басымды жазайын —деп, 10 сомды альт кете береди —Сейтш Ерк1нд1 уялтамын деп 10 сом усынып, айырылып калга- мын —дейдд Элекец. Согыс ардагер], ауылдыд сыйлы азаматы болтан Элнур Мешрбе- ков агамызга кез-келген «жед!лд1ктщ» eciri ашык ед1. Майданный шетщ кермесе де каз1р ардагермщ деп облыстагы жиындарга барып журген дадгазаларды да керд1к. Жастык шагыныд кун1 мен тун1н тылдагы ауыр едбеке айырбастаган, «Сагынып журс1д бе элде арда- гым-ай, баягы жастыгыцды майданда ел ген» - деп, Мукагали агамыз жырлагандай, жастыгыныд куанышын «кара кагазга» айырбастаган тылдыд бар бейнетш кетерген ак жаулыкты аналар мен экелер1М1з ем1рден еткен1 кашан. Солардыд атын жамылып, каз!р «корага ypin» жургендер каншама. Согьютыд ем ip мен ел1м арпалыскан отты шактарын oip кюшей nepin, бейб1т едбектщ камытына да 6ip юеддей жеплген Элекец ана- ны-мынаны сурап, кузырлы ес1ктерд1 какпады. Кепке танымал Элнур Мешрбеков деген атына Kip келт1рмей екпрден еттт Атагынан ат ур­ ке™ редакторлык кызметп лендешппктщ кул-кокысына араластыр- мады. ¥зак жылдар аудандык газегпд редакторы, аудандык партия комитетшщ бюро мушеш болган Элекен зейнеткерлжке шыкканда 220

барлык, курметке лайык едт Ауданта колка салса, калатанын сураса, колынан каккан ешшм жок. bipaK, ол езжен кейшп «тйпнщ майын тамызып» ж урт, машинадан машинаны м ш т. ужымдагы катты, жумсак дунненж бзрш гимаратымен коса котерш кеткен шшершдей усакталмады, пендешицктеи жогары турды. «Ананы, мынаны бер» деп кол жаймады. Тазалыгын. молд!рлшн сактады. Акикатын айтсак, Элекеннщ кен шекпеншен шыккан каламдас iaoacapaapbi оньщ юрипкс1з адалдыгынан улп алып, емзрлж багдар- шамыиа айналдырды. Айталык. жумыс. кызмет бабында талай-талай лауазымды адам- дармен жолы.мыз тужеп. Ол лнркшдердш kboj ужым жиыидарында «халыкка кызмет етешк, адал болайык»-деп, саиратанда алдынажан еалмайды. Ce3iHe карап, суисш есщ . Б1рак, журе келе оньщ сез! ici- нен элдекайда алшак жатканынын, cenin тапсырылтан лауазымньщ беделш «жакындарын жетектеуге», жекебасын куйттеуге пайдалана- тынын керш, «баксак- бака екен» —дегендей, жанагы «принцишшл» жаннын 1с1нен туцшесщ. Ж умысыца деген сешмщ селд1рейдк Мун- дай «юкерлер» бурый да болтан, каз ip тшт] жетш артылады. Аудандык газетте жумыс бабында Элнур Мешрбеков атамызбен едбек жолымыз тушспедь Онымен 6ipre кызмет агкартан алдьщгы толкын агалар-дьщ Элекен туралы эцпмелерш ecTin, 6ipre кызмет- тес болмаганы мызга 1н тй зд ен «эггегенайды» айтып журетшб^з. Де- генмен ол юсшщ акыл-кенесш тындаганымызга да шуюр дей\\пз. ¥лы Жещс MepeKeci жакындаган еайын кан майданда б!зд1н о упнп жаркын едйрглш ушш жанын, жастык шагын курбав еткен боздактар, сотыстьщ адам айткысыз ауыртпалыктарын кетерщ, тыл- да едбек еткен. жандарына сотые салтан жарадан ом]'рден ерте кет­ кен сотые ардагерлер1 мен тыл едбеккерлер1 epkci3 ойьща оралады. Бейне 6ip озара Kip6 iuci3 акжаркын ойларын б е л ю т , жаркын жуз- дер)мен жан-жагына шуак шашып ортамызда жургендей. Gpoip сез- Aepi алтындай букпеЫз дауыстары кулагымызга келетшдей. Бэлк1м бул кеше тана арамызда журген аскар таудай лкелер мен акпа-тек- пе кеш л аналарга, солардын, кезшдеи болып арамызда журт. кеше гана окпрден еткен Элнур Мешрбековтей абзал да. акылшы агаларга деген сатыныш шытар. Слздш ушшзд1 ecriMereai кеп болды той конЫ —коктем, жаны жаз. акылы —дария. кум1е сакалды карая.

БАЛАЛЫ К ШАГЫМЫЗДЫН, ЕСТЕЛ1Г1 Бердзбек Соцпацбаевтыц шыгармилары щралы Осыдан 6ipcp ай бурын «Егемен Кдзакстан» газетшщ кезект1 са- нында жазушы Берд1бек Сокпакбаевгын 90 жылдыгыпа орай Шым- кент облысыньщ Dip ауданында откен одеон кездесу гурады келемш макала жарияданд ы . Кездесуде жергiniкп ак ыинык «Елегеи егемен сл ер данасын, 6iperen Берд)бектщ бер багасын» деп, олен окып, Бер;п- бек Сокпакбаевтын мэдгппк шыгармаларыиа лайыкты бага берглмей келе жатканы Республика Укшетшнпц назарынаусыныдган болатын. Мундай усыныстар окшау емес. EpiKci3 ойданы л калдык. Киырдагы шымкентпктер Бекеднщ кайталанбас шыгармаларъша лайыкты бага бершмей жатканына ел атынан дабыл дагып, Республика Уюметше талап коюда. Сонда сыртка шыксак Берд!бектей б)ртуар талантгары- мызбен мактанатын б!з неге басымызды жастыкка тыгып алып унспз жатырмыз деген ойда калдым. Бул женшде мэртебел! жиындарда елдщ атынан одпме козгап журепн oip агамызга айтканымда; «Мен жазсам туысына. жактартты дейдг Сен козгасацшы»- деген жауабына тан калдым. Туыс д е т т н - дей, Бекеднщ кпгабында айтылатын «беснайза». «юпкбай» емес, кыз алысып, oepicin кеткен алыстан киысатын аталастар. Олардын ой- epici осы болса. жиындарда жастарга акыл айтудыц де кажет! шама- лы. Жал ад акылдыд найдасынан repi зияны басым. Ал, Берд1бек Сокпакбаевтын шыгармалары насихатка зэру де емес. Букш ел*1м!здщ жасы, Kopici Бекеднщ ютаптары сатылымга шыкса, аягын жерге типзбеЙ алып KeTepi сезЫз. 70 жылдык мерей- тойыныц карсадында мардымсыз тиражбен шыккан ютаптары окыр- мандарга жетпей калды. Оган б!з кшэл! емесшз. Ап, Бекеддд даси- хаттауга б!зд!к бет бур гымыз келмесе. одан ешнэрсе де кезшмейдй Шымкент емес, баска облыстарга барсадыз да Берд^бекпн шыгарма­ лары алдыднаи шыгады. Tinri, жазушыньщ кез1 ripi кезшде-ак кызы- лордалык журналистер атынан Берд1бек Сокпакбаевка Мемлекетпк сьгйлыкты беру туралы усыныс жасалганда да, Жазушылар Одагын- дагы дедгеш «мынау б!здщ бала деп» койын дэптер журпзуден ары аспайтын шолак белсендыер тарапынан тоскауыл койылган бола­ тын. Мундай мысалдарды кептеп келт1руге болады. Кезшде белгпп галым Рымгали Нургалиев, Кдзакстап Жазушылар Одагында откен жиында. Берд1\"бек Сокпакбаевтын шыгармаларын окырмандар эркашан да жогары багалайтыныд айгады. Сонда зал-

дагы 6ip жазушысымак «Ол саган блрнэрсесш етюзш койган шыгар» дегендей, мурнынын астынан кудюдцемей ме, Рымгали Нургалиев те пшршен кайтпай Бер/пбек шыгармапарынын белгЫ Dip кезенмен шектелмейтш халкымен мэцгипк блрге жасайтынын атап етедг Eip кызыгы сол жиынга катыспаган Берд1бек агамыз Рымгалимен кез- дсскенде де. талым inici жазушы шыгармасын сушп окитынын айта- лы. Бул дангаза мактау емес. елдщ шьлр!мен ушгасатын тужырым. Ойткеш, корнем шыгармапы тусшетш де. пакты багасьш беретш де халык. Кеше де, буriu де улксш бол сын, nimici бол сын Сокпакбаев атгы жазушынын шыгармасыиан оздернпц бастан кешкендерлмен кауышып жатыр. Болашакта да солай бола берсдь Ойткеж, емлр кейблр жазушылардьщ эпрелегешндеЙ жасанды соз, жалан стиль емес. Кандай окырман болмасын бетш ашкан ютаптан ездерш тол- гандырып журген мэселелерд1 окып, багыт-багдар алуды калайды. Эдебиет элем! осындай тэл1мгерл!пмен кунды. Берд1бек Сокпакбаев жазушы ретшде анаган, мынаган еллктел. элдеблр атакты алуды вез­ деген жок, окырмандарга рухани багыт oepyai алдына максат е т т коиды. Жазушы шыгармалары накты ем1рд1 окырманнын коз алдына келт!р1п, рухани нэр бергеншен кунды. Мысалы, Кожа мен Султан- нын тустастарын казактын кай ауылынан болмасын таба аласыз. Бул шыгарма 6epici ел1м1здеп, арысы алыс-жакын шетелдердеп барлык балалардын гумырнамасы. Сондыктан да. жазушынын шыгармасы- ньш непзшде режиссер Абдолла Карс-акбаев тушрген «Менin атым - Кожа» фильм! аркылы казак деген халыкты элем таныды. Ал, сура- ныспен «социалистж реализм» туралы роман, повесть, поэма жазып, отка салса куймейтш, суга салса батпайтын «каЬармандарды» ойлап тапкан «лауреатгарды» халык умыткалы кашан. Сонда дейм!з-ау, кузырлы есжтерд! кагып, койыртпактарын эр дедгейдеп сыйлыкгарга усынып, енбекшз атакты алган, алып та журген аттарын ел танымайтын. ютапгарын аудпндарга зорлап сат- кызатын «классиктердш» не прл1к?.. Жиган «шыгармасымактары» уйдщ касынан, ошактыд аумагынан аспаЙ жатканда, сореге жеке дара озып бара жаткан Берд1бектей тулпарлардын жалына жармасып. аягына гусау салуга тырысуын калай тусжем13, сол илркшдердщ?.. Олардыд пендешппк кылыктарын ашудын ез! уят. spi жшркешшть Кушмдж пенделерге Бекен «Балалык шакка саяхат» агты шыгарма- сында «Казак айналайынды шшдей тоздырыл. кегертпей келген 6ip коне дерт бар, Ол - аталастык, рушылдык алакездпт» - деп. дэл ба- гасын берген.

Иэ, жуздщ, атанын, рудьщ жазушысына ай налган «данышпандар- дын» Бекецшц халыктыц сушкт! жазушысына айналганын кызгана- тындай себептер1 бар. Олар айкайлал, аттандап журт, жазушынын «М етц атым - Кржа» повесщщ казак, топырагында жарык керуше тоскауыл койды. К°жа хикаясы алдымен 1956 жылы Мэскеуде орыс ттш де жарык к о р т , 1959 жылы гана казак окырмандарыныц колына тидь 0 здер1 жаратпаган шыгарма элемнщ жиырмадан астам елйпц тонне аударылып жатса, енер деген касиетп аггы тусшбеЙ, пен- делжтщ кул-кокысына кемшген «каламгерлер» калай кызганбасын... К^ызыл коз «таланттардын» сондагы дэлелдерк «жазушы социа­ листа реализмнщ шынайы керййсщ керсетпеген» деген 61ржакты nixipre саяды. 0 здер1 тусшбейтш такырыпты жадагай, жаттанды тшмен жазып, жырлап. «партиям, кесем1м» деп, даурыккан «дарын- дардын» кЬаптарын мм суши окысын?.. Талгамды окырман ондай ютаптардыц бетш ашпай жатып, жаба салады емес пе. ©здершщ бейшаралыгын езгеден керетш жазушылардын Берд1бек агамыз- дын шыгармаларындагы «...урыскак, тырыскак. 0 з-езшен шатынап, урынарга кара таппай журетш» Жылкыбайдан кай жер! артык. Сол кызганшак жазушылардын алды ездершщ не жазганын тусшбей-ак ем1рден етть Сарай акынына, жазушысына айналып заман агымынан, ©м1р ты­ нысынан бейхабар калгандар каз!р де жетш артылады. Шетшен 6 ip- б!р сыйлыкты алып алган сабаздарыц. Айырмашылыгы шыгармапа- рын ездер] гана окып, ездер1 бага 6 epin мэз. Кез-келген шыгарманы алдымен халкы с у й т окып, багаласа гана ол керкем дуние элемдж дедгейге кетершедй Ал, Берд^бек. Мукагалидын мэдплж шыгармала- ры каз1р халыктыц., acipece жас урпактыц рухани байлыгына айналды десек кателеспейм1з. 0 йткеш, ол шыгармаларда шындык бар, ем ip бар, жолынан адаскандарга багыт-багдар беретш т1ршшк агымы бар. Адам ewipi белгйп Dip «социалиста реализм шындыгынан», немесе «кесемдерд!» жарыса мактаудан турмайды. Белтон 6 ip ко- гамнын, «тар жол, тайгак кешуге» толы ащы шындыгын, «кесем- дершш» кемцплплн жалац сезбен мактап, буркемелеуге тырысу кур эурешшдж. Мысалы, Берд1бек Сокпакбаевтыц «Ьалалык шакка сая- хат», «влгендер кайтып келмейдй>, «Менщ атым - Буша» тагы баска шыгармаларындагы окигалар. кездескен киындыктар кешнп толкын б!здерге де жалгасты. Олай дейт ih im , бал ал ык шагымыз согыстан кешнп ел енсесж жана потере бастаган 1950 - 1960 жылдарга тап келдг.

Малды ауылда oipje ш амга керосин, б)рде бзлте жетлей жата- ды. «Салактагып сумка салгап окзлдер келедт 0 кш келсе, жиналыс шакырылады. Карангы халы к анкау оала тзр1здк k im не айтса, ауыз- дарын ашып тындайды» деген жазушы шыгармаларыныд кешпкер- лершен сол кезде кенде бол мад ык* ка'ир rinxi жетш артылады. Гек шындыкты айткандарды «зиялылардыд» ортасына жолатпайгын 6 ip жаксы эд)С тауыгг ж;дык. Жазушы кшзбьшда ата п вткеи: «Со­ циализм иен кейш коммунизм орнайды. Нагыз ракат ем ip, Mine, сол. Тамак 'га, кшм де, дунне-музпктщ 6 opi де rerin болады» деген жа- лац уран га каншама .урпак сейш ос in, баска тартса аякка жетпейтш пришпкп бастан кештт Соцында ауыр ецбектщ бейнепн белуардан кешin, «жаркын болашакты ц» ушкынын да коре ал май мардымсыз зейнегакымен ем1рден еткен енбек ардагерлерз каншама! Олардьщ енбектерш ат тобелшдей топка тел in, кеуделерше ордень, медальд! тагыл, газеттерде тандаулы «озаттарды» жарыса жазып, дауырык- тык. MiHe, «социалистж реализмж д» шынайы кейпт Шындыгын айтсак, ашаршылыкты, тэркшеуад, куоан-сурпндк согыстыд ауыртпалыгын бастан кешш, согыстан кеш нп булшген шаруашылыктарды кайта калпына келпруде де аянбай тер тепл, атаусыз калган ага буындар улы жазушы Эрнест Хэмингуэй жаз- /ан «жогалган урпактар» санатынан дер едж. Баскаша айту мумкш емес. вйткеш , ага буыннын егкен гасырдын алгашкы жартысындагы мезгипмен кез шмей, бел жазбай енбек erin, ездершщ, урпакгары- ньщ аузынан жырып когам уш ш жасаган Hrmiicrepi жекешеленд1ру кезшде устаганньщ колында, тютегеннщ аузында кехп гой. Берд1бек Сокпакбаев ез шыгармаларында бетщ бар. жуз!д бар демей, элдек1*мдер жасыруга тырыскан копт in кекейш деп шындык- ты сол калпында окырманддрга жeткiздi. Келедкел ершен дорыккан баспалардыд басшыларыныд «бел сендiлiriмен» ютаптан алынып тасталган тараулар каншама. Жал ар уранга Kip келттрмеуге ете «сак- пыз» гой. Жазушы ем!рдпд сонгы жылдарында «0 лгендер кайтт келмейдт аггы романындагы алынып тасталган тарауларды кайта- дан калпына келпруге талпыныс жасап жургенш баспасездер жазып жатты. bipaK, сол «купиялардыд» ашылмауы bipevnepre кажет болган сиякты. Амал канша. Бepдiбeк агамыздын жумбак казасы жазушы- ньщ ойын аягыдажегюзбедт Кьютау деген аты болмаса, заты жок, жан-жагы ж щ ш ке шанжа- лармен коршалган, тобес! ш урк-тесж кора мен кима агаштан жаса- лып, топыракпен жабылган. есдк-герезесдз oip бол мел) уйге Берд1бек

агамыздыц зкеш Ыдырыспен oipre, б ]з д т уйдщ де кар гускен кара- суыдта кошin барганы кун! бупнпдей коз алдымда. Карлы боран- дагы кеш кандай киын. Сол кошке басшылык жасаган белсенд1.\\йз Анганныц кызылшака б]здерд] аттыц устшде узын плащына оpan альт «карлыгаштын балапандары» атаганын калай умытайык- ОкБ ревд^геи казак белсендтер|’мен кормеген жылылыкгьг еол Анганнап сезш едж, Аруагы разы болсын. ееке алганымызга.Бекецпщ ксйш- Kepi Нурзлщей шолак белсендшер эюрекдел келш. oip бел мел) кима уйдж терезесш бутждеткендей болды. Бзлюм буган кезшде Keeip- кигылыкдын ne6 ip тур in корсепп, б1реуд1ц коскан малы и «олыре» коятын, шеш жогарыга жагымпазданып, e 3i децгеилестерге комсына караган 70-80 жылдардагы «кемелденген социализмн'щ» «кад1рлЬ> койшылары сене коймас. Рессейдщ 6ip киносында Революциядан кешн он жылдай етсе де, жадалыкты емю-емю еспген Тайганыц тупшршдеы деревняньш жасесшр!мшщ, «Эке! Патшаны ел т !р тт 1 дейдЬ>. ~ деп ж у п р т ке- летЫ бар. Сол сиякгы Бекендер eMipre келш, ат жалын тартып Min- ген кезецнен кешн арада ондаган жылдар етсе де, жазушыныц inici Куатай мен б1здерге жеткен езгерш шамалы ед1. Кыстаута орналас- канымызда oip ауыз уйдщ eciriH салып улгермей, кас карайганда калка болсын деп сыртынан келдецец коя салды. Сода}! тун ортасы ауа Ыдырыстын, жан ушырган даусы естщдо Эддеым мылтык агты. Кррадагы сиырлардыц азан-казан меЫ реген даусы естшдк bipHopce келш колденен койылган eciKTi секты. Экем^з бен шешем}з «Ыды­ рыстын ит! кутырыпты» деп сыртка беттедг Даладагы у-шу, мылтык даусы туннщ 6 ip уагында саябырсыды. Кьютаудагы кысгыц алгашкы танын жагдайы жа сал маган суык уйде осылай мазасыз карсы алдык. Кутыртан итт1 атып eлтipinтi. Ертемен каруланган 6 ip топ солдаттар мен ак халатгы дэршердер жетть Солдаттар бесатармен ит талаган, жаракаттанган еиырларды. иггерд! тарсылдатып агты. Ыздщ Сарыала бастаган 6 ip-eKi жаксы ит1м1з, кол жепм жердеп К байта Судан ©Tin кашып KeTinTi. Не де­ ген есп иттер едк ел или керсетпеген! Солдаттар мен кемекке келген адамдар. ак кар жамылган аланга атылган сиырларды. nrrepai тасып уйд1. Устшетаудай eTin бутактарды тастап, ергедк Дэршерлер улкен- Kiuii демей бэр[М13ге колдын. аяктыц буынды жерлерше ине салды. Содан не керек мундай ем-дом oipep айга созылды. «Кутырган ауыл» атансак та. кешннен кутыру белrici байкальш. дер кезшде залалсызданган oipep сиырлар болмаеа. адамга ойтеунр

задалы жуккдн жок. Кашр гои 6 ip нореелin шел ко pin ее, орт те, жа- зылмайтын дерт те лап ете туседг Адамдар да бурынгыдай oip-oipine меЙ1р1мд1, кшппешл емее. кит етсе oip-oipni жатадан алуга дайьщ. Осыган карап дуние де адамдардын пеЙ1лine карай озгер1п, тарыла ма дейсщ. Цаз1р Куатайды ко реем, «Ьй, Ыдырые!» деймш экемнщ мэперше салып. «Ой окещпц» дсп, ол куледт Берд1бек агамызды алгаш томешл сыныпта окып журген кезде, ]960-шы жылдары ауылдлгы кездесуде кор/пм. Кезде су бурыйгы ecxi клубта отл. Зал толы, у-шу. Bip кезде агаштан жасалган бшктеу сах- нага Бекецмен тап.1 6 ip жерлес акын шыкты. Кддр ойласам, Муката­ ли агамыз екен. Алдымен еоз алган Берд1бек агамыз шыгармалары- нан узшд1 окь!ды. Арткы катардан мойнымызды созып жазушыныц е:пм!зге таные «апам»; «Костебе» деген сездерш кызыга тьщдаймыз. Жацылмасам Мукагали агамыз да ©лещн окыды. Соцынан уйымдас- тырушылар екеуше алгысгарьш айтгы. «Сонда Нарынколдагы еш мектепгщ окушыларын улкендермен коса шагын клубка апарып ау- зы-мурньшан толтырганша, мектептерге жеке-жеке алыл келгп неге кездесу етк1збедЬ> деп ойлаймын. Кайдам, «социалиста реализм» шындыгынан аттап кеткен Сок- лакбаевтьщ шыгармаларын д у б 1рлете насихаттауга жогары жактан корыккан болар. Ол кезде атакты жазушылар Марк Твеинщ «Том Сойер! мен Геккелберишщ», Брусснидш «Баскесер капиталы» шы- гармаларыныц кешпкерлершщ, казак торпырагынан «Менщ атым - Кожа» атты кешпкермен табылагынын айтуга болмайгын. Себебц Ьекец озше улп туткан ол жазушылар буржазиялык эдебиегтщ екш- дер1 гой. Оларды айтуга, совегпк ем!рдщ шынайылыгымен салыс- тыруга киянат. Б!рак, бала езш ш шынай балан т1рл1пмен кай елде де бала гой. Том Сойер мен Кожаный басынан кешкендер! элемшн эр тупшршдеп барлык балаларга оргак. Ал, оны букпеедз жетш'зе бшген Марк Твен мен Берд1бек Сокпакбаевты балалык шакты бастан кеш- кендер калай жаксы кормейм1з!.. Каль1д окырман туешген осы кара- пайым кагиданы шен-шекпенге, атакка эуестердщ Tycin6eyi бейшара пендешопк екеж белгш. Жазушы агамызбен уьшнш) рет студент кезде жолымыз туЙ!ст1. 1974 жылы КазГу-д1н журналистика факультетшщ 1-mi курсында окып жургенде устазымыз 3ейнолла Кабдолов Казакстан Жазушы­ лар Одагына кездесуте алып барды. Кездесу жазушы Берд1бек Сок- пакбаевтьщ шыгармашылыгы турал ы екен. Ол кезенде социалист! к реализмнщ шындыган жазатын жазушылар мен акындардыц, сын- 227

шылардыц flay ipi аспандап турган. Олардын кзламынан шыккан отка салса куймейтш, суга салса батпайтын, малшылары эр саулыктан епзден козы альш, жумысшылары кунше ек! норманы орындайтын «каЬармандар» туралы б^рсарынды «керкем шыгармалар» оза шауып бэйге алып жаггы. Кешнп толкьшы комсомол сыйлыгын, алдыцгы толкыны мемлекеттж сыйлыкты иелен ген мэртебелшердщ ишнде Берд1бек Сокпакбаевгай сушкп жазушымыз неге жок деген ой. жазу енершщ ауылына багыт тузеген Кдзакстанныц жан-жагынан окуга тускен 6 эр1пйзд1 мазалайтын. Мазаламаганда ше. Толып жаткан лау- реаттардьщ атын да, шыгармаларын да бшмейлйз. Окымагандыкдан емес, жазгандары социалиста «стилге» курылган жаттанды болд1р- батпак болгандыктан. Ашыгын айтсак, Берд1бек жазушыныц шыгармасын 6 ip деммен окып шыксак, социалистж реализм щындыгын жазган лауреаггар- дыц шыгармасына келгенде KiGiprijcren, мэн-магнасына терец бой- лаЙ алмай, шел далада адасып, кенезеш кепкен жолаушыдай куй ке- шетшб1з. Г^азак жазушыларынан лекцияларда студенттерге кеб1рек насихатталатын казак совет эдебиетунщ кернекплер! ягни, жацаты- дай «тацдамалы» жазушылардьщ накты ем!рден шалгай, кошрме на- сихатка Ь1ртабан жакын туындылары 6 ip жагынан мез! де ететш. Ол жазушылардьщ жазуынша ехйрде 6 spi керемет. Шетелге барса баска елдщ жазушылары мен онер кайраткерлер1 булардыц алдында колга су куюга жарамайды. Пшрлерш курак ушып тындайды. Макулдай- ды. Апыр-ау, сонда буржуазнаяык эдебиет деп шетке кагылган ше- телдщ жазушыларыныц халы кандай мушкш деп ойлайтынбыз. Три­ буналыц терш бшмейтш тандаулыларымыздын Джек Лондон, Марк Твен, Эрнест Хэмингуэйдей шетелдщ сез зергерлершщ асханасын копарыстырып, оз шекпендерше ыцгайлап, 6 isre oip кайнауы iuiiH- деп дубара шыгармаларын усынып жургенш кайдан бшешк. Эйтсе де, жаналыкка куш тар студенттер алтынды кумнан ажырата б тетш . Аудиторияда устаздар niKipiH epiKci3 куптаса да, сыртка шыкканда студенттердщ 1зд егт ш де. талкыга салатыны да жасандылыктан ау- лак Берд1бек, Мукагалидай акын-жазушылар едк Б1з, студенггер кездесуге барган жазушылардын шшде Берд1бек Сокпакбаев агамыздан баска, ЦК-га ж упрш . eciK тоздырып, «еырж- т! -шындай, шынды -куд ай ургандай» эшрелеудщ аркасында комак- ты сыйлыктарды альш улгерген «даныщ пандар» торге жайтасыпты. Оцпме Берд1бек Сокпакбаевтьщ шыгармашылыьына ырелгенде ка- бактары каре жабъшып. мангаздана кдлды. 228

Шынын айтсак, эл] де олардын шпндеп бакай ecem i бымейтш жастар жанагы жасанды лауреаттардын кенщцершщ «шыркау бшк- те» жургешне танкалдык. Кездесу басталганда «социалиста реализмнщ шындыгьш» жа- зушылар жак ашпады. Ыздиган 6 ipeyi: «Студентгер пш рш айтсыы. Олар батыл гой» - деп «тапкырлык» керсеттг Айтуын студентгер айтар-ау... BipaK жанагы «классиктерщ» «ананьщ козш курт» - деп, оку орныца «буйрык» беретйп та гы бар. Берд1бек агамызга олардын эуеш таныс емес пе. «Сендерге 5opi6ip болса, маган одан эрЬ> - де- гендсй жайбаракат жымиып отыр. Уназджген жанылмасам Зейнол- ла Кабдолов агамыздын Kipicne co3i куткарды. Ол созш езше тэп сал- макпан, жайдары бастады: - Анау oip жылы Латвияныц жазушылары Казакстанга келдг Олардын екип сез бастаганда эркдйсымыз меш мактар деп кампиып отырганбыз. Ал, жанагы латыш жазушымыз: «Мы знаем великих казахских писателей Мухтара Оуезова, Берд1бека Сокпакбаева» — дегенде бэр1м1з тан калганбыз —дейдр жымиып. Уялган тек турмас дегендей. сол кезде шулатып алган атагымен «ат у р к т п » журген 6 ip сыншы: - «Бул ку Ригага барганда 6 ip латыш кызымен танысып едк Со- ныц кемеп тиген гой» - дейдп Жастар алдында айткан шшршщ тым ушкары екенш сезш т коймайды-ау сабазьщ. Одан кешн сез алган oip курстас каламгер1 «Сен кунделплцщ кызыл дэптер деп жазып- сыц. Ол кок дэптер ед1’ гой» —деп, керегендж танытты. Шыдамай K erri, бшем, кызылордалык кызба курстас досымыз Жолтай Элмешов буырканып сахнага шыкты: - Агалар! С1здер казак балалар эдебиетшщ классип BepaioeK С’окпакбаев агамыздын шыгармашылыгын тал кылап жатырсыздар. Bipan, женд! niKip ести алмадык. Bip агамыз латыш кызын айтса, oip агамыз жазушыньщ кунделЮ туралы кызыл дэптер, кок дэптер деп дэлелдеп жатыр. Керкем шыгармада кызыл. кок дэптердш кандай айырмашылыгы бар? Оны мен бптмеймш. Мен in бшетппм Бердь бек Сокпакбаев агамыз классик жазушы. Оны 6 opiM!3 суйш окимыз. BopiMi3 Берд!бек аганын «Мен1д атым - Кожа» повесш окып еетж, - деп сахнадан xycin к е т . Ыздыйып отырган одактын «аксакал, карасакалдары» ынгайсыз жагдайда калды-ау дейлпн, энпмелершщ ауанын сонынан Жолтай досымыздын шырше ауыстыра бастады. Сонда да, эр cemepi еселке алынагындай кипалып еойлсШп жарыктыктар. Бугаи не дере in. 229

Арата 6 ipa3 уакыт оалып, б!зге кездссуге жазушы Оралхан Бокеев келдт Шыгармашылык жумыска калай келгеш туралы энпмеледт Тракторшы болып журш, декретке кеткен эйелдщ орнына аудандык газетке корректорл ыкка зуп1р1мдеп орналасыпты. «Ленинппл жас» газстше ж!берген макалалары жарияланып турган. Кейш комакты бip материалы жарнялапбай. жастар газетше себебш 6 0 ейin деп кел- геи Оралхапды Шерхан Муртачаев жумыска шакырган гой. Коррек­ тор эйел баска жакка ауысатын болып, аудандык, газеттеп жумыстан эрец боеатканыа ай та кеде Оралхан агамыз: - Эркгчш д 03 жолы болуы керек. Eipeyaep есактен шыгып жат- са, мен тсрезедеи сеюремш. БсО кунделпот сан адам Kipin-шыгыл жаткад есж. Оган ешюм код!л белмейдт Ал, мен терезеден сеюр- сем керуге кемшде жуз адам жиналады. Маган анау кара бала унады. Откенде Серзйбек агамыздьщ шыгармашылык кеиднде аксакал, ка­ расакалымыз б1р-б1р!м1збен андысып отыр ганда, ана бала (Жолтай) шыкуы да, ток етерш айгып Tycin кеттт, —деп агынан жарылганы бар. Оралхан ол кезде жас жазушылардын катарында болатын. Жазушы атасынын таланты туралы агынан жарылайын лесе, тандаулылар но- менклалурасына K ip in алган аксакал, карасакалдардыц кэрше ушы- райтыиын бОш, унс]з калганын Жолтайдын nixipi аркылы битшр- renin туешдж. Шындыгында шыгармаларын балалар гана емес, букьт халык сушп окыган, «Менщ атым - Кожа» фильм! Францияньщ Канн кала- сында еткен халыкаралык байкауда топ жарган Берд1бек Сокпакбаев- тыд таланты туралы лэм-мим деп nixip айтпаган сол 6 ip уакытша ке- зецн!д «дадышпандарына» ренжуден баска амалымыз кайсы. Арада 40 жылдай отсе де, солардыд пендеш ш п кез алдымнан кедбеидеи кетер емес. Оклйшке карай Бекеннщ шыгармасын булайша какпа- кылдау б1зд1д студенттердщ алдында гана емес, арага жыддар салып кайталанып келедп Жазушы оз]де оз! кол салмаганын, бул icxiu ар- найы уйымдастырылганын Кадыр Мырзалиев агамыз кезшде жазды. Оган кпкхш дегендер унемз калды. Демек, б ip кштипан бар. Оркениепт елдер кайгаланбас таланттарына шад жуытпаган. Ауыр ауру халшде езш е мылтык удгысын багьггтаган улы жазушы Эрнест Хэмингуэйд] !здеп, олемнщ кодыраулары кумб1рлеп келедг Олай болса, 2014 жылы 90 жылдыгы аталып ©тшетш Казак бала­ лар эдебиетп-пд класс иri Берд1бек Сокпакбаевка багасын берет in кез келдг Аудадымызда Нарынкол селосында жазушыныд атындагы орт а мектеп бар. BipaK , мектептеп шагын зал га ордаласкан жазушыныд

e.uipi мен шыгар.чашылыгы туралы муражай елд1глм1зге сын.Улкен муражай жасайтын ксз келдк Екншлден, енер мен одебиет саласында Казахстан Республикасыныц Мемлекеттж Сыйлыгына лайыкты шы- гармалар саусакпен санарлык- Сол санаулылардыц шдндеп шоктыты бшп де Берд1бек Сокпакбасвтыц шытармалары. Оныд «Менщ атым - Кожа» шыгармасыпьщ непзш деп коркем филыш Франциянын Канн кал асы ндаты байкауда тон жарып, казак халкын элемге таньггты. Олай болса, колдснен кек атгылардыц кан- жыгасында кетш жургсн Мемлекеттж Сыйлыкты Берд1бек Сокпак- баевка киятын кез1мгз жегп. А т ы тын айтканда, халкы жогары бата­ ла йтын жазушы шыгармасы бул сыйлыкка ззру де емес. Детен.мсн, жазушышын суйепн халкы, ардагымыздын артында калган урпаты шындыктын салтанат куртанын коздер!мен кортеж лазым. К0Г1ЛД1Р K0K ГЕМ ЕД1 М а н га ла Мсщатаев турсыы Бугшде олендер! энте, жырлары халыктыд рухани мурасына ай- налган ]Мукагали Макатаев тур алы ел1\\дзге. алыс-жакьш шетелдерге таны мал улкенднкшпл! калам герл ер таранынан аз мадактау айтыл- ган жок. Олардын шднде акын турал ы агынан жарылып, шынайы суйю- пешшлжтерш oBipipin. тужырымды nixip айткан акын-жазушылар Эбдьздо Тэж1баев, Эбшмэжш Жумабаев, Музафар Эл1мбаев, Сабыр- хан Асанов, Еаббас Камышев, Туманбай Молдаталиев, Фариза Од- гарсьшова, ¥лыкбек Есдаулетов, Нуркасым Казыбековтердщ жэне «XanTaHipi кайдасын?» - деп акын агасынын гулгасын жырмсн сом- дата н кеше тана охпрден откен аркалы акын Еркш 1бтгановтыц орны ерекше. Сондай-ак, акын шыгармашылытын багалаушылардыц ншнде окырмандарта ездерш Муканныц акылшысы, кедеспдсд oipre жур- ген сырласы ретшде ретшде керсетюст сол аркылы ездерше бедел жинагысы келетпщер де аз емес. Bipre журтен замандастарынын, йплершщ мундай б1ржакты шшрлерш1д кайсысы дуры с, кайсысы бурые екенш кеше гана акынды корсе сырт айналып кашып. бупн жоктаушысына айналган авторлардыд ездер! бinер. Калан болганда да, озш жнырмасыншы тасырдыд акынымын деп санаган улы Му­ кадныд, Мукаталидыд болжамы элдекашан шындыкка айналды.

Жалпы Мукагали агамыз туралы Алматыда 1974 - 1979 жылы КазГу-де oipre окыган курстасгарымныц, замандасгарымнын кез- карасымен осы oip естел!кт1 жазу кептен кекешмде жур едт Ырак аудандык «Советы к шекара» газели щ, кейшнен аудандык партия комитетшдсп, аудандык эымджтеп uteri де, шел де жок карбалас жумыстан уакыт тауып, ой корыту, ол ойылды каз-калпында шашы- ратпай кагазга туо'ру киынньщ-киыны екен. Себебк аяк асты аудан- нан, облыс тарапынан итыгып калган шутыл талсырмалар 11iк! pii идi орта жолдан уз in кет in, ертедгс калды рады. Ол ергендер эне-мшемен жалгасып кете oepepi тагы бар... Ал, асыгыстыкпен oip кдйнауы ш пндеп ойды окырмандарга усы- на салу акын атына жасалган киянат. TinTi ойланып-толганып жазыл- ган осы естел1пм нш тасасында жылжып еткен жылдар умыттырган, курстастарым бглегш талай сырдыц тасада калганы кумэнс!з. Kefioip кемийн Tycin жаткан жактарым болса окырмандардан кеш ip1м сурай отырыл, аяулы акын ага гуралы естелш!ме оралайын. Сонымен 1974 жылы Монголиядагы 471-mi купил алацда эскери мш детцй орындап кайтканнан кешн. Кдзакстаннын эр киырынан жиналган курстастарыммен КазГУ-дщ журналистика факультетшде бшм тешзше бет бурдык. 9зара эипмеш эдебиет аланында айнала- сында тогысатын болашак журналистер 6ip-6ipii\\ii3fli кептен бшетш- дей тез лл табысып кетлк. Ой, niKip —ортак. Оркайсымыз ез елкелпз- ден шыккан бетке уетар агаларды мактан етем1з. Ocipece, Берд1бек Сокпакбаев, Му катал и Макатаев, сагат Эипмбаевтай сол кезде атта- ры дурыдеп турган таланттар елке сiиен келген 61зге курстастары- мыздын ыкыласы болек-тш. Арман куган, Keitiai аскак, 1здешмпаз студенттер кауымы гул ка- ладан корген жацалыктарын oip-oipiraeH багпсуте асыгатын. Сонын шйнде болашак журналистер мен л л эдебиетшшердщ «бупн мен Мукагалиды керд1м» деп, ерекше 6ip мактанышпен, куанышпен айт- канын жи! еститшб1з. Казак эдебиелндеп FaoHTMycipenOB бастаган «Могиканныц соц- гы туяктарынын» кез! Tipi кезшде, «социалистак реализмдп> шыгар- маларында «кемелтне кeлтipe» аркау eTin, мемлекетлк сыйлыкты ал- гандардьщ дэу!р! дуршдеп турган шакта, талантты жастардыц аузы- на алдымен Мукагали ппнелшне 6i3 жерлестер! кайран калатынбыз, apj куанатынбыз. Ойткенк шыгармаларыныц аукымы ауыл арасынан алыстай алмайтын жогарыдагы класс иктер узы нда - еин, кыскада - кегт жок, «коммунизмде oipriaae еейлейып» леи ласрыккан уранмен

Tiiii де, болмысы да жутыла бастаган халкынын болашагып ойлап жырымен ара тусш шырылдап журген Мукагалидын еслмш халыкка жагымсыз жагынан керсетуте барышынша тырысып жагты гой. Bi- рак канша шектеу койылса да сол кездщ озЫде-ак халык та, жастар да Мукагадидай алтындарын к,умпан ажырата бглдт «Калымтан ас- сац да, халыктаи аспак жок» деген накыл тсгш айтылмапты. Айтпакшы болган ойымызга одан api кешстж берсек, журналис­ тика факультетшщ жатакханасыныц студенттершщ кодыпда Мукагалидын колдан-колч a oiin. окыла-окыла мукдбасы тоза баста- ган «Дар ига журек». «Лккулар уйыктаганда», «Кдрлыгашым келдщ бе?». «Армысындлр достлр» жинактары журетш. Епр-бч'ршен латай калап сурап алып окитын. Му кагал идыц ауырганын. кай емханада жатканын да б1рде атыраулык, б1рде аркалык, б!рдс шыгыс казакс- тандык курстастарымыздан б1лем1з. «Мукагали жазылып шыгьшты. Ждзушылар Одагьшда жур екен», - деген кезайым хабарды жетю- зетш де солар. Ваксак, Мукагалиды студенттер гана емес, алды ек1-уш ютабын шыгарып улгерген Аскар Сулейменов, Марат Кдбанбаевтай белгш прозашылар, Сабырхан Асанов, Жараскан Обд1рэшов, Иранбек Оразбаевтай жас акыядар да nip тутады екен. BipAe жатакханага кездесуге келген акын Жараскан Обд1рэшов 1968 жылы «ЛенинШ2Л жас» газетной гимаратынын касында тур- ганда кешеде элденеге т у н е р т етш бара жаткан Мукагалиды керш, касына баруга жасканганын айтты. Содан Жараскан «Акын Kerin ба- рады кешеменен, Екпййнен oip дауыл есед5 ерен. Жапарында найза- гай семсер сinтеп, Кеудесшде кара булт кешедч елец. Шабыт тунба ашылмай аетанасыз, Тунередк тунерсе жасканасыз»-деп басталатын «Акын кетт барады кешеменен» атты Мукагалига арналган елецin газегке апарса, ол газеп ул ы акыннын агына гайбат айтыл, жария- ламай кояды. Кешн шыккан «Найзагайлы жаз» жыр жинагына осы елешн енгпзгенде де тузепштер «Мукагалига» деген арнау созш алып тастайды. Мундай киянатка Мукагалиды Кддзылкумына алып барган Сабыр­ хан Асанов акын да кездеседк Баспадагы, газеттеп енердш атьш жа- мылып журген бейшаралар Мукагалидын Сабырханга арнаган «Кы~ зылкумда 131м]'з калар ма екен, Ьдеген жан бчздерд] табар ма екен. Кдлса калсын арт жакка карамай-ак, Кел екеум1з кезешк жалацаяк.» деп басталатын жыр жолдарьш жарыкка шыгармай эурелейдг М.ун- дай «данышпандарга» екпелеудщ одi де бекер. Кытайдын гуламасы

Конфуций айткандай оларды ек! рет сынаудын osi артык,. Bopioip ту- зелмейдь Акынмен олед аркылы хат алы скан Иран бек Оразбаев та езш ш бул жырын алгаш рет студенттер арасында окыды. Элденеге буырканып, ренжш бара жаткан Мукагалиды KOpin. жа- нына баруга батлаган сез1мд! талайымыз бастан кешпк. Б!рде еекл Уюмет ужнщ алдындагы саябакта келе жатсам, алдымнан ош ©рт сещцргендей ту н ер т, ренжйен Мукагал и агам кездесть вл д ет м д ! cerin. орысшалал «Мавр был, теперь Мавра пег» дел колын статен ашуланып келедь Алдынан кездескен орые кел1ншек лен ж]птке: - Вы знаете Мавра? - дедь - Нет, дел eKeyi ьщгайсызданып, epiKci3 жымиганда, «Мавр был. теперь Мавр нет» —ашуланып журе бердь Шындыгын айтканда М а­ кана сыпайы гана жауап берген сол орые ж К т мен келшшепнщ юршжЫз-жауабы маган унады. Олар Мукацмен кыска кунде кы- рык рет кыркысып журген оспадарлардыд м!нез1н керсеткен жок кой. Карсы келе жаткан екеум1здщ кез1м1з туше in калды. Мешн т!ке караганым эсер етп ме, сэл сабасына тускендей болып жанымнан ©те бердь «Кекешм лык erin келе калган «Ага, неге мундай куйге гусышздщ» айналасындагы сурагым да айтылмай калды. Айтылма- ганы дадурыс болган шыгар. Жазушылар Одагындагы пендешшкке кунде жаны кушп журген акынньщ эл! оды мен солын танымай жур­ ген КазГу-дщ ара-тура болып туратын ©зге улттармен кактыгыс гын ортасынан табылатын тентепнщ арасында кандай энпме болсын? Бэлюм, ренжюш те калар ма ед!к... Ал ол неге ренжцп? Адамнын, ец- бепн канаган буржуазиялык когамды сынап, болашаккажол сштеген Маркс пен Энгельс туралы жазган «Мавр» туындысын элдеюмдер сынады ма екен? Элде енерде колына су куюга жарамайтындар, 6 i- реулердщ айдап салуымен niare урген кандендей шаужайына жар- масгы ма, юм бшсш? Арада 35 жыл отсе де, акынныц сол б ip буырканган сэт! эл1 кунге дей!н кез алдымда тур. «Неге сойлеспед!м» —деп ез1мд1 кшэлаган кездер1м де аз емес. Стипендия альт, студенттер айткандай. «калтага карга сангырганда» Муканды сыйлап, сырлассак деп бэр1м1з ойлай- тынбыз. Ондай «бакытты шагымызда» акь!нды кездесыре алмаймыз. Ягни, стипендиянын. «буы» таркаганда, «Есж» конак уйшщ алдынан жи*кездесетщ Муканды калтамыз калынд аганда шаммен 1здеп та ба алмайтынбыз. Bspi керегар дунне гой. Бул да табигатгыц зандылыгы болса керек. 254

6 pi жерлес» болт л сои,, «ойтеузр oip кездееем(з» дел еллш/п жу- бататынбыз. EipaK, гумырдьщ кдмшынын сабындай кыска екенпк Мукагалидын кдс-кагым мезплден кейш бакидыкка бег буратынын, жастыктыц «ел кыдырган есер шагында» кдйсымыз ангарыппыз. Бэлшм ом ip осындай кездейсок. тосын кубылы стары мен кымбат шыгар. Уакыт бэрше торелп. Лдиык акыннын жырларына гана емес, ол жайлы естелжтерте тоскауыл коюга тырыскал жолбикелер ештене де уткан жок. Олар Муканды шеттетсе, халы к оларды тасада калды- рып, Му кагал иларын оздср1 тауып алды. Жол то сапа л «дарындар- га» кезшде Мука»дли Рай ымое к Сейгметов плсже: «Vранды жырлар кобейш, кыранды жырлар азайып тур гой» дел, бага берттг Ьудан артык, баламаны тауып айт>' да киын. Бупнде бэрше «уакыт кшэло> деп. оз пенденплжтерш жуып-шая- тындар да жетш артылады. Жарайды, содай-ак д ей т . Эйтсе де сол пенделердщ уаыкттын ыгына багыныгк шенш алып, шекпенш жамы- лып, езгешн бакшасына тас лактырмай-ак гумыр кел»у1не кш кедерп жасапты? Дегенмен, мундай кемшглжтен арылуымыз киын-ay. Ойткенн кезшде улы Абай бабамызды жабылып жур1п сабаган, Мухтар Оуе- зовтщ «Килы заманына» « ry p i жат, ущ бетен, 6 eTi Tepic адам» деп алгысез жазып, улы жазушыга ом ip боны кутын салган, Лениндж сыйлыкка усынылган 1лияс Есенберлигнн гайбаттап Мэскеуте кап- кап арыз ж 1берген пенделерь\\йз KQ3ip мындап саналады. Соида KiMHin кесегес» когердй Сол кездеп «Казактар «1лияс Есен- берлиннщ сонынан Мэскеуге 6ip вагон арыз ж1берсе, грузиндер Нодар Думбадзеш Лениндж сыйлыкка етк!зу ушш Мэскеуге oip ва­ гон роза гулш ж!бердЬ> - деген эзш соз де ащы шындык едк Дангаза ураннын сонынан кетт. элдеюмшн сойьшын соккан кь/зылодсш- тердщ KecipiHen езге халыктын оюлдерше кулю болдык. Ондай со- ракылыктарды бупнп жолбикелердщ де тусше коюы киын. Мундай шеттетуд1 Мукагали да кен-молынан басынан егкердн Белплг каламгер Эбншэжж Жумабаев айткандай: «Иэ, (луде oip кез- Aepi кеудесше нан nicin, асып-тасыл кеткен тоцмойын топастардын нагыз тулпар-сункарларды соккыга жьшып. топшысын кайырган кез- дер) де болган. EipaK сондай коргенс]ЗД|'кт]'н б»'здщ бш'м/п - бггмкл заманымызда кайталанганы екп-шшС кудайдын 03i эуелдеп-ак агы- иан жарылкап акын erin жараткан адамды коддан кемс!тем дсудin 03i Пел 1СШШК.»

Тушндр тагылымы мол лшр. Мука галиды партиядан, жазушылар Одагьшан шыгаруга кулшына шршкендер кезшде <4б1зд1н дегешм1з болды» деп, бip масайраган шыгар-ак. Орине мундай шеттетуден акынньщ жануясы зардап шектт Кдржылык жагынан кь1сылды. ©Mipae мундай киьшдыктар эрюмшн басында болады. ©йтксгп ол - сыры да, сыны да квп ом1р. Ал, внерде таланттардын жолына жасан- ды тосдауыл койып, себептз аяк,тан шалу есшздердш ici. Иэ, кещлшде Kip6 ini жок, бар гумырын «Абай жаккан oip сэуле сонбесш» деп казактьщ касиетп елецше арнаган акын елжтеуин- лердщ пендешшгше, ойларыпыц саяздыгына, елйрден алшактыгына кынжылмай кайтсын. 0 м1рден зуындайтын кдсиегп енерге уш кай- наса сорпасы косылмайтын койыртпакты сураныспен жазып журген- дердщ MSCTeKiepi бэйгеден келш, тулларлардын жолын осы заман- нын, «Батыраш, К,отыраштарынын» Kecin жатуы да рухани жутандык кой. Акын б!рсарынды сурлеуден бойын аулак салды. Жогалып бара жаткан ак кимешектермен, елпрден етш жаткан «6 ip буйымы 6 ip уйге мура болар» карттармен 6 ipre улты.чыздын кайталанбас салт-дэс- турщщ келешеп де бульщгыр екенш жаны куйе сезшт, егше, теби рене жырлады. Сонау сурапыл согыс жылдардын тылдагы селк!лде­ ген карггар мен арды ойлаган аналарга, кыз-келшшектерге, буганасы катпаган балаларга салган зобалацын Мукагалидай жырлаган акын кемде-кем. Сондыктан да бастан кешкен киындыктарды тасада калдыры п. OMipre уш кайнаса да сорпасы косылмайтын соцреализмнщ «отка салса куймейтш, суга салса батпайтын «жаладгес батырларынан» кешпкер жасап, бэйге алып жургендердщ Мукагалига ©mire карай- тындай жеш бар. Себебг, ектем жуйешн кдтац бакылауы мен талабы- на карамастан халык «калаулылардыц» шыгармаларын тетке ысы- рып, Мукагалимен сырласып, мундасты. Эйтсе де кызганыштьщ кызыл отын урлен, аруакты акынта колы- нан келген кысастытын аямаганпенделердщтоскауылын 1976 жыгы 27 наурыздагы акын казасы тас талкан еттт Сол куш деуАйздщ мош мынада.Мукагалидыд денсаулыгы, ауырып жатканы туралы баспа- лар тарапынан осы кунге дейш б(рде-б1р дерек жарияланган жок. Осы орайда белгтгп орыс жазушысы Константин Паустовскийдш Александр Куприннщ прозасы туралы естелшшщ темендеп жолда- рынан уз1щи ретшде келМре кетеем, окырмандар ymiH артык бол мае деп ойлаимын. Паустовский 1921 жылы Одессаныц кегикi газет- 236

mephtde жаршишнгап Арон Голъдштеиипщ язи и, «Гиморинустагы» «Музыкант Сашкиныу» сейм/ туралы хабарды оцып тацщжшын жаза келе: «CijOni угымымызди ом ip мен онер еищашап осытшиыц- ты Kipiee сомОтмайтыны себепmi бугаи илany циып eoi, Сошпсек, озЫ'в \\iuiu коптеп oepi ацызга, эОсбы цаНармапга ай- налгаи музыкант Сашка цысты)( цыраулы муздагы шымцаган Одес- сида озынзбен катар ом ip сур mini ос. Одессаиыц цапдагы dip ecni j inni// мапсарОасында m in пи. Музыкант Сашкиныц жаназасъпш, Одессаиыц порттары мен шет аимазы тугел лат альт ты. Ьул жаназа Куприн мрнмеспнц соц- зы myuini mapixoi болоы.» Эрине, Мукагали элемшн барлык порттарынан келген матростар- га, жолаушыларга, алып калага танымал Сашка музыканттай кейт- кер емес. Bip халыктыц улы акыны. Б1рак, Куприннщ кешпкер! мен Мукагалидын олпрден откеш туралы газет хабарламасынын, одан кешнп жерлеу рэамдершщ 6 ip-6 ipiHe уксаетыгына кайран калмаска лажыныз жок. ©йткеш, Мукагали ом1рден еткен кештеп «Вечерняя Алматы» газетшщ 27 наурыздагы санынын содгы парагынын аягын- да жарияланган; «Бел riai казак акыны Му кагал и Ма Катаев кайтыс болды. Ь^оштасу ертен сагат 10-00-де Кдзакстан Ж азушылар Одагында болады» —деген кысдаша орысша хабарла.ма буюл Алматы даласын- дагы кандаетарымызды, acipece жаетарды дур сш кш дрдг Бэлюм б.ул улы жазушы Куприн мен улы акын Мукагалидын енердел сай­ кеcxiгi болар. Мезгикдз казаны ешюм де племейдт Эйтсе де Мукагалидын ор- нында баска каламдасынын казась[ туралы хабар басылган жагдайда жаналыкка куштар кала тургындары тарапьшан катардагы жайдай, мэн бершер ме ед! деп ойлаймын осы кунге дейш. Opi акын казасы туралы алгаш рет хабар берген сол кездеп «Вечерняя Алматы» га- зеы'нщ ужымын алгыспен еске аламын. Тек ек1казанын айырмашылыгы: «Гамбринус» кешпкершщeaiMi Куприн энпместнщ содгы туйнп болса, Мукагалидын казасы оныд елмейтш мэнплж жырларынын жолбикелердш кедерплерш талкан- дап, халкымен мзцпге табыскан шакгарынын накты басгамасын. Сол куньак Жазушылар Одагындагы кейб!р кунш дж пенделер, жа­ зушы Бексултан Ыужекеев айткандай, «М укагалита карсы болу халы кты ц онерше, х ал ы к ты ц озше карсы ш абу» екешн айкын ангарды. 237

Акынныд мезгшсзз казасына кабыргалары кайыскдн кепшиик ертемен топ-топ болып Жазушылар Ода гы на агылды. Олардын ара- сында «коштасуга барсаддар жатахканадап шыгарыласындар неме- се стипендиядан айырыласыцдар»-деген декадный коркытуына ка- рамастан сабакты тастап барган студенттер каншама! Сол студент- тердщб1реу1 оз1м 1з. Кешке орталык ютапханадан келсем журфактыц 5-uri жагахкана- сынын алдында колына «Вечерняя Алма-ата» газетшш сонгы самые устаган кызылордалык жас акын, досым Шэкизада Эбджер1мов жы- лап журекен. М еж ко pin: «агаи кайтыс болыпты» деп кушакта й алды. Г'азеттщ содгы бетш деп акын казасы туралы хабарды к о р с е т . Бул хабар сол жердеп КазГУ-дщ барлык жатаканасына тарап ул гер ттт Университеттеп б1рльжарым декандар гаралынан коштасуга барсандар аямаймыз сарынында кокан-локы ла корсетшген сиякты. «Партиялык саясатка карсысын ба?»-леп талантты студенттердщ со- нына шам алып тусетш сондай декандардын б1ркатары жедтоксан окигасынан кешн жастарды жакгаушы, зардап шегуцл болып акта- лып жатты. Студенттер, эЫреее журналистер мен тш эдебиетшгпер акынмен коштасуга баратындарын б1рауыздан айтты. Солай болды да. Б1р гана Казгу емес Алматыдагы жогаргы оку орныньщ студен- Tepi, жумысшы казак жастарыныд кепш ийп акынды содгы сапарга шыгарып салуга Жазушылар одагына келдт Б1здер КазГу калашыгындагы нарынколдык 5-6 жерлес студент­ тер венок пен гул шоктарына каржы жинадык. Бул жумыска маган шымкенгпк курстас досым, екпрден ерте откен талашты спорт жур­ налHci Кынабай Арал баев кемектесш, Ташкент дангылынын бойын- дагы арнайы орынга бардык. Венокт1 шугыл дайындатуга ею есе акы телеу керек екен. Оган да келютж. Таксилетш журт «Акын Му ка­ тали Макатаевка жерлес студенттершен» - деп жазылган венокты. гул шоктарын сагат 10-00-де Жазушылар одагына жетюзт улгердж. Жасырып кереп не, бэрь\\нзд! Одактагы кейб'феулердщ ыклалымен акын казасына дурыс мэн бергпмей ме деген ой мазалаган. Кеши ест1ген!м1здей Эбдшдэ Тэж1баев, Нургиса Тшендиев, Туманбай Мол- дагалиев сиякты агалардын, ыкпалымен арнайы комиссия курылып, акынды содгы сапарга шыгарып салуга жете мэн берпнптк Жазушы­ лар одагындагы кен залга орналастырылган акын м эитн щ басына кезекпен курметп карауылга турып, акыргы парызы.мызды орында- дык. Бакилык кеш iне багыттузегеи Мукад бол са сэл мызгып кегкен- дей эсер калдырды. Koai жу.мылган жуз1. суеты даойлы.

Сонымеп 1976 жылгы коктемнщ кар аралае лайс-ан батпагында каралы жиын бугшде казактын жакрылары мен жайсандары жаткан Ксцсайдагы зиратка батыт тузедт Акын-жазушылардьщ зззбегшщ алдында колына Мукацнын улкейт!лгсн портрепн устаган шыгыс казакстандыкжас жазушы Марат Кдбанбаев журдт Баска «атактыла­ ры» устаеа, тугырым томепдеп кала ма деп «сескешен» болар. Амал канша. Мукатал и Макатаев, Аскар Сулейменов туралы M’ipiciime даттап, олгенлен сон мактап» а л ы естелж жазган Марат бауырымыз да шындык уш!н шырылдап жур1п жумысынан Gipnemc рет айрылыпты. Ол да окпрдсн ерте еттн Опердщ жолы ауыр, шын- дыктын жолы шыргалад скенш Марат Кдбанбаевтын казаеы гагы да oip уктырып кеткендей. Себебы пендешшктен арыла алмай келем1з. Кецсайга акынды жерлеуге келген карапайым халык, жастар мен студентгер Мукагалидын таланты» коре алмаушылардын кызганып, кезшде лайыкты багаламаганьш ашык эчп.мелел гурды. Tinri, Кдра- едздан келген туысы ма, oip улкеп азамат: «Арыстаным-ай, булардьщ (акын-жазушылардьщ дегеш) шпндеп мыктысы сен едщ гой. Кула- дын гой, кулатты гой сеш»-деп. дауыстап жоктады. Элденете елеидеи турган Эбдшдэ Тэж1баев ауылдан келген ек! щалдьщ «акпен. казакша жердейм1з» деген сезже ал кеп ашулансын. —Кдйсьщ-ей, ол казакша жерлейм1з деген? Онда шатактарьщ бол- маеын] Ол сендердщ емес укзметтщ адамы. Мына батпакка илеп- илеп, тастап кетпекс!ндер ме?-деп дауыс кетергенде жацагы ею шал унЫз бурыльш Kerri. Енд1 кайтеш ол кариялар? Бакилыкка кеткен жакындарына жаназа шыгарса, акпен аурлап жер койнына берсе «ескшжтщ калдыгы» деп, кугынга салаты» кез ед1 гой ол заман. Шымбайга тиетш артык сез айтпаса да, 6 ip пэлеге калмайык деп унелз калган болар. Кеп узамай Эбдшдэ акын да клтееш укты 6;лем, Туманбамды ша- Кырып алып: - Кдтты айтып койдым гой дейшн. Барып кeшipiм сурашы. MapKyjM мына батпакта табытта калып бара жатса, те секте калып бара жаткандай кещлщ жайланады екен, - дедг Сол табыгты» oip шегшен аркаимен устал. Кынабай Аралбаев екеукйз акынды жер койнына бергегтпз aai кунге дешн коз алдымда. Сейтш. «Жаса сен мэнп. жаса сен мэнп жарык кун, Габьггпын, гпбы гпын. табытпын» деп. Мопарттыц реквием!» жырга коскан ха- лыктьщ аяулы акынынын мурдес! коктемнщ лайсан шагында табыт- fieii жер койнына берыдт

Сол каралы жиында TeSipeuin, агынан жарылып, кезше жас алып сойлегеи вбдшдэ Тэжлбаевтыц: «Мен ол бала алкаш келгенде кызы- ка, кызгана каракал ед!м. Кызыкканым да дурью болган екен, ол казак поэзиясыныц кеп ндеп жулдызы болды. Кызканканым да дурыс екен. ол олйрге менен кеш келш, ерте Kerri. Б!рак мше озып кегп»„-дел. абыз акыннын акиык акын iiiicine берген эдш багасын да тузепштер газетке жарияламады. Акыннын талантын кызканган «бол макан Пушкиндер мен тол ма­ кан Толстойлар Обекецнщ жокарыдакы созш «умытый» кетсе керек, Алайда казы уакыт бэрш ез ориьша койды. Якни, «содреализмге», «кемедгер кесемдерге» сураныспен жагганды, магынасыз мактау шыкармалар мен жырлар жазкан алаекпелер уакытгын шацына кемшш калды. Рухани mici Райымбек Сейыметов айткандай: «Му- какали арамыздан кеткел1 нешеме жыл болды. Осы аралыкта ол бой емес, ой жетлестей бижтедк оныц жырлары колдан колка тимейтш касиетп кггаптарка айналды. Жыркумар кауым кыранындай кастер- ледт Оны акын катарына коскысы келмейтш пысыктардыд ез1 пы- сып Kerri». Бугшп урандаушы таланттардын. да солардын кебш Knepi дэлелдеуд! кажет етпейтш акикат. Жалкы 1здеген акын бакытты. «Ен б ip iнип бакытым халкым ме- нщ» дел жырлакан акиык акын Мукакали Макатаевтьщ бакыты да халкында. Оны да акынга деген халкьшын шекс\\з, пейин керсетуде. ©нерде шекара жок. Казак акындары мен жазушыларынын шы- кармалары алдымен орыс тип аркь1лы аударылып, элемдж аренака жол алып келедт Алайда осы аударма жакьшын аксап жатканы бу- рыннан белгии. ¥ л ы Абайдыд, дауылпаз Кдсымнын жырлары, бас­ ка да таланттарымыздын шыкармалары орыс окырмандарына ез мэшнде жетпедк Себебк ол аудармаларда уакыт агымына байланью- ты орынды орынсыз орыстыц «о»-дан басталатын ектндк уранды сездер1 коп колданылды. Аудармада ондай екпшдердш магынасыз пайдалануын ескертудщ орнына ез 1нйм1зден колпаштаушылардыц жeтiп-apтылкaны да купил емес. Ойткеш, «о» деп peTi келсе аркадан какып мактаудан, мадактаудан алдыка жан салмайтын э д е т л з бар кой. Ал, Мукакалидыц жырлары букш екпрш Шыгыс эдебиетш зерт- тел бшуге, аударып насихаттаука арнакан мэдениегп. бипмдк инабат- ты жандар М.Кургаыцев. Ю.Александров аркылы орыс тшшде epKiы сейлеп. орыс окырмандарына буклеci3 ж егп . Бул да батыс, шыгыс классиктерш жетгк оттепн Мукагалидьщ бакыты болса керек. 240

Облыс зю\\н Серж Умбетовтыц басшылыгымен Мукатали Мака­ та евтыц 80 жылдык мерейтойына дайындык жумыстары басталып кегк Ол мсрсйгойдын да жотары дэрежеде уйымдастырыларына кумэшм1з жок. Жазылар естелжтер нешелетен, Корсрхпз оныд бэрш пешенеден. Ойтеулр бшетнпм oipaKHopce, 0 шед1 елеа немесе кешед! елец, - дсп, озi жырлагалдай, акиык акын жырлары бугшде тэуелОз слн\\нз- беп oipre болашакда кошш барады. Ол коштщ тумыры да мзнгшк. Облыстьщ «Жетicyг газет}, 28 тсшыз, 2010 жыл. КАПАБЛАНКА МАЗАРЫНДА немесе Ерк'т Штанов туралы эссе Нарынкол аудандык «Советик шекара» газетшде oipre жумыс ат- карган каламдас эрттес. енерде —рухани устаз, op6 ip corn кадамьша куанып, жанашыр болтан, жара жазылтан жырларын алдыма жайып салым, букггес1з шабыттана окитын, Еркш збтганов агам жакында тусзмс KipinTi. Устшде коцыр плащьз, басында кал паты бар екен. На­ баты туюлт «Сен матан кеды белмей кеттщ» —дейдт ретк у т кал- пында. «Ага уйге журЫз» десем, «жок, бармаймын» - деп ашулан- ды. Кисынын тауып акталгандай болдым. BipaK сеззмд! тыцдамады, кабагы ашылмады.Тадты алатеулмде оянып, тынымсыз мемлекеттж кызмет пен мазасыз прш пдк санамнан 6 ip сэт те болса тасада кал- дыртан сырлас, сыйлас акын ага туралы ауыр ойда калдым. Есзме Габриель Гареме Маркестщ «Мен бтетш Хэмингуэй» атты естел1п оралды. Ой да жуйелендГау акыры. Еркш акынды су жага- лал балыктын сорпасын бзрге никен, талай-талай аудандык. облыс- тык дуб1рЛ1 шахмат жарыстарында oip-oipi.Mi3re жанкуйер болтан мен бишегенде Ом бшед!?.. Маркес естелплнде: «Bip заманда жазудыд жолына тускен куннен бастап. каЫрет пен лэззэттыд кос-кабат тунгиытына кумп бересщ де кетесщ, сдан тек ажал тана азат кылады. Онын ашкан 6 ip заны бар: - од бутп-iri жумысынды ертед гадертец неден басташъшынды айкьш oij гедде тана токтат» —десен \\>минт\\лйдш кадау-кадау ойлары бар. 24)

Осы естел]1сп кайталап окыдым. Оки отырып. аркалы акын Еркш Штанов ержЫз eciivie оралды. Еркш Шианов та бупнп бастаган жу- мысын тадертен кай жердей токтататынын бшгенде гана токтататын акындар санатынан едг Eip гана мысал. Жумыстан кештетш орал кап Еркш агамызды уйде Алтынкул жецгемпдщ жайылтан мерекелж дас- тарханы карсы алады. Тагамдардьщ пншде женге\\пз шектеу коятын отты су да молд1реп аур. Лн-тан калган Ерекец «бул netiiH курметше» деп сурамай ма. «Екеум1здщ шанырак курганымызга 25 жыл болыл- гы. Сенin ойьща да Kipin шыкпайды» - деген, женгелшдщ р е ш и т назынан кеййн eci юртен Ерекек «Жок, болмайды. «Мынал арынды жиып кой. Ойымды б тр м ей ештеце шшеймш» - деп, жазу столы на бет алады. Сол туги «Этт! дэурен кешлге нур шам жагып, Жайлау ед! жанымыз oip самтадык. Кузгд етю зт жатырмьгз-куйбен ырлж, кыс та келш калыпты-ау бурсец кагып»-деп, ем!рд1н. кунгеш мен келец- кесш шалкар шабытпен жетшген Еркш Штановтыд «Сырласайык, бэйбше!» атты поэмасы жазылып, акын жецгелпздщ мерекелж дас- тарханынан келеО куннщ ертенпл панде дэм таткан гой. Баска жыр, толгаулары да акынга тэн кен. тыныспен кауырт opi ма- гы налы жазылды. Берд1бек Сокпакбаев пен Мукагали Макатаев бас- таган аудан акындарынын oariKepi атанган Эл нур Мешроеков Еркш Шггановтыц душм журт, жал пак елд1 елец етюзген «Крйшылар» поэ­ масыи 7 кунде, Мукагали туралы «Хантэндр! кайдасын,?» атты эйгий шыгармасын 23 кунде жазып бткенш газетте жазган болатын. Бул eKi шыгарма да сол кездеп соцреализмд! же'птзелш деп шындыктан алшак дуниеш тыраштанып, сол ушш шеи алып шекпен жамылган «калаулылардьщ» б!ржакты сарынынан кеш шгер] корнем дуниелер. Еркш 1бЕанов акынга I960 жылдары КСРО делегациясынын ку- рамында Кубага барган сапары катгы эсер еткенш байкаймыз. Ол сапарда балыкшы акьш XX гасырдын улы жазушысы Эрнест Хемин­ гуэйд1н «Шал мен тендз» повесшде айтылатын Гавананын тубшдеп Кохиморда болып, 200-ден астам семсер балыктарды Судан шыгарган атакты жазушыныц пайдаланган заттарын керш, эсерлендг Тал ай аулаушыларды шалт булкынган кимылымен аяк-колсыз калдырган семсер балыкты Судан шыгару киынньщ киыны екенш кешн жазу- шыньщ кызыньщ естелшнен окыдык.¥лы жазушьшар оньщ iuiirrae Хемингуэй туралы жи! энпмеъйз туше кенде Брекен оны таи oip та­ ны сындай ocepai де ©зше тэн карапайымдылыгымен баяндап отыру- шы едг «Жырыньщ келмей киюы, Тянь-Шанымнын диюы, Еркнпм Кайда жур екен?» —деп, Мукагали агасы багалагандай Еркш loi га- 242

новтыд тулгасы да улы жазушы Хэмингуэйдей ipi ед! гой. Сол ipuiiri болар ромды к.ырлы стаканмен тамагына тодкере салганда, кубалык- тар тад калыпты... Екшшщен, Ерклн 1бгганов Куба сапарында 03i жаксы коретш улы шахматшы, шахматтан элем чемпионы Капабланканыд мазарынды болды. Болып капа койган жок, Капабланка мазары турал ы магына- сы терец жыр жазды. Кейде жаетыгынын алые калган жаймашуак базарын адсап, куба эссрлершен Teoipenin кеткен Еркш агамыз «Ка­ пабланка мазарын» жагка согагын. Олен оку мэнер! мен сункардай садкылдаган дауысы шебердщ колынан шык.кад буйымдай капысыз киысып жататып: Т1р1с1нде аскактап кокке Tipey болгандар, Алтынменен апталып дуниеш шолгандар, Аргы атадан алпауыт шолжандагад шонжарлар. Бэр! жатыр осынау, олжасы мол корганда. Байтакжерге ие боп, сузш шжеи тудык'гы, Кесепаггы жетектеп, xecip ыщген улыкты, Ажал экеп аядай тас каб!рге тыгыпты, Атак-дадкы сонымед таусылыпты, тыныпты. ...Жэне уетшен ешкашан туспейтугын бума гул, Ешкашанда есюрмее жатыр мунда oip Ka6 ip, Шахмаггын кудайы-Капабланка weKeni, Дацкы ушш халкыныд дана болып тугад _ул. Отан деп соккан журегш ар-намыстыд туы гып, Достарына от болган. душпанына суынып... Жатыр б!рге мазарда мраморлы мурдел ер, Tipicinfle табыспас —Зулымдык пен улы лы к Жыр жолдарын тындай отырып, «Tipicinae табыспас - Зулымдык пен улылыкты oip мазарга сыйгызыл жтберген каза мен отпелi ем ip туралы туралы epiKCJ3 ойланасыз, Денешзден кумы река жупрш от- кендей куй кешеЫз. Акынныд бейнел1 тедеулерппд oopi де ем!рд1д шындыгы емес пе! 1960-шы жылдары 30-дан жада аскан шагында оеындай кесек ойлар айткан Еркш Шдановтыд поэзияда кунделжт! куйш т^рлжгщ асханасынан аса алмаган катарлаетарынан бэс! жога- ры улкед акын екенш мойыддамаска амал-айладыз кайсы? Бас-аягы бес шумактан куралатын «Капабланка мазарында» атты акын еледшде дршЫкте елмейтшдей KepiHin, кыска кунде кы- рык пышак болып жагаласып журетш жумыр басты пенденщ ecyi мен ©myi. шарыктауы мен кулдырауы алдамшы кас-кагым гана еэг 243

екенш быд1ретш кдншама терен, ойлар жатыр. Байкайсыз ба элемшн эр тупк1р1нен келген курметп конактар мен арнайы келген кеппшпк жалганды жалш гынан баскандардын зиратына емес, Капабланка ма- зарынатэу етш, гул шоктарын кояды. Осы тужырымнан-ак адамдар- дьщ каргысьш емес, алгысын алсак деп ой туйе бер!шз. Кдргыстан бакилыкка аттаньш кутылсадыз да. туыстарыцыздын, урпагьщыз- дьщ аттарына м энп куйе болып жагылып калатынын умытпацыздар, бутшп жалганды жалпагынан баскам алпауыттар. Ол куйемi атак та байлык та emipe алмайтыны е\\пр акикаты. 0 лец о.мзрден туындайды. К!дппешлджт1 - ыспнктен, адам- гершшкп - пендешппктен жогары койган аркалы акынньщ мш езь нен ipiain пен табандылык эркашан байкалып туратын. Одетте, ел арасына атагы жайылып, кептщ ыкыласына беленген Еркшдей адындардыд шуде 6 ipeyi болмаеа, лендешипктщ торына шырмалып усакталып кетедг Бзршпццен, олар езше жайлы жагдай жасауын сурап. басшылык- тын алдын босатпайды. Екшппден, ед арасына шыкканда журтен жершен «жылу» жинап журедг Ушщппден, ыкпалы бар дегендерд1 жагалап, оларга «бэленше деген ппщз гой» деп. кунше кырык рет хабарласып. басына —жастык, белше керпе болуга дайын. Тертпшп- ден, баспаны жагалап, жыл сайын шедгеО мен rneoi араласкан ютап- тарын шыгарып, ©здерш каптап кеткен сыйлыктарга усынуга куштар ондайлар. Сыйлык алмай калса «жолымды кест!» деп, мардымсыз шыгармасын умзткерлер катарынан алып тастаган ары да, жаны да таза комиссия мушелершщ сонына шырак алып TyceTiHi тагы бар. Оны каралап, гайбаттап кузырлы орындарга арыз жазады. Сонда сол пендещз «менщ шыгармамды халык калай кабылдайды» деп 6 ip сэтке ойланып та кермейдьау. Кдлай да, арзанкол атакка кол жетюзу ушж жап-жагына топырак шашып, талай К1рш1кс\\з жаннын жуйкесш тауысады. Атак пен сыйлыктан бак 1здегендер Ерюн акыннын «Капабланка мазарында» еленднде айтылган шындыктьщ сыры на 6 ip унппп керд1 ме екен? Эй кайдам...Кдсым мен Мукагалидьщ. Толеген Айберге- новтын жагасына жармасып. тобыктан шалгандарды халык умыт- калы кашан. Атакты калай тез алса, аттары да солай тез у.мытылды K©6 iHiH. Т ш ент ж у р т апган атак пен арзан бактъщ жалган дуниемеи 6 ipre жуылып-шайылып кететппн кобзе i туешбей-ак е\\прден e n i жарыктыктар. Бупнде ©нердщ атын жамылып 6 ip-oipiniH жагасынан алый жургемдердщ саны бурынгыларды oipneme есе жолга тастам 244

кетт!. Мундай дацгазалыктын халыктын рухани ой-epicme, acipece ecin келе жаткан жас урпакка зор рухани апат экелетшш гусшетш кез жеткен сияк;ты. Аркады акын Еркш Шгганов apoip жазылган жырыныц халыктын зердесщде болатынын ешкашан да естен шыгарган емес. Сондык- таи да жазу столына елге не усынатынын бш п, ойлары н жинактап барып отырды. Kacnerri онердщ шынайы охпрден зуындайтынын жаи-журепмен сезinген жэне 03i жазган жзйттардыд кобж басынан кеплрген Еркш Шпаков 1957 жылы «Жырга сапар» жинагымен-ак окырмандарга езппц акындык куатын танытты. 1959 жылы оныд «Койшылар» поэмасы «Социалнспк Кдзакстан» газепнде жарияла- нып, Еркш 1бтшов eciMi акындар орбитасьша шыкты. Осыдан жарты гасыр бурынгы адам, Койшы болса. ол мыда менщ бабам,- деп басталатын Еркш акын- ныц жыр шумактарын бала кез1м!зде казак радиосыныц хабарлары- нан жш тыддайтынбыз. Жазушы Ooirn Кекиюаев студент кезшде ал- гаш рет штапханада Сэбит Муканов, ТаЙыр Жароков, Fали Орманов, Элжаппар OoiuioB, Дихан Эбшов, Сырбай Мэуленов, Хамит Ерга- лиев бастаган акын-жазушылардыд кездесушщ беташарында Еркш 1бгтановтъщ «Койшылар» поэмасьш окыганын «Хантэшршщ етепн- де» атты естелшнде: «Журт аузын ашкан да калган. Б^здш акындар здетте жынын арбаган бакеыдай ез-езшен оскырынып, ьщыранып,, колын сермелеп. бакырып-шакырып, каралай жулынып, тулынын тутш б1тет1н. Ал мынау ейтпеидЕ TiciH акситып, кезш бакжитпайды. Караптан карап эрюмге 6 ip тшсш, жудырыгын тушп, еткен-кеткен- дерге шжшбейдг Нэрестесше босана алмай жаткан тумса келшшек- тей тютене кушенбейдт Ззрещр зэр губше ж1берейш деп, ед|рейш, еэюрецдемейдк Тук болмагандай. Жайбаракат. Жайына тур, Тау басынан ылдита, бай- райда бытырай жайылып жаткан койга карап, ез-езш ен толганып тургандай. Кез алдыдда ызбектелш, кел гасырлар eTin жаткандай. Ойына нелер келin, нелер кетпеШп?!» - деп баяндайды. Коспась1 жок, акынга бершген дурыс бага. Еркш акын мшбеден олен окыган- да тындармандарын баурап аламын деп ешкашан да жынын алган бакеыдай жулынган, тулен туркен кимлыдарга эуестен бедi. Керici- не жиналгандар Ерекецшн тау суындай таскынды макамына ездер! е л т п , уйып тындап калатын. Онер оррдасы Алматы Еркшге айкарз кушагын ашты. Жас акын­ дар айтысынан уздin шыгып, улы жазушы Мухтар Оуезов шапкан шаланды 6 ip замаидасынын тшепмен кек базарда сатып жзберген 245

KyHoci де бар. Кейп-шен ауылда жургенде «сол Мукан жапкан шалан­ ды бекер саттым-ау» дел екш т те журдк Буш да аркалы акынньщ ©з бойына жарасатын алангасарлыгы. Алматыга сыймай аспантауларына кеткеи Ерк'|н 1бгганов Нарын- колда да ipEiiriH, тектЫ пн сактады. Журнал иcti'k ic-сапарда колхоз, совхоздьщ кол-к ©сip дуниелержен ©згелердей суранып, Петел та рт- лады. Куатты каламымсн сол шаруашылыктым. а>'ылдыц шеипл- меген мэселесшщ алга жылжуына к;озгау салды. Ал Ерсксннш ка­ ламина шккен, кемшшжтерге жол берген ауылдын басшылзры ол кездеп катан талап бойынша «Каскырдын аузына тускен капсокда болмай шыкпайдынын» кебin киетш. Б1рде ©нерпаздардын аудандык байкауында томен нэтиже корсеткен шаруашылыктын енсрпазда- рыньщ кемшйпгш жазу жошнде аудандык партия комитетшш хат- шысы тапсырма берщтт Ол сын макяланы осы саланы баскаратын EpniH агамыз макалдатып, тегиднрт жазды. Соцынан олп шаруа- шылыкты баскараты н басшы еклесш Рай комга айтып, решюмей ме. Сынау туралы суранысты ©3,nepi oepinr, opi сонынан Ецбек Epi ага- мыздын решипнен аса алмаган Райком басшыларынан макаланын анык-кдныгын сараптандар дел косымша тапсырма алган упт-наси- хат бел1мшщ менгерушю!, Жакан Эб1шбаев курдасы Ерекеце: «Сен Нью-Йорк Таймс» газетшщ шшпсшдеЙ жазыпсьщ гой» - дел теле- фондап жатты. «Оттама экед, кара Жакан» - деген Ерекеннщ даусы да катан шыкты. Арага oipep ай салып сыналган ауылдын мэдениет уйшщ менгерунпс! редакцияга келдг «Ceiii жумыстан шытарып ж1бертт1 гой»-деген Еркш агасына «ой ага озндз айдай элемге жариялап шыгарып ж]бердйнз гой», — дел карал тур завклубымыз. Ерекецнщ лактырган таягы айналып келш завклубты тауыпты. Эйтеузр 6 ipeya.i кшэлау керек кой. Ал. кон- церттщ кемш ш пн ысыра салуда завклубтан колайлы юм бар?.. Жогарыдан келген лауазымды басшылардъщ kodi акынды жаксьз бшетш. Олар: «Ереке кандай мэселен]'з бар?» —десе, акын алдымен елдщ, жердщ мэселесш козгайтын. Айткан усынысын орындатуга табанды болатын. Облыс орталыгында етюзшген аудан кундерш- де, облыс эюмшщ кабылдауында сез алган Ерекен «ананы, мынаны бер» демей-ак, ал ыстан орагытыл. жакыннан жол керсетт, аудан­ ный бар мэселесш талкыга салып шыгатын. Усыныстары коп узамай шецймш табатын. Акын козгау салган 6ip-eKi мэселеге токтала кетешн. 1990 жыл- дардьщ басында Нарь[Нкол аудандык партия комитеты in мэжйпе 246

залында шекара бекетгерше бакылау жасайтын oip генералдыц ка- тысумен улкен жиын еттн Мэселе мемлекетпк шекараныд ш щ деп екшгш коршауды алыи тастау немесе шаруашылык жумысшылары- ныц осы жуйеден атуш жешлдету туралы едн 1шк1 шекара коршау 1970-mi жылдары кецее-кытай аракатына- сыныц ншелешеуюе байлалысты ориатылгап. Оган шекара бойын- дагы халык та туciuiciikiie>i караган. Ырак, бсртш келе «6 i3 бюро мушее i Андроповы! дана оагынамыз» - деген шекарашылар небip «мшездердЬ) шыгара бастады. Жазгы шаруашылык жумыстарыныд кызтан шагыпда <tобе ганов ка» деген жедсумей iruKi коршауды ап га- лап жауып тастап, шнндс басшыларына ац аулатып тайрацдап журдп Ж ерплюй халыкпен октем-ектем сейлесш, руксат кагаздары болса да эртурл1 еебептермсн коршаудыц шнндеп еп егж алкабына, жай- лаута жiбермей оуре-сареацга салды. Еркш 1бгганов аталган жиында Мэскеуге гана багынатын окалы генералдыц сесшен де, десшен де кайтпай шекарашылар таранынан жасалып жаткан жогарыдагы кемшшкгерд] батыл сынады. Орынды сынга дауыс кетере бастаган генералды орыешага да камшы салдыр- мамтын Ерекен тез сабасына тус1рдт Кеудесш согып келш залдагы- ларга шекеден нпрент-карап отырган генералга ез ninipin мойындат- ты да. Генерал ез тарапынан iiuni коршаудыц шаруашылык басшы- ларымен, мекемелердщ жумысшыларыныц пш рлерш еекере келш шешшетЫ жежнде узде де берген болатын. Амал ненок «епюц мал жеп кояды» деген кейб1р шаруашылык басшыларыныц карсылыгы- нам iruKi коршау бурынгы калпында калды. Кецес Одагы таpan, доллардан куны кымбат рубль —сабан акша- га ай нал ганда, дукендердщ сор елерi бос калып, ел тшей айлыгын ала ал май, талай жылгы imin-жемей кассага салга н салымдары кушп кеткендер каншама. Сол кезде жогаргы орындарга депутаттыкка ум!ткер болып келген 6 ip лауазымды азамат аудан тургындарымен кезде су етюздг Ол Гркш 1б]тановты ]здеп келш, ейш ш ш айтып, езь не журт сенген уэкыджке гацдап алыпты. Ерекеншц жолы жешл гой, Кейшнен жацагы азамат, Нарынколга сайяаушыларымен кездесуте келдг Акын агасынан жагдайын сура- ганда ол ал калы жиында тагы да елдщ жагдайын айга келе, кептщ айлыгын ала алмай жагканын депугаттыц алдына колденед тарт- ты. «Акша деген сабан бол сa, oip шемелесш 6 i3re ж1бере сал ай- налайын», - деп. оган жешл эзглмен салмак салыл, созш аяктады. «Орындалады Ереке» деген лауазымды азамаггыц кейin б.ул маселeni шешуге ыкпалы да тидЕ 247

Акын ага туралы жазылган макал ал арды сараптай отырып, Колы­ ма 1983 жылдыц 23 карашасындагы аудандык «Советпк шекара» га­ зет!н1н 5000-шы саны колыма тустт Пазеттеп «Жортуылдыц солем i» атты куттыктау коз1ме оттай басылды. Авторы Жортуыл Жолаушиев KoaiMri Еркш 1бНанов кой. Кезшде Ерекеннщ «Жортуыл жолга шык- ты» такырыбьшен газетте жарияланган макалалары талай басшы- ларды уйкысынан айырды. Райкомньщ дабылымен макаладагы ай- тылган кемшипктер кеш шлей тузетшдг Сондыктан да окырмандар «Жортуылдын жолга шыкканьш» асыга кутетш. Газеттщ мерекелж санындагы куттыктауында: «Бул куаныштыи мен унпн ерекше мэнД 1 екешне ешк1м шек келыре коймас. ©йткеш менщ бул дуниеде бар екешмд! агайынга айгай салып, эйплеген, KopiHreH ушщц- кокыска, иыр-шиыр тогандарга суршш. т т т к жа- зык кешенщ езш де апыл-тапыл басып жургенде тусауымды кескен осы газет емес пе?3»-дейдк Ерюн-Жортуыл. Акыннын осындаи ©TKip макаладарынан кейш сан кешелердщ шункыры тепстелш, жолдары ретке келген болатын. Аркады акын 60 жаска келгенде Нарынколда дурюреп мерейтойы oTri. Сонынан ол Кдрасазга кештг {\\арасазда жургенде газетте «Туе керд1м» атты толгауы жарык кердт Тусшде Сары пкаптал тауынан Нарын кол га кез салган акын Му- кагали агасына: «,,.Мынау жаткан Нарынкол гой - кутты коныс тура- гын, Осы арадан аттанып ец астанага бет тузеп, Осы арадан бастаган- сын жасгык шактьщ жыр энш. ...Шолмектер1 калтасында, шылым- дары езуде, клубтары кадыраган, кинолары жойылган, Эркайсынын оз «концерт!» оз «киносы» езшде. Сен кеткел! Нарынколдын ©згерд1 ест1л ipreci» - деп, аудан орталыгы кеткеннен кей!н Нарынколдын сан езгергенш, Ka3 ip киын шакты бастан кеш in жатканын баяндай- ды. Нарынколдан таяк тастам жердеп YKipmi тауында ewipre келш, жастыгыныц базарлы шактарын Нарынколда етюзген акыннын Ка­ ртеазда Нарынколды сагынып жургенш сез1нгендей болдык. Сол ай болды да. Сагынышы кеудесше сыздаткан Еркш акын кеп узамай Нарынколга кеш in келдг Ол туралы Нурлан Оразалин iHicime хабар- ласып. «Елдщ 6 opi Алматыга Kemin жатканда мен нарынкол га Keuiin келд1м. «Неге?» деп сурамайсын ба? Шекарадагы елге калкан бол­ тым келедЬ> - дептг Акын сезш iciMeH дэлелдедт Жогаргы орындар- га Нарынколдын. мэселеш туралы козгау салып. ауылдын жанаруына олшеуОз улее косты. Асыл аганын бул патриоттык бастамасына ка- лай суйсшбейшз! 348

Ат шаптырым тас корган мрамордан ершген, Мраморга кун нуры жомарггыкпен тепл ген. Тас мусшдер тапжылмай катар гузеп сапта тур, Кубаныц атактылары осы бейггке кем iлген — деп «Капабланка мазары» аркылы улкен элеумегпк ой козгаган ар- калы акын Еркш 1б1тановтын монплжке баз кешпз, Нарынкол тога- йыныныц шетшдеп жакс ыл ар мен жайсандардыц зиратынан орын тепкенше де 6 ipaa уакыт болды. Оу баста оныц ешмш есте калдыру максатында бip мектептш а тын беру туралы айты лтан усыныс ке- мескшенш барады. Колбайлау болып турганы, адам атына кешелер мен эл сумета к нысандар атын кайтыс болганнан 5 жылдан кешн беру туралы Реслубликалык ономастикалык комиссияныц Тужы- рымдамаеы. Б_ул Тужырымдама Тэуелсззджтщ атын жамылып «кошенщ атын кекелерше, ауылдьщ атын аталарына» бергендердщ науканы орын- далганнан кейш кешеушдеп колданыека ендк Оган дейш ауылдар- даты бершетш кеше, мектептердщ аттары жотарыдан еогылган ко­ ныpayмен, теменнен кеуде соккан омыраумен тойга шашу шашкан- дай таратылып Kerri, Колына екл ri3riH 6 ip шылбыр устаса халык- тын атынан сейлеп, ездершщ кекейшдйлсш орындамай тынбайтын аткамшерлер^мзздщ еркениеттен ада осындай жабайылык, надандык ектемдштершен кашан кутылады екенб!з?.. Кднша тырысса да ха­ лыктыд еешде олардын жакын-журататгарыныц аттары емес Еркш 1бггановтай нартулгалары сакталады гой. Оныд eciMiH Кытайдагы кандастарымыздын, бшетшшш, де кез! Tipicinae куэ болдык. Жумыс сонына карай кол калт етсе райкомнан редакцията согып, Еркш атамен oipep партия шахмат ойнаушы едЖ. Б{рде екеухнз ещй шахмат тактаеына отырганымызда онын кабинеть не мунтаздай кишген, суитак келбета жас жйдт Kj'pin келдг Есйктщ табалдырыгынан\\ атгай бере, «Еркш» дед! де, артынша колын кеу- десше койыл, «Ассалаумагалейкум, ага»-дел басын ит, сапамдас- гы. Кытайдан Нарынколдаты ту ыстары на келттг Китайда жазушы Эбпп Кекшбаевтьщ шыгармаларын окыпты. Жазушынын Dip энпмесше «Аргы агам алде монгол, элде rypix, Бул co3i.\\i элде шьш, злде oripiK. Аки каты н айтатьш адамдарды, Уакыт ез! жлберген керге тыгып» —деген Еркш Елтановтын б ip шумак елешн Kipicne ретшде алган екен. «Эб)ш Кешлбаев казактын классик жазу- шысы. Сонда EpxiH 1б]'танов KiM? Казактын еткен гаырдагы мыкды жырауларыныц oipi болды гой» - деп. ойлайды кандасымыз, Содан 249