Нұржекеев Б. Әй, дүние-ай

*** Кдлмактардан эйел1 мен уш кызды кайтарьгпэкелген соц, журт Тазабект7 батьф атады. Эсгресе оныц аташн жалпак бет калмакты камшымен калай урыл жыкканынайтыпхелуннлер жайлы. Араларынан корран боларлык; б!р рщыц шыкканына \ 1к сн -к 1ш1 тэубэ десп. Алайда дуниенщ етек-жещ 61рте- б|рте тарылып келе жатканын бэр1 ангарды. Совдыктан эргам о згеден бурын ез камын ойлаура кедт. Кдлмактын кылраны мынау болса, кытайдынкерсетер! шгп зоршыгардеген оймен Кдлиша баласына ойдажок отшил айтты: — Балам, ары етпей-ак, Жузисгщ эке-нгешесшщ касына барып, Курметшшб1ркуысын паналасак кэйтетшед1? —Апа, калмак - б]р кезде казактан женшгенжау. Кднгелд!, Ырайымбек бабаларымызоларды елден, жерденкуыпшыккан. Ат орыс —61зд1билепотырранел. Таудьщкуысытурмак,жердщ жег! кат астына тышлсак та тауып алады. Тукымымызды гуздай куртады. —взщ бы, каргам. М ент эншешн боскаэб!герболамыз ба деген эй елд ж энпме рой. Сумбенщ солтуспк тау бетше казактар жиналса, езен бойлап, жазыкка кыргыздар уйысты. Олардьщжагдайыадам шошырлык. Кебшщ не баспанасы, не суыктакиерсырткшм1 жок. Бфак бала-шагасы кеп жэне эйелден еркеп аз. Кдйыр сурап, кэз1рД1незоде казакарасында кащыпжургешканшама. Кыстын б1р суырынан кала ма, кзлмай ма, край б!лед1, 031 ле ел1м аузында журш, оларра казактьщ кайыр беретйпн кайтерсщ?! Кас карайран кезде кыррыздар жактан тарс-турс мылтык атылды. Олардын у-шуы казактарды да шошьпты. Ет шсцлм уакыттан кейш эрен тыныпггалды. Не болшшн б!лу ушш, Кожабек ертес! Тазабектт ертш барды. Каптаран кыртызданазын-аулак калранын буяар 61рден байкады. Кюз жамылыпотырран жудеу эйелденжен сурады. - Бала-шаганыбасыпкете жаздап, бгртопаггышауыпкедд1де: «Ойбай, орыстаркелш калды, кдшыедар!» - деда-Артыншатарс-турс мылтык агыдды. Б^реу ойбайлады, б1реу шыншрды,балалар жылады, тещрек опыр-топыр болды да кет. Жур

жапатарматай шегарара лап к,ойды. А лд ы нан шыккан к,ытайдъщшер1ктерше д е токтамады. Токтата алмаран соц, олар да атты.Журт батпаккд баткдндарды баса-кектеп кашты. Сура а г ь тбара жаткдндарды керш турып, сура сек!рш жаткдндар болды.Ырталайы к олы н ан тусш к,алран баласына кдйрыла алмайзытты. Ь^удай е з 1 кепйрсш, талай каты н колындары баласынтастай кдшты. ©зеннен ете алмай кдншасы кырылранын бгркудай б1лед1. М е н э дегенде суршш ж ы р ы л д ы м да, сол орнымдаелген юсйие жата берд1м. —Орыстар саран тимед1 ме? — Кдйдары орыстар? Калмактар екен бэр1. Журт туракатпкднда караусыз к,алран малды ту гел куалап экетшт1. Ендхаштан елетш болдык. Кожабек п ен Тазабек езен бойындары елжтерд1 керш ,жагаларынустады. Керш турып, ез квздерш е ездер1 сенбед1 . Э ржастары ж иырма шакты бала кдйранга батып, батпактан ш ы гаалмай, тунгг суыкта сол куш катып блш ти К,ол р ы н беретш б 1радам табылмаганы р о й ? «Сураусыз ел1м !» — дед1 Тазабек е зш еез1 сыбырлап. —О не? — дед1 Кожабек бетше карап. — Б1рдеме дедщ бе? — Айтьщ ы зш ы , ара, осыныц б эр ш с кшэл1 б1реу бар ма,жок па? Э лд е ез кшэм1зден кырылып жатырмыз ба? в й тк ешпатшаньщ сураган адамын берсек, оры с та, калмак та 6 13 Д1булай кырмайтын ед1 рой ? — Оны м е н де ойладым, Тазабек. Б1рак намыс е л 1м н е н дек у п т р о й , б э р ш намыскд шабамыз д е п б а с т а д ы к , е м е с п е ?Б1зге еттттам е ш т е м е ш жеидеи т у с 1 Н Д 1 р м е й , «Бул жабайыларрат у с ! щ ц р е т ш т у г 1 ж о к , айт та, а д а м ы н ала б е р ! » —д е д 1 р о й . Ж у асхалы кты ж у н д е й салам ы з деп ой л ады . —Ж ундеущ жундед1 рой, керш келестз! — Э-эй, Тазабек-ай, жаны ш ы р ы п кетпеген соц, кзм барыпез ерктмен к ер ге юре койсын, болашактан б1р жаксылыккутумен етсм 1з де бэр1м1з.

*** Квшт1 Кдрганын жшттер1 Мыстыц суынан етюзш, Атгын тауы деген жерге алып келдь — Осы мацайга орналасыцыздар, ешым тимейда, - дел! оастап экелген адам. Олар кеткен соц, кесшд! сезд1 К,ожабек айтгы: — Б 0 р 1 М 1 3 б 1р са й га с ы й м а й м ы з , м ал -ж ан н ь щ ынгайына карай бел ш еш к . — Б1з бор1М13 ана б!р сайга сыярмыз, —дед1 Тазабек шил езект1 алыстан байкап. — Кдын-кыстау кунде кабатынызга алганьщызга, К,ожабек ага, с1зге мьщ кайтарарахмет! Алда да араласып турармыз. — Б1з де саган бауыр басып каддык, Тазабек. Терт кызымызды калмактан кайтарып ж еп, улкен кдйраткылдын. Дэу калмак,тьт камшымен калай урып жыкканынды жтггер жыр р ы п айтып жур. Кек кайтарып журмесш, абайбол! ...Тазабек Эдшбек аксакалды балаларымен касынаалдыда. сайдьщ аузына отырды, ал езгелерд! сайдын тубше ж1берд!. Отыз шакты койы, ею бузаулы сиьфы, ею вш , ею бие. алты аты, жалгыз туйеа аман жеткен ол келе сала шаруасын ыцгайлауга юрють Касына Сэмендо ертш алып, эуел! бута шауып экелд! де, сонымен коршаулап кора жасады. Батыс жак сайда б1р уй калмак отырады екен, суды соньщ булагынан таситын бодды. Эдшбектщ балалары мен баскалар да булан кергенш 1степ жатты. - Апа, - дед1Жузк ертецп шай устшде. - Тазабекболмаса,б!з де кыррыздар кусап Сумбенщ бойында кырылып калатынба едж, и м бшсш? - Е, картам, бэрше тэубэ! Сэменщ де серж боп касындажурген жок па? «Орнында бар оцалар» деген - осы. Ертесшде Тазабек калмактьщ койын жайып жургенказакден жолыгып, женшсурап ед1, ол. - Е, бауырым, - деп ацырай женелд1, - кейде адам елмеикалганына да еюнеда екен. Эке-ш еш емнен, бграга, бф ш.мнен,.олардын уй шп, бала-шагасынан; е з 1мнш ей ул, Ф кызым ^тугел айрылып, 51р катын м ен « р балам,. аман а. пш ы кканы ма да тэубэ деп журген бейбакпын. Бэр! суга

елд1. Катынымды жетектеп, кенже р ы м д ы кушактап, баскасшюмгс к ем ек жасай алмадым. Буйтш т1р1 калганы курысын!Енд1 мше аштан елмеу ушш, катын-баламызбен калмакка кулбоп журм1з. —Кдлмак уй берд! ме? — Уй дейтшдей уй емес, дегеымен, эйтеу1р, баспана.Жаркабактын, астын уцпп куыстап алдык Енкешп ю р т ,ецкешп шыгамыз. Э л1 оцалып кетерм1з деген умгг кой эншешн. —Ум1ттен улкен не бар дейсхз, ага? Атыцыз им? —А м а л бай. Кдрашаньщ аягында кар жауытт, кыс туст!. Сыгырайганбштешамньщ жарыгымен бэр1 кешкд тамакка бас койган кезед1. 1ргенщ сыртынан гурс етш элде не суйкене кулады. Бэр1урейленш, б1р-б!рше карасты. Тонын ыйыгына т е сап Тазабектыска умтылды. —Байкашы! —дед1 Жуз1к сактандырып. Артынша Тазабек б!р эйелд1 уйге суйреп юрйзда. Жаны барекен, ернш кыбырлатты. —Б1рдеме айткалы жатыр-ау, байгус! —деп, Кдлиша касынабарды. Э йел к езш б1р жумып, б1р ашты. — Касында тары б1реулер бар-ау, С1рэ? - дед1 Жуз1кжорамалдап. Тазабек тары сырткашыкты. Ды быс бпгше ме деп, тещрект!61 раз тындады. Кдрацгыга кв31 уйренген сон, эйелдщ каргатускен 131Н байкады. Соны куалай барып, етпетшен кулаганересек балага тап келда. Элпш кетере сап уйге алып к1рд1.Кеудесш ашып тындап, тамырын устап керш, т1ршщ!к бел п сштаба алмады. —Байгус бала етпетшен жыгылганда, карга туншыгып олгентэр!зд1, —дед! топшылап. — Бул эй елщ н , куйеу! де болу керек, балам, кдрап келпп!- дед1 Кдлиша. Тазабек тагы тыска умтылды. 1з куып, дауысжетер жерге д еш н барды. Енд1 кер! кайта бергеншде, б у т р л е пкеткен тагы б!р 1зд1 байкады. Сэл журген сон, суршт жы рылды

ма екен, бута туСинде бук тусш жаткан еркектщ устшен тустьАлаканын м урны на тосып ед1, жылы л е п бшшгендей болды.Оны кетерш ек е н ошактьщ касына жатк,ызды. — Эйел байгустын, ЭЛ1 бггкен екен, — дед! Кдлиша, — узшшкетт!. Еркегшш ж ан ы бар ма? — Бар, — дед! Тазабек дереу оны н аяк-колы н кармен ыс-кьшай бастап. — 1Сшмдер1 жука, жиураган, аш та шыгар,калай жетп ек ен бул арата? К л 1М1не к а р агатща, кыргыз болукерек. Жары кары сы п калган-ау дейм !н? Б1р касык жылы сутурттатшы, Ж уз1к! — Ойбай, м ен коркам, апам ш н азсш ш ь —Экел сутшдИ Т1р1 калса, бала-ш агам а сауабы тиер. —Мэ, апа. С о м е т м с сауабы тисгн. ...Кетпен-куреп ж ок Тазабек е л ген эйел мен баласынжаркабактьщ асты на апарып б е т т жасырды. Еркек туе ауаэрен, басын кетердь — Балам? — дед! Тазабектш, бетше эр1 умггпен, эр! куд1кпенкарап. —Балан ш е ш е с ш щ касында... *** Ею кун толастам ай жаутан кар ж ер элемдд буркеп тастады. Кой мен сиыр корада камалып, ж ы л к ы екеш жылкы датебгндей алмай калды. Муньщ туб! жут екенш Тазабек бол-жады. Сасканы нан шеп сурап корпи калмакка барып ед1,«Житаным ©з м алы м а да жетпейд!», — деп, ол шынын айтты.Енд! не де бо лса деп, экесшен естггеы эрекетке кдр1СТ1. Ен; эуел1Эдшбектщ Кенж егарасы мен Сэменд1 ертш, таудан ек1 кукарарай кесш э к е л д ь Б1реуш ушке белдд де, жуан беренесшедэл ортадан ж ет ек жасады. А л к ар сы жары на ею жерденбасыткь1 какты. С вй тш дайын суйретпен! ушеулеп жотанынкунгей бетше агтарды. Ек1 басыткыга К енж егара мен СэменД1отыргызды да, вз1 жетегшен тартып т ем ен ге суйред1. Суйретпебеткейдщ бос кары н сыпыра ж е н е л д !. Аршылтан кардынастынан когажуа тауып алган Т а з а б е к е й балата керсетшед1, тагы табамыз деп, олар одан бетер кулшынды. Ушеу1 мэз 104

болып, беткейге он шакты рет тусш шыкканда, эжептеугржайылым аршыды. Кайтер екен деп, корадагы малды коя бершед1, беткейге жабысып, кун батканша туртшектед1 де жатты.Ертесшде барлы к уйдщ улкен-кшпс1 арпадысып, осы эдюпенжайылым аршуга юрють Тары б1р куш Тазабек бута мен шид1шауып экелш , балтаман турап араластырды да, малга жемжасады. Агайындарына да соны 1стетт1. - Арамтамак болмай, мен де б1р жагына шыгайын да, —дед1жаца-жана оцалы п келе жаткан кыргыз ынгайсызданып. - Кыс узак,. СЛзге де эл1 жумыс табылар. Эз1рше куш жинайберодз, —деп кущц Тазабек. Кыргыз Ыстыкдвлдщ сарыбагышы екен, аты — Табай,кырьщ сепзде. Б1р агасы, б!р ш1с1уй шпмен Текеске дешн бгргеуркщ келппт де, орыстар зецбгрекпен аткылаган кезде, ю мнщкайда кашкднын бшмей, быт-шыттары шыгыпты. Улкен ею. улынан да сонда адасып калыпты. Кенжесшжетектеп, катынын алдыга сап эрен-пэрец бер! втпгп. К дл-гандарын кутш, ек1 кун сол мацайда аялдапты. Талгажу етшжурген курттары да таусылып, акырында аштан елетш болгансоц, кашкдндарга ерш тент!рей бершт!. Терт кун бойы неказак, не калмак не уйше ирпзбей, не тамак бермей, эбденэлс1репт1. Е н д 1 елдж деп, бэршен кудер узген кезде, кенет осыуйдщ от жарыгын кдтыныныц кез1 шалып калыпты. Алдыгатусш умтылган екен, ажалына асыгыпты, башус! Жаз бен кузде жендеп коц жинай алмаган кой малы, Тазабекканшама тырбанса да, кунара жауган кардыц кысымына тетепбере алмай, елгеш елш, елмегеш кетерем болды. Кектемгесалым корасында он шакты койы, жетг жылкысы, б1р сыйырымен бгр туйес1 гана калды. Уцдары б!тш , еттен баска коректщбэр1 таусылды. Аман-есен кокке ш н се, осы малымыз да асырардеп умптенд!. Б1р куш кеппасш: - Бауырларым-ау, барсындар ма? — деп, Жомарт уйге к1ршкелгенде, елген адам Т1рйпп кеткендей, эйелдер шу ете калды.Бэр1жылап квр1ст1. Жылапжурш кул!ст1. —©цкейтасбауырлар,елш калсам да м е ш 1здемейсщдер, —дед! ол да кез1 мен мурнынкезек-кезек суртш. - Кем1рш 1ге келмей, езщ гой кашкан, - деп, Тазабекакталган болды.

- Ауылымызды орыстар тун ншнде аткылап, кайта эке-шешемд1 аман алып шыкканымды айтсаншы. Кем1рийгекелмек турмак,, керге к!рш кете жаздадык,. - Айналайын-ай! —дед1К,алиша кимешепнщ ушыменкезщсуртюлеп. —Е л к о ш т келгендей куанттьщ той бэр1м1зд1! - Апа, мына юе1ш танымадым той? —деп, Жомарт тебегенаткд Карагандай Табайга секемдене к,арады. - Ол — менщ кыргыз шпнде журген бауырым. Елаласапыранда б1р-б1ршен адасып жатса, бзз табысып калдык. - Е, кутты болсын, апа. Жэмешке уйленш алтан бхреу медеп, журепмнщ су ете калганы. -Жомарт ага мен жайында, эйтеу!р, жаксыойламайды. - Куйеуге тигенд! жаман деп там айтты? Жаман болса, сатанжаман шыгар, бтздщ колымыз отан жетпей жур. - Сонда калай, с1здщ куйеуге шьщкьщыз келш жур ме? Бэр1ду кулд1. - Апа, мына к;ызыцыз не болып кеткен? Меш келеке кылыпотыр той! Калишадан б^рын Жузж жауап катты: - взщ той « б 1здщ колымыз отан жетпей жур» деген. - в зд ер щ ес1мд1 шыгарып Ж1б е р д 1ндер шулап. Куан-тандарынды д а , ренж1гендер1нд1 де а д а м бшмейдт К,ожак пен Сопыйаньщ жатдайын Жомарт б!лмейтш бопшыкты. - Мен сендерд1 1здеп Тасашыта бардым, —дед! Тазабекб1рщцп рет сол сапарыньщ сырын ашып. — Кожакты жолшетшде атып тастапты. Сол арата кемш, бейшн таспенбастырып кеттш . Сопыйадан хабар-ошар жок- - Иманды болсын! Жаксы ж1ггт едь Оны елт1ргендерСопыйаны аман калдырды деймгсщ? Кдза кка тидщдеп,тгрщейсойган шытар?! - Б1зге оны айткан жок, — дед1 Жуз1к басын шайкап. -Кдйран К,ожак;-ай, жаткан жер1 жайлы болсын!.. взщ 61ЗД1Калай таптьщ? —^ Кемхршще жолыкпатан со ц , сендердщ меш вл1гесанайтындарынды бьщцм. Б1рак ж е р бетен, ел бетен, 1здеп щыгугажурекс1нд1м. К ел е- кел е ко з1муй р е ндI, кецшморныкты.Алдымен Текес е щ р ш б(р сузш ш ы тайы н деп ойладым. Талай

адамга жольщ тым, талайдан сурастырдым. Сойтш журш,Кржабек деген ккпш таптым. «О , Тазабект1 бшгенде кандай!»—деп, К,обыландыны жырлагандай зулата женелд!. Со кклншсштеугмен тебелерщнен топ ете туст1м. —К,ожабек агалар кайда отыр екен? 1здеуге муршам болмай,уят болды. Сеш м ен б1рге барып кайтпасам болмас. — Айтуына Караганда, эу баста о ю с! де осы м ад ай гатоктапты. Б1рак малга да, адамга да ж ай лы тимеген сон, кы с1шшде Текестш, кунгей1нскешш барыпты. Калмактар кокандапкерген екен, ыркына кенбепть «А тасы женогсн калмактьщбаласын да женд1к», —дед1 маган. *** Кржабектщ ауылына баражаткан жолда Тазабек ЖомарттанДэнекер жайын сурады. —Не езш кермедгм, не хабарын ест1мед1м, - дед! Жомарт. ...Кджабектщ ауылы екеушщ к е л г е т н е эр1 жылап, э р 1кулш, артынан ю ш т р ш жиын-той жасап Ж1берд1. Ауып к елгенауылда алгаш рет эн айтылды. Калмактар алып кетш, б1р айданкейш эрен оралган бхр эйел сай-суйект1 сыркырата энге садды: — Жайлауында Каррара ж ат уш ы едт, Топт ап малды базарга сатушы едт. Б айм ен щатар кедеиге ш ы ры н салып, Ш а ш етектен борышща батуш ы едт. Былтыр цулын —биыл тай, Б у гт кедей —ертец бай. Дшрменнщ тасындай Ш ы р айналран дуние-ай/ Кереуетте кержп жатушы ед1к, Туске шаман тунд1кт( ашушы едт. Ж эрмецкеге мал сатцан цалмац келсе, Мурнымызды сасьщ деп басушы едт .

Ендг цалмаК) к,ойнымда ер1м болды, Бул не деген, журтым-ау, кергм болды? Пацсып жатцан мамыцта к^айран басым, Босагасы цалмацтыц твргм болды. в з орнына ел цайтып к^онар ма екен ? Осы щорлык, кецтден к,аларма екен? Тентгретпей ел-журтын, тепк 'метпей, Б1р азамат тгзгтдг алар ма екен ? Тазабектщ тебе куйкасы шымырлап кетп. Бул зарды б1рэйел емес, букш ел айтып тур ед1. Ошак, басындагы эйелденосыншама зар шыгар деп ойламаган. Бэр! бас амандыгынанбасканы ойлай алмай калган заманда булайша мун шагатынэйелдщ табылтанына тангалды. «Ел есш жыя бастаган екен»,—дед1 езшше ой тушп. «Дшрменнщ тасындай шыр айналгандуние-ай!» —дед1 1штей кайталап. Сол сэт сырттан алкам-салкам б1реу аптыга юрш келд!. Еюезу1 ею кулагында, беры колында. Шыркымызды бузады-аудегендей, оган бэр1 жактырмай карасты. - Бауырлар! — дед1 элп басыньщ буы буркырап. - Курыят!Курыят болды! - Мынау не дейд1? «Курыяты» не? — деп, Жомарт Тазабеккекарады. - Эй, курып калгыр, «курыятьщ» не? — деп, б1р эйел жекисурады. - «Курыятым» сол, ак патша кулапты. Кдшкан казак пенкыргыз ел1м1зге кдйтатын боппыз. - Оны саган к!м айтты? - Керпп ауылдан уш шпт келш, жагалай шушняй сурапжур, солардан естццм. Журт сенерш де, сенбесш де бшмей сенделш калды. - «Жаксы сез — жарым ырыс», айтканьщ келсш! - деп,Кржабек бетш сыйпап ед1, бэр1 жапатармагай беттершсыйпасты.

*** Табай м ен С эм ен малга карап, Коалита мен Жэмеш уйжинап, б1р с э т о наша калган Жузнс пен Ш эш кора айналыпкегп. Жуз1к капсыра кушактап, Ш эй ш ! езше тартгы. —Ш ынынды айтшы, Тазабектщ ык,ыласы бурынгыдай ма?«Кдлмак; не 1стед1?» —деп сурамады ма? —Ештеме айткан да жок,, сураган да жок,- — Эй, жаным-ай, нагыз еркек кой! 031 калай 1р1 болса,М1нез1 де сондай 1р1. Б1реудщбес балалы катынынадакызыгып,бурынгы аталарымыз тартып алы п уйленед1 екен. Жаксыкерген сон; сейтет те. Тазабек те сеы1 жаксы керед1. Ж аксыкеред1 демекш 1, Жомартка сен калай карайсыц, осы? —«Кдлай караганыц» не? Соны жаксы керш калдыц ба? —Е, жога. С ен де кайдагыны айтады екенсщ. —Енд1 е з щ гой «жаксы керед1 дем екни» деп отырган. — К езш ен байкадым, сол б1здщ Ж э м е п т жаксы керетшсыякты. —М умкш . Б1рак Жэмеш бейш бере кояр ма екен? —Екеулеп ш ш керсек кэйтед1? —Кереш к. Сенщ меш шгенщ сыякты. *** Ак патш аньщ кулаганы, оньщ орны на Уакытша ую м еттщорнаганы, К^ытайга кашкан казак п ен кыргыздьщ оз Отанынакайтатыны — бэр! шындык б о лы п шыкты. Кржабекпенакылдасып, Тазабек жакын кундерде Аттьщ тауы деген ж ергежиналуга к елю тг Куантайын деп, бул жацалыкты ТазабекАмалбайга да айтып ед1, алайда ол куанбады. — Туган-туыстын бэршен айрылдым, едце мен! юм кутштур дейсщ? К еш етш келшм де жок, орта жодда бекер аштанолермш, —дедг. Тазабек не дерш бшмед1.Аузына с е з туспей састы. Кдсынанкете берш: — 03Щ13 б1лщ 1з, — дегенд! зорга ай т ты .

...Аттын тауына елдш алды боп К,ожабек ауылы келгеншестш, Тазабек кешуге асыкты. К еш ш тузеп, енд1 жургел1жатканда, шауыпкел! мен тауыпкедщ ертш сол аранынакалакдгысы келе калды. - Кеш к елж т! болсын1. - дед1 ыкылас бЬщрщ. - Кдшып келген казактарды тугел кайтар деген буйрык, алдык. Б1реу- М1реу калып коймасын, тагы кайда бар? Айтсам ба, айтпасам бадеп, Тазабек сэл ойланды. - Келес1 сайда калмактьщ койын баккан б!руйбар. ...Журт Аттьщ тауына жан-жактан жинадды. Баласы мен эйелш алып Амалбай да жетп. Кшмдер1 жыртык, жамау; басында уш , астында аты жок, жаяу. Жагдайынын, шынында, киын екенше Тазабектщ анык к©31 жегп. Алайда аяганнан баска оган не 1стей алады? Адамныц азганы, кшмнщтозганы эргамнен-ак адгарылады. Бэр1 тек амандыгына риза. Малда да сиык калмаган: арык-турак, жаман-жэутж. Кекшепр мен Турлыбай ауылы катар келдь Сол туш кар жауып, тутеген боран сокты. Арык-туракдан аздаган гана туяк калды, кекке шнсе, квтерШп кете ме деген дэме жузеге аспады. Кдрдын калындыгы соншалык, елген сиырды керсетпейкемштастады. Сиырыньщ устше кшзденжабу жауып, саулыккойынбосагага байлап багып, Тазабек куш-туш тыным таппады. «Сиырым мен эйел1м б1р кунде босанып калмас па екен!?»-дед! эзцщеп. Не уш жок, не жендем кшм1 жок Амалбайды бала- шагасымен ез отауына ирпзш алды. Он кун шинде кун кайта оцалды. Кекек айынын шуары жерд1 де, едд1 де жылытты. Алайда малдьщ коды кайта кетершгенше журт амалсыз б1раз аялдап калды. Кытайдыц улкен-кшп бастыктары кашып еткен елд1 ку- алап кайтара бастады. «Кдшып келгендерд) б!р кун устап калганьщ — уймет буйрыгына карсы шыкканьщ» деп, адам жасырып калгандарды катан жазалай бастады. Кул мен кунге, кыз бен келшшекке карыкбоп калган калмактаронайолжадан айрылгысы келмей, сан алуан айла-шаргы жасап жатты. Еркекп вз туысым, ол да калмак десе; эйелд! вз токалым, ежелп эйел1М деп жатты. Мамырдьщ басында Аттыц тауындагылар елге бет урды. Жук арткан туйес1, ей епз1, аздаган койы мен буаз сиыры

бар Тазабек езгелерден жагдайы кеш шгер1 екенш кешш кележатып байкдды. Уш де, малы да жоктардыц ^скыны адамшошырлык: кездер1 шущрейтен, жактары суалтан, мойнындаши кабыскан дорбасы немесе ыйыгында мыж-тыж коржынырана бар; ш бш журедь ыбылжып сейлейдг, кеудес1ндег1 жаны калай шыгып кетпей турганына кайран каласыц. Осыншама азап пен аштыкка тететш келе жаткан бар куаты —тек «Т уга и елге жетсек, туган топыракта ел сек !» кана. Адам сенбейтш акдкат. Кере-кере елжке де Тазабектщ кез1 уйренд1: аш адамэуел1 ауырады екен, ал ауырып элсхреген адам журе алмайтэлт!ректейд! екен; б1р кезде жыгылады екен де, кайтыптурмайды екен. Кдлтандап кетш бара жаткан эйелдщ ш егекулаганын, с о л кулаганнан турмаганын ез кез1мен керД1.Атынан тусш, тамырын устаса, жыгылган бетте-ак журш кеткен екен байгус. Жол шейнде керпеге орантан калпы катып калган келшшек, шапаныньщ шалгайын жамылган куш сгресш калган карт, шешесшщ баурында катып елтен бала — бэр ш керд1. Шегарага жетуге б1р кун калганда, тау етегше токтасты. Кешкен журтта туырлыкден жапкан к!ш тр1м темпеппк жатты. Бул не кылган туырлык деп, Жомарт б!р пушпагынан тартып калганда, астынан б1р-б1рше тыгылган куй! катып калган алты К1С1 Ш Ы К Т Ы . Кдпмак п ен кытай шерш казактарды мал багып жургенжершен айдап экеп орыстарга тапсырып жатты. Шегарага жетеалмай жолда е л ш жаткандарда кисап жок. Кдшканда калайкырылса, кайтканда да солай кырылып жатыр. Не ана жактын;,не мына жактын жаны ашымайды. Б1р1 ары куады, б1р1 бер!куады. Былтыр куалап кырган орыс биы л кайта етктзш алы пжатыр. Неге ейтш езгере калганына казактын; акылы жетпейд!.0т деп турганда, туган жерге жетш алайы к дейд1 бэр1. Мал тыныксын деп, б1рер кунге аялдаган ауыл абыр-сабырболып жаткан. Б1р кезде Табайдын, ойбайлаган жаман даусышыкты: - Ана жерде б1р топ адам елш жатыр! Тазабек ез кезш е ез1 сенбед!. Баласын кушактап кырынанжаткан эйелд1 эуел1 уксатты, артынша таныды: Дэнекер.Катпарланган мандайынан, шалбарланган бетшен бейнет п ен

азаптьщ табын танып, соган езш де кшэлг сезпщ. Ецкешп,алдымен баланы ажыратпакболып ед1, тас кыпкушактап алганекен, босатпады. Тартып алайын деп, баланы колынан устапед1, алакдны эл1 жылы керщщ. —Табай, мэ, баланы алшы! - дед!. —Кдрашы, жаныбар ма? —Мойны жылы. —Апар апам мен Жузшсе! Жомарт, Табай ушеу! Кемелбай мен Дэнекерд1 б1р белек,кдлганын тобымен жырагаапарып бетш жасырды. Шешеа менЖузж от жарып, баланытыржалацаштап куйрык;майменсылапжатыр екен. —Т1р1 ме? —дед1 Тазабек т1р1екенш керш турсада. — Адам болар-болмасын *ам бшед1, эз1рше, эйтеугр,кеудес1нде жаны бар, - дед1 Жузж. — Сэмешме серж болады,аман калса, асырап алам. — Керген мен той, мен бала кылып алам, - дед1 Табайталаеып. — 0лген балаларымныц орнына крайдыц маранберген олжасы шырар? —К,атынын жок;, сенк;эйтт багасыц? Элг1рш аласыц р о й , —дед1 Кулиша ара тусш. — Екеуще де бермеймш, мен алам, —дед! Тазабек ой ы н -шыны аралас. —баланыц жанын алып калган - менщ шешем.Сондыктан бул бала маран 1ш болады. Элде езш1з бала кыпаламыз ба, Шэш? Кэне, сен айтшы! —Апам юмге берсе, сол алады. Б1р-б1р1м1зге бетен емеспгзРОЙ. —Апа, айтьщызшы, жол да, жен де менш емес пе? - дед1Табай дегбгр таппай. —Иэ, с е н т , —дед1 Кулиша жымиып. - Б[рак айтгым ро йсен бага алмайсын деп. Балара экеден бурын шеше кажет. ЕгерЖуз1кшеше болуга келюсе, онда бала сенш. Бэр! ацырайып, б1р-б1рще карасты. Табай шын-епрюнажырата алмай, б1ресе Калшпага, бгресе Жузшсе жэутендепотырды да калды. Баланыкдмаган сод айтканы-ау дептусвдц. —Ала, шын айтыпотырсыз ба? —дед1 Жузжтебетше сенер-сенбес карап. — Е, шын айтпаганда. Жарты-жарты боп жургенше, бупн болгандарын дурыс емес пе?

— 0 з щ 1з д е н а л ы с т а т к д н ь щ ы з б а 6 1 3 Д 1 ? —Сеш де, Табайды да ез!мнен алыстатпай, б1ржола касымабайлап койсам деген ниет м е тк г. Маган сыйлас керек,Тазабепме туы с керек. Сейтш к ебеш п септеспесек, б1зге б 1р еу сырттан к елш суйеу бола ма? —Сэмеш м ес бшш, адам болып калды , экесшщжылы етп ей жатып ондайды ойлаганым кунэ емес пе, апа? — Саган бугш-ертец тие кой д еп жаткан мен жок, сеш тап кэзгр ала кояйын деп отырган Т а б а й да жок. Сездщ рет1келген сон;, ретш айттым, калганын ездерщ ойлана-толганажатарсындар. Баланы Жуз1к бауырына басты. А т ы н Сэменге уйкастырыпЭбен койды. *** Шегарада Тазабектерд1 алты орыс карсы алды. Бастыгы вз1н Иван Карагозин дед1 ме, Каразогин дедг ме, эйтеу1р, керен,ге айгайлагандай, дауыстап таныстырды. —Здрастите! —дед1 Тазабек колы н усынып. —Ага, здрасти, — дед1 Иваннын; касыпдагы орыс оскырына карап. —Тарт ары ак патшага ок аткан колынды! Кдныц жугады. Иван керм егенсш колын алмады. Тазабек т к с ш ш ,алты орыстын; турше карады. Б1рде-б1ршен жылы ыкыласацгармады. «А л д а п отюзш алып кы ры п тастамас па екен?» —дедх сескенш. —Тазабек, не дейд1 мыналар? Б1з д е бшейпс, айтсацшы! —«Ж омарт, жольщ болсын! Хош к елш сщ !» —дейдь —0т1р1к айтпа, ондай турлерш к е р ш торгам жок. —Будан бы лай тек осындай турд1 кересщ , уйрене бер. — Кутан оры с баска, шакырган оры с баска деп ойлап ем,олай емес-ау, с1рэ? — Сенше, немене, кашкан казак баска да, кайткан казакбаска ма? — д ед 1 б 1р орыс тап-таза казакдга сейлеп. Жомарт ж ы м болды. Шегарадан еткен сон, онша узамай б1р сайга конды. М а лда, К0 Л1К те, адам да арык болтан сон;, К,ожабекгщ ауылы екеу1

б1р-б1ршен к,ара узбей, кунше он-он бес шакырымдай ранажылжып отырысты. Б1р куш Есек Арткан деген тау бектершежетть Кег! кетершш калган ш^райльт жер болган соц, мал ушшбес-алты кун аялдай турайыкдестг Тунде жылкыжаюгакеткенТабай тацертец шапанына орап б!р кушак арпаныц масагыналып келд1. - Муны кайдан экелдщ? Б1реудпан урладын ба? - дед1Жузж тацыркап. - Бектердщ кунгеш толган масак. 0ткен кузде салдаттаршсштурган епнд1 ертесе керек. Сабагы жанган кезде, дэн толымасагыез салмагыменузшптусе берген. Кеб1куймеген, кейб1р1жартылай жаныпты. Кузде жанбырдьщ, кь1стакарльщ астындажаткандыктан, аздап даттаныпты, жуып ж!берт кепт!рсен,жей беруге болады. —Жумай-ак жей берсе кэйтед;? —Онда ппщ 0тед1.1шщеткен сон, берекец кетедь Ертещнде Калиша, Жузж, Шэш, Эбен - тертеушенбаскасы тугел масак теруге шыгып, уйдщ 1ргесш сол куш-акарпага толтырып тастады. Кожабектщ ауылы мен Амалбай да,артарынан келген бхрер уй —бэр! жаппай масак тсрш жет1сшкалды. Токшылык аштыкты аз-аздап ыгыстыра бастады. Эзш,кулюжыл кусымен кабаткайта оралып жатты. - Табай балам едцщ алгысын алды, - дед1 Кдлиша,С1рэ, эдеш сез козгап. Кез киыгымен Шэшш б1р шалыпети. - Тшеущ кудам мен Эжжен кудатиым кандай ед1?! Еюперзент1мен б1рге кеткен Атынтайды айтсацшы! «Тшеулгменкуда болам!» —деп куанып, сол кудалыгыныц кызыгын б!р кунде кермей Тазабектщ экесг де кеттг Жазу солай ма, жауыздыксолай ма, бэршен айрылдык. Б1зге тана емес, букшелге келгеннэубет болтан соц, «кеппен керген — улы той» деп отырмыз.Елге жетш, ес1м1зд1 жисак, бэршщ жылын б1рге косып берсекпе деп ойлап журмш. Оны Тазабекпен акылдасармыз. Соданкейш куйеуге тием десе, Жузжке де, эйел алам десе, Табайтада руксат етерм!з. Сейтемгз бе, Шейх? Элде сенщ баска ойынбар ма? — Баска ойым жок, апа. Жузж матан кэз!р жецгеден дежакын адам болып калды, езщ1з бшесгз. Сэмен екеушсгз ешемхр суре алмайтын сыяктымын мен.

Екеу1 —эке-шешемнщ де, бауырларымныц да кезь — Солай екеш солай, айналайын! Буйтш калармыз депк1м ойлаган? Астац-кестещмгз шьщса да, аман-есенд1г1м 1згетэубэ дейм1з. Т1р1 калган соц, Т1рш1л т м 1зд1 жасамасак, тагыболмайды. —Апа, бхрнэрсе айтсам, 1ренж1м ей с1з бе? —Айта рой, неге 1ренжшн. — Табайдыц, Жузжтщ жайын айта берес1з, неге Ж эм ешжайында тук айтпайсыз? — Е, оныц неменесш айтам? Айтатын б1рнэрсес1 болса,сендер айтындар. —Балацыздыц Жомарт деген досы бар емес пе? —Е, оган не бопты? —Сол б1здщ Жэмешке кезш с у з т журген кершед!. —Оган бгздщ *уыз калай карайды? —Агасынан коркады. —Е, агасына Жузж екеущ неге айтпайсындар? —Б1з де коркамыз. — К,орыкпайтын жерде корка кал ады екенсшдер эшейш. Кыздыц ез1 карсы болмаса, агасы кайда барушы ед1? Жузпсекеущнен артыла коятын жумыс па сол? —Болды, апа, болды. С1здщ алдыныздан етпк, —дед1 Жузпскулщ. —Енд1Г1СШ Шэш екеум1з Ж0НДеЙМ13. —Жондендер. Куйеус1з калу — ханныц кызына да кем1стпс.Жоктан бар жаксы, жалгыздыктан жуп жаксы. Жаксыраумтылганньод нес! секет? *** Мол масакдсд бола, оныц устше терт койы коздап, козысыаяктансын деп, Тазабектер Есек Артканда ею апта аялдады.Кешкенде Кржабектерге де, буларта да шеспей, Амалбайсол арада к;алды. Аз кун болса да дэмдес-туздас болдык деп,Калиша оларга б1р кшз1 мен кврпесш бер1п кегп. Тагы еьаконып, баяры Комхршде жетп. С о л арада Кожабектермснкайта бас к;осты. Сержбай болыстын Мыркасым дейтш баласыКараколда окы п журш, кетершю кезхнде уй 1шшен кез жазып

к;алган екен, сурастыра журш, отбасымен Кем1ршще кездест1.Содан уш кун еткен соц туе элетшде сайдыц аузынан б!р топатты бауырымдап коя бердь Жанылмай, тура Квкшепрдтнетартты. Женш бшмекке бгр жагынан К,ожабек, б1р жагынанТазабек келш, есж алдында жолыкты. Сэл токтап, екеу! инкеК1рд1. Кекшепрдщ: — Ел1уиин елген ардагым-ау! Басыца б1р уыс топырак салмадым-ау! —дегеншен-ак топшпт Сер1кбайдын казасын ест1ртуге келгенш туеше койысты.Алдаберген атты кец жауырынды, отты кез жтт эцпмесшайтты: — Шшденщ он б1ршде албанныц аксакал-кексакалдарыКдркаранын желкейндеп Айт твбеге жиналды. Сонын1Ш1нде болдым, — деп бастады. — Бала бермеуге кел1спк.Мен Шалквдедеп ауылыма кайтгым. Болыстыц пес1р1 Т131Мжасап жур дегенд1 естщм. Содан пес1рд1 тауып алдым да,кшэгесш тартып алып, жыртып тастадым. Уш-терт куннен сонЭбдщалык, болыска жолыксам, «Сеш улыктар тап деп жатыр,жур, барайык»,— дед1. Барсак барайык деп, Клрэпшщкегекелд1к. «Т131МД1 неге жыртасыц?» —деп, ол мешб1рден тергеугеалды. «Елден жасырып, ешюммен акылдаспай жасаган Т131Мекен», — дед1м. «Узактыюндеп жиында болдыц ба?» — дедь«Жок», — дед1м. Сурак-жауабымыздьщ болган-б1ткеш солрана. Содан кешн ЭбдЬсалыкгын касына апарып абактыгажапты да тастады. Сержбай да сонда екен. Сейтш орыстынколына ез1М1зд1 ез1М1з тапсырдык;. Ею кун жатып, ушшил кушушеум1зд1 кешке таман уш атты салдат Кдраколга карай жаяуайдап шыкты. Алдымыздан б!р арбалы орыс карсы кездесп.«К,ыррыздар атысып-шабысып булшш жатыр», - дед1. Ушсалдат не ютерш бшмей урейленш турранда, артымызданжасауыл куып жетп де, Кдркарага кайтадан алып келдь Экелшабактысына к;айта тыкгы. Ертецше уст1м1зге оней тараншыныэкелш тагы косты. Келес1 ел жатарда уш казак, он ей тараншы- он бесш1зд1 Жэркентке карай он бес салдат тура епзшетомпылдатып куалады. Б1р кезде Мансур деген тараншыболдырып, мулде журе алмай калды. Жолдастары каумалапб1раз жер кетерш журш едг, болмады, сулап жатып калды. Б1рсалдат ат устшен мылтыгыныц к т т м е н шаншьщыда тастады.

Байгустьщ к^лындагы даусы шыкд’ы. Бхздщ зэре-кутымызкалмады. Кдлганымызды танга ж уы к Кегеннщ поиггасынаайдап экелдь Салдаттар сол арада ш ай кайнатып ш т . Б1р-б1рожау б!зге де бердь Сонымен тандай ж1б1ттж. Тазабек Алдабергеннщ эцпме айтысына риза болды:орагытпай, оспактамай, нак-нак айтады. Ысылган, кезшдеболыс болган К1С1 екен. — Салдаттар тагы журуге дайындалды. Сол арада Сержбайтурды да. «Б1з 0бд1халык екеум1з б^дан ары журе алмаймыз.Акыр ататын болсандар, екеум1зд1 осы арага атып кет», —деда. Салдаттар езд1-ез1 былдырласты да, б!реу1: «Журшдер,жаца кеткен тараншыны куып жетш, сендерд1 соны нарбасына отыргызайык», — дедь К ен дж . Кдйкынын асуынажакындаганда Эбдгхальщ пен Сергкбай мулдем журе алмайкалды. Сол арага б1раз демалтты. Орыстар мылтыктарын октап,тасты атып, бхраз ойнап-кулш отырды. Тагы журдж. Б1разданкешн Эбдгкалык пен Сержбай тагы шаршады. Керген кез1мжазыкты, с о л арада салдаттар екеуш аттьщ бауырына алы пкамшылады . — Иттер-ай! — дед1 Кекшепр со л сэт ышкына ун катып. —Казактыд ардагын кэшр сабады деген не сумдык,?! — Содан кешн Сержбайды мен демеп алып журд!м. Ш ар-шап, бэр1М13де к1б1рт1кгеп калдык. С эск е болды. «Мыналардынсуркы жаман, — дед1 Сержбай кулагыма сыбырлап. —Иманымызды ушрешк, булар б!зд1 атады. Кушактаса кулайык,сонда, бэлктм, б1реум1з аман калармыз». Сержбай да соныайтып бггт1, арт жагымыздан м ылты к таре ете калды. Д э лалдымызда келе жаткан тараншы жалп ете тусп. Ыцк деугеде муршасы келмедь Сержбай м ен ! кушактай алды. Тарс-турс аткылаи жатыр. Екеум1з кабаттаса куладык, Айналамызкек тутш. «Э й , Эбджалык, кетер басынды!» - дед1 Сержбайайкайлап. Серж бай меш баса кулаган, козгала берш ем, «Ж ат!Жыбырлама!» — дед1 Эбджалык жекш. Жалп етш уст1ме со лкезде б1р тараншы кулады. Бауыздаган малша кырылдап, жанышыкдай б1раз тыпырлады. Содан кейш атыс токгады. М е нэл1 Т1р1м1н. Б1р заматта узенг! бауын салдырлатып, б!р салдатбас жагыма к елш атынан тусп. М ы лты гы н сытырлатып октапаткалы жатыр. М ен жабысып жерге ктрт барам. Кеудемде

жаным бар ма, жок; па, бшмеймш. ©лш баражаткансекщцмш.Кенет дэл к^лак, шекемнщ тусынан мылтык, так ете калды.0ЛД1М деп ойладым. Жер-элем санамнан еипп кетп. Б1р кездеорыстардын, дабыр-дубырын ести бастадым. Эбдщалыкдьщустьбасын тштт1-ау деймш, ет1ктершщ тыкыры дэл кулактуб1мнен ш ы р ы п жатты. Б1реу1 алкымымнан кетерд! де, койны-коншымды актарды. Тшмдг салактатып, елген кМше демалмадым. Сылк етюзш тастай салды. Сол кезде еамнен таныпкалыппын. —Айналайын-ай, ажальщньщ жоктыгы гой! - депкалды бгркемшр. — Кднша жатканымды б1р к^дай бшед1. Б1р кезде анадуниеден мына дуниеге кайта орала бастадым. К,анментопырак араласып, б1р жак; шекемшокпардай болып катыпкалыпты. Ею кез1м кермейдь Шыгып кеткен екен деп шошыдым. Кез1мд1 жапкан канды топыракты сипалап, аз-аздан угтп алып тастап ем, кезхм ашылды. Мше мына кулагымды керд1шздер гой, ок тесш етптп. Дэл касымнан шак ете калганда, осыган тиген екен. — Алдаберген тымагын шеплп пзесше койды да, койнынан сусар берж шыгарьтп Кекшепрге усынды. —Мше мынау Сержбайдьщ октиген берю. Кокшепр бас сап кеюрепне басты. —Ардарым-ау, ажальщ орыстан болган екенгой!? — Келш, сабыр кыл! — дедх К,ожабек. - Ол ок — б1р Сер1кбайга емес, бэр1М1зге атылган ок. Ажалдымыз олд1к, ажалсызымыз кдлдык. Ол октьщ эл1 каншага атылатынын, одан кдншамыздыц елш, каншамыздьщ аманкалатынымызды б!р к$дай бшмесе, баска ешюм б1лмейд1. Бэр1 тып-тыныш, бэр1 тап-таза бола кдлады дегенге баска сенсе де, мен сенбеймш. Иэ, Алдаберген, созщд! белш ж1берд!к пе, соданкейшкэйттщ? —Кэйтуп п ем? Тура сапАкшокыньщ тауынакарайкаштым. Б1р пшлеугг жерге жетш бугындым. Т1р1 екешме аю сенер- сенбеспш. Андып жаткан орыстар атып сала ма деп, жан- жагыма алак-жулак караймын. Тш м аузыма сыймай шел экетш барады. Журе беруге журекспшм эр1 эл1мде калмапты. Шапанымнын шалгайымен бет1мд1 келегейлеп жата кетш ем, кез1м шшш кетшть Еющц кезгнде б1р-ак ояндым. К ш к е н е журш кеп бтр бастау тауып алдым. Су 1шш ем, сол арада тагы

уйыктап калыппын. Кеш бата ояны п, жаяу салпак,тап к е лежатканымда ек1 атты юс1 жолыкты. Б1реу1 мщгеспрш алы п,Актастыдагы ауылга жетюзт салды. Сонда конып, ертесгтерт адам барып Сержбай мен Эбд1кал ы кты, он б!р уйгырдыШотан К^лаган сайына жерлеп кайттык. Сонда Сержбайдынберюн алып карасам, ок; оньщ басынан тшпт! де, каны м ен шбет-жуз1мд1 жауып кетшп. Сол канды м е н т деп ук,кансалдаттар м ен! де едщге санатан сыкылды. Ойлап карасам,менш жанымды сейтш Секен; маркам алып калган екен. С о лушш Секещ йн аруатына разымын, ал урпатына еле-елгенш екарызда р м ы н ! Алдаберген кезше жас алып ед1, отыргандар косыла п ы -сылдасты. — А л к эз1р кайдан келесщ? — дедг Кржабек эщтмеш арыжалгастыргысы келш. — Кекш епрд щ мунда екенш калайбшдщ? — Былтыр К,ьттайга кашканымда, уй 1ипмд1 осы Квм1рш1де куып жеткем. Шегарадан еткен сон , токтамай К р ж а н ь щ тубшен ат басы н бгр-ак тарттык- М а л жок, баспана жок, азы к таусылтан. © луден баска болашак калмады. Т1р1 калганыма тэубэ кылмастай жатдайта жетпм. Акыры б1р кызымн ын аркасында кытайдьщ ушн кыстап шьщтык. Курыят дегенд1 естш, елдщ алдымен кайта оралдык- Оздердщ Есек Арткандааялдагандары нызды жалпак ел бшш отыр. Кем1ргшгежеткендер1н 1зд1 естццм де, Секемнш; шпмш еспртуге эдейткелд1м. — Е-е, ж ен , жен, —дедг Кожабек соза курсшш. — Ел депбэр!М1з ещ реп келемгз, елде не кутит турганын б!р кудай бш сш! *** Мамырдын екшыпжартысы мамыражай бодцы. Кем1рш щ енкошудг К,ожабек бастады. — Тазабек, — дед1 кешершде журттын кезшше, — койш аурюп К,ытайта бхрге бардык, кугын м ен корлыкты бхрге тарттык.Кудайта шуктр, тутан жердщ топырагына табанымыз б1рге тидгКеше тана кугын-сурпнге салтан орыстын питылы окыс езгерекалды дегенге езге сенсе де, ез1м сенбеймш . Бшиктен шьгккан

б1р буйрык, бар шыгар. Кдлай болтанда да, елге кайтарганы- адамгериплж. Б1з саган ауыл-аймагымызбен бауыр басыпкалдьщ. Кдыншыльщта табысып едж, жаксылыкта да жупжазбасак, калай карайсын? Кдраб^улакка бьзбен б1рге барсац,кэйтед1? — Сейтсеннп, кдйным! Сейт! — деп калды Кекшепр де.Бурын бауырым деуий ед1, бул жолы кайным дед1 штартып. — Мен де с1здерге бауыр басып калдым. Б1рге журсемде, белек журсем де, енд1 еле-влгенше бауыр боп етем. Б1з,балаларды коспаганда, экеммен агайын-туыс бес-алты уймгз.Соларды шашыратпай елге жетюзу — менщ мшдепм. Ата-бабамныц алдындагы борышым. Кдрабулак пен Жылысайдынарасы агайынды жатбауыр кылып ж1берет1ндей алшак жеремес. Менщ жешм осындай, К,ожабек ага. —Жен екен. Онда б1зге руксат ет, елге карайжылжиык. —Жолдарыцыз болсын! —Ага! Ага! —деп жупрш келе жаткан Сэменге К,ожабек те,Тазабек те жалт карады. - Шушнпп! Шэш эпкем босанды! — Ала кой пгушншщд1, ала кой, балам! - деп, К,ожабекСэменд1 бауырына юысып. —Бшдщ бе, им келпгп ем1рге? —Ул, ата, ул! — Шушншще менен б!р тай мш, балам! Кдлиша эженеайта бар: эр1 елге аман-есен оралганымызга ырым кылып, эргТазабекке уй кдстырып, немересшщ атын Оралбек кояйык. —Болсын, ага, С13 айткан атты коямыз! - дед1 Тазабек теСэменд! кушак,тап. *** Тазабектер орналаскан Жылысай Кулык тауынынтерюкейшде, Жалацаштыц солтустж шыгысында, алКожабектердщ Кдрабулагы Жаланаштьщ батысында. Еюауылдын арасы —жарты кундж жер. Жалацаш - осы ещрдепказак-орыстардьщ орталыгы, жуз елу-жуз алпыс уйД1 улкенауыл. Казактар ушш ете урешп мекен. вйткеш ондагытургындар: «Сендер ак патшага карсы шыккансывдар», —деп, оларга кект1. Ал кек деген б1р кезде бггетш, таусылатын120

нарсе емес: Шреу кек алса, екш ш ш щ онда они кетедг; о леппн алса, ананьщ кеп к;айта оянады, сейтш жалгаса беред!,токтамайды. Сондыктан кепмхз к етп деп тусшген орыстарга8лхжеткен казакты ^рып кету, оцашада елт!рш кету тук те емес,тартынбайды. Себеб! занды бшетш де ездер1, занды ел йшндежурпзетш де ездер1, ешюмнен каймы к,пайды. Кдзактьщ олартакарсы келетшдер! кырылып бггкен. Осылардьщ бэрш ойлай-ойлай, акд>1рында Шэшге эл1мжетт1к жасап, ата-енесш бала-шатасымен задрып кеткен ею орыстан кек алмай-ак, к,ояйындеген шеиймге Тазабек пптей икемделе бастады. 0ткен нщеганшп кеп болганмен, бугшп берекеден айрылып кдлмаудыда ойлады. К е к бэр1б1р еткеннщ олкы лыгы н толтыра алмайды.Кдйта одан бетер каусатып кету! мумкш. Кеткен есенд! тектыныштык, к;ана етейд1. 0 сш-ену м ен квгерш-кектеудщ оданезге онтайльт жолы жок,. «Орнында бар оналар» детевдй, казак,,С1рэ, осыны ойлап айткдн. Намыс деген тек, эйтеугр, карсыльтк жасап елу ме? Э лд еакылмен айла жасау ма? Кеше казакты кырган сол орыс эл1казак;ты би леп отыр. Бшйк юмнщ к;олында болса, к^рьщ тасоныц колында. Курыктаулы асау бул кы нганмен, курыктанкугыла ала ма? Кутылар ед1, егер асаудыц шамасы курык;салушыдан асып турса. Ондай заман туып та кала ма, ктмб1лед1? Тек эз1рге к;одцан келетш карсылык —кырылып азайыпкалмау. 0 йткен1 «Жалгыздьщ уш ш ьгкпайды, жаяудьщ шацышыклайды». Кдзакка кебеюден езге ум!т жок;. Тазабек шшденщ соцында экес1 Омхрэлшщ, кдйнатасыТшеул1 мен енес! Эжшеннщ, кдйнагасы Агынтай мен оньщул-кызынын жылын берд1. Карабулактан К,ожабект1, АсьщанКекшепрдх, Тасашыдан Жомартты шакырды. Ел таркап,кенщдер! жайласкдн сол туш Ш э т мен Тазабек ашылыпсырласты. —Соцгы кезде туйыктау, жумбактау болып барасьщ. М ен енжершш журген жоксьщ ба? —деп, э н г 1мен1 Шэш бастады. —Сенен неге жершем? —Орыстын к;орлаганы —анау, калмактыц зорлатаны —анау,соньщ бэрх к ещ лщ е юр байлайтын шыгар, кайдан бшешн? — Онын б э р 1 ойда туратыны рас. Есгме тускен сайын кеккдйтарсам д еп арпалысам. Сеш солардан моргай алмаганымакорланам. Бхрак ондай корлык; пен зорлыкты сен гана керш ,

оран мен гана кетп жургем жок, кой? Оны б1р сен, б!р менемес, куша казак, бастан кепт. Ел кергенд1 екеум!з б1ргекердж. Юнэм13 — тек казак болганымыз. Халык кутылаалмаган нэубеттен 613 де кутыла алмадык. Алдабергеннщ недегенш айттым той; б1ркызын кь1тайдьщ койнына салып, кысбойы сонымен кун керши. Сол енд1 жаймашуак заманда казакгстешн кьшык па? Амалсыздьщтын,, аман калудын кайласы.0зге урпагын влт!рмеудщ амалы. Ен бастысы, сен — менщурпагымды 0 С1рет1н анасьщ. Калганыныц бэр1 - бупн, бугшболмаса ертен умытылатын еткшин нэрсе. Сен мен ушш солбаягы Ш эш калпындасьщ. Кдзак орыстан женшп, казаккалмактан корлык керд1 деп, ез халкымнан терю айналыпкетпеймш рой, сол сыякты сенен де мен ешкашан суымаймын.бйткеш мен сенщ тэшщц де, жанынды да табынып жаксыкеремш. Табыну дегеннщ не екешн тусшесш, бе? —Неге тусшбешн, тусшем гой. — Тусшсец, элпндей эйелдхк сезшд1 будан былай маганайтушы болма! —Тек шынынды айт, меш аяп алдама! - Шэш кезше жасалды. — К^хзыксыц, Шэйкен, сеш алдаганым ез!мд1 алдаганымемес пе? Сен керген корлыкты карындасым да керд1. взщойлашы, соган бола Жэмеш енд1 карындасым болмай кала ма?Сенде сондайсьщ: огандешн де эйел1м болгансыц, одан кейшде эйелгмсщ. Сен кьшмыс жасаган жоксьщ, жасаган — орыспенкалмак. Олардыц кылмысы ушш сен неге жазыкты болуьщкерек? —Ел керд1, ел естщ, содан коркам, сен! кемспедьау депкысылам. —Елдщ аузына какдак бола алмайсыц. Айтады, айтады дакояды. «Ит уредг, керуен кошед!» де де, журе бер. —Елдщ бэр! сенше тусшбейд1 гой! —Саган менщ тусшгешм жетпей ме, жаным-оу? —Соны укпаган мен акымакты несше жаксы кересщ? —Жаксы катын болган соц, жаксы керем. —Мен де сеш елердей жаксы корем, жаным! —Ол деген каншалык? Керсетцй! —Керсетуге кушагым жетпедг!

Шалкайран эй ел1, енкейген еркег1 кугшактаса кетть Артынанэнпме-дукен ары жалрастьт. Тагы Ш э й 1 тутатты: —Оралбектщ тур-туе] н байкдцын, ба? —Нарыпты? —Орыска уксап барады. — Иэ, солай сыякты. Сонда калай, сенщ кыз екешщй ©зкез1ммен керд1м той? —«Орыстьщ урыры кеткен», —дейдг Жузхк. —«Кеткен Ь> калай? —Сыртка акканда, шпне де кеткен кврщедЕ —Одай б о ла ма екен? — Болтаны той. Енд1 не ютейм1з? Оны едден калайжасырамыз? Э лде баланы б!реуге берш Ж1берем13 бе? — К,ой, кайдарыны айтпа. Адам е з баласынан ез1 бас тартама екен? — Соны есектеп, душпандарын сагынды сындырар депкоркам. —Осек те, сез де б!зд1билемеуге т т с , Шэйкен. 031М13Д1е з1м 1збилеймгз. Ондайра опырыла калатын меш юм деп журещ? М е нем1р суруге, о л ем1рд1 тек сешмен бгрге суруте бгржола б е к т г е надаммын. Д эт!м берж, кудпетенбе! — Жаным! Сеш кудай эке-шешемнщ, туран-туыстьщ —бэршщ в т е у т е берген шыгар? Кушакташы! Жалрызым! «Кыррыз Сайта кетш бара жатыр е м » , —деп, К,ожабек ж олайЖылысайта сокты. Кдсында кыяк муртты кара торы ж т тбар. «Байрабыл деген жакынымыздын баласы, аты — Кдпез,Ыстамбулдан окып келдЬ, —дептаныстырды. Жинакы, карылезжгпт Тазабекке б1р кергеннен унады. Адам жатыркамайтынашьщ-жаркьгн екен. — Патша кулатанмен, орыстар орнында рой, —дед1 Кожабеккушп. — Б1з кырылдьщ, кашкын болдык, ал орыстар бгздщиесхз калган малымызра ие болып, шетшен байып алыпты.Енд! 031М13Д1 с о л малды баратын малай кылып жатыр.

Кдзакта кэз1р мал да жок,, бай да жок;. «Кедейшшк жтткек,ойбактырардьщ» кебшкшпшз. Жан багыс ушшмен де Сам-салыма Кепзш деген орыстыц малын бактыргалы отырмын.Екеу1б1р-б1рш бурыннан б1лед1екен, «Маган малымдыбагатынб1р-ек1казак тауып бер», - депп Байгабылга. КасынаТабайдыкосып, Сэмещц ж1берсенди соган. Самсалы екеуше бас-кезболады. - Оган орысьщыз кенсе, тым жаксы болар едь - Кдпез екеум13Д1ц шамамыз Байгабылга жетед1, ал олКепзшп кедей куншен бшедд екен, кещцрер. Оныуайымдама,сенщ уайымдайтыньщ баска нэрсе. Орысшац бар, жазасыц,олардьщ кыр-сырын бгр к!с1дей бшесщ, казакдт айтканда,кезщ ашык адамсьщ. Сен секшд! елге сез! етедьау дейтщцерд!орыстар оцашада елпрт кетш жатыр. Соган Караганда, сейтукерекдейтш олардьщ кулыя р ы м ы бар. Байкал, сакжур. - Кайдагыны айтып, коркыта бермещзпп, К,ожеке. - Тазабек-ау, кайдагыдан корка беретш сен емессщ, кай-дагыны айта беретш мен емеспш. Андыган жау алмай кой-майды, капы калып журме. Абыйыр Туркебаев дейтш енд1-енд1 елге танылып келе жаткан жптг бар ед1, орысша окыган,ез бшгенш казак балаларына окытып журген, соны кдлтарысжерде елт1рш кетшть Кдракол жактын орыстарына малай бопжуршорысша уйренген Бекмырза дейтш б1здщб!р бауырымызбар ед1, оны да тун йшнде уйшен алдап алып шыгып, урыпелт1ршт1. Б1ркасым Сержбаев дейтш 1ШМ13Д1де елпрмек екен,ол, эйтеу1р, сезш калып, кашып кутылыпты. Булар езд1-ез1сейлескенде, казакты мецзеп: «Ею аякты ац атуга барасынба?» —дейтш болыпты. Соныц бэрш кере-бше турып сактыккылмасац, калай болганы? - 0 з1м1з ейтш олардан корыксак, онда неге олардьщ малынбалаларымызга бактырамыз? - Кепзш алгаш арып-ашып Ресейден келгенде, Байгабылоньщ отбасын б1р жыл багыпты: сауынга б!р сиырынберш, кшм-кешеп мен казан-ошагына, ппш-жемше дейшкдрайласыпты. Ал Кепзш кэз1р Жалацаштьщ атаманыменжаксы сыбай, сондыктан оган орыстар сокгыкрайды. Сонынбэрш салмактап отырмыз мен де, Байгабыл да. - Онда щ р ы с екен, ага.

*** «Табай м е н Сэменд! Жаландшкд жетюзсш» дегенД1Тазабекке К дпез айтып келд!. Тазабек КожабекпенБайгабылдын уйгнде Тогызбулакта жолыкты. Содан Т абаймен ею баланы ертш Кожабек екеу1 Кобзевтпане келдг. Жуз1жылы орыс екен, булардьщ Байгабылмен б1рге келгешн к ерш ,орнынан турегеп амандасты. — Менде, ек! баламда — ушеумхзде ек1 жуз каралы сиы р,торт жузге тарта кой, б1р ушр жылк,ы бар. Кыскасы, ж умыскеп. Улкен балам Константиннщ ауласы кец, мал да, сендер десонда сыясындар. Кигз уйлерщмен к е л 1ндер, менде беретш уйжок, —дед1 К обзев. —Келуш келерм1з-ау, б1рак б1зд! бузакы орыстардан коргайаласыз ба? — дед! К,ожабек. — Кортай алмасам, кел!ндер деп нем бар? — дед! К о б зев кулш. — Б у п н кел сендер де мен дайынмын. Корыкдандар, балаларга да, баскага да ешим тимейд1 . ...Бул ш еш 1мд1 Тазабек отбасына жетьазгенде, — Ойбай, мен кэйтем? Сэмецщ ешкайда жгбермеймш! ■деп, алдымен Жуз1к шоршып тустх. —Сеш е ш и м балацнан ажыратпайды, б1рге барасыц, —д ед 1Тазабек ол ж агы н ойластырып койранын ацгартып. —Сонда калай, 613Д1 белек шырарасындар ма? —Б е л ек ш ыгарамыз. Шэш екеу1м 1здщ отауымызды аласы н.Б13 жаз ш ыкканш а апаммен б1рге тура турамыз. Кож абекаганьщ касында боласындар. Сэмен м ен Самсалыга Табай бас-кез боп ж урсш деп шештж. —Табай кайда турады? —Оны енд1 далага жаткызбайтын шыгарсьщ? —Апа, м ы н а балац не дейд1? —Е, не дейд1? —Табаймен б1рге турасындар дейдо. —Е, бгрге турсан, ткггеп ала ма? М ынандай булшген заман -да балан; екеугнд! коргайтын да б1р еркек керек шыгар? — Ы дгайыцызды байкадым, апа. М еш балац екеущбайлап б е р г е л 1 отыр екенстз. Ж лбекж ан, сен не дейсщ? К ала йкисая сы ц ?

- Сэмен — менщ жарты журепм болса, сен менш бхрпрепмсщ. Екеучщп де кез1мнен таса кылгым келмейд1.Ойткеш сендерден езге менде терюн жок,. Сен эке-шешемнщде, бауырымныц да кезющ. Саган апамньщ да, Тазабектгн дежамандык; ойламайтынынжаксы бшесщ. ОлардьщдаойлаганыСэмен екеущнщ кдмыц. Соныц бэрш керш, бшп отырып, менне дешн? Табайдьщ Сэменге, Сэменнщ Табайта калай бауырбасып кеткенш озщ де керш журсщ той. «Ею жарты — б1рбутш» болгандарьща мен карсы емесшн. - Апа! —деп, Жузжтагы б^рдене дей берш едк - Болды, маран ештеме айтпай-ак кой, - дед1 Кдлиша.Сонан сон: —Балам, - дед1 Тазабекке, —б!р койьщцы сой да,кешке Эдшбек атанды шакырып, Табай мен Жузпсгщ некесщкидыр. Эуелг Сэменнен сура. «Сен кетсесщ бе?» де. Ол келюсе,езгем13кайда барамыз? Сейт, балам. Тойра шамамыз келмеседе, мусылмандыктьщ ырымын жасайык. - Мак^л, апа. Бхрак бутан Табай кенбей койып маекаракылмасын. - Е, ол кенбесе, Жузжжылап кдлар деймкщ? Б1р эйел, еюбалата бгрдей ие болганга кайта оныц журеп жарылып кетер.1сще к1р1се бер, балам. Табаймен мен элдекдшан сейлесшкойгам. *** Кржабек пен Табайдьщ кшз уш Константиннщ ауласына катарТ1ГШД1. Т абай жылкыга, Самсалы сиырга, Сэмен койта ие болды. Табай мен Жузжп кеппркхп келген Тазабек кетерщде эзшдеп кулд!: — Эпке, байкацыз, орыстыц жылкысын айдап куйеущ кыргыз асып кетш журмесш. —Сейтер ед1м, - дед] Табай да карап турмай. - Ол жактан, эттец, Жузпетей эйел табылмайды; эйел табылсада, Сэмен мен Эбендей бала табылмайды; тшт1 олар табылса да, тап сендей туыс табылмайды, - деп, Тазабеюд Табай кушакгай алып, жылап ж1берд1. — Сондыктан сен ещц будан былай жаман жезденд! вдррыз-кыршз деп конаштай бермей, казак-казак деп колпаштай берсещш!

— Сезще кгуттттктк! Сеш колла штамаганда, юмд! к,олпаш-таймын? Жузгк, Сэмен, Эбен — тертеущ жер бетшдеп енжакынымызсындар б!здщ. Ушм1з б е л е к болганмен, п р л т м т з61р. —Сол б1рЛ1КТ1 курган сенсщ, —дед1 Табай кезш суртюлеп. —Сен аман жур. Б1з саган аткосшы бола алсак та жарар. ...Тазабек Жаланашкд жш келш туратын болды. «К е р шкелий!» — деп Ш эш жумсайды, «Б ш ш келий!» - деп шешесхжумсайды, езш щ де келпс1, к е р г1С 1 келш турады. К,ираган,куйреген ем1рд1 кайта курсаулаган Жузхктщ кылыгына кайранк;алып риза. Табайдьщ кыбын тауып, б!ресе: «Сэменнщ атасы-ау!» —дейд1 , бгресе: «Эбеннщ экесг-ау!» — дейдь Дардай еркексоган далактай болады, соны эр естгген сайын басы бакыттанб1р айналмай, мьщ айналып кетедг-ау, С1рэ?! Б1р к елгетн д еЖуз1к еш кашып, урейленш карсы алды. —Не болды? вн,щ кашып кетшт1 гой? —дед1Тазабек тхксшш. — Ойбай-ай! Жана рана баягы ек1 жауыз орыстьщ б1реу!нкердгм, — дед! дэл сол орыс алдында тургандай калшылдап. — Екеум1з де б 1р -б 1р1м1зге бажырая карап калдык. Таныды, иттщбаласы. О л атты, мен жаяу. Тап беред1 екен деп, пзем дгрщцеп,жыгылып кала жаздадым. бтш барып, артына бурылып карады.Сыртымнан кай корага юргешмдг бакылады ма, жокпа, онысынбшмейшн, м ен артыма караудан коркып, уйге зорга жеттгм.Эй, бекер келген екем1з Жалацашка. М енщ куйеугм екеншбшсе, ол алдымен, кудай бшеда, Табайды елт1ред1. Балаларга дазиян жасай ма, ьам 61лед1. Сен сак болш ы . Енд! б1зге кеп келеберме. К езш е туссен, сеш андиды. Жалгыз-жарым казактыкезге туспейтш жерде орыстар елт1р ш кетш жаткан квршед1.Ондай С03Д1 осындагылардан кунара естим1з. —К е р г е т н кайсысы? — Жирен мурт жастауы. Шштиген арык- Кез1 б1рак е н -менщнен етед1 : сондай суык, ызгарлы. —Менен бурын Табайды сактандыр, езше де, балаларга даабай болсын. Тагы б1рер куннен кешн Тазабек Жаланашка келш, кештеу,б1рак кун батпай кайтты. Тогызбулакты басып, ЖылысайгаАктогай аркылы етпек болды. Актогайга жете бергешнде кунбатты. Неге екенш , «Сен сак болшы» деген Жузжтщ сез! ес!не

туст1. Жан-жагына карады. Кдрацры тускенше Актогайданетш кетерш болжады. Атын тебшш, жеделдете журд1. Элдеб1рсактыкпен теменп еткелге бурылмай, Саркамыс жакка ерлепкетп. Сол сэт вткел жактан мылтык таре ете кадды. Зынеткен ок желке тусын жанай етп. 0 л1мнщ уреш вне бойынмуздатып ж1берд1. Жалт карап, мылтык кезенген ей аттыньщозен жактан шыракелгеншкврд1де, турашапты. Етпнттпоктьщатылганын ту сыртымен ест1Д1. Саркамыстыц корысына юребергенде, уипнци ок тап касындары шырранакты юрш етюзшкиып тусть Ажалдын айналсокгап жургешн журепмен сезд!.Калын агаштын арасында жол — б1реу, адастыра алмайды,атпен тыгыла да алмайды, не 1стеу1керек? Не де болса тэуекелдеп, Шарын езеншен етпестен атынан каррып туст!. Кекшубарды кдмшымен б1р-ею салып жтберд! де, ез1 оц жактагыАкторайдын калыцына койды да кетп. Кугыннын келгггкаларын болжап, онша узамай жата калды. Ею орыс кырык-елу кадам жерден кокавдап ете шыкты. Орньшан турып,анныц жымы ма, малдьщ 131 ме, б!р таптаурынратусш, ордепМойнакгьщ жотасына карай тартты. Торай б1р жерде шалан,б!р жерде кальщ, жалтактап, сактана кашты. Б1раздан кешнойлана бастады. Екеулеген орыс куткармауы мумкгн. Акырелетш болтан сон, жастышмды ала жатып, тымкурыса б1реушмен де елт1рей1н деп бекшд1. Кенет ат юре алмайтын корыскажата калгысы келд1 де, ат юре алмайтын жерге ок юре аладырой деп, кайта кобалжыды. Квкшубардьщ уетшде иес1 жокекенш керген сон, сезжок, ею орыс кер1 кайтады. Сонда кайдабарады, муны кайдан1здейд1? Жаяу адамезенненете алмайды,сондыктан олар муныШарыннан етш алган сонтырылды деу1мумюн. Б1ршатасса, содан шатасады. Олай ойласа, екшпи рет шатасып, ондаезещцкулдай кашты деп куады.Ал егерезеннен етпед! деп есептесе, еткелдщ тек ер жакта екеншбжед1, онда езенд1 бойлай куады. Алда-жалда оран да, буран да дудэмэл болса, онда екеу1 ею белшш, б1р1 езендг кулдай, бцн бойлай 1здейд1. Кудай сэтш берсе, сонда б1рге б1р кездесш калуымумюн. и.Каранры тускен сайын Тазабек батылданайын дед1. Каша-каша тогайдын шетше жакындады. 0рп вткел осы арада.Жаяу адам торай йшнде байкалмайды, ал атгы адам алыстан

карандайды. О лар будан карсылык, кутпейд1, кашкыннын максаты тек кдпгу, кэйтсе де кутылу деп санайды. С оны пайдалануы керек. Откелдщ тусына келш б1раз ойланды. Курын аргы беттен келсе, осы арадан берг етед1; берп жактан келсе, ары етед1. Будан кешн тырылатындай тогай ж оры н бшед1, сондыктан осы арадан устаймыз деп сенед!. бткелдщ бер п бетшдеп сэмб1 талга кез1 туст!. Шашактары жерге жеткенше салбырап, курган шымылдыкдпа д в ц гелетп тур екен. Соган тырылса, кершбейтшш б1рден болжады. Судан етш келе жаткдн кугыншы, сез жок;, содан — сэмбх талдан - секемденедг. А л жолдыц екшнп жарындары итмурынды елемейд1. Б1рак, ол да б1р адамды калк,алай алады. Сез1ктенген адам сэмб1 талра аландап келе жаткднда, итмурын жактан атылып барып бас салуы керек. Сол ой га бекшд1 де, камшысын онтайлап итмурынныц тубше ты ры лды . Кдран еткен аттылыны Тазабек арры беттен байкады. К о л - аярысуынып к,оя бердь Ол —атты, бул — жаяу. Оныц м ы л т ы р ы бар, бул куркол: камшысынан баска к;аруы жок. Оныц алдын- да Тазабектщ жазыры жок, ал ол м уны н букш кайын журтын кырып салып, алралы отырган э й е л ш зорлады. Онымен коймай, енд! езш елт1рмек. К,эз1р кайсысы кателессе, сол елед ь Олда сак, бул да сак. Бэрш сэттйпк ш еш ед!. вткелден етш келе жатып, кугыншы сэм б1 талга жалтактай берд1. Ол езеннен ©те шыкканда, Тазабек итмурыннынтасасынан сакпанша атылды. С о л колымен атыньщшылбырынан шап берд1 де, оц к олы м ен етегше жармасты.Мылтыктыц дум 1мен урмак боп, орыс колы н кетере бергенде,бул камшымен к;ак бастан б1ртартты. М ы л т ы р ы колынан сусып,жирен мурт ею. буктетшш ердщ касына кулады. Тазабек аттанжулып алды да, кеудесш т1зес1мен басы п турып, шылбырдын;б1р ушын кендрдегше орап, екшпп уш ы н ышкына тартканда,кьшрынган орыстыц тыпыр етуге гана шамасы келдь Тазабек тез кимылдады. Эуел1 орыстыц атын арашка байлапкойып, езш кетерш апарып езенге агызып ж1берд1. Сонан со дм ы л ты ры н алы п , атына мшш, еткелден аргы бетке еттк Екшыиорыс аман кетсе, тагы тыныштык; болмайтынын тусшдьСондыктан енд! соны андыды. Егер о л езеннщ теменп жагынакетсе, ол арадан муны таппаган соц, сез жок, кер1 оралады.

Оралады да, сершн1здейд1.1здегенде, осыеткелге келмеген к-кайда барады? Сол ойы дурыс болып шыкты. Б1раз журген сон карсы алдынан атты адам карайды. Танытпау ушш, Тазабек ерлш успне етпеттепжатыпалды. Ол муны ез сертмдепойлап: —Ты чо? Чо стобой? —дед1 дауыстап. Тазабек тым жакындасам, танып кояр деп, басын кетерс берш атып салды. Анау ьщк дед! де, жалп ете калды. Котерш апарып оны да, ей мылтыкды да Шарынга лактырлы. Сол арада еы аттьщ ер-турманын, токымын сыпырьт альт. о-л мшген аттьщ жугеншен баскдсын тугеддей езенге агьпып шберд]’. Бос аттыкуыпЖ2берд1де, оз1 екшийаттыжайдакмштЖылысайга жетшалды. Сонан соц оньщжугенш, шылбырынбэьасхмен турап-турап тастыц астына бастырып кетп. Ауылмацын айнала карап журт, Кекшубарын жайылып турганжершен тауьшадцы. Аман келдщ бе дегендей, атыокыраныпкарсы адцы. —Жануарым! - дед] жалгыз куэш басынанкушактап. - Б1раман калуын каддым, адца екеушздо эл! не кутштурганын К1мбшед!?! Жалацашка барсам ба, бармасам ба деп, Тазабек коптолкыды. Бармаса, бэршен бурын Кобзев куд]ктену! мумкш:барса, Жузшсе бэршез1бщщрш коюы кэд1к. Ары ойлап. оср!ойлап, «Жаравды, Жуз!кб!лсе, б!ле берсш», - депшешп. Табайдшне юрш, Эбенд1 бетшенсуйшжатканда, Кобк.в икшй баласы келш: - С13Д1экемшакырыпжатыр, -дедь Жузйшен журеамандастыда, шыгаженедда. Кобзев ..кезш сыгырайтгы. : в«™. »■ «-«\"КОС^5С м оммен адам а ю т керген жоксынб»? - Б10-ей рет окгалдым, б1рак реп келмда _ К Г б о л м а с а , айтшы, кай кеда « п и н *

—Б1ршип рет экещц атып кеткенде. Еюнпп рет ата-енемд1,кайнагам мен оньщ ек! баласын елт1рш, елпетерш уй-мулю.менб1рге ертеп кеткенде. —Оларды к1м елт1ргенш бшемющ? —Экемд1 0 лт1рген Кдрэпшщкенщ эскер1, ал эйел1мнщ эке-Iпешее! мен бауырларын шгпрген — Жалацаштьщ ею казакорысы. Олардьщ аты-женш де, тур-туеш де б!лмейм!н. 0 йткен1ез1м оларды кергем жок;. —Керсец, кэйтер ец? —0 лт1рер ем. —Дурыс. Сенщ орнында болсам, мен де сейтер ем. Ал енд!екеум13 былай кел1сешк. Сен будан былай бурынгы кеггнд!умыт. Кшэл1 ек! казак орыс елд1, и м е л т 1ргеш белгклз. Олардысен елт1рсен де, мен сеш кднэламаймын. Ойткеш олар е з т еТИ1СТ1 жазасын алды деп санаймын. Олардьщ ондай адамекенш мен де бшетшмш. «Сакдыкта корльщ жок;» дейсшдерказактар. Сактанып, мылтыгьшды будан былай гакымынабаса жур. Э с1ресе айдалада. Кдруыцныц бар екенш бшее, к1 мде болса каймыгар. Ал егер менщ тш1мд1 алсац, жагдайыцкелсе, не Жалацаища —Табайдьщ кдсына, не Тотызбулакка —Байгабылдьщ к;асына кыс тускенше кеш ш ал. Сенщ Жылысаймен екд арада жалгыз журе беретшщ маган унамайды. Жанымашыган соц, сенщ мына туыстарынды жак;сы керш калган соцайтып отырмын муны. Адамныц адамга жаны ашуы керек к;ой,солай емес пе? — Солай. Шешеммен акьшдасып керешн. Табайдьщ эйел1- менщ катты сыйлайтын адамым. Э й ел1м де оны менец артык;кермесе, кем кермейд1. Солар ушш гой ею арада шапкылапжургешм. —Оныц жаксы. Адамды сыйлаган адам —жак,сы адам. М енде сеш сол уш ш сыйлаймын. ...Жузжтщ зарес1 ушып отыр екен. —Неге шакырыпты? - дед1табалдырьщты аттар-аттамастан.Жагдайды Тазабек тусщщрген соц, Ж узж оньщ бетше б1р сэтсез1ктене карады. — Бэсе, б1раздан бер1 кершбей кет!п едд.Шынынды айтшы, сенщ ешкандай кдтысыц жок; па? Осыжолы б1зге узак; келмей кетгщ гой? —Оларды мен влтгрсем, кепмнщ кайткдны; баска елт!рсс,

кудайдын жазасын бергеш; ал саган кереполардынелгешемеспе? Сондыктан оны сез кыгг кэйтесщ, оданда кешш келешкпе, жок па, соны айтсацшы. — Оны Кджабек агамен акылдассащиы, кепт1 керген шс!РОЙ. ...Кржабек б1рден куптады: — Салт басты, сабау к,амшылы емес, мал-жаныц барадамсьщ, Жалацаш саган кол болмайды, Тогызбулак таяктастам жерде, мешн, акьшымды алсац, Байгабыддьщ кдсынакеш. Айналасы ашык, мал устауга колайлы. Осы ойды шешес1 Кдлиша да, ауылдьщ аксакалы Эдшбекте куп кердг. Шэш тшт! куанып кетп. Сейтш карашаныцкара суыгында кауырт кешетш бодцы. Ауылымен коштасып,агайындарын шайга шакырды. Эдшбек аксакал кутпегенкошемет керсетт1: — Жас болсац да, б1зге бас болдыц, - дед! Тазабекке. - Ырхгш журсек, баскага жем болмайтынымызга кезшзш жетюздщ. Саган арка суйеп ары еток, аман-есен бер] етпк. Б1реуден шгер!, б1реуден кейш кун кешшжатырмызкэз1р. Бас аман болса, бэр1 б1рте-б1рте орнына келер. 0 зотауындыезгеге берш, алыс-жакынныцжагдайын жасапжатканыццыбэр!м1зде кер1п-бцт1п журМ1з. Сенщ де басыца адамтезбейтштеперпптер тусть Сасатын жерде саспадын, жунжитшжердежунжшедш. взщ тупл, езгенщ камын жедщ. Мен акецнщ бауыры эр1 езщшн агац репнде саган дэн ризалыгымды бшйрш, кенже улымнын жаца отауын келш екеуще сыйладым. Онысенменш гана сыйым демей, осында отырран езще барша агайьганын сый-сыяпаты, курмеп деп тусш. Тазабек не дерш бшмей, тек. «Ой, ага! Ой, ага!» - Дейбердь — Ад, кайным! — дед1 Эдшбектщ эйел! энпмеш эдей! жылдам жалгастырып — Мен саган кэр! даусыммен б1р эн салып берешн. Дуние - кызыл тулкг булацдаш, Бак, тайса, ерге дэулет щралмаган. Кутне мыц б1р пэле жолык,са да, Сонда да кудер узбе б\р амадан!

- Мьщ жасаныз, жецге! — деп, Тазабек келш кушактапжатканда, Ш эЙ 1 жецгесшщ басына ак; тубгг шал1 экелш жапты. Журт мерекеге тап келгендей мэз-мейрам болысты. *** Байгабыл Тазабектщ ею ушн ©з касына кондырды.Келген куш -ак ерулжке шакырды. К1ш1г1р1М той жасагандайкурметтеп, Кдпезге эн айттырды. «Балам, шешец екеум1з ас-суымызды бердж, енд1сен эншд! айт. Бауырларынды бауыры натарт!» — дед1. «С1зден р^ксат болса, неге айтпайын?!» — деп,Кдпез домбырасына дереу кол созды. Кезш жумып, с э л -с э лтецселш, узак унс1з тартты. Мунды сарынды Тазабек ттр к ен е тындады. Кдпез кабагыншытты. Домбырасы кенет каткылдау унге кепгп де, артынша Кдпездщ даусы аркырай женелдг. — Шалтабай —менщ ат ы м, экем Алпар, О лецге жас кезгмнен болдым щкэр. Орыстыц мыц салдаттьщ багасындай, Тазекем вт'ш кеттг-ау щайран сущар. М е н щ атым Шалтабай, Асылдан соццан балтадай. Уй кенейш далага айналып кетт! ме, дала уйге ю р т , уйкецешп кетт1 ме, Тазабек тусше алмай калды. Кдпездш 0Найтысы адамды сыйкырлап тастайды екен. Соншалык эсереткен сез1 ме, э т ме, ажырата алмай калды. «Кдзакка атымшыккан кыран ед1м, Кдйрьшып канатымнан жарта кондым»,— дейд1 кайран Шалтабай атам. Тазабек агасыныц езш де,заманын да ацсайды. Атын ардактаган казагы араша тусеалмайды: шарасыз. 0з елш, ез жерш коргаганы ушш жазыкты.Бэршен туцшш, бэршен кудер узш, дауысым кудайга жете медеп южще булкынады. Домбырасын унсхз куйлед1 де, Кдпез еюнпп эщй шыркайженелдк

— Ауылым кошт барады таудан, асып, Таудан асцан бултпенен араласып. Квштщ соцы кеткенде кекке сщп, Бауырымды жыладым жерге басып. Эридай, кекем, Бгр кеткен соц квкемдг Кврер ме екем ?! Эр1 сагынран, эр1 екшген сез!мд1 Кдпез соншалык б!р айрыкша эуенмен жетюздь Тазабек тусщщ: энге косып ез мунын да шакты. 031 де байкдмай, Тазабек катты курсшш калды. Капез бетше жалт кдрады. Жанары жалт ете туст!. Тазабек ынгайсызданып, козгалактап калды. — Жалацаштыц тауынан кекшк кудым, Жетшзбейтт болран соц, секгрт кудъш. Квшще ерген квцШмдг жубата алмай, Жалацаяк, соцыцнан вктт кудым. К,айран еркем, Кбайта айналып взщдг Кврер ме екем ?! Тазабек алкурец тарткан Кдпезге тесше, сыр тарта карады. Анандай сезд! ешбхр энып энш ейш айта салмасын сездь — Кайран еркем, Ыр кермей-ак; взщдг Олерме екем?! - Болды! Кдйдагыны айтып кеттщ, - дед* Байрабылжактырмай. — М е н емес, эке, ел рой бул эщи шырарган. — Е , мен де б!рдеме б!лем, елдщ эшн жамылып, езщншсырынды айтып отырсыц. Байтабыл Тазабектщойын тап басты: эуене л д ш балганме ,ондар'ы мун Капездш ед! Сол жорамалын аныктай тусуУШ1сырткд шыкканда К^пездщ езше сауал тастады. - Б1р ражап кыздан айрылып к;алгансын-ау, фз.

- «Тажап» деген жай сез гой, о л куддрет болатын. Оныкерген сайын мен кайта тугандай болатынмын. - Ендеше неге айрылдьщ? - Ьйм гздеп Ы стамбулга кеткеншн, екйпгш гой! Осы куннен бастап Тазабек Кдпездг эулиедей сыйлайтынболды. Оньщ шыркаган кез1 турмак, ьщ ы лдап эн салган сэтш щ031 журепн суырардай суйсштетш. Н е деген сикырлы дауыс?!Мамык, ун, аскак сез1м, мунды еюнпп, ерке мшез, тапкыр ой,назды кылык, сыпайы пейш — бэр1 оныц эншен, турленгенуншен сыгалап, сезшш турады. Аш ык-ж аркин адалдыгы мендаусыныц м елд 1р тазалыгы астасып, адамды ершлз баурапэкетедь Адам тусшбейтш 61р куд1рет1 бар. Карагай кесюш, мал корасын жасасып, К,апез копкемектестг Б1раз жас юшцпгше карамай, Тазабекпен тецкурбысынша калжындасып кетп. Кершшершщ пейш-ыкы-ласын керш, Кдлиша мен Шэш кутты коныс таптык, деприза. Жумыстыц ауыры мен жешлше карамастан, Кдпез ы лгиьщылдайды да журедг. Анда-санда даусын шыгарып: «Ажарыц аппак екен аткан тандай», —деп, кез алдына келш б1р сулу тура калгандай, басын шайкдп, тандайын кагып коятыны бар. Ек1-ушрет байкады: Шэйшщ ту сыртынан кез алмай карап калады.Кызыга ма, суйсше ме, неге ейтед1? Тазабек ыцгайсызданып,байкамагансиды. Б1рак урлык жасап койган адамша кепкедешн езтне ез1 келе алмай журедг Акыры б1р куш айтып салды: - Жецген;е карагыштай бересщ, кызыгып журсщ-ау,шамасы? - Кдп, байкап калдыцыз ба? Уят болды-ау! Шэйшщ сэл ка­ра торылыгы болмаса, букш туда бойы мен айрылган адамнанайнымайды екен, Тэке. Эс1ресе кю ш щ ш ш керш тургандайжалт карайтыны гажап уксайды. Жадылап койгандай, умытаалмай-ак койдым соны. Калай екен, б1р керш кайтайыншыдеп, еткенде ауылына да бардым. Еппам бшмейдг Кдлтайгакашып баруын барыпты, б1рак кайтпай калган сыякты. Куйеу1кызганып, эдеш сейгп ме деп те ойлаймын. 0з1м есецгхрепжурш, кеццпшзге келетш кылык жасап койыппын, айыпетпещз, Тэке! - Е, кайдан бйгейш, эйелщнщ эдем1 болганы да б1р п элеекен-ау! —деп, уайымдап калып'ем.

— Уайымдамацыз, Тэке! Жаманга жаман калай ^ксаса, жак;сы да жаксыга солай уксайды екен, Шэтжецгемд1 керген сайын кандай асылымнан айрылганымды бшп, ж^ртта утып калган итгей кецшш аяк; асты бузылып кетедь 0з1ме ез1мнщ шамам келмей калады. —Онда со кыздыелестетш б!р эн айт! —Айтайын. 031МНЩ де айткдлм келштур. «Ажарыц аппак, екен атщан тацдай, Нурлы. екен еш квзщ ж ащ ан шамдай..,» «Кдндай гажап!» - деп тавданды Тазабек. Сагынышын да, щкэрлшн де - бэрш эуенмен жетшзш, еркелетш, аялап, бар дуниеш табаньша тесеп тастагандай айтады. Ш1рюн-ай, естш Шэшге бул да б1рэн арнаса-ау!? *** Бхр тун1 Шэю Тазабекке тосын кьшыккерсетп. — Жалацашка неге сенщ жакын келгенида шпм сезед1, — дед! тесше алаканын салып. —Еркектщкер-жерд! эйелше айта бергенш унатаймын. Сондыктан купия сактаганына ренжшеймш. Б1рак сенщ кейб1р сырывды сезш журем. Сенщ амандыгынды ез1мнщ амандыгымдай керген сон, кейде кэуттенем. Жакында Жалацаштьщ ей орысыхз-тузстзжогалып кетшт!. Оны осы вщрдщ орыстарыда, казактарыдаайтып жур. Сол баягы Жузж екеум1зге жабылган жауыздаркершед1. Соцгы кезде тусщде шошитыццы шыгардын. Менсоган карап, солардыц жогалып кетуше катысьщбар-ау депшамалаймын. Жузжгщ айтуына Караганда, менщэке-шешеммен бауырларымды елттрген, шгпргешмен коймай ертеген,031МД1 зорлаган солар кершедк «Батыр - бар октык» дегенгой бурынгылар, байкап, орыстардан аулакжурсецпй! Задда,заман да солардш боп турган жок; па? — Ондай оймен басынды катырып кайтесщ? Бар жауданжок жау жак;сы емес пе? Ею орыс едщ екендеп, буйл казактыорыстар кырып тастамайтын ншггар? Казактын да талайы

таяай жерде е л ш жатыр р о й . М е н щ м ы л ты ры м бар екен шЖалацаштьщ барлык, орысы б1яед1. Кдзакка керек жан орыскада керек. Сондыктан мен олардан калай сактансам, олар даменен солай сактанады. Соньщ 0 3 1 — мен ушш жещс. — «Андыран жау алмай коймайды», андыспасацшы! С ененбаска менщ Т1рег1м де, панам да жок. М енщ сешмен етк1згенен бакытсыз к ут'м езге эйелдщ ен: бакытты кунше берпсгз.Сенщ баганды бшуден, кэд1рще жетуден баска менде бетеной жок- Д енем нш татмдей тушрше деш н сеш ансап, сарыныптурады. К ерм еген корлыкты керш, тартпаран азапты тартып,не ел! емес, не т1р! емес шалажансар куйде жатканымда,«Егер осы сез1нд1 елдщ кезшше тары айтсан, онда, шынында,елтгрш кетем!» — деген ектем дауысын меш керден суырыпалгандай эсер еткен. Мен оны еле-елгеш мш е умытпаймын!Еркектгк ер лш д е, кесш свйлейтщ мэртйгще мен акы л-санаммен бейшмш. Барыма жолыккан байым деп тэубэ кылам.взще жолыктырран Жузжке сол уш \н ризамын. Жаным мен,тэнгммен, вне бойымда не бар, сон ьщ бэрхмен с е т елш -еиппжаксы керем. Сондыктан сенен айры лу — мен ушш тек елхм.Осыны умытпашы, жаным! Жалгызым! Тазабектщ кезше ушршген жас кемейш е куйылып, туй!ртамшытамарына кептелш турдыда к алды. Кдпезгесенер-сенбескуджпен жургеншде, Шэйшщ м ы н а к ы л ы р ы коргасыннанбетер балкытты. — Жаным! — дед1 уш кырылдай ш ы р ы п . — Акылдым!Кушакташы! — Алдымен езщ кушакташы! С ен енкешп, тенш кележатканда, ен е бойым кун енкешп келе жаткандай куанады.Соны бшесщ бе, Тэйкентай? —Будан бы лай бшем, Шэйкентай! Ашшы кушарынды, кунщецкейш келе жатыр, жаным! —Енкейнн, жаным, келий! Енкейе берпй!

*** К еген , Жалацашка карашаныц ортасында кар тусп. Казакпен оры стьщ арасы капы ушыкты. Сонш кезде Жаланаштынаиналасынан тана алты казактьщ елш табылды. Тунпжурютен казак пышаккескендей тыйылды. Урейулкен-юипштугел билед!. Т1р1 жургеннщ бэр! эзтрше шга т!р! жургендерсекшденд!. Кдй казактьщда болашагы орыстъщколынан етутэр!зденд1. - К утлш кун болмай калды гой, кэйтем1з? - дед! Тазабек Кдпезден сыр тартып. —Кэйтуш1 ек?Т03СМ13, - дед1 ол даосысурактыкупижурген адамша жулып алгандай жауап катып. —Эрб1р адам сыякты халыкта да тагдыр деген болады. Казактьщтагдырыосындай. Орыстар 613Д1 сыйламайды, тнги кеб1 адамгасанамайды. Неге? 0йткен! олар бхзд! менсшбейдо. Казак жервде турганмен, казакден олардьщ ешкандай рухани, мэдени байланысыжок. Тарихымызды, салт-дэстур1м1зд1, эдет-гурпымызды бшмейдь Кейб1реу1 б1зде ондайхалыктык ерекшелк бардепойламайды да. Ойткеш бекерден-бекер 61зд 1 жабайылар демешй гой.' Тарихы, енер-бМш, салт-дэстур1, ештецес! жокханыкты, вин ойлашы, олар не ушшсыйлайды? — Ой, Кдпез, сен не айтып турсыц? Сонда олардын бнл/ адам санамаганыдурыспа? - Эрине, дурыс емес. Бграк оларды кэйтш ез!мпбснсанасатындай кыламыз? Ол ушш 613 алдымен солардлнуйрену1м!з керек. Осыншама орыс жердщ тубшен неге осыарага келш жатыр? Орыс мемлекетш кушейту ушш. Онынжерше жер косып, улкейтуушш. Ал кай казакказактыкушейтуушш б1рдеме ютеп жатырмыз? вз басымыздан асып жатканб1зде ештеме жок. Бэр1 кара басымыз бен карнымыздын камыушш. - Ойбай-ау, енд1казаквзжер!нде отырганыушшдеорысклжазыктыма? ...........- Казактьщ жазыга элшздшнде, бшмеадгше: ушкарсы туратындай каукарынын жоктыгында. е ‘ ,жок, не эскер1 жок казак™, взш ойлашыом сортам ^Кортаусыз жаткан елд! патшасы бар, эскер!

де алды. 031 мемлекет кура алмаган елд1 мемлекет1 бар елбарындырды. Б1з б1р1кпед1к, б1р-б1р1м1зге барынбадык, ез1м1зсекшдх б1р бауырымызра барынранды кор санадык, Акырындажат журткд жем болдык. Бул —б1р куннщ немесе б1р жылдыцемес, узак жылгы алауыздыгымыздыц нэтижеа. Б1р1гетшкезде б1р1кпед1к, б1р-б1р1М1зд1 колдайтын кезде кдлдамадык,енд1 соньщ зардабын тартып отырмыз. Осы кушм1зге жазыктыата-бабамыз баягыда жер астында жатыр, олар б1зге жауапбермейд!, 6 13 оларды жазыктай алмаймыз, б1рак соларрасыйынамыз, соларра кулшылык жасаймыз: «Ата-бабамыздыцаруары, колда!» —деп. Мше казактын; жагдайы осылай. — Сонда осы барынранымыз багынран ба? Ел болуданб1ржола калдык па? — Оны айта алмаймын. Букш халыктыц тагдыры турмак,031МД1К1Н де болжай алмаймын. Кэзгр орыстыц аз кез!ндекун1м1з мынандай болса, кейш олар кебейгенде кандайболатынын бгр кудай бйшесе, мен бшмеймш. — Сенщ сез1ц К1СШ1Ц зэресш алатын сез екен. Олард1К1дурыс болса да дурыс, бурые болса да дурыс болады деип. — Дурыс айтасыц. Зорланран кыздай ез1М13 жылап, ез1м1зжубатып, ю н э зорларан адамда емес, зорланран кызда деп,ез]М1збен 031М13 кшэлесш ететш шырармыз, им бшед1?! — Кдйдарыны айтып, кеццпмд1 кулазытып жгбердщ гой,теп. Казактын жагдайын «Жапалакды таспен урсац да жапалакелед1, таспен жапалакты урсац да жапалак елед1» кылдыц.Шынымен-ак казактын ешкандай болашагы жок па? —Жок деуге аузым бармайды. ©йткеш болашакты болжайалмаймын. А л бграк жараласып, ©лкзпей беркшеуге казактыцмумк1нд1Г1 бар. —Кандай? —взщ ойлашы, андысканда, акылды жеце ме, ку жеце ме? Тазабек тез жауап бере алмай ойланып калды. —Мына сурагын жумбак сыкылды екен, ит бше ме кайсысыженетшш? —Казакка осыныц екеу1декерек. Ацкаулырына, ереназдМнемактана бермей, алды-артын ойлайтын, болжайтын дэрежегежету1 керек. Казактын колынан келетш ец басты кару ~кайтсе де азаймау. Азайды бттп, бэрш ен айрылады. «Ею ауыз

бциксе, б1р ауыз жок болады» дейд! той, тура солай болады-он алтыншы жылдыц ец ауыр зардабы сонда, казак мулдеазаиып калды. «Патшаныц жарлыгына карсы бодцьвд» дегенсылтаумен жазьщтыны да кырды, жазьщсызды да кырдыЕркек-эйел, бала-шага деген жок, бэрш, мажа дежн кырды'Эдеш азайту ушш, жер бетшен жойып ж1беру ушш кырды.Будан^ былай кыцк етпесш деп кырды. Былайша айгканда,жагдайды жаксы пайдаланды. К^ырылган казактын орны ендIешкашан толмайды. Кеп жыл еткен соц, кебейсе кебейер,бфак бурынтыдай каулап-каптап еспейд1: елгендердщ орныущрейед1 де турады. — Сонда калай, есш-ену ушш, патша жарлышна карсышыкпауымыз керек пе ед1? —Кдрсы шыкдасак, эрине, дэл булай кырмасед1.Ондаез1тзелмесек те, намысымыз елетш ед1, орыс коныстанушыларыбасынып, бурыншдан бетер агылатын ед1. взщойлашы, кэз1рказак бурынрыдан бхраз езгерд1: сен б1зд1 еяпрсец, 613 де сешелт1ре аламыз дегенд! ангарта бастады. Оны мен халыкгынояна бастаганы деп бшем. —Кырылмай турып оянудьщ жолы жок паед1? — Бар ед1, эрине. Бграк оган кепшшктщ кезш жетюзу— ете киын жэне ете узак 1с. Ол жол —агартушылык ОнынМЭНЮ1 — окыган, 61Л1МД1 адамдардан уйрену, солардьщсонынаеру. А л б1зде бш1м де, бшмд! де аз. Сондыктан б1р-б1р1М13Д1тындамаймыз, ейткеш б1р-б1р!м1зд1 тусшбейм13. Тусшбейтшсебебгшз — бцпмдшщ айтканын бшм1 жок адам укпайды.Укпаган соц, куптамайды. —Кдзакка окы деп жаткан да, окыма депжаткандаешкшжок, калай 61Л1МД1 боламыз? 0зщ кусатыл баласынЫстамбулдаокытатын кай казакгьщжагдайы бар? —Дурыс айтасьщ: окыма деп те, окы дептежатканеддамжок. Демек бул жагдайез1м1зге байланысты: вз1М1зде окуымызкерек, балаларды да окытуымыз керек. Б1ракбалалар окысындеп, ю ртш тен мектеп салып берген кай албаннын байынбшесщ? Бшмейсщ. Мен де бшмеймш. Жан багуушш, эрине,байлык керек. Алайда мыкты халык болу уши, бшм керек.Бшмд1 халыкпен бэр1 санасады. Бшшс1з халыкты бар!алдаиды,еппам менсшбейд!.

— М уны н кулакка юредь Менш; де окыгым келед1. Б1раккайда барып окдмын? Орыс мектебше барам ба? — Кдзак, окысын деп, мектеп салып жаткан вюмет жок,.Мектеп те, оымет те орысша. Б1рак соган карамастанжагаласып, таласып, ез1м1з мектеп ашып окымасак, орыстын,келен,кес!нде осы калганымыз калган. Патшасы, эскер1 бархалыкка багынбаска б1здеамал жок- К у н т куштшйтнкерсетпейтура алмайды. «Патшага карсы шыкты» деген сылтаумен,карашы, каншама езше пайдалы ютерд1 жасап жатыр?«Орыстын: каны тегшген жерлердг орыстарга б1ржола берем Гз»,— деп, кыргызды н; каншама жерхн, казактьщ Кдркарасынтартып алып отырган жок па? «Куштгнщ кет1 дшрмен тартады»деген — осы. Оган кенсец де кенесщ , кенбесец де кенесщ.взщ кырыласьщ, езщ жэне жазыкты боласыц, кердщ бе калаймэжбур ететйпн? —Кдпез, сенщ сезщнен басым айналып, зэрем ушып кеттьПатша 0к1мет1: «Эскерге адам бермедщ » деп кырды, оныкулаткан екхмет б1зге курыят жариялап бостандыкберд1, сондасен оган да, бутан да сенбейсщ бе? Ж урил, эцпмем1зд1 Ш э т н щшэЙ1н шип отырып жалгастырайыкшы!.. Екеу! уйге кзргенде, Кдлиша О ралбекп уйыктатып жатырекен: — Элди, элди, ак, бепем, Ац бестке ж ат, бепем. К/ара ала иттщ к^йрыгын Бвкпен етт береш н. Куйръщ жунт щырщып ап, Шекпен етт берешн. — Мше саган мысал, - дед! Кдпез кулпт. —Апам Оралбекпкалай алдап уйыктатса, орыс та казакты солай алдап жусатады.Бала эуеншн эдемшгш гана ажыратады, сезщ уга алмайды,казак та орыстьщ эдем1 сезше м эз болады, ал оньщ т у т амаксатына з1ш жетпейдг.

*** Оралбекп уйыктатып койып, сыртка шыккан енесше Шэш ез ойын айтты: - Апа, энеукуш сойган койдьщ шшайы мен куйрык майын косып шыжгырып алсам кайтед1? Кежекатыкка тонмай керек кой. - Сейтсен сейте гой. Тэйкенщ шыжык жегещц жаксы керед1. Ыстык нанмен жесш, табаны да козга коя сал. - Сейтешн, апа. Балацыз шыжыкты жаксы керсе, шыжык берем, сонда меш де жаксы керш журер. - Йемене, жаксы кермей жур ме ед1? вйтш айтпа, балам.Эрюм ез баласыньщ сырын буге-гшгесше дешн бшедг. СенщТэйкенщ — аумаган экесь Ол маркум да эрб!р Ю1 мен эрб1ркадамын куш бурын ойлап, алдын ала бэрш шеиип, шшшкоятын. Тэйкен де дэп солай. Ол сен ойламаганды ойлайды,ез1 бекем болып алмай турып еш эрекетке бармайды. Одансезпстенбе де, кущктенбе. - С13 бэрш бшесхз бе, апа? - Менщ бшмейттшм биттщ шпнде, шырагым. - Сонда да жаксы кереш бе меш? - Неге жаксы кермешн? Балам жаксы керген адамды менщжек керген1м кудайш ылык па? Сенщ кандай жазыгыц бар?Сенщ орнында мен болсам, ол корльщты мен кермес пе ед1м?Сопыйаны алганы ушш орыстар К,ожакты агашка шш, кетшаузына тютетш кетп. Б1з кыз-келшшег1м1зд1 кынадай кырсада, б1р орысты агашка шгемгз жок. Куштшш, зорлатаны - зан,элс1зд1н корганганы кылмыс саналган заман болды. Мынаеюмет орнамаганда катын-кыз гана емес, буюл казак корлыкпен зорлыктан кез ашпайтын ед1. Кдйта кудай бар екен. Б1раман калуын калдык, арты не боларын б!р кудай бшсш. - Бул еиметке де сенбейш бе? - Кушт1 к уш ттгш керсетпей турар дейм1сщ? Едцг эрюмбаскарады, эр баскарушы эр жакка тартады. Тарткылай бергенсон;, элс1з жершен эрнэрсе де жыртылады. - Тэйкен б [р м е ш емес, бэр1М13Д1 к о р га п калды гой, апа. - Кудай жар болган шыгар, Ш эй кен тай. - Тек Оралбекке салкьщцык керсетпесе екен деп коркам.

- Керсетпейдь Мен ез баламды сенен артык бшмесем, кембшмеймш. Арал ас кдннан туган немесе асырап алган баланьщтукымы кеп болады деп отыратын экесг. К,азак, улды бауырынатартады, кызбен елд1 бауырластырады. Тэйкешм — сондайтэртштщ адамы. Кдйта сен оны салкындатып алма! - К э й т ш салкындатам? - О, кудайдьщ кулы-ай, сурамайтынды сураганынды карашы. Ш еш ен мен Жузж айтк,ан шыгар. Баягыда казактьщЭз Жэшбек деген ханы болыпты. Сонын сулу бэйб1шес1болыпты. К,ай заманда да ханньщ катыны кеп болар. Б|рак ЭзЖэшбек кунде бэйбпыесшщ к,асына жатады екен. Сойтсе, олбэйбинеш кунде койнына кыз болып келетш кершедь - Кдлай? К,алай болушы ед1? Кунде жупар ш еп пен хош шст1 гулдерд1кайнатып, соган шомылады екен. Колтыгын, шабын, аузын,омырауы мен бакайларын жупар шеппен тазалайды екен. Сейтш кун сайын кыздай болатын кершед!. Сен де сейтшжуынып жат, жатарда дэрет ал, турган соц гусыл куйеу1нд1де солай жаса, жуыцдыр. Сонда екеущ б1р-б!рще бугшуйленгендей боласындар. взщ ойлашы, жанындажупар анкыпжатканы калай, касьщца шс-коцыс шыгып жатканы калай? - С1з менщ туган шешем сыяктысыз, апа. Кудай с!зге узакгумыр берсе екен! - Сен менщ баламды тиген кунщнен бер1 бшесщ, ал менкетерген кушмнен б!лемщ. Сондыктан, Шэйкентай, магансен. взщ ойлашы «Жанында жупар ацкып жатканы калай,касында шс-коныс шыгып жатканы калай?» - Жаным, апа, кеттш. Майымды шыжгырайын, табамдыкыздырайын. ...Тунде Тазабекке енес1 екеушщ калай эцпмелескеншкуана-куана айтып берд1. - Крйшы-ей, апам сейдед1 ме? —дед1 Тазабек танданып. - Мен енд1 ет1р1к айтып жатыр гой деймклн? - Апама тадгалып жатырмын. Апамды сыйлаганыц менщата-бабамды сыйлаганыц гой сенщ. - 031 де солай. - Клшкентай алтыным! - Ойбай, акырын! Жанымды шыгарасьщ.

- Жанынды юрпзешн бе, шыгарайын ба? - Иэ. Эуел1 шрпз, сонан соц шыгар. Екеу1б1р-б1рше жабысып булк-булк кулдь - Шэйкен! — дедг б1р кезде шалкасынан жаткан ТазабекШэшш езше тартып. - Еркек эйелд1 не ушш коргайды? - 0йткеш ол оган урпаксыйлайды. - Ал урпак унпн неге жанын кияды? - 0йткеш ол ез1 ушш гана емес, халкы унпн де кымбат.Урпагы калмаган халык, каншама данышпан болса да, туптщтуб1нде курып бггпей ме? - Иэ, сейтед!. Кудай курып бггкеннен сактасын!

КЕШНК ыстын киы нды ры мен кардын калындыгынан ба элд е баскалай бгр себеб1 бар ма, казактарды айдалада атып кету, елпрш кету пыш ак кескендей тыйылды. Жалацаштын; орыстары ез1мен 031 болы п, курт езгерш кеттьКеп кеипкпей «Булардын патшасы тары кулапты, тенкер1сболыпты», — деген эцпме тарады. Б1рак оньщ мэшсш казакгурмак, э л 1 орыстыц 031 де б1ле коймаган секшд1. в й тк ен !;штене айтпайды, айткысы келмейдо. Соган Караганда,эздерше де о л жаналык онша унамайтын тэр13Д1. Шэш: «Жуз1кт1 сагынып кетт1м», — деген соц, Оралбек еке-дн алып Тазабек Жалацашка келген. Табай мен Сэмен малда,Эбен мен Жузхк уйде екен. Ею эйел амандасыпжатканда, Э б енэрнынан уш ып турегеп: —Ассалаумэлик1м! —дед1 колын созып. — Элик1салам, Эбен батыр! — Э беннщ саусактары дэп 0 3 1-йкшдей жуантык екен, кез1 тускенде, денес1 Д1р ете калды.Кддай айнымай калган?» —дед1 шошып. Бетшщжалпакгыгы,асынын калындыгы мен кезшщ двн;еттшеу айналасы — б э р 1улжымай тартыпты. Байкамагансып, самбырлай женелд!. Улкен Ж 1Г1Т болыпсьщ рой! Кдлай, эке-шешеце колгабысылура жарап журсщ бе? —Апама даладан отын экеп берем.726-10

— О -о! Жуз1к эпке, балацыз ж т т бопты шй. Отын экеп берсе, одан артык, кандай кемек к ерек с1зге? — Кудяугря игуюр, Сэмешм м ен Эбешм ержетсе, маган кемд1к керсетпес. — «Кдра шалым аман болса» деп Табай байгусты да косып койсацызшы! — Е, ам ан болсын. Еъа бала десе, байгус 1шкен асын жерге кояды. М енщ балаларымды кэйтесщ, мына ез балана карасаншы! Бетшен шскешн десем, ойбай, жаман неме, жатыркап жолатпайды тшть — Ш эш н щ колында турган Оралбекке карап жудырыгын туйдь — Э й , кухшк, апанды 1здеп келгенщ ш ы н болса, неге енд! ап ан а келмейсщ? Турщнен айналайын, турщ бар болгыр! К удай-ай, келгендерщ кандай жаксы болды! Тазабек, шыщны тврге. Жо, сен шыгып журсш гой, Ж б ек ж а н шыксыншы! Ж андары м-ау менщ! ...Табай мен Сэмен шам ж акканда келдь Сэмен к!рген бойда Ш эй п п бас салды. — Кдркаранын жэрмецксс1 бгздш уйге кешш келшт1 шй?! — деп, Табай д а табалдырыкты кенщ цене аттады. — Уш мд1 жэрмецке жасадындар, былгадьщцар деген! гой, Шэйкен, уйд щ иесш ренжггпешк, к,айтамыз ба, кэйтем13? — К,ойшы, Тэйкен, кайдагыны айтпай! «Ушмд1 базаркылдындар. Балаларынды алып келгендерщ кандай жаксыболды!» — деп куанганыгой аганын. — Солай ма? Кдзакша сездщ магынасы кыргызша баскаболады екен-ау, э?! Табайдьтн аягына оралып, Э б е н бойы жеткен жерденкушактай алы п ед1, колтыгынан т1к кетерш, Табай оныкушырлана тамагынан Шскед1. С о н а н сон Шэйш1 кушактапбауырына кь1сты. ' Кудайдыц ез1 жолыктырган ж аны м, карындасым! — дед!мандайынан суйш. — Оу, апасыньщ алдында ец улкен конакотыр екен гой, кэне, келе койшы маран! — деп ед1, етцп-енцпЖузгкке уйренш келе жаткан О р а л б е к жатыркамай Табайгакарай талпынды. — Кеп жаса, квгершхшм! —деп, Табай колынаалып, бетшен суйд1. — Бэрш суйдщ, кушактадьщ, сонда Жузж екеумхздшжазытымыз не?

—Сендер ез1м боп кеткен адамсындар, адам езш ез1 кэйтшкушактап суйед1? — Кап, мынаныц карынуын-ай, э?! Жауабы да даяр,калжыцы да даяр, эбден баптап койыпсыз гой, эпке. Ею еркек б1р-б1рше мешрлене кушактасты. Табай ет жерде Кржабек пен эйел1 Бебекп шакырып алды.Эцименщ Т13Г1Н1Н алган Кожабек жакыннан бер1 Атаманньщжылкысы 1Ш1Нде кыск;а жалды, шолак куйрыкты жирен каскаартымактын; пайда болтаный сез кылып ед1. — Иэ, ол атты мен де кердхм, — дед1 Табай. —Жылкышы:«Б13ДХН кожайынд1К1 рой», —дед1 де койды. Канша такактасамда, артык етптене айтпады. Соган Караганда, б1р купиясы бар-ау. Олай дейтш 1м, тацертец б1р топ орыс ж !гт ацра барамыздеп, Жаладаштан шырып кетед! де, кешюсш аттарын кансорпакылып кайтып келедь Б1рак б1рде-б!р ан атканын кергенемесшз. М ен бшсем, булар б1рдемеден коркып не сактаныпжур, не казакка карсы б!р пэле ойластырып жур. — Не ойластыруы мумкш? — Тазабек энпмеш айтканТабайра емес, сураулы кескшмен К,ожабекке карады. —Оны бакылау керек. Капы калып журметк, —дед1 ол булэнпмеш кэз1р естш отырран кейш танытып. Осы эштмеден кешн Тазабек Жаланашка жшкелетш болды.Табай мен Сэмен б!р пэлеге урынып кала ма деп корыкты.Кожабекпен акьшдасып ед1, ол куд1гш одан бетер ериптшж1берд1. —Табайдьщ сезшен кейш мен де сезжтенш журмш, — дед1ол абыржып. — Ыр пэленщ бары бар. Кез! ашык кой деп,Капезден сурасам, Уакытша уюмет деген уыметп кудатып,Бэлшебек деген уюмет орнаганы рас дейд1. —Ол кандай угамет? — Ит бше ме? «Бэлшебек» дегеш «кешшлк» деген сезкершедц. К,ыскасы, таккд таласкандардьщ кепшшк жагыжецген болу керек. Оньщ айтуынша, бул ушмет кедейлер меншаруаларды жактайтын квршед1. —Оган кедей мен шаруадан не пайда? — Кедей мен шаруа квпшЬпкке жатпай ма? Олардьщ«бэлшебек» аталганы соларды жактаганы уппн шырар? —Сонда оган байдар керег! жок; па? Олар адам емес пе?

- Оньщ берш бшп торсам, мен де орыс болып кетпей-мш бе, Тазабек? Кдйдан бшешн? Б1рак, б1р байкаганым,жаца уюмет байларга онша унамайды-ау. вйткеш Кепзштщ, Кекершнщ, атаманнын дакабагы бздэынгыдайемес, салыцкы,К1С1МСНсулесок сейлесед1. Бурын 613 Кдытайга кашып едж, енд1 Кытайга осылар кашпасын де. Себеб1 тун баласы Жалацаштатыныштык жок;, аттын дуб!р1 б1р тыйылмайды. Тунде далага031м де шыкдтаймын, балаларды да шыгармаймын. 0 йткешкуэнщ К031Нкуртып Ж1беру1 мумюн. Тан, ата, меннамаз окитынкезде, Жалацаштын тус-тусынан мылтык; асынган орыстартоп-тобымен К1р1п жатады. Неге олар б1р арадан ирмей, эртустан келед1? Тушмен кайда барып, тацертен кайдан келед1?Олар, с^рэ, куд1к салмау ушш сейтедк Б1рак оны керген адамкалай куд1ктенбейд1? Мен куджтенгешммен, курмеуш шешеалмадым. Б1рак, калай болганда да, муньщ бекер емес! балагада белши. - Э р и н е, бекер емес. Б1рак, айтуъщызга Караганда, буларкашудыемес, карсы шыгудыжоспарлап жургенге уксайдыгой? - Иэ, дурыс айтасьщ, соган уксайды. Ертес! туе кез1нде К,ожабекжупре басып Тазабекке келд!. - Журил, тебеге шыгайык, кешег! айтканымыз басталды-аудеймш. Екеу! уй 1ргес1ндег1 тебеге енпге басып шьщты. Буларданбурын жеткендер де, енд1 ентелеп келе жаткандар да бгр-б1р1мен дабырласып жатты. - 9не, ана Жылкыбайдыц сайы жакка карашы! - дед1Кожабек бурын кектемде кой телдетш, кузде кузем алыпжурген твбес! ашыктамдарды керсет!п. Ес1з, канырап калган он шакты тамы бар жерд1, Жылкыбайдеген К1С1Н1 сол арада кутырган каекыр талап оллргенджтен,журттын Жылкыбайдыц сайы, Жылкыбайдыц жотасы атапкеткенш Тазабек бшетш. - Ойбай, Кдрашокыдан К,обыга карай кеп атты темендепкелед!, —дед1 дурбю! бар Кабылбек деген юсь —Жылкыбайдыцбслшдеп тамдарды Жаланаштыц орыстары бекшюжасап алганекен, бор) соган юрт-шыгып жур. Ана теменде келе жаткандароны бшмейд1-ау. Кабылбектщ дурбю1мен журт Жылкыбайдьщ белше кезек-кезек карасты. Тазабек дурбш! алтанда, жогарьщан келе

жаткандар мен тамда тыгылып жаткдндардыц арасында атыс бастадды да кетть Мылтыктын даусы Жалацашка ап-аныкжетш жатты. Келгендер им, неге атысып жатыр, онын б!рш бшмесе де, тебедеплер тым-тыракай кашып уйлерше тыгылды. — К 1м болса да, ана келгендер казак-орыстарга карсы б1реулер, — дед! Кожабек ез жорамалын Тазабекке ашып. — Оларга карсы болса, элг! кедей мен шаруаны жакдайтын ук!меттщ адамдары болды. Барлау жасамай келш, боска кырылды байгустар. Тазабек ундемед1, ейткеш Кржабектщ болжамына сенекоймады, басканы колдаса да, орыстын, ешб1р уюмет1 казактыколдай кояды деп ойламады. Ертесг Тазабек Табайдыкше келшотырганда Кржабек оны тебеге тагы шакырды. —Тездет! Тагы басталды! —дед1 арык акбоз атын тебшш. —Кешей сап тузеп келгендер, кудай 6 1лед1, карсылык, болатынынбшмей капы калды. Бупн топ-топ болы п эр тустан асып кележатыр. Дурбюш алып Кдбылбек те кастарына келд1. Эп-сэтте тебенщ уст1 улкен-кшдге толды да кетт1. — Ш Ьпк жактан келгендер етектео жазыкка жиналыпжатыр, ~ дед] Б^абылбек дурб1сш К,ожабекке берш жатып. — А л кешеи карсы шыккандар бупн жок- —Ендеше бул келгендер —кедейд! колдайтын бэлшебектер. Кэз1р келем, —дед! Кржабек ушне карай асыгып. Сэлден кейшколына ак таякка байлаган ак мата устап тебеге тагы шауыпшыкты. — Э й , Дуйсембек, кел мшгес! —дед1 буйырып. —Е, не боп калды? — Жур, аналардьщ аддынан шыгайык! «Казактар кашыпкетп. Жаланашта жау жок», — дейж. Казактардын кашыпкеткешне Караганда, булар бгзге тимейтш адамдар. Екеум1зд!елтгргеннен оларга не пайда? Жур, корыкпа! М !нгескен екеуге журт кез алмай карап турды. Жазыктагыжагдай дурб1с!з де кершетш ед1. Екеух аман-есен жетт!. Аз-кемэцпмелескен болу керек, б!р кезде мшгескен екеу алдыга тусш,келген топ бер1 карай козгадды. «Апырмай, муныц арты неболар екен?» дед1 Тазабек, б1р жагынан, Кожабектщ кылыгынсеге алмай; ек!нш! жагынан, Кытайга ур1ккен казакгы езхалкым деп кайтарып алган еюметт! кия алмай. Еюудай сез!м