Нұржекеев Б. Әй, дүние-ай

— Ойпырмай, т е д !р е к тып-тыныш к ой ! — дед! К,ожак жота жакка кун сала к ар ап . — Теп, тук болм агандай. — Ойбай, эне жатыр! Бар1 Жомарт ж а к к а жалт карады. У й м е -ж у й м е тогыз ел!К теднен шашылган мулжше тен ки ш -т ен к ш п жатыр екен. Атпапты. Б1рш к у л ы ш п е н басынан е ю -у ш шапкылап, 61рш мылтыктьщ ЮТ1Г1МСН элденеше ш ан ш ы п -туй реп елт1р п т . 0л1ктщ б1рде-б1р 1Н1Н колында иэ м ан ай ы н д а не шокпар, не найза, там куры са, бакан да жок, тек ш етк 1 жаткан ж т т к,амшысын к олы н ан шыгармай сулапты. «Тогызын да б(р- ак салдат елт1рд! м е екен? — деп ойлады Тазабек. — Кашып бара жаткан журтты артынан куып ж е т т , б 1р т е н кейш б1рш кулаткан-ау?!» А т ы н ы д басын тартпай, м ед !р е у адамша кете берген екен. Кенет аты токтай калган с о д , ес жиып, атынын аяк астына карады да, б!реу мыйына и н е ш анш ы п алгандай нймгркенш кетть Ш о ш ы н а турипкть Т а п алдында ек1кабат эй ел ат-керпес!мен ж ай р ап жатыр екен. К,олтыктан кигаштай шапкан кылыш э й е л д щ 1шек-карнын актарытт тастапты. К,ан- жынга араласып ж ат к ан шарана шаканы кергенде, ьщырана ектрш Ж1берд1. — Жауыздар-ай! — дед1 уншщ птыккан- ш ы кпаган ын ©31 деест!мей. У ш к ем еШ н ен емес, журепнен шы ккандай болды.К е з ! булдырап, бет алды кершбей, э л д е н е д е н , элдеюмненкем ек 1здегендей ж ан-ж агы н карманып, ат уст1нде тенселешайкактап кетп. Б1р адамы елее, бую л ауы лы бауырымдапжылайтын казак к ы н ад а й кырьшып ж атканда неге унс1з? Б э р 1елген бе элде намы сы ©дген бе? Намысты в л т 1ретш не, урей ме?У р е й сонда ел1мшд е з ш е н де урейл1 ме? Ш ы н ы н д а , т1р! елжтщтартар азабы ш ы н ел1ктен элдекайда ау ы р, элдекайда зоршыгар? Содан, с1рэ, е з ш щ де кезшен ж ас ш ы к д а й жылап кележатканы?! Б1рак м ы н андай жауыздыкка б ак ы р ы п жылаганынжауап бола ма? О ган ж ауап —тек кек алу. Т е б щ д 1 ме элде ттзпнштартты ма, аты, ойтеу1р, ©л1к-ел1ктщ ар асы м ен оекырынажелхн кетп. Букш бетк ей жайраган ел!к. К е б т басынан, кеуде-сш ен , кейбгрш ш п н ен , бгрен-саранын т е р т -б е с жершен шап-кылап, туйреп, туралап , ит тарткылаган т у лак т ай дал-дулыншыгарып тастапты. А л т е а , адам нанбаитын, кор1п турып, кез1нсенбейтш сумдьщ! О сы нш ам аоры с еш1гет1ндей, муншамакек-

тенепндей бул байгустардын не кшэс1 бар ед1? Еркекй ер к екдеп, колына к а р у тисе, карсылык к ер сет ед 1 деп кы рсы н-ак,ал эйел-ананы кылыштап 0лт1рген э с к е р кандай эскер? О н ыадам деуге к !м н ш аузы барады? Ж ендет! Жай жендет ем ес,кашшер жендет! Кдзак болтаны у ш ш тана кырылып ж атканкайран кы рш ы ндар! «Ат!» — деп Бергк жауыз буйрык береги-ак;, алдында э й е л турганын, онын ж у к п екенш керген со н ,кылышы к о л ы н а н туеш кетпеген к а н д а й хайуан? Оныц н е с 1жауынгер? Э й елд 1 жау санап, оган мунш ама жауыгатындайне кун туды буларды н басына? Ж ер бетш ен казак атаулыныжок кылуды м аксат кылгандары к е р н п п тур. Эйтпесе эск ердеген езше к ар сы шыккан эскермен ран а сотые пай ма? Бейбгтжуртта, к е м т р -ш а л мен бала-шарада н е эк есш щ к^ны бар? Тазабектщ мыйы да, сез!м! де тас боп катып к алгансыяктанды. Кейбдр ел!кке кез салмай д а ет ш бара жатты. К е р е -кере кез1 де у й р ен ш , ш ош ы на-ш ош ы на журеп де ш арш ап,кен1Л1 де кен дп тп , елген адамша енд! е з ! де елг кезбен к арай бастагандай. К,алай елт1рплер1 келсе, солай елйре б е р т т ь Кумары таркап, айызы канганша кырыпты. Б1реу!н де ж ем ей, койды тек к ы р а беретш каекыр болуш ы ед1, кылыктары кандай уксас?! Жазыксыздан-жазьщсыз к а н ш а м а гумыр, канш ам атагдыр тап а-тал тусте киьшып туст1?! О н ы юм санайды, клмсурайды? К у д ай буларга неге мунш ама артыкшьшык берген?Кдзактыц к а й кунэс! ушш? М о м ы н д ы р ы , озш 0з! коррайалмаганы у ш ш бе? Урей о лген адамныц козше т ы р ы л ы п , жанарыныц ш и н ек!рш елед1 ек ен . Кай адамньщ калай е л г е н сэтш коз!не к араптусшесщ. Б э р ш щ коз! шарасынан ш ы га жаздап шатынап,б!рак ол ш ы р ы п улгергенше, адамнын ж аны шыгып улгеред1екен. Эр © л!кке караран сайын озщ де б!р ©лес!ц. Эр 0л1ктщжанарында е л г е н сэтш щ суреп сгресш тур. Мынау шал е з шелиргелг ж ат к ан ы н а сенбей турып-ак е л ш калган сыкылды.Берю б1р ай д алад а, ез1 б!р айдалада жатыр. Кулак шекеденшапкан кы лы ш бас суйепн кулагымен к о с а как белш тастапты.«Маган не б о л д ы ? » — деп, не болраны н ан,-тац жанары сен енсурап жаткандай. К ем ш р1 шалына к а р а й колы н соза сулапты.Меш корга дед1 ме екен элде езщ корран дед1 ме екен, бейбак?Кдлай болганда да, колы узын ак п ат ш а бул кем тр-ш алды

Мыцжылкынын, жотасында куып жетщ, акыры жазалапты. Оларды Берж елт1рд1 ме, Бержтщ ш ер!п влт1рд1 ме, буйрык ак патшаныц аузынан шыккан сод, бэрш е сол юнэл1. —Б1рде-б1р т1р 1 калганы жок! —дед! К,ожак тандана курсшш. —Жаралы болганньщ бэр1 кансырап ©лген. Тазабек атыньщ басын тартты. Озгелер де токтады. 0Л1ктерд1 санап шыкпасак, енд1 аралап кайтем13? Бул кергешлшд! умытсак, 613Д1 ата-бабамыздын аруаш да умытар. Кайтайык. Булар козгала бергенде, Сопыйа: Токдандаршы! —дед1 ентчпп. Б э р 1 жалт кдрасты. —Мына кырьшып жатк,ан ©л1ктерд1ц касында турып етшем: меш будан ылаи орыс демендернн! Бугшнен бастап мен казакдын. К,ожак ка ьыда лесе, мусылмандыкты да кабылдаймын. Кдзакгьщ келшшш. Кожактын, катынымын. Албанмын. Софья даемеепщ, опыйамын. Мен бшеем, казактьщ керетш1 эл1 адда. алды улактыц поштасында отырганымда ез кулашммен СТ1Д1М, казак; пен кыршзды жазалау уцпн, Жэркенттен, рныйдан, Тэшкенттен, Шшпектен кунде жэрдем сурапжататын. К эз1рд1ц ©з1нде казактыц к©ргеш мынау болса, ол^ятт 0М КеЛШ жегкенде кун! не болады? Сондыкдан Кытайгапгтян к 0Л1мнен кашу. Менщ ойымша, казакка аман калудыцодан баска амалы калган жок. *** Тгдеулщх О тэта (\л^Жалацашка бапатым ^ ЮГе жетк'згенше кас карайды. Ертеаконды да Т а зя ^ ь - лганДыктан, К,ожак пен Сопыйа сондаез ауылына келд1 тТУНДелет*п Жомарт екеу! Ею Ашадагыбулардьщ дуб! п т 6Шеа Мен Ж эмеш эл1 уйыктамапты,Б(р кетсен ’ кдрындасы Дадага жупрщ шьщты.салды. - Апам Кайда журещ? - деп, шыга бас«Шэйщщ ауы лы н л 13 ССН1 уа**ымдап влетш болдык. Мен:журген шыгар» & 0^асынан шыга алмай, шыр айналыпУрьгнып калды ма ДеиМ1Н, апам Кдрк;арага барып, б!рдемегебшгтболмайтын ж ум ба°РКаДЫ’ Сен*н: кайдажургенщ613ушш

— А п ан д п а де, сеты де дурыс. Кдркарага да бардым, Ш эш ш кш де де болдым. Эдг1мемд1 уйге юрген соц айта жатармын, алдымен ана Жомарт арацмен амандассащны. — Ой, ага, амансыз ба? 0 з агамды аман кергеноме куанып, с1зге тшт1 карамаппын рой. — Кызды карататындай к,асиет1м!з бол маган соц, б!з байгус шмге вкпелешк? — Ойбай, Жомарт агамды екпелетш алыппын, енд! кэйтим? Окпелемещзып, будан былай ец алдымен сгзбен амандасам. — Т азабек и кушактагандай, кушактап амандас. — М акул, сейтем. Тш еулш ш жардайын еспген сон, Кдлиша катты муцайды. — А лд а кудай-ай, нагып бгздг шыр айналдырып кетт!? Шэшнт ж уы к арада тагытус1ре алмайтын болдык, кой?! Ж эм еш , самаурыньщынды кой, Жомарт балам шай ндсш. —А л а, м ен Жэмешке екпелеп отырмын. — Неге, кендлще келетш сез айтып койды ма? — Кдркарада Тазабек алыстан тиетш мылтык алып ш апса, мен жанына барып шаншитын найза устап шаптым. Одан гор! менщ ем1р 1м каушт! бодцы. Б1рак Ж эм еш ез агасыньщ аман келгешне куанды да, маган куанбады. С о л дурыс па? — Онысы дурыс болмапты. Э й , Ж эмеш , Жомарт аганнынекпесш жаз, кант-майынды шыгарып, жаксылап шай бер. — Сойтем, апа, сейтем. Сойталдай адамныц екпес1 десойкандай болады екен, теп. Уйге к!рмей жатып айта бастапеда, эл1 бггер емес. Жомарт ага, в кп елей бермещзпп, агамнынкасында ам ан жургенйцзд! апам екеум1з де тыеймтз. — Енд! м ы н а сезщнен кейш екп ем таркады. Енд1 Тазабекекеум1зге о к тимейдг кыздыц тш еп кудайдыц к у ла гы н аеркектерД1к1нен тез жетедь Тазабек мырс кулш Ж1берд1. — Оны к ай кзтэптен окыдыц? — О кы гандардан естщм. «Осы б э л е н щ карындасыма кырындатысы бар ма?» дегенкуд1п кылт ете калды да, ерпймей еш е койды. Ертес1 екеу!туе ауа Орта М ерю ге карай шыкты. Ж одда Жомарт: «Ж эм ешкарындасьщ тым ерке, э?» — дед1. « Ы м -м », — дед1 де койдыТазабек. Кржак пен Сопы йа Жалацаштан тым кеш оралды.

— Неге кешжт1ндер? — дед! Жомарт олардьщ аттан тускешнкутш жатпай. — Ойбай, Ж е к е , кдйта аман кайтканымызга куан. - К,ожактургандарга кол б е р ш амандаса журш ж е н ш айтты. - Оларьщнагыз онбаган оры с болы п шыкты. «О л кайда журт жараланганказак? Орыспен атыскан казак болса, сен щ неге оган жаньщашып жур? Кдсындагы мынауьщ К1м? Байьщ ба? Казактанбурын сенщ ©31НД1 атып елт1ру керек!» — деп, Сопыйаньщ езшсеге женелдт — Курал-сайманын берД1 ме? — дед! Тазабек тыцдай беругешыдамы жетпей. — Бермед1, — дед! Сопыйа сурланып. — Мен олардьщсуркынан шошыдым. Энеб1р ед1рендеген ею шю адамды0лт1ре салудан еш тайынбайды. «О л казагын Орта Меркшщкай жершде оты р?» — деп кадалып сураганынан сез1ктендш.Турлер1 де, сездер1 де суркайы. Бул арадан дереу кешу керек. — Огын алмасак;, калай кешем1з? — дед 1 Агынтай Сопыйагажэутендей карап. — Байкаймын, бул октан атама тенген коуш жок. вйткеш1р1Щ|;емед1. К уйген ки1з басканнан болу керек. Суйек пен еттщ арасындагы ок каракотырланып жазылып кететш шыгар. — Ойбай-ау, ок,ты алып тастамаса, © з-взщ ен калай жазылып кетед1? — Кулантаза жазылып кетпесе де, жанын кунде кинай бермсйдт, ага. О кты алып тастасак, эр и н е, жаксы болар ед1, б1рак оган курал-сайманымыз болмай тур гой. —Тэуекел, м ен ертен, Кдрабелдекке барайын, —дед1Тазабек. — Сонда кыргыз оташ ы бар, колынан б ор ! келед1 дейтш. Соны тауып экелейщ. — Елден естухмше, кьтргыздын жагдайы казактан да жаман. Сондьщтан барсак;, топтанып бэр1м!з б!рге барайык, - ДеД* Сопыйа. - Э й тп есе: «Кыргыздармен свз байласуга келген Казаксьщ», — д еп , не камап, не атып тастауы мумкш. Ал араларында мен болсам , «Е, 1ипнде оры с эйел! бар екен гой», — дейдь Олар естщ с е з саудаласып турганда, уйден Шэш шыкгы. — Экем б э р 1н д 1 уй ге юрсш деп ж аты р. Арыздаскалы жатканы ма деп, Тазабек шошыпкегй.

—Б]'р ж ерщ ауырып жатыр ма? Балаларды жайша шакырдын,ба? —деп, Эж зкен де сез1ктенгеннен б э й е к болды. Карт басын шайкады. Сонан сон ауырсынып, б1раз уакытунс!з К031Н ж умы п жатты. —Тазабек! — дедг кенет кезш ашьтп. — Ш э ш екеущ жанымакелип! Эй! — дед! Эжженге иегш кагып. — Ею баланнынколын устат! — Э ж ж ен кызыньщ к о лы н Тазабекке устатты.- Калганьщ колдарынды жайындар, карактарым! Кеште б а радамтацертец ж о к болатынзамантуды. ©мекецнщ аруагы разыболсын, кеудемде жаным барда куда болайы к деген ©пиш инорындап, екз балам а атадык батамды береш н: А, кудайым ондасын! Пайрамбарым колдасын! Дэм-туздарыд елден белшбесш! Ул-кыздарын агайыннан ажырамасын! Кудай б1р-б!рщ е мешр берет! Косактары дм ен коса агаратын румыр береш! Жазыксыз жаладан, мезгшехз казадан сактасын! Кдзактыц бакытты болтан кунш кергндер! Халыкден б1рге ©сш-вншдер! Эумин! Буг!н косы лсандар да карсылырым жок, карактарым.«Ораза-намаз токтыкта» деген. Токтык заман туып жатса, т о й -томалакка оры н табылар. Кэз1рше, к ем ш р, колдан келер кэд е-сэдещц1сте де, ек! балацныц басын кос! Тазабек н е ютерш бшмей, б!р кызарды, бгр бозарды.Кэйтем дегендей, б1ресе Шэшге, б1ресе Эжженге жалтактады.Акырында: —Ата! — дед1 дауысы сэл кырылдап. — Бата-ыкыласыд ызрарахмет! Кеудемде жаным барда Ш э ш ш жылатпаймын. Е юуйдщ б е р е к е -б х р лт н белш-жармай сактаймын, ата! —Дегенще жет, балам! Одан ары н е ютеу! керепн Эж ж ен де бшмей, шалы ж аккажалтактай бердт — Балалар кете береш бе, жо тары б!рдеме дейсщ бе?

- Е н д т с ш Ж у з ж екеуш женде. К,алишага сэлем айт,дайындалсын. С е н де аркаццы кенге салма, асык. Х,ытайаспасак,, енд! м ун д а тыныштык жок;. - Ойбай-ау, мы на турщмен калай асасьщ? - Ассам, асармын; аспасам, жаным шыккан жерге кемшкете берщдер. М е н ушш емес, ана уш кушшмдг аман сактауушш кашамыз. М е н ушш олардьщ ем1рш кэуш-кэтергебайлаганша, солар ушш меш курбан етшдер. Шэшш купыорнына кондырайык та, козралайык Тацертец Тазабектер Кдрабелдекке к е г п де, ШэшменЖузжтары малдарын жаюра шыкты. Тш еулш ! дэретке отыргызута,эр!-бер1 козралтура Эжженшц шамасы келмейтш болтан соц,Арынтай экесш щ касында калды. Жайбаракат жанында келе жаткан Ж узж кенет Шэшшженшен жулкып калды. - Ждбек, анан; кара. Нускаган ж ак к а Ш эй! жалт бурылды. Актогай жактан кешдешн десе, арткан уш мен жуп жок,‘ м ал айдатан жай адамдешн десе, бала-шарасы мен итш де ертш алган б1ршотыр тура булардыц ушне карай шубап келед1 екен. - Орыстан каш кан казак кой, —дед1 Ш э ш жобалап. - К1мде болса 61зд1 жаксы танитын б1реу, —дед1Жузж тетезбайымдап. — А ш мал Э31рше узап жайыла коймас. Жур, апамаконак куисешк. Босып келе жаткан Султанбекгщ Эубэю рг болып шыкты.Кдраколдын, абактысынан кашып ш ы ккан бетте Сарыкырдаотырган уйше сокса, бэр! Кытайра урю п кетшт!. Жалрызкалран катын-баласын алып, уй-жайын тастап, малыньщ дакебш калдырып, Кытайта кашкандарды куа шыккан беи екен.Эдети аман-саулык сураскан соц, жастыгын бшкгетшш,Тшеул! кеудесш кетерщюреп отырды. - взгеден ееп сек , есеикеп болады, в зщ айтшы, Караколдынтурмесшен калай шыктыц? Кдсындары Жэмецке кайда, Узаккайда? - Оныц бэр1 узак эцпме. Тындау схзге де ауыр, айту маганда ауыр. Руыскасы былай. Кдркарадан ж аяу айдап апарран сон,Кдраколдыц камарында тура он кун жаттык. Он б1ршш1 кугиалты салдат к елш Жэмецке, Узак — ушеумтзд! юсенЫзбен

айдап шыкты. Ж эменке ауру, мен суйемелдепжурд1м. «Сураккаалатын шыгар. Сез1м1з б1р жерден ш ьщ сы н», —дед1м екеушесыбырлап. С от алдымен меш сурады. « Ж п т беруге калайкарайсын?» — дед1 тшмэш аркылы. «Кдрсы мы н», —дед1м. А н аею шал естю1н деп, эдеш айкайлап сейледхм. - Сендерденсалдат алмай мыз деп, кдншама салы к салдындар, каншамажун-журка жыйнадындар, уст1м1здег1 уйштзге дейш алдындар.Жшт беретш б о л сак,, солардьщ бэрш кайтарындар», —деп ем,«Бопты буйамайт» деп, сот меш боктап ж1берд1. —О не д е г е т ? —Е, ит бше ме, Тже? Орэ, эке-шешемдг сыбатаны шытар?Эйтеу1р, катты ашуланды. Устелд1 устг-устше уш койып калды.Онысынан ык,падым. Акыр б1р ел1м деп, аянтаным жок;.Менен кейш Ж эмедкеге кезек келдь «С е н де жшт бермейсщбе?» —дед1 мыскылдап. «Бермеймш денДз», —деп ем, касымдатартан салдат мылтьнъшьщ дум1мен м ен! б1р тушп калды. М е нде оны б1р койы п калдым да, колы ндаты мылтытын жулыпалдым. Ш ет1м 1зден атып тастайды деп шошыса керек, бэрш щкез! бавдрайып кетй. Б1р1 салдатка урсып, екшинс1 тшмэшкеб1рдеме айтып, аяк асты эбггер болды да калды. Акырындатшмэш жалынып, мылтыкгы менен сурап алды. — Кдп, б1реуш атып салмаганьщыз-ай, ата! — деп калдыАгынтай. — Онда э л 1 6 !зд1 кырып салатынын бшмедгм той. Бшсем,акыр б!р ол1м деп, сейтер ед1м. «Бала бересщ бе?» —дед1 соткайталап. « М е н 75-теп шалмын, — дед1 Жэменке. — Беремдеп уэде кыла алмаймын. Б1реудщ баласы турмак, б и л т м езбалама дажурмейдЬ>. «Неге журмещЦ? Кдзакулкедщ сыйлайдыгой. Берпз!» — дедг сот жекш. «Сен улкенд! сыйлап жет1ст1ршотырсыд ба? О лар да уйренш жаткан ж ок па сенен? Беретшбалам жок. Бермед1 десец, менщ шандыр мынауымды кесш алда, пйлрш ж е!» — дед1 бутын кос колдай саптап. Тшмэш элг!сезш аудартан сон, сот боктап, устелд1 таты токдактады. Узакб1рден: «Бала бер десец, б1зд1 босат!» — дед!. «Босатута буйрыкжок», — дед1 сот. «Ендеше абактынъщ шпнде жатып жыйыпберетш балам ж ок », — деп ед1, сот таты боктап, тактай еденд!тепюлеп, булкан-талкан бодцы. — Сурактарынын сыйкы жок кой, — деп калды Т 1л е у л 1жактырмай.

Эубэюрдщ зхрюлдеген уш б1рте-б!рте Шэйшщ крагынажарып бара жатты. Анау-мынаудан ыра коймайтын, айтатынынкаймьщиай кай жерде де айтып салатын адам екеншсусыментуркы да ацрартып тургандай екен. У Содан ушеум1зд1 кайта экеп абактыра тыкгы. Б1разданкешн б1р салдат Жэменкеге кумырамен дэр! экелш бердо. «1шпещз! Андары ~ у», —депем, Уза к турып: «вйтш61згекастьщ кьша коймас. К,оркытып кояйык деп, домбытканы шьнар». — деда. Ауруы жанына баткан сон шыдамады ма, Жэмецке дэрш! 1ш1п салды. 1пгп де, двнбекьшп кетп. Талмаурап барып, екщдще кез жумды. —Жаткан жер] жайлы болсын жарыктыктыц! Жаксы адам еД1' — Т1деул1 бетш сыйпаран сон;, бэрше косылып Шэш де сыйпады. — Ертесх канбоймен журш, Жэмецкеш мусылмандар корырына жерледж. Одан кешн тары алты кун жаттык. Жанымызда жет1 орыс жататын, б1реу1 — эйел. Элшерд! «мунапас б о лд ы » деп босатып ж1берд1. Турмеде тек казактар калдьщ. Тусте уш салдат еснтшзге келш: «Эубэюр батыр, патшадан сендерге мунапас келд1, сарат еюде шырасьщдар», —дед! кекетш. «Э й , токта! - дед!м елгшерге. - Ол мунапасьтн барана орыстармен бхрге неге келмед1? Одан да еюде атамыздесенкп. 0 й , экецнщ аузын...», — деп салдым. Сонымен елет1Н1М13 белгип болды. Кэр1бозды имам кылып бесшокдцык.Ата-бабамыздьщ аруатына дура кы лды к Б1р кезде элп уш салдат тары келд!. Арса-арса есжтен бэр1 кершш тур: б1ршщ колыяда бесатар, екшипсднде бердецке мылтык, ушшнпсшштапанша. К еле сап тем!р еактщ тес1гшен 61ЗД1 аткылайбастады. Бурк-бурк, айналамызды кек тутш басты да кегп.Атып турегелш калпарымды кигенше ею ок аркамнан тидьАЙнала бергетм де, уыпшш ок субеме кадалды. Жандэрментемхр есжтщ тасасына тырылдым. Кдсымдагы алты адам алтыжерде тснкиш калды. Акыр едд1м дед!м де, аткылап жатканбесатардын уцрысын шекпешмшн шеттмен шап берД1М. Теменкарай тартып к алып ем, салдаттын шенел1 колыма коса шктьЖулки тартканьгмда, элп корыкканынан бакырып ж1бердьАна екеу! келщ кемсктесят, мылтьщты жабылып тартып алды.Салдаттьщ жыртылран етеп колымда кадды. Ушеу! адды-

артына карамай зытты. Неге ейтп десем, турмеш ездер! ертепжзберген екен. — Кдп, кудай-ай, октан елмегеш отка кушп елсш дегенекен гой?! —деп, Эжжен турипгш кетть — Сол кезде Узактьщ: «Ойбай, екпем нен ок тщц, — дегендауысы шьщты. — Н е де болсажарыкка ш ыгып елешк, бузындаркабырганы!» — дед1. Ыргап-ыргап, бос ага жакган б!р тактайдысуырып алдым. Тактаймен ургылап жатып, есжтщ торт ш е-гесш тус1рш тастап ем, зшдей неме сырткд карай шалкасынантуст1. Журт дурю рей далага умтылды. Узак,, Сыбанкул ушеум1зец сонында калдык* Сыртка шыккан бетте коршагатг дуалгакарай умтылды к,- Узакты кетерш дуалдан асырып ж1берд1м.К1сендеул1 бес кыргызды тагы ары лак,тырып ж1берш, ыргы п031Мде дуалга ш ь щ ы м . Етепмнен устай Сыбанкул да шыкты.Каргып жерге ту се бергешмде, карсы уйдщ бурышътнда б1згемылтык кезеп турган салдатка козгм туст1. «Сыбанкул, карты!»—дед1м бакырып. Улпрмедг Ын к; еткен унш естщм. Оган соларада ок тид1. \"Узакты 1здеп таба алсамшы. Э лп ез1м лактырганбес кыргызды кврд1М, б|рак,Узак жок- К е к ала тутшнщ 11ш ненкашып шыгып, б1р ногайдшне юрш кетш ем, ол какласынансуйреп шытарып тастады. —Апырмай, кэшр екен-ау, э? — К ш б 1л е д 1, Вж1ке, ол да жанынан корыккан шытар?Кашкынды паналаттын, деп, бала-итагасымен кырып тастайды.Сонымен койш ы, эбден элс1ред1м. Б1р тобылгы таяк тауыпалдым. Сол да таяныш бодцы. Ажалымныц жоктыгы шыгнр,бузылган еск1 кората тап келш, кара^гы тускенше сондатыгылып жаттым. Тушметт жаяу журш, Балпак деген таныскыргыздгктке тан; ата азар жетпм. О л оташы тауып экелш, ушогымды соган алдырдым. Аскынып кетпесш деп, жауымнынаузына мылтыктыц дэршн куйгы здым. Кыргыздар б1р ат тауыпберш, аулыма келсем, ел-журт тугел Кьгтайга уркш кетштг.Катын-баламды алып, енд1 мше ©з1м де солардьщ содынанкуып барам. — Уш октан аман калганьщ кудайдыд какканы шыгар. —Эж1кен Эубэкдрге сойлеп отырып, кезгмен шалыньщ да бет-шшщщ б1р бакылап койды. —Жанды жер1ме тимей, жаным калып отыр гой. Эйтсе адамбгр октан да калмайды.

- Б г ! лс оме-мше кетем1з деп копандап отырмыз. Тек ап щ н м н жамбасынан окты алып т а ст а й т ы н адам таппай, балалар ал л ш аи кы н болып жур. - К о н е . ага. корсйшилжаракатынызды. Кыргызоташыньщ субем н ен о к т ы калай алганына карап жаттым. Адам гстегенд1 адам 1СГСЙЛ1. Маган кемектесетш б1радам калсын да, калгандар шыга турсы н. - Бп ка мн когерс берей/к, - дед! Эжжеи келшше ымдап. Э к сс! м е н Оубэюрдш касында калган Агынтай б!р кезде ж упрт ишгып: - Ж у11к, уйге от жак! - дед! елпектеп. 031 б1р кушак отыцды у й г е ;ПЫ11 К ф Л 1. К е и п к п е й шанырактан тутш шыкты. Артынша Агынтайтагы ш ы гы п , тагы 61р кушак отын алып юрдь Ыраздан кейшуйден Жу пк те шыкты. - Н е 1стоп жатыр? —дед! Шэй1шьщамсызданып. - П ы ш а г ы п отка куйд1ршжатыр. Окты тшш алатын сыякты. - О н б а й -а й . олт1р!п алмас па екен?! С о л д ен к е й ж Тйпеул1Н1Н тютене ыцыранганы еетшдьА р ты н ш а: *А\!* - деп айкайлап ж1берд1. Содан кейш дабыр-л ы б ы р . к у б 1р -к у б 1р есплгенмен, сырттагылар б!рде-б1р сезд1а н ы к ту с 1н е алм ады . Б|р кезде тагы «Ах!» деп ауырсынгандауысш ы к т ы да. ар т ы н ш а дыбыр да, куб1р де тыйыла калды. Б1р кезде п ора-пора болып терлеген Эубэюр самайын суртшс ы р т к а ш ы к т ы . ШэГи жанынажетш барды. - Ага, не болды? - Д уры с б о л д ы . Экен енш атка шауып кетедо. - Ой. агатам-ай. с ш т келе калганыныз кандай жаксыб о л д ы . Ы зу и н н куг боддыныз, ага. - Аузына м ай. айналайын! Бакьпты бол! ...к ё ш д д е р ! жайланган Шай! мен Жуз1к туе ауа каитаданМолдарына кетп. кайырып, Ш эй батысЖ у л к м а д д ы н шыгыс жак ш си« ^ у^ а г ы н а шыкты. Атын отка *16ерш, ем жалпакгау таска енд° т Ыра б ер ген де. кенет батыс жак карагайаан сопан я ш м ™Ц 'ыга келль Оларлын орыс екенш Ш эй. асынган* е „ КН1М кн.стерженбфкнтаныды. Корыккан^анаяк-ко\" Р и л е п , Ж уз.кт, шакырайын десе. тамагы к ур м , дауыс

шыклады. Ж алм а-ж ан атына карай жугхрдь Ек1-уш аттай бершсуршш ж ы р ы л д ы . Тура берш тары сурш д!. Эбден урей билед1 .Сонда да сурш е-кабы на атына жетп. Ш ылбырынан енд! устайалганда, б!р оры с артынан келш шап берд1. Жалт карап, ентггедем алып туртан жирен муртты жас ж и тгп кердй Кулгеш ме,южшгеш ме, тю ш акситып б1рдеме дед1 . - Менщ жазырым жок! —дед1 Ш э ш езш ш е орыска залалыж о ры н бщцгрш. Урады екен деп, бетш келегейлей бергенде,колынан ш ы лбы ры сусып кетп. Е цкеш п, оны т е беремдегенше, екш нп орыс келш ту сыртынан капсыра кушактайалды. Муртты Ж1Г1Т ышкырынан элд ен еш суырралы жаткансыяктанды. Слрэ, бауыздамак болы п, пышагын шыгарыпжаткан сыкылды. — Жуз1-1-к! — дед1 шьщрырып. Булкынып, арт жарынанкушактаган оры стьщ колынан сытылып кетп де, тары атынакарай умтылды. С о л сэт дэл кулак тубш ен мылтык туре етекалды. К,орыкканынан жерге жалп ете туст!. Ж ы р ы лы п жатып,эл1 Т1р1 екеш н сездь Ок, байкауынша, жаны жылдам шыта коймайтын ж ерш ен тиген секщцд. Ек1 оры с умар-жумар жабыла бас салды. Бутан ба элде б)р-б1рше ме, екеу1 дщк-дщк свйлейдьТу сыртындагысы Шэйшщ ею колын артына кайырып, ешкижулкып ш алкасынан тус1рд1 де, муртты ж т т каррып кеудесшеМ1НД1. К ей легш как айырып, етек кидоше кол салранынсезгенде барып, оньщ ойы елпру емес, баска екенш ащарды.Жанталаса тепкш еп, тыпырлай булкынды. К,олын кайыртанорыс куректей алаканымен ауыз-мурнын б1р-ак камтып, тырпетюзбей туншыктырып барады. Ж ер, э ле м — бэр1 булдырапбара жатты. Балтыр жаты тыржаланаш, мудде коррансызкалды. Шарасыздыктан шынтыра 0 кс1д 1. Баж еткен Жузпсгщдауысы дэл кулак, тубщен шьщты. «Э й , тиме оран! Маган кел!Меш юте, иттщ баласы!» —дед1 ышкынып. Шатыньщ арасынанжылымшы б!рдем еш сезгенде, «Кеш кдлдыц-ау!» - дедг ТТТэйэел1мс1рей ©кеш. «М е й л 1, елпрсе, атпреш ни!», — дед1 мынакушнен г©р1 ажалды абырой санап. Шэш 031нщ е л 1 екенш не т1р1 екенш туеше алмай,шалажансар куйде б1раз жатты. Элдерам айкайлап, алыстанмылтык атылтандай болды. Жузгктщ дауысы б1ресе жа-кындайды, бгресе алыстайды. Жылап жур, боктап жур. Тап

жакыннан тагъл таре ете калган мылтык; И1эйш1 окыс т1рштшЖ1берген тэр1зденд1. Басын квтерш калганда, муртты орыскакамшысын квтерген куш Жузжтщ ат-матымен омакаса кулапбара жатканын кердь «Жузьык!» —дед1 дауысыньщ шыккдн,шыкпаганын е з1 де ес'пмей. 0 лу деген осыншальщ оцай нэрсеме сд1 деген сез1М Шэшнщ санасында б1р жылт егп де, жалпсендг букш тау, тас, карагайымен коса жалпак сай куз терецгекарай зыркырап кулап бара жатты... Есш ж иы п, кезш кайта ашканда, басын кушактап жьшапотырган Жуз1кт1 керш, Шэш есшен тагы танып калажаздады. - Ж1бекжан! — дед! Жуз1к ецкешп, кеудеехмен бет-жузшжаба кушактап. — Сыр бермеуге тырыс, турегел. Агынтай менЭубэюр ага бар жанымызда. Козгала берш, Шэш езшш колайсыз жагдайын корланасездк санындагы жабыскак суйык тагы томен сыргыды. Сьшкетш жецгесшщ кушагына кулады. 0 л 1п кетпегенше еинд1.0кс1П, мунын шага жьшады. Суйемелдеп Жузжтщ аткамшпзгенш, сонан сод ез1артынамщгссш кушактап отырганын, агасыньщ ат басын жетектепкеле жатканын — бэрш Шэш бшп келе жатты, б1рак соньщбэрше ес1 бар адамша есш жыйып карагысы келмедг Буданбылай букш ем1р1 естш ел1 мен Т1ршщ арасында, есш бшер-бьчмес жагдайда ететш секщцендь Агынтай мен Эубэюр аттан каумалап тус1рген сон, ЖузжШэшш колтыгынан суйемелдеп отау уйге енйздг Онжак1ргегетекеметтесеп ж1берш, дереутесексалды да, кшмшецжаткызды.Ол кезде Ш эш есш де жиды, акылына да келд1, б1рак ес1 бар,акылы бар адамша басын кетерш, тесектен турегелпп келмедЦешюмд1 кврмей, ешюммен сейлеспей, бэршен безшш, осыкуш узшш кетк1С1 келш жаггы. «Орыс маскара кылып кеткенмуны Тазабек енд1 не кылады?» Солай ойлаганда, езшщ калайанырап ж!бергенш ангармай калды: - Апа-а-а! - Кулыным-оу! - деп, Эжжен жыгыла-сурше жетш бассалды. - Бул корлыкты керсеткенше, кудай меш неге алмады,жарьным-оу?! Адам аямаганды кудай да аямады, енда кайтем,кулыным-оу! Колыма туссе, ол жендетй паршалап влпрер ем,амал не?!

—Апа! —дед! Жузхкжеюгендей каткыл дауыспен. —Акырын!Этиш естидг той. С 1з со кюшщ касына бара турыцызшы!«Аттан ж ы р ы л ы п калды» дерс1з. А лд ы н ала жамандык,шакырмайыкдиы! М ен бшсем, Жзбекке жамандык жасапулгермед1 ол иттщ баласы! —А? Кайдан бшесщ? —Керген сон; бшем. Клшкене шыра турьщызшы, эуел! уст1-басын карап шырайын. Элемтапырьщ ецше кенет кан жуг1рш, Эжжен Жузжкеум^ттене карады да, ун-тунс13 ш ы р ы п кеттт —Жбекжан! — дед1 Жузж есж жакка б1р жалтактап алып. —Сен маран бэрш жасырмай айтшы, жаным. Муртты орыс меншауып жеткенше сатан тиш улгерд1 ме, ж ок па, соны айтшы? —Айтатын нес1 бар, кврдщ р о й о з 1н : бэрш жыртып, бэр1нсыпырып тастады, иттщ баласы. — Оны керд!м р о й . Оны айтпаймын, баскасын айтам. Б!ржерщда ауыртты ма? — Бшмеймш. Алысып жатып ауырткан-ауыртпаранынсезгем жок. —Сол алысып жаткандыктан, аман калдыц ба деп умггтенштурмын. 0 лш бара жатсац да оны байкамауьщ мумкш емес.Аман болранын р о й байкамараньщ. —0йтш алдама, Жузж. Санымпын су-су боп кеткенш сезшжаттым р о й ? —Саныд су болса, бола береш. А н а жарьщ... ауырмады ма,соны айтшы! —«Жок!» — дед1м р о й саран, жок! — Онда кудай сактаган екен, жаным. Аптыккан сорлысыртьща суршген болды. Ауырмараны — аман калранын. —Жузж! Алдам а меш! Кдлай аман калам? —Солай, жаным, амансыц. Енд! кетер басынды! Жасырып-жабатын ештеце жок, Тазабекке бэрш ез1м туспшрем. Н ан-баса, езщ кезш жетюзесщ. Болды, кайта тэубэ де кудайга. Э у ­бэюр араны бугш ауылга келпре койран кудайдан айналайын!«Ойбай, жорары жак;тан мылтык, атылды!» — деп, Агынтайданбурын со К1С1 умтылыпты. Сол аратем еннен мылтык атпаранда,ана екз орыс ештенеден каймыкдай, сеш де, саран косып меш

де маскдралап кететш ед1. Ой, алла-ай, нанайын ба, нанбайынба, будан аман калармыз деп к!м ойлаган!? —Мен сенщ аттан кулап бара жаткднынды кердхм. Саган октиген екен, енд1 курыдык деп, талып калдым. —Меш атпаранда, атымды атты рой дейм1сщ? Край сет де,меш де б1р сактауын сакгады, Шбекжан. Енд! Тазабектщ бетшкакда, кай куш эйел етем десе, ете береш. —К,ойшы, айтпашы ондайды! — Ол сен ойлагандай былганыш б1рдеме емес, жаным.Оле-елгенше еещнен кетпейтш ем1рдхц улкен белес1. Соганшггей дайындал. Ата-бабац мэн берген нэрсеге сен де мэн бер,Жхбекжан. Жаным сол! Акылдым! —Жок,, Жуз1к, олай болмайды! Айтпа маган ондайды! —Жгбекжан, еркек эйелдщ бершш жаксы кергенш б1рденбагалайды. Б1рдемеш бугш, жасырып жатканын сезсе, емгр-бак,и сенбей втед!. Сондыктан куйеу1нд1 жаксы квргенненуялма, кайта жаксы кере алмаудан уял. — Осыньщ бэр!н сен бэле апаммен акдлдасып алганшыгарсьщ? М ен журмш уялмай-кызармай, апам ештецешбшмейд! деп. —Келшнщ енеге н ет айтып, нен! айтпайтынын кеп узамайезщ де бшерещ. Эз!рше менщ айтканымды 1стей берсещш. —Сен залымсын,, Жузж. Бэрш кун! бурын ойлап, кушбурындайындап крясыц. —Бурынгылар айтады екен <Жаксыньщ б!р аты бар залымдеген, Жаманныц б1р аты бар момын деген» деп. Залымнынколынан эйтеу1р б1рнэрсе келед1. Кдлай да карап елмейд1, влееде б1р эрекет жасап еледь Ал момыннан не умгг, не кдйыр? Туяксергппей, арам катады. Мен залымдык жасасам, сенщ багыцашылса екен деп жасаймын, жаным. Оны мен жасамасам,баекд ешюм жасамайтынын жэне жасай алмайтынын жаксыбшем. Ендт С03Д1Ц артык, екенш угып, Ш эш жецгесш кушактап,бетшен суйд1. Акылды залымым! - дед1 козшщ жасын сыга сыбырлап. ...0 здер1 мынандай куйгедушар боп жатканда, кезгешыккансуйелдей болмайык дед1 ме элде, шынында, карацгылыктускенш кути ме, Эубэгардш уй шп кеш бата удере козгалды.

—Кем1рш щ е юхпкене аялдармыз, — дед1 ЭубэкАр Тшеул1ге.- К,ытай Шзге кай кушак жайып оты р дейсщ? Малымыздысактамасак, ж анымызды да сактай алмаспы з. —Жольщ б о л с ы н ! Т1р1 журсек, ж олыгармы з. ...Шэшнщ жагдайы урейлерш уш ы ры п, Тшеулщен езген щбэр1 тушмен к о з шмей, тацга жуык кана талмаурап жыгылган.Экесшщ уй сы рты нан жетелгенш ест! п , Ш э ш орнынан р ы птурегелд1. Э к е с ш ш дал ага ез1 шыкканына куанганынан ж у п р тшыга жаздап, к еш еп кесапат есше тусш , к,алт токтай калды .Шыкса, бэрш экесх бет элпетшен б ш ш коятындай кврш д1 .Жылап жхберем бе деп, езше де сенбедь С о л сэт Тазабекй тарыесше алды. Бэр1нен бурын ол кайтер екен? Орыс арамдады деп,алмай кететш шыгар? *** Булар ж окта б 1р тосын жагдай болтан ы й Тазабек Жуз1к п енШэшнщ бет-ж узш ен байкады. Б1рдемет булд1рш алгам жок падегендей, Жуз1к Ш эш ге эдеттен тыс жалтактай берд!. А л Ш э й !оган бЫ н ер -бш ш бес кабагын туйедг. — Эпке, кайта-кайта Шэшге жалтактай берес1з, екеуш;б1рнэрсе ж огалты п алган жоксыздар ма? — Ж огалтканымыз жок, б1рак ж огалты п ала жаздадык-Кудай ондап, Эубэк1р аганьщ аркасында аман сакгап калдык. Жузжтщ туспалынан Тазабек бул ж о л ы кэд1мгщей Т1к с ш д 1.Кыртыз оташ ы Т ш еул1Н1 карап жатканда, ЖузЬс Сопыйаныоцашалап отау уйге алып юрдг А рты нш а Ш эшш шакырыпалды. Сонын; б э р ш сырттай бакылап турган Тазабек: «Э й ,мыналары бек ер емес-ау?» —деп туйд1 . — Э убэю р дурыс емдепта, — дед! кыргыз оташы сырткашыгыгт. —А й тп ад ы ма, оньщ турмеде ти ген октарын мен алы пбергем. — Оны сурайтындай болмадык. А сы ры с Кдлайга каш ыпбарады екен, — дед1 Агынтай акталгандай болып. Сол арада С оп ы й а да отаудан шыга к еп Тазабекке ж ымьщетй: —Келшшегащз шакырып жатыр, ага. Ш эш жылап, Жуз1к оны кушактап оты р екен.

- Кел, — дед1 Жуз!к каткылдау унмен, - келшшегщнщкасына отыр. Шэш женгесше кабагын шытып шамдана карады. — «Елкулагы - елу» деген. Бэрхбгр б1реуден естисщ. Дудэмэл болмасушш, бэршщ басы-касында болган менщ езхмнен есть Тазабектщ туда бойы тастай суынып кетп. Ырак сыралдырмай, сазарып тындады. Жузж айта бастаганнан-ак Шэй!бет-аузын орамалымен буркеп, элсш -элсш ексш отырды.Жузж айтып б!ткенде, Шэй!ш бауырына тартып, Тазабекшашынан сипап ед1, кыз кушарына кулап еюрш жгбердг - Орыс аямаса да, кудай аяпты гой, —дед1 Шэшш кушактап.- Эпке, ырым-жырымыцызды кундгз жасап алыцыз, бупнкешке Шэшш алып кетем. Апам мен Жэмеш кутшш отыр. ...Дереу кой сойылды, казан кетерщдг Кф1ргыз юсшщ ептепмолдалыгы бар екен, некелерш сол кыятын болды. Кдншалык куанып турса да, Ш эйш щ кецш тукшршен б^ршрбец кулантаза кетпей койды. Ана е й орыстьщ тагыайналыпсокдауы мумкш емес сыякганады. Эубэюр сондарынан б1разжер куалап барып, б1реушщ од колын жаралап кайтыпты.«Крлынан мылтыры ушып кетп», — деип. Овдайдан кейшолар калайша тыныш жатады? Ж узж пен Сопыйанын, уйгеб!рге ирш, б1рге шыгып, тым пгуй1ркелес1п кеткеш де Шэшшкумэнге итермелейдг Амансыцдеп, екеу1 муны алдапжурмегей. - Сопыйа, Жалацашта керген е й орысыц кандай ед1?Жирен мурт, арык ж тт емес пе? —дед1 Жузж. - Иэ, кнн1С1 тура сондай. - Улкеш пп? - Ол туксиген, тур1 коркынышты, абажадай б1реу. - Ендеше келген —сол екеуь Айнымайды. - Айттым той олардыц ойы жаман деп. Тары айналып сокдай турранда, бул арадан кешш кету керек. Эубэюр ара б1реуш жараласа, онда олар, сез жок, пышактарын кайрап жатыр. К^гррыз оташы неке суын шпазгеннен кей!н Тазабек пен Шэш ерльбайлы адам саналды. Казан тусгршп, дастаркан жайылды. Т1леул1 акасакал мен Эж кен: «Осыны улан-асыр тойдай керш, улан-асыр боп отырындар!» - деген ыкылас бщщрген соц, кештщ билш Жузжтщ колына кешт!.

— Ж эрм едкеде эншд1 жакыннап ести алмай армандакайтып ем, ез у ш м н щ тершде кесипп оты р ы п тындайын, э т т ммен апамнын, д а квдщцер1 б1р серпш сш , жада отау курган е к !жастьщ к у р м е т т е шыркап ж1берпй, Сопы йаж ан! — Сейте го й , айналайын! Ш алы м ш ауы п кетер ме екен,кецтш б1р котерш тасташы! — Жузж ж енге, казактьщ зады бой ы н ш а, эуел1 ауылдыналты ауызы д еген болмаушы ма ед1? — Сопыйажан-ай, сен де ойда ж о к нэрсеш ойга саладыекенсщ. Ещц к э й гп м ? Жарайды, алты ауыз айтпасак та, б 1рауызга шамамыз жетш калар. Айт д еге н ге айта ж е н е л ге т мдурыс бола ма, апа? —Бупн с е т к ш щ бэр] дурыс, шырагым. Бэрш реттеп жургенезщсщ, елен д 1 д е е зщ бастап ж1берсед, о н ь щ еш свкеттт жок. —Ал кетпм ендеше! Ацшылар тау мен тасты аралайды Кдшк^ан ац сай-жыраны сагалайды. Ж ацсы лар б1р свз1мен жанды емдесе, Ж ам андар сау жаныцды жаралайды. — О, Жуз1к жедгем керемет влендш екен гой?! — деп,Сопыйа м эз б о лд ы . —Домбырамен айты п дагдылангандыктан,жецгемше айта беруден б!р турл1 ж урексйпдю реп отырганым. —Айта бер, калкам. Балуанга оды да б1р, солы да бгр ем еспе? —деп, Т ш еулг демеп койды. — Ж айлайды 1ле бойын албан, суан, К уга н ы к,ысы-жазы к^ызык; думан, К,ытайга бас саугалап босып ж ат ы р, Орыстыц озбырлыгы — бэрт цуган. Б олганм ен затым орыс, ж ары м — к^азак,, Ол тартк^ан маган да ортак, м уц мен азап. Орыст ан к,азак, щашса, мен де цашам, К,азаь;тыц келгт деп цылар мазац. — Е, айналайы н, айтты-ау! —деп Эж гкен де, езгелер де м э зболысты.

Эннен эн ге кешш, Сопыйа кыза келе: «К,ожак та маганкрсылып айтады», — дедь Екеу! Шаншар акынньщ бул арагакен жайылган «Сыргалы еркемш» косыла шыркап: «Жузщ квркем-ай, Кунде кврсем-ай/ Ахахай, Сыргалы еркем-ай!» —деп, б!р-б1рше еркелей жымиысты. —Жарасып тур-ау!» —деп кызыкты Шэш. - Кдзгрше казакты жактаган мен жалгыз о р ы сп ы н , - дед!Сопыйа кинала к у л 1МС1р е п . —Б1р менщ жактаганым бгр Бергтщкырган кдзагын, эрине, кайта тгрште а л м а й д ы . Алайда жербеннде эдйтеттш1к бар болса, «Б1з бейбгг адамдармыз!» —деп,ак ту кетерш келе жаткан жазыксыз кейш кырган жауызды,сез жок, келешек урпак айыптайды. Б1рак ондай кун туганшаб!з Т1р1 журем1з бе, жок па, оны ешкзм бшмейд1. - Сен Т1р1 журуге тшссщ, Сопыйа. Жазыксыз казактынкырылганына сен куэ болмасац, к!м куэ болады? —Жауыздар алдымен куэнщ кезш кгуртады гой? Мен кэз1роларга к;азак;тан да кэупгпмш. 0йткеш поштада 1стегенд1ктен,олардыц Верныйга, Жоркентке, Ташкент пен Шшпекке эскерикемек, кару сурап кандай хат жолдаганын, не деп мэл1меттермен буйрык, берш, буйрык алганын - бэрш бшем гой. Б1р Бергтщ ез1 Кдркдра мен Кдраколдьщ арасын кан-жоса кылып кырды. Ертен; э лп калалардан кару мен эскер келгенде, казак пен кыргыздьщ куш не болатынын мен тшп болжауга коркам. Сондыктан кезс1з батырлык пен орынсыз намыска бармай, бэр1М1з К,ытайды паналай турайык. Кыскасы, тойды осымен догарып, кдшуга дайындалайык,. Эцпменщ одан аргы туйшш Агынтай айтгы. Кыргыз оташы осында конып, ауылына ертец кдйтады. Шэшш кэз1р кутты орнына кондырысуга женгес1 Ж уз (к пен шкл —Агынтайдын улкен р ш — Сэмен 1лесед1. Ал К,ожак пен Сопыйа, Жомарт — бэр1 оларга сер! к болады. Мундагы малды ертен Ею Ашага ез! айдап апарып косып, Жуз1к пен Сэменд! кер1 алып кайтады. Содан оралган бойда ющрмей булар да кешед]. Осында отырган

бэр1, кудай буйы ртса, Кем 1ршще бас к осы п , ары карай не керседе бгрге керед1 . ...Шэшш э к е л г е н топ Ею Ашага тун д ел ете жетп. Ондатыларкутшш отыр екен , Тазабектщ бес-алты уйл1 туысканы уй пнш еэп-сэтте толды да кетп. Шашуларын ш аш ып, келшнщ бетшашты. Кдлиша: — А, кудай, келппмнщ кддамын кутты кыла кор! — дед!кезше жас ала Ш э ш ш кушактап. ~ Айтканьщ ыз келсш, апа! —дед1 Ш э ш де енесше ем гретп . — «Апа» д еген аузьщнан айналайын! Бу кунге ж етызгенкудайдан айналайы н! Шекс1з, ш етс!з куаныштан ш еш есш щ дуние-жумакгьщ д э лтер1нде оты рганы н Тазабек турше карап, кеццпмен тусш д1 .Ананы куантудын, куШрет-лэззэтш жан-тэшмен сезш ш ,бакыттан басы айналтандай болды. Ек1 Аш аны ц ект сайында отырган бес-алты уйдщ адамы тунауганша той ласы п , «Орнында бар о н а л ар деген. ©м1рэл1шноты ешиед!», — дестг. Елдг сэл де б олса сергггешн деп, С опы йакулак курыш ын кандыра эн салды. Алдагы кушм1з калай болады, ой н ап -к улш калайык дед1 ме, журт майшамньщмайы таусылтан ш а таркамады. Тазабек шешесг мен Ш эш ш ©зотауына к1рг1зт акылдасты. — Ал, к елш ш еп м , — дед1 кулш, — осындагы бес-алты уйтугелдей э к е м м ен аралас, коралас е м 1р сурш келе жатканагайын-туыс. А л а р эйел!мд1 алдым, е н д т с ш ездерш бш деп ,ертец ун-тунс13 кастарынан кешш кете берем бе, кэйтем? Э л д екэз1р Ж0 Н1МД1 айтып, не керсек те б!рге кврешк, бхрге к е ш е т кдейш бе? Т о й устш де олай деген!м э лд е уят бола ма? Ш ынымен м ен ен акыл сурап турсын; ба дегендей, Ш эйхбатжац етш к уй еу ш щ бетше секемдене карады. Оныц сазарыпсыр бермеген бетш ен ештеце ангара алмаган сон, жаутандапенесше бурылды. —М енен сураганьщ не, апамнан сурасаншы! — Мундайда экец болса кэйтер ед1 , балам? Соны ойла да,езщ шеше бер. Ы з Ш эш екеум1з сенщ соцьщ нан ере беремгз Кэз1р п жагдайда К,ытайта кашудан баска кайла ж огы нТазабек тусш ген. Алайда мал-мулк I м ен баспанасын тастайкашса, алдында суык куз бен какаган кыс тур, халык оданкапай сакганбак? А л малын айдап, к еш ш комдап каш кан

казакты айдаган малы, арткдн жуг! жок орыс оп-оцай куып жетш кырмай ма? Сондыктан акыр кашуга бел буран сон, эр1 кугын туспей турып, эр1 кара суык кыспай турып кешкендер1 акыл емес пе? Осы ойын ортага салганда, б!р-екеу1 куцюлдегенмен, калган агайыны батыл костап, тацертец алдымен малды айдайык та, артынша уйд1 жыгайык десть —Жок, олай болмайды! — деп, сезге Эдшбек араласты. — Кущцз К0 Ш1П козге туспеШк. Жаланаштын орыстарыжаландап андыпжур. Оларга кершбей, кеш бата козгалайык. —Иэ, сейткен дурыс, - десп бэрг —Келютж! —дед1 Тазабек те сезд! кобейтпей. Уйдеп мен туздепш тугел жайгастырып бпкен сон, Жузж арнайы тхгшген отаура Тазабекп жетектеп К1рпзд1. — Жата бер, — дед1 тесекп ымдап. — Кэз1р келшшепнд1 экелем. «Шынымен колымныц Шэшге жеткеш ме?» - дед1Тазабек квюрспн кернеген шаттыкка азар ие боп. Кэз1р деген Жузж б1раз зарыктырды. Акыры б!р кезде кшзуйдщ сыкырлауыгы сырт етш ашылды-ау! — Мына арадан йр, - дед! Жуз1к шымылдыктын шетшкетерш. — Бюмшлэ! Ал, жандарым, кадамдарынды кудай хошкерсш! Тесектерщ жумак болсын! Сыкырлауык сырт етш жумсак жабылды. Ещцп жагдайез билМнде екенш Тазабек тус1нд1. Алдымен сол жамбасынааунап, Ш эшге кдрап жатты. Сол жак б1легш мойын астынасозып ед1, басын сэл кетерш, кушактауына кыз 031 ыцгайжасады. Уш лз озше тартып ед1, унс1з икемделш жатты. Сонансоц кушактап бауырына тартты. Бар-жогы бшнбей жабысып,кыз кушагына комшп, вз1мен кзрхгш кетп. Титтей тартынубайкдтпады. Тазабек тагатын зорга тежедг «Кудай-ау, мынакыз кушагымда туншырып ©лее де ундемей ме?» - деп ойладытацкалып. —Жаным Щэйкешм! —дед1 к^шыгына елж1реп. —Кушак-тайыншы! — дед1 кушактап жатып. Тамагынан шскеп, алака­нымен омырауын аймалады. —Сен де кушакташы, жаным! Отка кдръгп алмайын деген адамша кыздын колы калтырапкелш самайына тигенде, от тиген кау отынша Тазабектщденес1дур ертенш к,оя бердг бзш ертеп жаткдн Шэшге 931 умтылып,70

бетше бетш у й к е л е п жанталасып кетт!. Е р н ш ерш тапканда, есгауып бара ж аткан секшдендь —Агытшы омырауынды! —дедг алк^ш ы п. Шэш ундемед!. Сэлден кешн ек еуш щ колы туймебаудынустшде токайласы п калды. От сез1м о д а н ары акылга билстпед!.Устшдеп аспан астына кулап бара ж аткандай сезгммен П 1 э тею кезш таре щ м ы п алды. *** — Оу, жас жубайдар, турындар! Жтбекжан, уйкы тэ гп м е,Тазабектщ к о й н ы тэтп ме, — кайсысы? Айтпап па ем саган,неге ерте айтпадьщ деп элх маган ур сар сы н деп? —Туу, Жуз1к! — дедг Ш эш кврпеш д шетгмен бетш буркеп. —Акырын! А п а м м ен Жэмеш естид! той. — Е, естю е, ести береш. Бул те с ек к е кыз калпында а к е л шед!м, енд1 келхнш ек куйщде экетсем , о н ьщ нес1 уят? О л —жецгелгк м ш д е т1м. Эдеш ел оянбай турганда ез1м оятайын д епкелд1м. —Эпке, та у ы к боп кеткенсгз бе, т е п ? Ж арык тускенше ж ататурайык та. Т у т м е н кврсетпед1, ж арыкта аддымен ез1м к ер ей шде келш ш еп м т ц жузш. — О йбай-ау, Т1Д б т п , батыр боп к а лы п сьщ той?! Б13 к еткенсон,, к уш -тун ! аударыстырып к ер ш аларсьщ келшшегшд1.Тапкан е к е н сш жарык тускенше ж ататы н жайлы тесекп! Ы з —бупн кешет1н адам, сен — кететгн адам сы н, асыкканыц дуры сболар, бауы ры м . Ботаканга ш оккен бура кусап, кайы нещ -л1мнщ кабы ргасы н сындырып ж1берген жоксьщ ба, эйтеугр? Ж едгесш вд неге буйтш алагеу1мнен келш турганын Ш э штуешдь 031 д е оган куанышын тезгрек бцццруге асык едх. Б у лбажылдап ара туспесе, ана ею орыс е й т ш асып-саса ма? А м а нкалганы — о с ы н ь щ аркасы. Тазабек тьгека шыгысымен Жузгк керп еш Шэйшщ уетш енжулып алды. —Жуз1к! — деп , Ш эш керпенщ ш етш шап бердь — Ж а н ы м -оу , кутты болсын! — д ед 1 жецгес1 бас са лы пкушактап.

Ъкеу1 б1р сэт кешепш сске алып солк-солк, жыласты,артынан сылк;-сылк кулш, сыбырласып жатты. ...КешеШкдеген ойдыез1бастаган соц, оныуйымдастыратында ез1 боларын нитей уккан Тазабек тау бектерлеп барыпойланды. Кдмсыз, уайымсыз жандардай тып-тыныш уйкыдажаткан бес-алты уйд! беткейге ш ы р ы п б1раз бакылады. Таудынкарагайы етекке жете бере сирексшть Бул ауылдьщ енД1Г1улкеш Эдшбек шалдыц уй! карагай шетшен ек>уш-ак кадамжерде тур. Бугш кешем1з-ау, асыгайык-ау деген эб1гер эз1ршебайкалмайды, уй-уйдеп адамдар да, кора-корадагы малдар да—бэр1 тыныш, тым-тырыс. Б1р сэт: «Осылар айнып калган жокпа?» —деп кумэнданды. Жок, ояна бастады, Эдшбек аксакалушнен шыга сап, жан-жагына карамастан, б1рден карагайшпне енш кетп. Тазабек те шык, шоптщ тыкырлау жершдардап басып, карарайдын калын шогырына юрдк Орагытакерлеп улкен шомбалтастыц желкесше кетерщдг Карсыбеттеп К едсу жакка кез тастады. Кекбиктщ батыс етепнала жаткан алып сай бул арадан кершбед1, келденец жотакелегейлеп калады екен. Бтктщ аты бшк-ау! Адамды аркаландырып жгберетш ку-д1рет1 бар. Бетш самая шарпыды. Шапаныныц шалрайын желтурд1. Элдеб1р ыцырсыган сезгм журепн шымырлатты. Туганжерд1 тастай кашканын ата-баба аруагы кеше ме, кешпей ме?Тула бойы сол ойдан ттркешп кетп. Кецсудьщ сага тусын-дарыдогал шьщра дудэмэл куйде кез кыйыгын тастады. Кара-райлы, аршалы, буталы сай-сала да, шалрыныжайкалранжазыкбеткей де — бэр1 тап-таза, тацры ауаныц салкынына шомылыпшыккан куйде. Ауа емес, ражап б1р нэр жутып туррансекщщсщ.Ата-бабаньщ кезшдей киел1 жер бутан жэуд1реп, элдене кутш,жэутецдеп кдрап калрандай. ТЪн болса, дэл кэз1р б1рдеме дередьау деген ой кеюрепн тырнап, кемешн кырнап кетп. Мелтете калган к ез жасын сшкш тастап, болашак тагдыры белпсхзбес-алты уйге тебесшен курсше карады. Уназ тютенген калпытеменге тусе бастады. Таудьщ кереметш тау кермегендер кайдан бшед!? Таудегещй тег!ст1ктен герг бшк жер деп кана ойлайтын шыгар?Ал тау бшктгк кана ма? Шомбалтасы мен шыцы, калынкарагайы мен тутаскан бутасы, булагы мен бастауы, сайымен жырасы, шеб1 мен гул1, ацы мен кусы, кудай-ау, кыруар72

'п рш тк-ты н ы сы — бэр1 баска жерде болм айты н, баска жердентабылмайтын тадгажайып кой! Б1рак с о л эдемшисй эрк!м к ер еде бермеЙД1, к е р у ге келе де бермейдь © й тк еш таудьщ керш геншыга алмайгын куз-кыясы, кез к елген тусш е бермейтш кы р-сыры толып ж аты р. Тебедепнщ кергенгн темендеп кермейдх. Етекке тусгп тагы токтады. М ы на етектен караган адамтаудьщ нес!н керед1? Тек сырткы с ул басын рана. А л таутебецнен тон е к,арап, сенщ букш тула бойы нды актара кередх.Баскалар бшмейт1нд1 бшегш, езгелер к ер е алмайтынды к ер еалатын сирек адамдар да тау секшд1, С 1 р э . Э кес1 де сондай ед1 ,маркам! Эй, о н д ай болу кайда бутан! Т у н д е бэр!: «Ещц экеднш,орнын сен б а с », — деп жатыр, баса алса, жаксы; баса алмае а,маскара да! Ойдан о й туындап, ойды ой к уалап , Тазабекп ты ны мтаптырмай мазалады. взш щ гана ем ес, енд! езгенщ д етагдырына ж ауап беретш 1 кинайды. Кеш ем1з д егет — кашу. Баратын жагы — Кдытай. Паналата ма, тон а п ала ма, —белгкпз. Кдлай да к алм ак ауылдарын басып етет1ндер1 —анык. Олардьщ емешеп казакха кай езгле койсын? К дш ы п барган буларга ол арадагы казактьщ ез1 калай карары н да б1р кудай бшед!. Тэуекедден б е т е н суйенерлер! жок- К,онактары н ь щ да оянранын керш , соларга карай аяндады. —Жас к е л щ н щ шайын йцешкте, б !з енд! жешм1зд1 табайык, - дед1 К,ожак эзш деп. — Иэ, сей т еш к , — дед1 Жомарт ш т экетш . — «Б1реу каты налып кашеа, бгреу боска кашыпты» д ем ек ш 1 , мешю боска каш уболды. Э к е-ш еш ем меш орыс елт1рш к ет п деп жылап отырганшытар? — «Ж аксы с е з — жарым ырыс», ж аксы сез айтсащпы. Б1р-б1р1м1зд1 кутит, енд1 бэргмгз Кемгрш щ е бас косайык! — дед1Тазабек. ...0здер1 оц аш а калган кезде Жуз1к ез-езш ен эб1герлен1п,тез-тез киш е бастады. — 0м1р1 буйтпеунп ед1, ж ур еп м н щ ерекпш турганын карашы, — дед ! кеудесш алаканымен басы п. — Этшм кайталапауырып калган ж ок па екен? — Бэлен к ун н ен бер1 шапкылап, шаршаган боларсьщ,балам. Ж ен д еп тамак та нппейд1 ек ен ещ ез1. — Кдлиша ж уктщбурышындагы кебеж еш ашты. — М ы н а у м енщ б1р кшп сактап

койган камзолым ед1, осыны игйппне кшш! Саган кипзген кит1м болсын. - Кеп жасаныз, апа! Ештеце кипзбесещз де, мен Кайынс1нл1мд1 кутты орнына кондырганыма куаныштымын. Кем1рш1ге барганша Сэмештай эпкесшщ касында кала турсын. Агынтай малдарды айдап келе жаткан болар, Тазабек екеум1з алдынан шыга берешк. - Мейлщ, айналайын. Балам, касына Биагацнын Кенжегарасын косып алсаншы, мал кайырысуга ес катадытой. - ©31М де сейткел1 турмын, апа. ...Атынтай б]рак алдарынан шыкпады. Ауылга жакындаган сайын аландап, Жузжтен мулде маза кетп. Б1р себеп барын болжап, Тазабек те бэймаза куйге тусп. - Уй жок кой! —дед1 Жузж кенет токтай калып. - Кешш кеткен бе? —дед1 Тазабек танданып. Артынша-ак карайган журттын коматын байкдп, б!р сумдыкдын болтанын заматта сезд1. Кез! карауытып барып кайта ашылды. Не де болса бекем болуга тырысты. Желш алдыга тусть «К,ап, мылтыгымды ала шыкпаганым-ай!» — дедт еюнт. Квз1 керш, кулаш естш келе жатты, б!рак ештемеш ойлай алмады, ештемеш тусше алмады. Уйдщ орнында уйшп жаткан кул-кокысты кертенде, журеп токтап калгандай кершд!. Жалма-жан Жузжке жалт карады. Атынын жалын куша ес-тус жок талыксып барады екен. Умтылып кушактай алды. - Атты уста! — дед1 Кенжегарага. — Жерге туе! Аягынузенпден шыгар! — 031 де атынан сеюрш туеш, Жузжп кетерш апарып кек швптш уетше жаткызды. - Жупр! Энеб1р тастьщ тубшде булак бар. Мэ, су экел! -деп, басындаты туматын усынды. Оны алмай, Кенжегара ез туматын устап жупре женелд1. Бетше су сепкенде б1р сэт кезш ашты да, Жузж кайтадан былк-сылк талып калды. Сейлей да алмады, жылай да алмады. - Агата шап! — дед1 Тазабек Кенжегарага. —Тез алты-жепадам алып жетеш. Апам мен Шэшге эз1рше бщйрмей-аккойсын. Бгздщ ошактын туб1нде суймен жатыр, соны ала кел. Тазабек касына бармай-ак, барып кермей-ак бул дакыргынныц б!р тур! екенш кул-талкан боп жаткан ею уйдщтуркынан танвды. Кезшен жас шыкпады. Тула бойы кара тас

боп катып калгандай. Кеипкпей б1р топ адаммен Эдшбек жетп. Танга жуык, тэтп уйкыныц кезшде ортеген болу керек,шанырактын ш о р ы э л 1 сенбепп. Тш еул! мен Эжжещц, кыргызоташыны улкен уйде, Агынтай мен б1р ул, бхр кызын отау уйдеэуел1 елпрш, артынан ертеп шбершть Т1герге туяк калдырмаймалды айдап экеткендерше Караганда, кеп адам келш ,корыкдай, аспай-саспай ютеген. —Суйектерг де шала жанып кеппп, —дед1 Эдшбек кулагынасыбырлап. — У йдш сыртына отын уш п ертепп. —Енд1 не 1стейм13? — Кдлган-куткам суйектерш жинап жерлешк. Баска амалжок. Ею уйдщ адамын б!р томпеьшк кылып Орта Меркш щетепне комдг «С о л ею орыс. Сол екеу1», — деген ой Тазабектщмыйын тесш жеп жатты. «Не ютесем екен?!» — дедг шпндеулыган ызаны баса алмай ьщыранып. 0Л1 мен Т 1р ш щ арасында есещтреп жеткен Жуз1к болгансумдьщты Ш эй щ ен жасыртпады. Кеш е келш тушрш куанганауыл бупн е л 1к шыгарып ексш жатты. —Агайын, бул ара енд1 б1зге коныс болмайды, —дед1 Эдшбекулап-шулаган журтка басу айтып. — Орыстыц осы алганыалган, енд1 уысынан босатпайды. Кдйта айналып келем1з, туганжерд! К0рем1з деп дэме кылмандар. Будан былай багымыз да,сорымыз да К^ггай жершде болады. Бугш кошпесек, бупн тундеб1зд1де к,ырады. Орыстыц колын кагатын кудай да, куд!рет тежогына коз жетп. влгенге жылайтын, жылаганды жубататынжагдай жок. Кэз1р бэр1м1з де ол1 мен Т1р ш щ ортасындамыз.Жайылымга айдагандай ыцгаймен малды кэз!рден жылжытаберешк. Эдтбектщ соз1 Тазабекп тастуйш етт1. «Рас, кэз1р олш щемес, таршщ камын жейтш жагдай!» — дедг езш ез1 кайрап. *** Тазабектер мал-жанымен кеш бата Кулык тауына карайК9ШТ1. Орыстардан коркып, Кдркара мен Кдра^оддыц орта-сынан етуге журектер! дауамады. Тунделете жетш, Шыбышы

деген кдрагайлы тауды паналады. У й т1кпей, тендерш шешш, ки1з-текеметтщ уст!не кшмшец кисая кетютк Ертеа Акшокы айналып, тун жары мда Актастыга жетш дамылдады. Содан кейш п туш бгр к,исык сайды калкалаган топ адамнын касына конды. Ерте оянган С эм ен Тазабекке жуг1р т келш: — Жайдак Булакта б1збен керш1 отырган К,ожабек аталар екен. Самсалы деген баласы екеум1з б^рге ойнайтынбыз, —дедг Кдйгылы жагдайды кайдан, калай ести ен ш юм бшсш, журт жаппай оянып, кыбыр-жыбыр тгршшпс басталган кезде, К,ожабек бастаган б 1раз кемшр-шал Жуз1к пен Шэшге келш кейш айтты. Т ен -тен н ш ортасында отырып, ашык аспанньщ астында шай шпст!. Тазабек пен Ш э ш н ш уйленгешн естш, кутты болсын айтысты. —Тацгажуык басталган сол атыстан 613 зорта аман шыктык, — дед! К,ожабек э ц п м е н щ ауанын ангарган сон,. — Элде кгмдер-дщ жол сштеугмен бгр топ орыс тунде к е л т Ж айдак Булактын астындагы кек тебеге жасырыныпты. А д ам кершетш алагеу-1мде ал кеп ауылды аткылай бастады. Бузау байлауда, козы-лаккегенде, пгул! уй т1гул1 калпында калды, б э р 1м1з тек балаларгажуг1рд1к. Ею жасар Рауанымды шешесх тесектен тыржаланашсуырып эпердг С е о з жасар Самсалыны артыма мщгеспре сап,Кецсуды кулдай К еген н щ езенше карай каштьщ. Кенсудынаргы бетше жеткешм1зде, Епмбайга ок тидт Т ш тартпай кеттгБаласы Калдыбек бакырып, экес1н шыр ай н алы п жылап жур.Атымнан тусе сап, койнымдагы тыржаланаш улымды жергекоя сап, Калдыбекке урыстым. «Экенмен к о с а езщ де окка уш-айын деп турсын ба? М ш атыца!» —дед1м де, экесш алдына ен-герш берд1м. Ш ыбы шыга экелш жерлед1к. Ж астар тунделетшбарып, калган уй-жайымызды, тапкан малды айдап экелд1,эйтеу1р. ©лгенмен б 1рге еле берсек, артымызда ел болатын юмкалады? Сондыктан т1р1 калганымызга т эу б э дешк. Бэршен деТшеул1аксакалдын тутш ш тутететш С э м е н н щ аман калганынамын шукгр деп отырмы н. Кржабек аксакалдын сез саптасы м ен эн г1ме айтысынТазабек экесше уксатты. А з сэттщ 1Ш1нде ©з1мен 1лест кележаткандарды тугел таныстырып шыкты. Б э р 1 де аталас адамдармен солардьщ ур1м-бутакгары екен. К е к ш е Н р деген келшшекеб!рек кешл аударды. Асыдан ауып келе жатканын айтты.Кф1зылбер1к болысы Серпсбай деген ш й п т н эйел!, айтулы

кыргыз батыры Кржекенщ кызы екен. Тш -т)к отырып, т т -т1кжуретш э й е л екен. Елдщ назары взш е ауатынын бшш, сырбермеуге тырысатын сеюдщ. Кджабек аксакалдыц ауылымен бгрге козгалып, Тазабектерол арадан Кемдрнлге келш б1рге аялдады. Бурыннан танысадамдар б1р-б1р1н суйеу керш, ел 11ш не келгендей сез1нд1. Кем1рш1 — таудын, кунгей беткеш ндеп туйык шаткал.Кунгейде болганы мен, кун тусе бермейтш Т1К шат, тар табансай. Кун туе кез1нде рана б!р жылт етед! де, кайта жок болады.Тыгылуга к олай лы калка. Тар эр1 кы ска шаткалдьщ ер жарыдогаланган аш ык жазык. Кэд1мп кед кора секщщ. Элп жер э р 1ык, эрх мал жаюта ете колайлы. Босып келген халыктьщ букшмалын бала-шага осындажаяды. Кем1рш1нщ эс1ресе суы езгеш е.Шомбалтастан, куз тастан ер1м-ер1м боп тамшылап агады.Журт оны Там 111 ы булак, Кдсиетп булак дейдь Осы арада буларб1раз аялдады. Ойткеш тосын жолыккан ею ауылдыц адамдарытез арада бауыр басып, б]р-б1ршен ажырагысы келмедг Ж эн еде хабар-ошарсыз кеткен Серйсбайдыд б1р хабарын бшмей кете бергенд1 К,ожабек езше мш санады. Акырында Кржабектщ агайын 1Н1С1 Нусш бек: «Сержбайды м ен 1здсп кайтайын. Эр1бауырым, эр 1 курдасым. Оны мен 1здемегенде, кам 1здейд1?0лсем, елерм ш . Одан жаным артык па? Ередндерщ ерщдер.Ермесендер, ез1м кете берем», —дедк Ары ойласы п, бер! ойласып, Э ш м бек, Келгембай аттыкурбылары ш есетш бодцы. — Мен де бгрге шыгып, Кожак, Ж ом арт деген достарымды1здеп кайтайын, — дед1 Тазабек. Шэш куйеуш е урейлене карады. О ны сы сылтау екенш т лсездь Алайда ана орыстарды 1здегел1 барасьщ гой деуге батылыжетпед!. *** Кен; далада ел калмапты. Сай-саланьщ калтарысынатыгылган санаулы ауыл болмаса, букш Кдркара мен Кегеннзн,жазыгында не Т1р1 жан, не Т1р1 мал карандамайды. Эр сайдын1Ш1 мен эр кырканыц ар жагында орыстыц о ры ажалынды

дайындап туррандай коркътнышты. К^ырку йе кт 1н кара суьнысэл ашылган жер1НД1 м уз тигендей кариды. Тазабек Ж аланаш ка, ал Нусшбектер Тем1рл1к аркылыКыргызсай мен К етпенге согатын болып, Кдйкынын тусындаек! ажырасты. Кенсудын, етегш бектерлей е т ш бара жатып, анажер-мына жерде каIп ап жаткан кап-кара темпеппкке Тазабектандана карады. Б уры н бул арада мундай н эр се болмаган. Неекенш бшешн деп, солай бурылды. Ж акы н д ап келгенде, езквзше ез1 сенбед1. У й м е твмпеийктер © ц ш ец вртенген уйдшкул1 екен. Дэл ата-енесш ертегендей отын ж и н ап экеп ертепп.Каптаган кайдагы уй? К,айдан келген уй? Булар кашканда,бул арада ешк1м ж о к болатын. Уйлердш, арасы жи1, уйме-жуйме тгплшт!. Э р и н е , кашкан казактар. К азган ошактарынаКараганда, б!рер кун аялдаган. Атынан т у с т , ек1-уш журттарыкулдг агашпен аударыстырып карады. А дам ы жок уйлерд! жук-мупмен ертеген сек±пд1. Адамдары аман кутылран болу керек.Муншама уйд1 шетгнеи ертеп келе жаткднда, кашан меш ертерекен деп, кдлгандары карап жатсын ба? Уйсгз, мул1кс1з адамньщалдары куз бен кыстап оз1 де аман калмайтынын ертеушшертусшген. Кашкандардын акылы да кдшып, кугандардьщ акылыда асып турган зам ан -ай десецпп! Шет Меркшщ карагайлы жотасынан б1р елж атып алды.Жаландштыц ж е л к е с т е келш, шагын унг1рд1н аузына токтады.О йы — осы арадан орыстарды байкау. К,аран;гы тускеншеел1ктщ етш как,тап жед1. Ер-токымын жастаыып, унпрге тунед!.Тадертен бшктен Ж аланаш ка карады. Б1рен-саран кершгенказак-орыс согыс жагдайында жургеидей тугел мылтык асыныпалыпты. Оган бару кепе-кернеу шпмге б ар у екен!н укты. Кекал мак, ойы да сап суынды. Кдйтарында карагайлы жотамен Ек! А ш а аркылы Талды-булакгагы Жомарттын ауылына сокты. О н ь щ тып-типыл бопжатк;ан журтын керд!. Эйтеу1р, ©рттен аман. Оран да тэубэ дед!.Алайда Кемгрипге неге сокдаганын ойм ен де болжай алмады,Ж аман оига баррысы келмед!. Жлщшкелеу бул акты н; жайылма етепн ай нала берш, жай-рап жаткан уш влйкке тап келд1. «Астапыралл[а!» — дед1 жагасынустап. Кдраколга бараты н куре жолдан кь1рык-елу кадамшетте тенкиш влш б1р эй ел жатыр. Омы рауы кул-талкан, етег1туршген, жаланбут. Б1р1 бозбала, екшш1С1 эл1 сэб и — ею улы ею

жагында елш жатыр. Ушеушен эр1ректе он ею —он уш жасарбаланьщ басын кылышпен как айырыпты. Оган да айызыканбай, тодкайтып койыпты да, арткы тестн аумагыменойып алып тастапты. Ол да ана эйелдш бал асы ма, баска ма, —белпс1з. Б1р атаньщ тукымы осылармен тыйпыл болды ма, к!мбц1ед1? Бар казак карсы болса да, эй, о с ы тертеу1 ак патшаныцжарлыгына карсы бола койган жок шытар?! Тш п, ак патшаныд,кара патшаныд гам екенш бщд1 ме екен? Тазабектщ капы басына шапшьщы. «Шынымен 613 адамемесшз бе элде орыс адам емес пе? — дед1 кушнш. — Кудайнеге мундай жауыздарды артык кылып жаратады? Кай кылытыУШШ?» Кеш бата аласа сайдьщ кылтасында отырган жалгыз уйгетап келдь К еш етш келш де, кара жумыска беретш баласыда жок к е м т р -ш а л екен. 1ленщ арты бетш е узаткан ею кызыкозгалмаган с о д , булар да козгалмапты. Кдрт жалгыз атыменаргы-берг1 тендрекп тугел аралапты. Кдйкы ны д асуына жетпей,Шолан Кулатан деген жерде б!р топ туткынды орыстар тапа-талтусте атып тастапты. Б1рак атылгандардыд и м екенш бьлмед!.Нусшбектер 1здеп журген Сер1кбай соньщ И н д е шыгар-аудеп Тазабек жорамалдаганымен, карт оган айгак болар э д п м еайтпады. Ертес! тау саталай бектерлеп, Тасашыдагы Кржактыдауылына ж ол тартты. Жолмен журмей, эдеш жота асыпжелке тусынан шыкты. Жалпак кед сайдыц ещршен не б1руй, не адам, д е карайган мал кермей, адасып кеткен адамша,ацырайып турды да калды. Сайдыд табадына тусуге дэт1бармады. Элдеьам элдеб!р арада а д д ь т жаткандай секемдедд!.Мылтыгын ердщ касына к елд ен ед тед одшап койды. Б улжан-жагын аддып, муны жан-жагы адды п б1раз турды. «Ж а ушапты, жау алды деген —осы», — дед1 тудш е курсшш. Кржакпен Сопыйадыд, Дэнекердщ ауылы осы арада болуы керекед1. Жотамен сактана ешстел, б!р жыраны калкалап, КегенденНарынколга ететш кара жолга жакындады. Жырадан шыгакелгенде, ж ол жиегшдеп агашка асы п кеткен элдею мдщденесш кердк «А сы п кетйт», «ш а у ь т кетпгп» дегещц к опестггеннен болар, одан шошынбады. Будад ары бармаймындегендей, аты токтай калды. Тебшш, асулы турган жаладбутеркекке ту сыртыдан такамак болы п ед1, оскырынып, аты

оган кенбедь Аяыстау б!р агашкд атын байлап, сонан соцжаяу жакындады. Шашылган жун-журка, тер!-терсек, карай-куран б1рдемелерден аттап-буттап етп де, орагытып, асулы адамныц алдыцгы жагына шыкты. Бетш кергенде, тебесшен б1реу б1р койгандай болды: асулы турган К,ожак, едИ Аузына еркектж мушесш тютетш кетшн. Б!раз кун осылай турган болу керек, бузылган и ю 1н де байкдды. Б э ю ст алды да, щрнын басып барып, мойнындагы жшт! киып шбердт. Какайыгт калган дене какайган куй! кулады. Бетше карамай, жолдан аулакка суйреп апарды. Сол арадан жарлауытшуцкыр таптыда, тмшысымен, екшесхмен топырак кулатып, ел!ктщ бетш жапты. Жырткыш ац казып журмесш деп, мацайдан дэу-дэу тастарды кетерш экелш устше уйД1. К,олы-басын кагып, ез! уйген бештке ез1 ацтарыла карады: «Иттер-ай, орыстьщ кызын катынкылганды керсетешк деген екен той? Сопыйаны кэйтй екен? Оны да елт1рд1 ме екен?» Тасашыдан узаганынша тун болды. Кдрайганныц бэр1 езшандып турган каракшы сыкылды. 0л!м себшгендаладаел1мненкорыкдау мумкш емес ед!. К,орыкканнан жаныкалса, казактЬакалар ед1. К,орыкканынан емегенде, батырлышнан кырылыпжатыр ма? Жастыгын ала жатуга жараганы да шамалы. Т!пт!,«Жэмецке мен Узактыц кегщ аламыз!» —демейд!, «Жэмецкемен Узактан жанымыз кымбат па, влсек елермхз!» — дейд!.0луд1 ерлж санайды. Анау артын ойып алган баланыц, мынааузына мушесш тютетш кеткен Кожактыц кегш им алады?Епшм. Кашып, босып бара жаткан журт кек алуга жарай ма?Осындай сумдыкты кердшдеп Тазабек юмге арызданады? Юмтындайды? У й шп ме? Олар одан бетер урейленбей ме? Айтугада коркады. К,оркудан баска колынан ештеце келмейд1. Нагызкорлык; —осы. Орысты коргайтын патшасы, эскер!, зацы бар,ал казактын корганатын каруы да жок,- Кем!рш1ге тунделетш кете беруге батылы бармады,бхрак келшшегш катгы сагынганын сезд1. Бул жокта ейкез! жэутендеп, сенер1 мен суйенерг жок Шэш кайта-кайтасайдыц аузына жалтактап журген тэр!зденд1 Журег! шым-шым сыздады. Анасына, Жуз1к пен Сэменге - бэрше жалгызпрек ез1 екенш осы айдалада есше алды. Олардан алыстагансайын олардыц жакындыгын сезше бастады. Ойлап караса,муныц амандыгы езшен гер1соларга керепрек. Арыайтта, бер!

айт, амандыктын ез! — ем1р. Кездейсок, орыс тун гшшде атыптастаса, он ьщ зардабын елген бул ем ес, Т1р1 солар тартады.9йтш ©ле салгы сы келмедь Ж арлауы т сайдыд калкасынатыгыла жатып тунед1. Ертеслнде Кем1рнпге кеш бата жетт1.Шешес1 мен карындасы, Жуз1к пен Ш э ш — бэр1 жабыла бассалды. — Кдсындагылар кайда? — дед1 апасы езгелерден бурын есжиып. —Олар К,ыргызсай жакка кеткен, м е н Кегенде калгам. —К,ожак п ен Жомартты 1здеймш д ем еп пе ен? —1здед1м. Е кеуш де таппадым. *** Эйел сатыыышыныц кушрет ш эр б этш Ш эш жан-тэн1ментатты. Тесекке азар сыятын Тазабект! кушагында кантша ерз-тт1. Айтпайтын сезд1 куштарл ыры ергкс1з айткызып: «С агы н -дым!» — дед1 балкып. «Жаным!» — дед1 Тазабек те дегб!р1 к а­шып. Суйген жар рана сыйлай алатын сикы р бакыттан Ш эш н щбасы айналды. Ешб1р сез, ешкдндай эуен жетюзе алмайтынэсер екеуш д е есш ен тандырды. «Б1р тунщнщ рахаты букшгумырыца с э у л е с ш шашып турады», — дегеш Жузгкгщ ш ы нсез1 екен. «С э у л е м !» дегенд! сол ушш айткан екен казак. —Жаным! — дедх жар кушаты ж анын к1рг1зш. — «Ж аны м !» деген аузьщнан айн алдым! — дед1 Тазабекаузынан сушп. — Кекте кун кандай ж алгы з болса, жерде магансен де сондай жалгызсьщ! Жанын к1рг1зе Тазабек кушактаганда, суйсшгеншенШэшнщ жаны кеудесшен ш ы р ы п кете жаздады. — Мен саган ат койдым, — дедг Ш э й ! куйеушщ аркасыналаканымен сипап. —Кдндай ат? —Сен м еш Ш эй кен десен, будан бы лай мен сеш «Т э й к ен »деймш. —Бутан апам калай карайды? —Апама да айттым, куанып кетт!. Батыр атамыздыц атынатамаганын дуры с дедк

*** Шэш Тазабекке тэшрдщ сыйындай табынады. Егер оган сол туш тиш улгермесе, б!р атадан туяк калмай кырылатын екен. Эс1ресе Сэменнщ ере келгенше айрыкша тэубэ кылады. Жузпсп ез1мен жалгап турган — сол. Егер Тазабек кастарында болмаса, булар — енкей эйел — баягыда им кершгенге жем болмас па ед1?! Тэубэ! Буларга кррган болсын деп, Тазабекп кудайдьщ ез1 аман сактаган сыякты. Самаурынга шок, салып жатып, ту сыртынан тыкыр сспд1. Б1р бала ерткен Кекшепр жецгей екен. Бурыла салып сэлем салды. —Кеп жаса, ул тап, айналайын! Кдйным келд! деген сон, келш турмын. —Иэ , келд1. Уйге юршдз. Ки1з ес1кт1 кетерт, сыкырлауыкты ез1 ашып бердт. Кек- шепрдщ келюйрш кшм кшсше, салмакты журшне, юс1ге тура карап тш кататын эдетше - бэрше Шэш кергел1 бер1 тэнть Байыпты, байсалды, батыл сейлейтш батыр эйел бола тура ешкашан эдептен аспайды. «Елдщ шаруасын сыртта Сержбай шешед1, агайынныц жагдайын уйде Кекшепр жендейд!», — деген сездщ тегш тарамаганы эр кылыгынан кершп турады. — Кайным, не аньщтап келдщ? — дед! Тазабекке, курак керпенщ шетш ала отырып жатып. — Б1з куанатындай б1рдеме бше алмадым, женге. Жен сурайтын да женд! адамжолыкпады. Акшокыныц туб1ндеп б1р койшыга кыргыз досы: «Кегеннен б1р топ адамды Жэркентке айдап барады екен, шйнен Сержбай болысты таныдым», —депт!. Соны естйен соц, Нусшбек агалар солай кетп де, менТалдыбулак пен Тасашьщан кайттым. Кдракол турмесшенкдшып шыкканнан кейш Эубэюр ата Шэшнщ экесшеэнпмесш айткан екен. О кю1 Сержбай аганы Караколданкврмеш! С оган Караганда, кыргыздын керген! рас шыгар. —Эйтеу1р, т 1р] шыгар деп дэметем!з. Т1р1 болса, Т1р! екеншуш-терт айда б1р бщд1рмейпндей адам емес еда. Уми елмейдгдеупп ед! бурынгылар, рас екен, —дед! Кекшепр курсшш. Оганкосылып Кдлиша да курс1нд1.

— Болыска м^ндай кун туганда, кара казактын куш неболады десендш!? Алдынан шыкканын аямай кырып жатыр,албаннан адам калмайтын шыгар. —«Кы ры к ж ы л кыргын болса да, ажалды еледЬ> деген, апа.Кудайга жалбарынганнан баска кдзакта амал калмай тур рой. — «К,удай е з1 берген жанын взг алады » деуни ек, кудайемес, жанымызды орыс алатын болды . К^аласа, атып тастайды;каламаса, кдмап тастайды, ойына келгенш ктейдь С о лСержбай ел сайлаган, ездер1 калаган б о лы с емес пе ед1? — Не к ш э такканын 613 де бшмейм1з. Кетершде оры схатшысына: « М е н келгенше Т131Мжасама. Жагдайды оз1м бш шкелем», — деген. С ол сезш жетюзушшер болды ма, и м бшедх?Оныц устше, тамыздьщ уппнде ойда жокта б1р шатак болы пед1, сонын да к ес1р1 тиген болар деп болжаймын. —Е, б!з ест1меген шатакты орыс кайдан естид!? —Олар оры ска кдтыстынын бэрш естид 1, апа. —Е, орыска не гстеп койып едщдер? —Жаз ш ы к ш ы казактардын м алы н т1з1мдеп санап жатканорыстар бар ед1 ауылымызда. Ьшнде А н н а дейтш эйел ме, кызба, эдемйне б1реу бар. Соган кырындап журетш К дны нопдеген улык он бес некер1мен тамыздын; басында сау ете калды.Казакты коркытуга орыс улыгы шетшен шебер гой, езшщ улк енбастык е к е т н керсетш, ана эйслдщ алдында мактану уш ш :«Маган кара жумыска баратын казактардын; Т131мш корсет», —дейд!. «Т131Мж о к », —деШц орыс хатшы да, сол арадагы казактарда —бэр1. «Н е г е ж ок!» «Сержбай Кднайыш мен келгенше п з1Мжасама деген». «Жасайсьщ. Бес сагаттын шпнде т1з1мд1 жасапокелмесендер, осы тургандарынды тугел атып тастаймын. Б олтез!» — дейд1 акырып. Карсылык айткан терт-бес аксакалдысанакдпылар жаткан кшз уйге камап тастайды. «О карт-тардыц не жазыгы бар, босатыцыз», — деп, жшттер алдынауш рет барады. « Т 131МД1 улкен к1с1лерс1з жасай алмаймыз,юмнщ канша жаста екенш солар б1лед1», — дейд1 тусгщпрш.Тындамай, бэр ш куып ж}бередг Отагасы жокга ел-журт ойранболмасын деп, у-ш у болып жаткан ж ерге мен де бардым. Каныкарайып, казактын, жшттер1 катты ш иры гы п тур екен. «С абы репндер!» —деп басу айтып тур ед1м, э л п эумесер: «Кет!» —деп,кеудемнен итерш калганы. Кдмсыз турган адам шаткаяктапбарып шалкамнан туейм. Меш тургызбак болып бес-алты ж т т

тура умтылып ед1, элп эумесер езше тап берд! деп коркып,тапаншасын аспанра атьш-атып ж1берд1. Не болганын тусшбейкалган касындагылар,атугабуйрык бершген екендеп, б1здщею адамды атып тастады. Кайыргелд1 деген ацшы кдйным бар ед1,табан астында ол да олардьщ б1реуш атып елт1рд1. Кдлыц казак аз орысты каумалап б!рдемде коршап алды. Жан керек екен, олар одан кешн ок шыгармады. М ен жалынып, аксакалдар арага тусш, эйтеу1р, ек1 жакты азар ажыраттык. Сонымен бурыннан санак жасап жургеш бар, кейш келгеш бар —барлык орыс ауылдан жаяу шубап кашты. Кьтскасы, куып шыктык. - Ойбай-ау, кэд1мгщей согысыпсындар рой? - дедг Кулишатацыркап. — Кепшшк б1р1кпейд1 гой, б1р1ксе, анау-мынаурабой бере ме? «К еп коркытады, терец батырады» деген ройбурынгылар. Сонымен не болды? - Не болсын? Куып шыгарымыз куып шыгып алып, ар-тынанкорыктык. Б1ракб1реркуннен кейш: «Е, оларданбградам елее, бгзден екеу елд1, сонымен эцпме бггп», - дедж те, журе бердгк. Сойтсек, жаяу шубырган орыстар Тургенмен кулдапкерни ауылга барыпты. Бэрш булд1рген элп эумесер сол араданб!р ат тауып мшш, тура Алматыра тартыпты. Барган адам менкшэл1мхндей ме, «Кдзактар карсылык керсетп, Т131Мжасамады,б1р К1с1м1зд1 атып елпрд!», - дейд1 де. Оньщ жамандауынанкейш Алматы б1зд1 жазалауга арнайы эт1рет ж1бершп. Томенпауылды кырып салыпты деген хабар куларына тигенжурт алды-артына карамай кашты. Тпуш уй т1гул1 калпында калды. Малгакарайтын мурша болмады. Урей билеген ел еткел 1здеп эуреболган жок, кез келген жерден сеюрш тусш, б1рталай адамбекерден-бекер сура батып елд1. 0л1мнен кашкан адамныцел1мге 031 барып кырылып жатканын керд1к. Кдншама эйел,каншама бала кез алдымызда езенге агып, кез алдымыздаезенге батып жатты, - есеп жок. Эрюм ез басымен кайры,езше ел1м тенген адам езгеш ойламайды екен. Б1з де кашыпкайнаралардыц касына келдж. Осыныц бэрш ктеп отырранорыс б1здщ отагасын аяйдыдеймйпз? - Жаца езщ айтпакдпы, «кырык жыл кыргын болса да,ажалды елед1». Орыс аямаса да, кудай аяр, карагым, кайданбшешк. - Казак кашеа да, кашпаса да ажалдан кутылмай тур р о й ,апа.

*** Буран д ей ш Сержбайды жоктагандар енд1 оны гздепкеткен Н усш бек, Эшмбек, Келгембай — ушеуш коса жоктайбастады. Тазабекпен б1рге шыккан о л а р ЭЛ1 оралмады. ЭсгресеКржабектщ кабыргасына бул жагдай кдтты батты: б1р бауырын1здеймш деп, екгнппсшен тары айрылды. Енд1 оларды 0 3 1 !здепкайтуга бекшд!. Оган Сержбайдын, кенже шю! Турлыбай,тагы б1рнеше адам шесть Турлыбайдын 03 м ы л т ы р ы бар екен,Кожабек Тазабектпан алды. — Кдтын-калаш, мал-жан — бэр1 саган аманат, — дед!кетершде Тазабекке. — Сайдьщ аузын к©зден таса кылмандар.Туткиыл келш , кырып кетш журмесш. *** Казактын, ©лу!, орыстьщ 0лт1ру1 адам танданатын о китаболмай кадды. «А н а у елшп», «ананы атып кетнгп», «мы нанышауып кетш т!» деген сез кэз!р еш й м ге эуелгщей эсер етпейд!.«Бала бермейм13» дегешм1з ушш д э л булай кырып салады д епб!рде-б1р казак ойламаран. «Бгзбен де санасар» деген сандалбайсэуегешнкке сенген. Кдз1р, мше, кашудан баска кайласы ж ок.Ондада тун ж амы лы п кана. 0з жершен, ез елшен безш, езгеденпана 1здеуге мэжбур. Еркег1М13 бугш елмесе, бэр!б1р ертенелед1 дей ме, кэзгр эйелдер куйеуш ен бурын бала-шагасынкорраштайды. Оны сы акыл ма, туйс!к пе элде урейдщ уйреткену м т ме — о н ы Ш э й ! бтмейдь Т алай нэрсеш Жуз1кке караптусшедь Балалармен б1рге мал багып журген Сэмещц о л б1рсэт козшен таса кылгысы жок. О нсы з кушм карац деп угады.Шэшге де С э м е н — жалгыз бауырынын; к©31. Оны коргенде,букш ортен ген уй 1Ш1 кез алдына келедь Солардан калгансаркыншак санайды. Туске таман ж енгес!: — Жлбекжан, журни, Сэмендерд! б1р байкап кайтайыкдпы.Жакын жер го й , — дегенде, соньщ б э р ш тусшгеннен Ш э й ш щжуреп б!р сэт токтап барып, кайта ж урш кеткен тар!зденд1.

- Апам ж1берсе, барайык, - дед1 Кали шага кез киыгынтастап. - Бара гой, кдлкдм. Жалгыз емеспш, жанымда Жэмеш баргой. - Оньщ да бгзбен бгрге баргысы келетш шыгар? - Жецгец екеущнщ оцаша эцпмелерще кедерп боп кэйтем,ездерщ бара берщдер. - «Бара бер» десед, бара береюк. Былай шыккан соц, эцпмеш Жуз1к бастады: - Мен бакытсыз боп калсам да, сен бакытты болдыд,Ж1бекжан. О л да маган медет. Тазабек — теки бала. Аргы-берпш —бэрш ойлайды, экесше тарткан. - Маган оныц кек аламдегеш унамайды, Жузк. Айтпайды,б1рак байкаймын, еткен жолы К,ожабек агалармен б1ргекеткенде, Жалацаштагы ей орысты 1здеп кайтты. Олардыелпрем деп журш, оз! елш кала ма деп коркам. «Ашу акылдыазайтады», —деуш! ед1 гой апам. - Коркуын коркасьщ гой, Жлбекжан. Б1рак елдщ кегш еркек кайтармаса, енд1 им кайтарады? Озщ ойлап карашы, мен жес1р болатындай, сеш мен Сэмен жедм калатындай нежазыгымыз бар? К,олымнанкелмейд1, келсе, мендекепмдг алар ед1м, эттец! «Судыц да сурауы бар» дейд1 казак, сонда немене,халыктыц каны сураусыз ба? Оны мен бшгенде, Тазабек бшмейме? Бшед1. Тек шйнде ит елш жатса да, сыртка шыгармайды. бйткеш ол —еркек. Нагыз еркек солай болуы керек. Сен оныц айткан С0зщ емес, айтпаган сезш тусш. - Ол ушш мен де нагыз эйел болуым керек кой? - Сен де нагызсыц, тещсщ. - Жузгк, мен бгр сыр айтсам, мазак кылмайсьщ ба? - Обай, мед сен! кашан мазак кылып ем? - Уялам. - Бурын мен эйел, сен кыз кезщде уялам дегешц орынды ед1, енд1 екеумхз де эйел болганда, уялам дегенще жол болсын. Эйел эйелден уялушы ма ед1?Айта бер. - Мен бурын еркек тек бала сую ушш керек деп ойлайтынмын. - Сейтсед? - Сейтсем, ол, теп, сан турл1 едер! бар сикыршы секций екенгой: суйсшш, кумартып, б1ресе жаныц юршжанталасасын,

б1ресе жан ы н ш ы р ы п бара жаткандай жанталасасыц. Кудай-ау, жанынды к о я рта жер таппайсьщ. Бакайьщньщ тырнарынадешн б а л к ь т бара жаткандай боласын. — Солай ма? Есшде ме, баярыда: «М ун д а й екенш неге ертеайтпагансын деп, ЭЛ1 маган бэле салар с ь щ » дегешм. —Болды, болды . Жана мазактамаймьш дегенсщ. ...Шешес1 м ен эпкесш керш, С эм ен кастарына ез1 келд1. —Балам-ау, сырт КШМ1НД1 шешпей ойнасаншы, муздайсынр о й , —дед1 Жуз1к баласын кеудесше кы сы п. —Бэр1 ш еш ш тастады, ыстыктап кетпк. Ш эш Сэменд1 кушактап, шашынан шскед1. — Тер катып калмасын, ойнап бггкен соц тез кшнш ал.Карныц ашкан ж ок па? Кдлтамда б1р курт жур екен. Мэ, аузынасала койшы! —Экел, эп ке. Кетйм, апа. —Бара р о й , кулыным. Байкал жуг1рш1! Жузж п ен Ш э ш кездер1 жасаурап, Сэменнщ соцынанелж1реп карады. Екеуше де болашак е м 1рлер! Сэменмен б1ргешапкылап бара жаткандай кершдо. — Кудай енд1 осымныц к ы з ы р ы н керсетсе, ештецеденкенде калдым деп кынжылмаймын. Тукымымен типыл б о пжаткандарды еепгенде, бул кунгме де йптей тэубэ кылам. Б1рТазабектщ ортамызда журген! — ол да кудайдын б!зге жасаранкдйырымдылыгы. Ол болмаса, ецкей катын жылап-ещреп, есжыя алмай ж уретш ек. — М ен с е н щ аман калганьща, со л куш Сэмещц алакеткешм1зге т э у б э кылам. Сэмен ек еущ болмасандар, менш,кушм не болаты н ед1? Туу, басым айналы п кеткеншпй. —Ш э й !Жузжтщ иырына басын суйед!. — Кай-кайдагыны ойлаганднс!ме? —Жтбекжан, бер1, маран тура карашы! Журегщ айнымай ма? —С э л -п о л . —Кудай к у т т ы кылсын, жаным! К е т е р ш калрансыц рой. —Койш ы, теп-тез-ак, па? — Жада е з щ де мойындадыц р о й бэршщ теп-тез б о пжатканын. — Туу, саран бекер айткан екем соны . Кайта-кайта бетгмебаса бересщ е н д 1.

Б1р1 вкпелегенсш, екшппс1 екпесш таркаткансып, еюкелшшек б1р-б1рше суйкене, б1рше 61р1 суйене сылк-сылккулшуиге кайтты. *** Кырык шакты адам мал-жанымен, кеш-квл1пменКемгрппге тунделетш жетй. Токтамай, ертес1 танбозынан тагыкешт1. «Орыс жазалайтын эскер шыгарыпты. Енд1 албаннант1р! жан калдырмайды», - дед1 бастаушысы артык сез айтуга дасабыр таппай. Урей билеген бэршде ец-тус жок. Ертес1 убап-шубап тагы елу каралы уй етй. «Орыстар токтамай ататынмылтыгын, от шашатын зецб1регш суйреп келед1», — дедг.0здер1 кермесе де, езгеш урейленд1ре айтады. Калай дегенменде, кдшкан ел жишей бастады. Соларды керш, Кожабектщэйел1 Бебек жылайды. «Кытайга калай жетем!з? Б1зд1к!м алыпетед]?»—дейд1 уайымдап. Ашып айтпаса да, айгажуыкхабарсызжогалган К,ожабект1 елд1ге санайды. К^имаганмен, Т1р1 екеншеТазабек те кумэщц, тек айтуга аузы бармайды. Жазалаушыларкелшкырып кетсе, кепшшкгщ обалына калармын, енд1 б1р-еюкунде еш хабары болмаса, онда акырындап шегарагажакындайберерм1з деп туйген. Кешюсш апак-сапакта Кожабектер сауете калганда, куанганнан балаша жупрш кетп. Бгр екш ш тс1,Нусшбектерд1 булар да таппапты. Кдрабулак, Таушшк, Саты,ЕспспДурген, Кыргызсай,Тастыкара, Кетпещцтугеларалапты.Тек Кектал мен Жэркентке бара алмапты. 1леден атпен етугеэл1 муз катпапты, орыстардьщ вткелегше баруга, тексеред1 деп,агайындары жолатпапты. Нусшбектерд! Карабулактагы ел ганакерыгп, баска еш жердеплер не кердтк, не естщк демеггп. — Б1р жырага ушеуш кеме салды ма, юм бшед1? — депкурс1нд1 К,ожабек. — Асыгайык, ырталып-жыргалатын заманжок;. Айдаган малдьщ жауга буйырары да, езще каларыда белгклзболгандыкган, журт б1рер малын сойып, етш какгап алудыуйгарды. Сонан соц дур кетершш, Сумбе деген жерге барды.Казак пен кыргызды косактап куырып жаткан казан шуцкыросында екен. Орыстар артынан куады, кытайлар одан ары

етшзбейд!. Плшпектен, Кдраколдан кдшкдн кыргыздыц кеб1малсыз, уйс13. Оранран кшмшен ©зге не баспанасы, не устшдедыпасы жок. Кихз жамылран кемш р-ш ал мен терке оранранбала-шараны, бута-бутага жун-журка жауып, соньщ астынпаналаран каты н- калашты кергенде, Тазабектщ тебе шашы т!ктурды. Ж айсыз, куйс13 журт жаланаш араштай жутаган. Аш танкырылранша жыбырлай туратын к е б 1 аз куннщ рана адамы.Буларра не кытайдын,, не орыстьщ жаны ашымайды. Бурал кыиттен бетер бейнет тарткан халык. И е с 1 де жок, ел1 мен ж ер 1де жок. Ж анашыры да жок. Не квкке ушып кете алмайды, н ежерге ырш кете алмайды. Еннамге керекс1з. Казак пен кыррызды юрттэр к ы лы п , калмактыц тш еушкудай берйтп. Т а у арасынан туткиыл шыра келш шабуылдай-ды екен. М а л ы й айдап, эдем1 кыз-келш ш егш ецгерш экетед1екен. Сол экеткеннен кейб1р1 кайтпай калып жаткан кершед1.Аштан елгенш е, калмакка катын болай ы н деген шыгар, бэлк !м ,елт1рш тастаран шырар, анырын ешкгм бшмейдк Кебш б1р тунасырып кайта экеп тастайды екен. С елге аккан салындьщайне ец жок, не туе жок, селб1решп кайтады екен кыздар. Ж аныолжа болган с о д , калранына кез жумады екен бэр!. К,оррансызжандардьщ тезуден езге шарасы жок. Шегарара уйлыккан журтгы аралап кайткан соц: «Б ул —Албанра к елген акырзаман», — деп баралады К,ожабек. С олайекенш касына ерген Тазабек те туеш д!. Шегараны кузеткенкытаймен де, олармен сыбайлас калмактармен де сейлесшкерш, к эй тер ш бшмей, б1ршщ бетш е б1р1 карады. « М е нК0штер1нд1 аман-есен етктзт берем. Т е к он жылкы, елу к о йжинап берш дер», — дед1 б1р калмак. О ньщ сейте алатынынабулар сендь вйткеш оныц К1рш-ш ы р ы п журген жер1неезгелер мацайлап та бара алмайды. Б1рак оньщ сураран м алы нжинап берсе, ездер1 осы кыста-ак аштан кырылып калар едТСондыктан о н ь щ шарты «Егер маран ем1р1нд1 кисац, мен сен щем1р1нд1 сактап калар ед1м» дегенмен барабар-ды. —Кенем1з бе, кэйтем1з? —дед1 К ож абек кынжылып. — Баска ам ал жок болса, квнбегенде кайтемгз? — дед1Тазабек те унжыргасы туеш. —Эуел1 е лм е н акылдасайык, —дед1 Кожабек. —Екеу1 шешт!,613 бшмей калды к деп журмесш кейш . Клмде канша калдыекен, малдьщ да есебш алайык.

Екеу1 ауыл к,онган мацга жакындай бергенде, аргы шеттенбаж-буж еткен шу тттьтктьт. «Урып кетп!» — деген Сэменнщдауысын Тазабек жацылмай танып, тура шапты. Балалартебелесш калган болар деп болжады. К,ожабек екеу1 жетшкелсе, бгр Сэмен емес, Самсалыньщ да, екеушен ересектердщде бет-ауызы мен бас-кез1 кан-кан, жырым-жырым. Б1р топ к,алмак булар мал жайып журген жотаныц артыбетшен шыта келпгп де, шокдармен, камшымен, таякпен ше-тшен урып жытып, бар малды тук калдырмай айдап экетшть9йтеу1р, епнамд1 атпапты, б1рак; асынтан мылтыктары да барекен. Астындаты атынан баска еннамде мал калмады. Натызакырзаман енд1 туды. Аштан елудщ осылай басталатынынТазабек тус!нд1. 0л1мнщ езшен гвр1 елем-ау деген кэуш зорсекщць «Енд1 кэйтпк?» - деп, каты н-кдлаш, бала-шагада ескалмады. - Тазабек, —дед1 оны Кожабек онашалап, - жаны алкымтатаянганда, адам ец акырш амалта барады. Ыз де сейтпесекболмас. 0зщ Дэулетбай дегенатамызды кершжурсщ, Кекшепркелшнщ жакын кайнагасы. Жасы жетшстен асты. Осьщантуп-тура елу алты жыл бурын бу юс1 казактын колына тускентугкын еда. Он алты жасар калмак, болатын. Оны Сержбайдьщагасы асыкты жш1к усатып асырап алтан. Кдтын эперд!, уйльбаранды к,ылды. бетшен какпай вс1рд1. Он алтыдагы бала онынбэрш бшед1. Б1рде-б1р1м1з ол жайлы кезшше сез козтап кергенеместз. Кэз1р тотыз улы бар, бэрг казак, бэр1 албан, бэр1кызылберж. Ещц, амал жок, сол энпмеш эйгшеуге тура келштур. Ойтпеске ары ойлап, бер1 ойлап, амал таппадым. Мынаб1зд1тонап, шауып экетш жаткан калмактардын б1рдекеш осыккпнщтуган 1Н1С1 Кдргаекен. Сотан енд1 Дэукещц жумсамасак,к1мд1жумсаймыз? Ес бшгел1 аталап келе жаткан адамыма «сенкалмаксыц» дегещЦ бет1м куймей кдлай айтам? Кешке уйгеконак шак^ырайын. Сен менен гер1 сырт адамсьщ, энпмешКекшепр екеущ бастандар, ар жагын мен алып кетермш. Бутанкалай карайсын? —Кожеке-ау, оньщ не «кдлай карайтыны» бар? Кепшцнкушш бет куймек турмак, жан куйщ жаткан жок па? ...Кешккпн энпмеш Тазабек кдлмактар айдап зкеткенмалдан бастады. Малдан айрылудыц арты жаннан айрылутаапаратынын ескертп. Одан ары узак; оспактатканды орын-

сыз санап, к ал м ак йшнде Торге, Ж ы р га л, Батмолда секш -Д1 кесемдер! бар екенш, соларм ен келюпесе, ю терш щоцалмайтынын кадап айтты. С оларды н шйнде Карга дегенерекше батыр, атакты кесем1 бар е к е т н айтканда, Дэулетбайселк ете к алгандай болды. Сонан сон; т е т е л е й келш: — С ол К дргага ортамыздан Д эу летб а й аганы жумсамасак,баска амал к ал май тур. К,иналган м ы н а ел1 ушш, каты н-баланыц камы уш ш , агамыз оган ренждмес, —деп токтады. —Неге м ен баруым керек? —дед1 Д э у л е т б а й элдеб1р астардыангарып. —Ата, ай ы пка буйырманыз, —дедг К е к ш е п р сезд1 цип э к е т т .—Бар сенер1м1з с1з болган соц, буран ам алсы з барып отырмыз.0 3 Щ13 бшесгз б е , бшмейс1з бе, ол жары бгзге беймэл1м, б1рак,сол К,арга д еге н батырдыц с1зге Ш1 е к е н ш елден естщж. Естггенкулакта жазык, ж ок, соны естш, сезд щ ш ы ны керек, куандык.«Кырылудан, аш тан елуден аман калаты н болдык* Кудай бала -шатамыздын к е з жасын керген екен », — деп куандык- в й т к е н !1Н1Ц13 болса, о л Кдрга С13Д1тындамаганда, К1МД1 тындайды? — Сонда сендер меш казак ем ес, кал мак деп жумсапотырсындар м а? Соган кездерщ м ен жетш стен асканда жетт!ме? Т орыз б а л а м мен катыным казак та, мен каямакпын ба?Бул не корлы ктарьщ ? —деп, карт е ц ю л д е п коя берд1. Булд1р1п а д д ы к па, енд] кэйттгк дегендг ацрартып, ТазабекКвкшег1рге карады. Ол кезш жумып, басы н шайкап, ундем едегенд! укты рды . — Ата! — дед1 сэлден кейш сезд1 ез1 бастап. — М ен схзгекелш боп турранда, балаларыныз б е н женгем1з казак б о л ы птурранда, с1з к алай калмак боласыз? Б1рак калмак та б о л саКарга бауы ры ны з р о й , в з казагыцыз у ш ш вз бауырыцызга б 1рауыз сез айта м а деген тшек кой 613Д1К1. Содан к е й т карттыц 1й1ж1биш дед1. Баскалар да каумалап,аштан к ы р ы лм ас ушш, амалсыз с о л а й ютеуге тура к е л штурранын айткансы п жатты. Каргага т е р т К1С1 аттанды: Д эулетба й , Кожабек, Тазабекжэне К ек ш ег1р. Олар ауылдан узап бара жатканда, Ш эш ес1калдында турран. У ш атты уй сыртынан етш бара жатты. К ен е тец алдынгысы тгзпнш тартып, буран бурыла карады. О н ь щтурш кергенде, Ш э й ш щ журег! су ете тустк жазда жэрмецкедекерген жадпак бет калмак. У рей лен ген н ен вне бойынан э л

кетш, ес1кке дейшп ею-уш кадамды эрец аттады. Енес1 бетшеб1рпарады да, кушактай алды. - Каргам, не кылды? Б1р жерщ ауырды ма? Жата койшы!Жузж, Жэмеш, жупрсендерпп! Кудай-ай, пищдепс1аман болсаекен! Бэр1 Ш эй ш 1 каумалап, текеметтщ устше керпе тесеп жан-тайтты. - Аяк, асты не бодцы? Квзще б1рдеме кер1нд1 ме? — дедгЖэмеш басына жастык тосеп жатып. - Кез1ме ол кершгенше, шайтан кершгеш жаксы ед1.Естер1нде ме, жэрмецкеде Сопыйаньщ энш еститш куш дэуб!р калмактьщ касынан мурнымызды басып кашып едж кой?Жаца соны керш, тартан жер1мде к^лап кала жаздадым. Мештаныды-ау деймш, бурылып, б!р сумдык карады. Кайта оралыпкелш, бэр1м1зд1 кырып кетш журмесе жарар едь - Мен Эдшбек атамаайтайыншы, Кенжетарасын касымызгаж1берсш. Еркеп бар уй екен деп, каймыгар, - дед1Жэмеш. - Сейтешк, —дедгЖузгк те костап. ...Кешю аггак-салакта еспегщ алды кенет тасыр-тусыр етп.Жупрш шыкдак болтан Жуз1кт1 элдеюм кеудесшен итершжгберш, уйге юрш кедщ. - Ойбай, Сэмен, атамажупр! —дед1 жытылып жатып. Ецгезердей торт-бес калмакэй-ш эй жок Шэш менЖэмепгпбас садцы. Кдлиша мен Жузж бажылдап ара туспек болып ед1,екеуш еш жакка ушырып ж!берд1. Есжтщ алдында тагы ушкалмак ат устшде эз1р тур екен. Жэрмецкеде керген жалпак беткалмак Ш эш ш ецгерш алды да тура шапты. - Мен кдлз емеспш, катынмын! — дед1 Шэш далбасалап. Дэу калмак, кыцк деген жок. К^улатына Жузгктщдауысы б1ржетш, б1р жетпедх. Байкауынша, арттарынан кугын туспедь Калмактар кашпай-пыспай тау ш ш е К1рд1. Э дегенше каскарайды. Енд1 тшп кугын туспейтшш Шэш сезд1. Кожабекпен Тазабек болмаса, бул ауылдьщ ауыл болмасын осы жолыбайкады. Кдлмактьщ кдрасы жиырма шакты ед1, кеб1 жолай белшш кетп де, акырында ушеуг калды. Бажылдап келе жатканЖэмештщ де уш енгп. бзгелершен белшш шыккан е й калмак тау пттше енш барып токтады. Екеух ею жатынан устап, Шэшш жерге тус1рд1. Жулкынып ед1, екеу! ею иыгынан басып тырп етюзбедг.

Оздершше бгрдеме десть Элденеге к елю е алмай турран секшд!.Осы арада зорлам ак-ау деп, Ш эйш щ зэрес1 ушты. — Маган тим ендер! - дед1 олардын уятын ояткьюы келш .—1иимде балам бар. Байы бар эйелмгн. Сендердщ эпкелерш,,карындастарыд жок, па? Жылатпандар м е т ! —Эпкем1з д е, кдрындасымыз да бар, тек сендей катынымызжок, —дед1 б1р еу1 кекете кулш. — Казак пш нде журш, казакка кас кыласындар ма?Жлбер1ндер мент! — Кеп сезд1 кайтесщ, буран деш н казакка катын болсад,енд1 калмакка каты н боласыц, —дед! ж анагы ж т т жекш. Кдсындарысы капсыра кушактап турды да, ек!нш!с! аузы дорамалмен б уы п , колы н жшпен тас к ы п байлап тастады. —А л енд1 эдгаменд! айта бер, —дед! кекетш. Сонан сон д э у калмак тары внгерш алды. Булкынып байкапед1, оны анау кумырсканын кыбырлаганындай да кврмедг С э лжурген сод алдарынан ит урд1. М алк ор ан ы айнала алкакотанотырган бес у й л 1 ауылга келдь Жеке б1р уйге кетерш юрпзд1 де,аягын коса бай лап , текеметтщ уст1н е дедбекш е тастай салды.ЕС1КТ1 сыкырлатып, тыкырлатып у за к жапты. С1рэ, эбд енмыктаган б о л у керек. Сырттан дабы р -дубырды ест!гешмен,не болып ж атканы н тусшбедь Э л д е н уакыттан кешн д э укараныц 0 3 1 к !р д ь Устше тон жапты да, ун-тунс13 кайта ш ы ры пкетп. Аузы м ды аш дешн деп жер тепкш еп ед1, тшт! мойнын дабурмады. Ес1кте, тундж тежабык, тас карадры. Негеэкедш, негекол-аягын ш еш пейд!, —тус1шкс!з. Бекерден-бекер экелмейуд,бекер кол-аярын байламайды, ол —тус!ш кт!. Сонда не ютемек?Олт1рсе, айдалада-ак влнрш кетпес пе ед1? Ш ынымен-акзорлап катын кылмак па? Осы ой дан Ш эш нщ тула бой ытурш тп кетт!. Балагынан жылан ж ы лж ы п келе жаткандайтыжырынды. О сы м ен ем1рцпц б г т к е т ме? Экеден, шешеден,бауырдан, туган ел мен туран жерден — бэршен айрылса да,эл! Т1РШШ1КГ1Н таукыметш Тазабекпен бгрге татайыншы д епталпынып ед1 , оны да кудайдыц к е п керген! ме? Эттец-ай,колына б1р к ар у тисе, дэу турмак, тау калм ак болса да алысыпелер ед1! К еуд есш ен жаны шыкканша кеудесше мш пзбеседИ Орыска да, калмакка да кор кы лган кудай-ай! Будан дажаратпай-ак к ой са кайтетш ед1?!

Аузыбайлаулыболсада,ойыбайлаусызШэтшарасыздыктаншывдырыпжылады.Бгракжуреп шыцгырганмен,ушшыкпады.Бауыздалган койдыц бакылындай б1рлеме ез кулагына азаржетп. Буынып ©луге де мумюндт жок мкжш дэрменс1здпстенбулыгып ©кс1д1. Б1р кезде есж ашылды. Б1рак есйстен ешкандай жарыкюрмедг Есжтен енген карацгылык; тыныштьщты бузбай 61 разтурпы. Сонан соц есжт1 шпнен мыктап жапты. Элденеменбайлады. Жакыцдап келд1 де, устшдеп тонды акырын алыптастап, жанына жантайды. Жат т с те жакындады. Артыншакушагымен какпанныц шаппасынша кеудесщ кысып алдыда, зщцей калмак бар салмагын салды. Эйел бойында дулейкушке бвгеу болатын еш куд1реттщ жоктыгына Шэшнщ кез1жетп. К у и т ш токтататын куд!реттщ бгр! —уят. Таты б1р1 —аяушылык- Жэне б1р1 - мешр1м. Муньщ б1рде-6\рг бойынантабылмаса, онда купт не 1стесе де, бэр1 —зан. Калмак аягындагы жигп алды да, аузы мен колын шешпедьБэрш тус1нд1: бакырмасын, карсьшаспасын дед1. Ещрепжылаганнан ©зге ештеце колынан келмед1. Уш шыкпаган соц: —Тэй-кс-е-ен! —дед! журегшш, даусымен шакьфып. *** Карга косем десе, дегендей адам екен. «Казактар келд1»дегеннен-ак, дайындалса керек, орнынан турмай, бэршебажайлап б1р-б1р карап етт1. Элдене кенет есше тускендей,Дэулетбайга кайта жалт карады, сонан соц есше ештеце тус1реалмаган адамша кабагын шытты. —Иэ, таныса отырайыд, жендерщ1зд1 айтыныздар, —дедг. Аддымен К,ожабек сейлед1. —Менщ атым — Кожабек. М ына 613Д1 бастап кеп отырганаксакалдыц аты —Дэулетбай. М ен бу к!сшщ 1н1с1 болам. —Мен Тазабекпш. Кожабек аганьщ 1шс1 болам. — Мен Дэукецнщ келйпмщ, кыргыз Кожеке батырдынкызымын. Экемнщ койган аты — Каныкей, албандардынкойган аты — Кекшепр.

Бас шулгып тындап отырган Карга орнынан ушып турегелдг — Апы рмай, Кожеке батырдын кы зы мын дедщ бе? С ен щэкеннщ калай елгенш ез кез1ммен керш ем, айналайын.Кытайлар к ы п -к ы зы л шокка йрщ ей лактырып ертегенде,кьщк деп б1р ды бы с шыгармап едИ С о н ы керген калмактаркуш бугшге д еш н тусшен шошып о я налы. — Кекшепрдщалдына келш к олы н устады. Бетше суйсш е карады. — М е н щушм — сенщ д е уйщ , К,ожеке батырдын кызы: Торге шык! —дед1 колтыгынан суйеп. — С1з мешн; экемд1 ардактайтын адам болсаныз, С1здщ уймаган да уй болмаганда, клмге уй боладьт, К,арга ага? —Д эл айтасын, Кожеке батырдын кызы. А л енд1 дурыстапжондер1нд1 айтындаршы, меш к алай таптындар, кайданкелесщдер, кандай шаруамен журсшдер? — Оны Ж э к е м айтсын, — дед1 К екш епр Дэулетбайгабурылып. Дэулетбай эн п м есш казактарга калай туткын болганынанбастады. К,олы н какпай, мандайынан шертпей, казак э к е с 1каншама багы п - каккаттымен, ез елш , эс1ресе кйнкентай 1ш с1нкоп жыл б о й ы умыта алмаганын айткднда, К,арга орнындаотыра алмай козгалактап кегп. — Д эулетбай — менщ казак экем койган ат, ез атым —Дорбежш, — д еген кезде, орнынан К арга еш умтылып тураалмай, ушшипсхнде эрец турды. — Эй, ж ур еп м сезш едьау! — д ед1 Дэулетбайга карайтатпректей аттап. — Сезш ем-ау сен щ Т1р1 екенщдд! Дэулетбай турегелген бойы туры п калды. Ек! бауыркушактасып, енкш деп едэу1р жыласты. Оган казак,тар жартыжумысы бггкендей жымындасты. —Калай умы тты н, калай? —деп, Карга басын шайкай бердг —Кашан балалы-шагалы болганша умыта алмадым, ес1мненшыкдадын* — Апырмай, бала бауырды умыттырады екен-ау, менщумыта алмай ж ургеш м баламньщ ж октыгынан екен гой? —деп,Карга кезше тагы жас алды. — Бауырдын баласы бауырга бетен болмайды, с1з бугщ агагана тапкан ж оксы з, агамен коса бала да тауып отырсыз, Каргаага. Жылайтын ж ош щ з жок;, —дед! Кекшеггр.

- Дурыс айтасыц, К,ожеке батырдьщ кызы. Дурыс айтасьщ,- деп, Карга ©зш ©31зорлап, азар жымиды. Дэулетбай содан кейш неге келген жендерш айта бастап ед1,сездщ мэшсш тусше койган Карга орнынан турды да, агасынакарап колын кусырды. - Болды, болды! Алдыма Кожеке батырдьщ кызы келсе,колга тускен агамды к р етпей, ул еткен казактар келсе жэнежай келмей, б1р агамды тогыз улдан ербпен б!р ауыл етшекелсе, мен казактардыц кандай шаруасы болса да шешшберуге дайынмын! Карга буларды байтал сойып конак егп. Кетерлер1ндеказакы женмен буйымтай сурады. - Кам жемей кайта бервдер. Малдарынды им алса, соньщезше апартып берпзем. Шегарадан кай куш етет1ндер1НД1бшд!рсендер, со куш шер1ктерге тапсырма берпзем, бэр1ойдагыдай болады, —дедь Кдргадан карык боп кайткан бул ар уш кыз бен Шэшшкалмактардьщ тартып экеткенш естшенде есецпреген адамшаес-тусс1зузак; отырып калды. Жарык; дуниенщ тунд!пжабылып,жер элемд1 капас карацгылык кымтап алгандай квр1ндь «Енд]Кэйтом?» — дед1 Тазабек тущлш. Озшен ез1 сурап, езше ©31жауап бере алмады. Жауабы да жок,, шеш1м1 де жок тыгырыкТ8р13Д1. - Каргам, —дед! шешеа дем берш, —экец елгеннен кешнде ем1р сурш жаттык кой. Т1р1 адам тгршшктш тозагын датартады, азабын да керед1, одан тек ©Л1 адам гана кутылады.1илнде урлагыц бар эйелд1 жауда калдырма. Ол — с е т иболашагьщ. Тек шпндепа аман болса екен! Кдрыидасьщ даагамкуткарады деп сеншжаткан шыгар. Бэр1м1зб1р саган с е н тжурм1з, шырагым. Тазабек анасыньщ айтканын да, айтпашн да тусшд1.«Кеудемде жаным барда Шэшш жылатпаймын!» деген уэдес1де есшде. - Сабырынды жогалтпа, —дед1 Жузпс Тазабек мылтыгынакол созып жатканда. - Ана ек! кыздьщ агайын-туысы дадайындалып жаткан. Дэулетбай аганын ей улкен баласынкасыца алсан;, онда Карга тагы кемектесетш шыгар? Дэп осы акылдьщ дер кезшде айтылганын тусшш, Тазабек Жуз1кке суйсше карады.

*** Ертеш кас карая дулей калмак, тагы келгенде, «Будан даелгешм жаксы едИ», —дед! Шэш туншш. —Кдтын болуга кенемющ? —дед1 калмак; ецкейш. Шэш басын шайкады. Анау б!р к олы м ен капсыра кушактапалды да, екшип колымен аягын шеше бастады. - Тэй-ке-е-ен! — дед1 Ш эш тунш ы га шынгырып. Т улабойы тыпырлап кашты. Б1рак жанын да жаралаган, арын даарамдаган карангылыктан кутыла алмады. *** Тазабек бастаган алты ж тт Кдргага тагы келдь Ол булардыун-туне13тунерш тындады. - Тер ген щ адамдары екенш айтуларьщнан болжап отырмын, — дедг кабагын тушп. —Малдарынды айдап экеткен де солар. Б уп н кайтарып беруге т т с . Жтттер1м оны ездер1жайгастырады. А л мынаган ез1м араласпасам, болмас. С1здершай 1Ш1Пжайгаса турьщыздар, мен ж т т т е р т д 1 эз1рлей берейш . Жиырма шакты сакадай сайланган ж т т эп-сэтте жиналды. Кдрганыц соды нан тау бектерлей тисе солтуспкке тартты.Дэу кораны тендректей отырган бес уйл1 ауылга булар туе ауажетп, К,арга элд ен е деп калып ед1, ж1пттер1 лездемде эр уйд1терт-бестен коршап ала койды. Сонан сон ез! алдыга шыгып,аспанга екг дур ю н ок атып еда, бар уйдщ адамдары сырткаытып-ытып шыкты. Текушшпп уйдщ е с т ашылмады. - Эйелщ ана уйде, - дед1 Кдрга с о л уйд1 Тазабекке иепмен нускап. —А л ы п пащ ! Мылтыгын журе кезеп, Тазабек солай беттедг Аягы байлаулы, аузы танулы Шэшш юрген бетте бас салды. Эуелг аузын шепгп де, кетерш алды. - Енд1 м еш езщ де алма, калмакка да катын кылма, елт1рш кет! —дед1 Ш э ш баж етш. - Шэш! — дед1 б1ршш1 рет оган жекш. — Егер осы сезщд1елдщ кезшше тагы айтатын болсад, онда, шынында, елт1ршкетем! — Сыртка кетерш шыккан сод, аягындагы ж1бш еддщ

козшше бэккпмен кееп де, Шэшш кетерш экеп атка мшпзгел!жатканда: - Тура тур! — дед1 Карра камшысын кетерш. - Атты да,ерд1 де мынау тауып бередь — Тазабек жалт карап, Кдркаражэрменкесше жылда келетш жалпак, бет калмакты б1рдентаныды. М ы л т ы р ы н соган карай кезене бергенде, тагы Кдртатоктатты. — Сабыр кыл, Тазабек! Эуел1 эйелще ат алып келсш!- Акырып бгрдеме деп ед1, дэу калмак уш жакка емпендейженелдь Артынша ерттеугп ат жетектеп экелд1. - Енд1 ана аткаэйел1нд1 мшпз! - Карындасым мен баска кыздар кдйда? - Оларра б1зд! осы дэу бастап барады. Бэрш де табамыз. Аленд1, Тазабек, мына дэудщ бойжетш отырран ез карындасы бар. Жазасына сен соны токалдыкка ал! - Ал, Тэйкен, ал! —дедг Шэй! ашына ун катып. - Атасы мынандай болганда, карындасы кай овдан дейсщ, Карга ара? Алмаймын! - Онда кетт1к. Ж эмецт, тагы еш кызды тауып алранша кас карайды. Буларды шыгарып салып турып, К,арра дэу калмакты атынан тус1рд1. - Муны атып тастаганнан калмак азаймайды, казак кебеймейда, Тазабек. Кдмшынды ал да, ашуындыбас! - Атып тастаныз! - дед1 б1р кыздьщ арасы ашуланып. Атынан тусш, камшысын салмактап, Тазабек дэу калмактьщ карсы алдына барды. - Карга ага, как мандайдан урсам, мына дулей тш тартпай кетедг. Б1рак одан, езщ1з айтпакщы, калмак та азаймайды, Кылмыс та азаймайды, казак та кебеймейд!. Оныц устше, с1зден жаксылык керш турып, б1р кандасыцыздыц канын жуктеп кетсем, с1здщ абыройынызра дак салып кеткендей болам. Алайда С13руксат берштурранды пайдаланып, менмуны елт1рмей, мугедек кылып кетешн. ©ле-елгенше есщде журсш, езгеге де сабак болсын. - Уэй, —дед1 б1р калмак куджтешп, —ол камшыга елмейд1! Тазабек т!стенш кезш жумды. Букш ашуын, ыза-кегш бшегше жинады. Кдлмакка карама-к;арсы турып, сол аярын алдыра созды да, бгр орнында ары-бер! тецседд!.

—Ах! — деп , акыра сштеп кал ганда, енкиш турган калмак,шеккен туйеш е еюрш етпетшен тустг. Тумсыгымен жер сузежыгылды. У ш калмак, жнтп жуг1рш келш, жерден кетерштургызбак б о л ы п ед1, ол жаны ш ы р ы п бара жаткандайшыцрырды. Он, иыгы салбырап, бос арканньщ ушынша к олымен жещ саландады да калды. — К,ольщньщ каттысы-ай! — дед! Кдрга басын шайкап. — Танданганы ма, дэу калмакка жаны ашыраны ма, оны Тазабекажырата алмады. — А л енд1 жолдарын болсын! 0тет1н куш ха­бар берсендер, осы ж1гггтер1м карсы алады. —Карра ара, скзгс мьщ да б1р рахмет! ...«Кег1м кдйтты ма, екшшпмнщ орны толды ма?» — дед1Тазабек езш ез1 1штей тергеп. Катыны н зорлады, карындасынкорлады. Бар калмакты кырып тастаса да, орны толмайтынопык. Бакырып жыласа да, акырып аттандаса да, болар 1сболды, енд1 он ы ешкандай куд!рет калпына келттре алмайды.Зорланран катын, корланран карындас т^рмак, букш халы ккорган таппай кырылып, кор болып жаткан жок па? Кырылыпжаткандарра Караганда, йршщ ем1р1 т э у б э емес пе? Сондыктанжасыганын жауы т^рмак, досы да кермеу1 керек. 0йтсе, о лда жецшгс. Ш э ш де, Жэмеш те кшэсгз. Ойткеш корраусызкалган оларда корранатындай шама жок. Еркек басына 1стускенде сыналады. Басына 1с туеп. Ж а у корларан катыны м енкарындасын ен д 1 ез ел1 корламауы керек. Жаудыц жауыздырынкергеш ушш, карындасы карындас, катыны катын болмайкала ма? 0зщ ез1 кайраран Тазабек кату м ш езбен жан-жагына ка-багын туйш карады. Шэшге жанаса келш , т1зпншен тартыпЖэмешке карай жакындатты. — Ецселершд1 кетер! —дед1 езгелерге де ес'прте. — Жартыэлемд1 караткан Шьщгысханньщ да катынын жаулары тартыпэкеткен. С ол Берте кешн оран жер бетш де тендеа жок тертул туып берген. Сендер де, кудай буйыртса, казактьщ кегшкуатын каЬарман уд-кыз туарсындар. Б1з тарткан корлык пензорлыктьщ есесш солар кайтарады.