Нұржекеев Б. Әй, дүние-ай

ек! жакка тарткылады. «Ею туйе суйкенсе, арасында влет!н шыбын» казак, болып журмес пе?» Б1раздан к ей ш ектудай сез1м Т а з а б е к п ею жактап талай бастады. Кайсы сы н жактайды? О г а н акылы да, бш1М1 де жетпедь Б олаты н нэрсе будан сурамай-ак болып жатыр. ЕщЦпсш емтрдщ ©31 керсетер. Кдлын, салдат калага юргенде, журт журексшш уйд1-ушне тыгылды. Т азаб ек неде болса деп, К,ожабектщ касына жетпек болды. С о н ь щ арасынша К ож абектщ атымен Дуйсембек алдынан шыкты. — Кел ш н ге с , К,ожабек келсш деп жатыр! — Бастыктьщ буйрыгын ж етк1зген шабарманша ш акы лдай калыпты. — Жарайды, жаяу-ак, барайын, — дед1 жымиып. — Андагы атьщыз екеум1зд1 кетере алмай омакасар. — Сойту! кэд1к, — дед! Дуйсембек Тазабектщ туркына куле кдрап. Орысы к е п , казаны аз журтшылык ииркеудщ алдындаты тебеге шогырланыпты. Тазабек ш етщ ала турып, жан-жагын шола карады. Жаланаштьщ шетш салдаттар айнала коршап алыпты. «Б эр !м !зд ! кырып салгалы жинаган жок па екен?» — дед1Т1КСШШ. С о л кезде кезше К рж абек туст1. Б!р топ салдаттын как; ортасында колын сштей се й л е п тур екен. «Орысша бшмеуни ед1» , — дедг танданып. С ейт!п туртанда, Жалацаштьщ б1р аяты ш о л а к атаманы Александровты арбамен алып келдт Садцаттардьщ кэмэндгр! болу керек, ыйыгынан асыра тарткаыкайыс белбеу1, жамбасында тапаншасы бар орта жастаты орыс ортага шыктьг. Н огай такдялы арык Ж1Г1т касына келш турды. — Жолдастар! Ресейде патша ек1мет1 де, Уакытша уюметте кулады. О н ь щ орнына жумысшылар мен шаруадардын,еюмет! орнады, — дед1 кэмэщцр орыс. Оны ц айткднын нотайЖ1пт к,олма-кол аударды. —Ол — кедейлер мен кембагалдардыжактайтын е к 1мет. Байдьщ кедейд! канауына, кушпнш,элс1зд1 адам санамауына карсы екдмет. Б13 сол езшгенхалыкты корлыктан, канаудан куткдрута келдпс. Мына арбадаотырран атаман Александров — карапайы м халыктын канынсорган патша ектметшщ екнй. О н ьщ баласы Василий — акпатшаньщ эп и серь Сол бастаган казактар кеше каншамаб1зд1ц жазыксыз жауынгер!м!зд1 капы яда кырып тастады?!Сол жаулык эрекетх уш1н, болыыевиктер екгметше карулы

кдрсылык, угйымдастырганы унпн, мен атаман Александровтыату жазасына буйырамын! Буйрык орындалсын! Уш салдат аддыга шыкты. Арбада отырган калпыАлександровты атты да тастады. Б1реулер бетш басты, б1реулеройбайласты. Алайда жана еюметпен ойнауга болмайтынынабэршщ кез1 б1рден жетть Кэмэщцр тагы сейледк — Енд1 кедейдщ куш туды, жолдастар! Бупннен бастапЖалацашта ецбекшшердщ мудесш коргайтын революциялыккэмитет, ягни ревком кщрылады. О ньщ бастыгы етш кедейденшыккан Секерин жолдасты тагайындаймын! Секерин жолдас,ортага келщгз! Ол орысты Тазабек бшетш. 0 з шаруасымен журетш, как-согы жок карапайым шаруа. Соны сайлаганына Караганда,жаца вк1мет кедейд1 жактайды дегеннщ жаны бар тэр1зд1.Орыс атаманды орыстыц атып тастауы да адамныц ойына сый-майтын окига. Шынында, улкен тенкерю болтан секщщ. «К а з ­актын кез жасын кдаайдыц керген1 ме? — дед1 б!ртурл1 кендл1босап. — К,ой, кайтайын, жаца еюметтщ кыр-сырын Кдпезденбше жатармын». Бурыла берш, салдаттар жакка б!р карап ед1,езше карай ентелеп келе жаткан К,ожабекп керд1. —Кеше эт1ретпен атыскан казак-орыстар ьз-тузш бщдгрмейб1ржакка кетпгп, —дед1келе сап. — К,ыргыз жакка ма, Кддтайгама, — ешк1м бшмейд!. Тун пшнде туткиыл шабуылдаса,Жалацаштын халкын кырып тастауы мумюн. Солардьщкайда кеткенш аныктау ушш, барлауга жумсайтын жас балакерек болы п жатыр. Сотан Сэменд1 жумсасак кэйтед1? Ж ок1здеген боп журш, елдщ сезш елеус!з тындауы керек. Соншамаэскердщ жан адамныц кезше туспей жасырынып калуы мумкшемес дейдь —Ондай 1ске баланыц елеус1з болатыны рас. Б1рак, К,ожеке,Жуз1к оны баскаша тусшсе, баламды кэуигп жерге жумсадыдеген куд1кке калам рой. —Иэ, сейтухмумюн. Тэуекел, онда Самсалымдыжумсайын. Сонымен барлаушы болып Самсалы кетп. К,ара танагамшш, Жалацаштьщ желке тусынан «жок 1здеуге» шыкты.Ол куш ешюмге жолыга алмай кайтты. Ертес1 батыс жаккабеталып, Дегерес мацайына жол тартты. Туе ауа бере танасынтанаулатыгг асыгыс оралды. К,ожабекке шесщ Тазабек теалдынан шыкты.

— Не болды ? Б1рдеме бшдщ бе? — дед! Кожабек баласын тананьщ устш ен котертп алып жатып. Самсалы багж ан етш экесше б1р, Тазабекке б!р карады. —Айта бер , аган вз1м1здщ адам. — Дегерестен томен тусш келе жатсам, б1р адам пышылдап сайдан жаяу шыгып келе жатыр екен. Бурылмай кетш бара жатыр ем, айгайлап шакырып алды. Кдтай дегеннщ жылкысын багатын ккд бар ед! гой, соньщ шю1 Кдратай екен. Агасына келш-кетш жургенде кергенмш. О л да меш танып, жылап амандасты. «Амансындар ма? Жаландштагы казактарды бэлшебек деген бгреулер кырып тастапты деген рас па? Соны бшп кел деп, улкендер мен! жумсап ед1, журепм дауап калага юре алмадым», — дед1. «Б элш ебек деген еыпамд! кергем жок,. Б1рак, Ш1л1к жактан кеп салдат келш казак-орыстармен атысып, атаман Александырыпты атып тастады», — дед1м. «Кдйдан бш ей ш , кырьщ-елу салдат Саты жакка етт барады екен, ел солардан ест!се керек», — дед!. — Уйге бар да, шайынды пп, балам . М е н келгенше Тазабек аганнын, кдсы нан шыкпа!» — дед1 де, К,ожабек дереу атына мшщ шауып кетп. Онып салдаттарга баратынын Т азаб ек сездь Сол кеште Жалацаштагы салдаттар суыт бар жак,ка аттанып, ушшпп кун1 кайта оралды. Кржабек оларга ж о л ы ш п , ау-жайларын б 1 л т кайтты. К дш кан казактардьщ Тауш1шкке карай кеткен 1*н бшген сод, салдаттардьщ кэмэнд!р1 ж о л бшетш ею казакжнтгш Кейсу аркыл ы Кдракдлга аттандырады да, ез1 Сатыасуы аркыл ы казактардьщ соцына туседт. Кдраколдан кем екдер кезшде улгер ш , Талдысу деген ж ерде ею жактап, Кьттайгакдшпак; боп ж аткан казактардьщ быт-ш ы тын шытарады. К,ол-га тускендерш Кдракрлга айдап экетпгп де, Жаланашка кдйтаоралган салдаттар ертен Шйпк аркылы Алматыга кайтады екен.Самсалынын ен беп ушш кэмэщцр К,ожабекке улкен рахметайтып, к,олына емш-ерюн журш-туратын куэлж катаз берпгп. Он алтыншы жылы жогалып кеткен ш1лер1 Нусшбек п енМукейдщ бал ал ары мал багуга ж алданы п, бьштыр Шйпк ж аккакешш кеткен болатын. Солардьщ ж агдайы н сендермен бгргебарып бшш к е л сем бола ма деп, К р ж а б е к кэмэщцрден сураганекен, «Б 1з — в з щ сыякты кедейлерге камкорлык жасау у ш шжурген ж андарм ы з», — деп, эпретпен б1рге алып кетп. С од ан

б1р аптадай журш, шшершщ балаларын тугел Жаланашкакеипрш экелд1. Кэмэндгрдщ бул адамгершшп Тазабеккек;аттыэсер етп. Салдаттар келш кеткен соц, казак пен орыстыц арасындагыкугын-сургш токтап, Жалацаштыц ел-журтьт ес жыя бастады.Жаца еюметтщ бул саясаты Тазабектг катты тацдандырды.Эс1ресе казакты кепе-кврнеу кыргыннан сактап калганынакдйран калды. «Н е ушш?» деген суракты ез акылымен 1ндеттшеше алмады. «Шынымен, ендш екдмет тек орыспю емес,ортак, бола ма?» —дед1 дагдарып. «Тагы б 1р алдаудыц жаца тур!емес пе екен?» — деп те куд1ктенд1. Б1рак мына жасап жатканкъшыктары оган жыга дэлел бола алмады. Акырында кудпчнсен1М1 ыгыстыра бастады. *** Эбеннщ Тазабекке уксайтынын Ш эш карсы отырып кддганында байкады. —Жузгк-ау, мына балац б!здщ Тэйкенге тартып кеткен бе? - дед1танданып. —Кас-кдбагына карашы! - Туыскан болган соц, тартканы шыгар? — Женгесшщ уш берекес1 кашып божырап шыкты. Урлыгын бцщрщ алган адамшажузш будан тайдыра бердь Оньщ ейтш аякастыэб1герге тускеш Ш эйш щ сезтн кушейте туст!. - Жуз1к, не болды? Саган Тэйкеннен туып алыпсыц деп жаткан еппам жок кой. — Ж1бекжан-ау, сен ейдемегенмен, баскалар сейдесе, кэйтем? Табай да еткенде тангалып: «Бгздщ Эбентай кун еткен сайын Тазабек агасына тартып келе жатыр-ау!» —деп калды. Недер1мд1 бшмедгм. Содан бер1 сезгк ойдан мазамкегп. Сендер байкдганды баскалар байкамас деим^сгц? Сондай есек тарап кетсе, маскара-ай!? К1мшц аузына какпак боламыз? Шэйшщ мыйы шаншу тигендей шым ете калды. —Шынында да Тэйкеннщбаласы шыгар? —Сол сез аузынан шыккан замат Шэшнщ есше жэрмецкенщ желкесшде кетш бара жаткан салт атты эйел сап ете калды. — Элп сен айткан эйелдщ баласы емес пе екен? Жуз1ктщ кез1 шарасынан шыгып, зэрес! ушып кегп. —Кдйдагы эйел? Саган мен кдшан айтып ем?

— А йткансы н. «Еркектер е м т -е р к ш журед!, саган дешн бгреумен б о л с а болган шыгар», — деп меш жубаткднсын. Енщ есще туст! ме? — Э бен д ! сол эйелдщ баласы дем ексщ бе? — О б е н н щ эке-шешесш ж ерлеген Тайкен мен Жомарт. Шындыкты сол екеу! бшедх. — Бшсе, екеуш щ 6\р\ сезд1рер е д 1 гой? Койшы, Ж1бекжан, кай казакка кай казак уксамай жатыр. Аласапыран заманнын меш де б1р аяганы шыгар?! Сен сез^ктенбесен, басканын есек- аяцы маган пинту гурлы да болмайды . К,ара жер кетергешп катын да котередИ Мен бэрш де кетерем, сенде кетер! — Эй, зэл1м жецгем-ай, тагы м еш тэрбиелегел! такымдап келемющ? О бенге бола Тэйкенм ен араздасып калар деп коркам ысын? Керген корлык-зорлыгымыздьщ кайырымы шыгар. — Ж аны м, с е т эл1 ишкентэй д е п журсем, ез1мд1 уйрететш зашм бопсын, гой! — 031н1н; тагдыры кым-кыйгаш адам езгенщ кисык- кьщырын кепйргпн болады екен. О р а л б е к п кушактап, шскеп отырганын кергенде, Тэйкен маган жай куйеу1м емес, тап б!р кеменгер болып кершед!. М ш е з 1мен, кылыгымен м е т , эйтеугр, е з м е ыгеспрш жетелеп келед!. — Жаным Жхбепм! Бакыт деген — сол. К,ол жетпейттнщ бэр! — кыял. К,олындагыга ие болу, басындагыны багалау — акылды адамнын кл. Акылыцнан ай л алдым! Ой да адам д ы ойсыратып тастайды екен, тштк Табайды н Эбенд! Тазабекке уксаганын айтканнан кейш ел Тазабектен тауып алды дей ме деген есектен кашып терюшме кетш калсам ба екен деп те толкыдым. Бграк олардьщ не ел1, не т1р! екеншен хабарым жок,. Кырылып жатырмыз, кутындалып каш ы п жатырмыз, одан кайта кешш к е л ш жатырмыз; ат 1зш салган б!р1 жок; аман ба,жок па деп, оларды да уайымдай бастадым. — Сен т е р к т ш е кашып кетсен, м ен кайда кашып кетем,Жузж? О ралбектщ орыс сыякты е к е н ш жасырам деп, жердшастына кзрш кетем бе? Сеш мен С э м е н д 1 кермесем, куса бопелмеймш бе? Ею эйел б 1р 1н -б 1р 1 кушактап, к э з д е р ш е жас алды. Болган1СТ1 кайта взгерту колдан келмесш екеух де тусшдк Откенге0К1НШте, буг!нг1ге тэубэ десш те жыласты.

*** Жаца вшмет б и лт н жеделдете журпзш жатты. Байыганорыстардыд малый батута жаппай жалданып жаткандыктан,Жалацашта казактар эжептэугр кобешп калды. Сондыктан баэлде жаца ек1меттщ казакка деген жанашырлыгы ма, ревкомСекерин Тазабеклт шакыртып алып: «С ен маган орынбасарболасыц. Орысша бшесщ, хат танисын, осы араныц мен 6 1 -летш казагы мен орысын сен де бшесщ, —дед1 карсы сез айтугааузын аштырмай. — Б1рлесш 1стейм13, б1лмегешм1зд1 б1ргеуйренем1з». «Б1рге уйренем1з» дегеш баурап экети. Келкть Кожабекте, Табай да бул жадалыкты куана карсы алганмен, Жуз1к пенШай1 шошына тындады. «Адцап курган какпаны болмасын?!»- деп, Жузпс сезжгенсе, «Кызмет1 курсын, тып-тыныш журебергенщ жаксы емес пе ед1?» — деп, Ш эй! де жактырмады.«Мен бармасам, баска барады, казакка пайдам тимесе, зыянымтимес», —деп, Тазабек сезд! ез! туйшдеда. Ертес1 Секеринджше келген Тазабек оныц касында Сергейчук отырганын керш, босагадан аттай бере бегелшкалды. —Кел, Тазабек, кел! - дед1 Секерин калбалактап. —Жаксыкелдщ, 613 де жумыс жайын сез кып отыр ед1к. Пет1рД1 бшесщрой, ютелген ж^мысты, буйрык, жарлык дегендерд1 жазыпотыратын хатшы керек екен б1зге, соган Пет1р Сергейчуктыалдык. Енд1 ушеу болдык, встш-естт кебейемгз. — Мен де сол накты кандай жумыс аткаратынымыздыакылдасайын деп едгм. - Акылдасатын нес1 бар? — дедг Пет1р б1рден сез Т1згшшалып. — 0к1мет — кедейлердпа, демек байлардыц кезш куртукерек. Б1р атаманды атып тастаганнан олар курып кетт! гойдеймющ? Атаманмен ауыз жаласкан Кобзев пен Стариковты да атып тастау керек. - Кызбаланбасащпы, Пепр. Б\з ец эуел1 елдг б1рпсг1ре бшу1м1з керек. Б1з бай деп б1реулерд1 ата бастасак, олар да 613Д1 ата бастайды. Орыстыц бэршде кару бар, езщ бшесщгой, он алтыншы жылы астыртын улест1ргенщ. Б13 олардыатып бдкенше, олар 613Д1 б1р-ак кунде тас-талканымызды

шыгарады. Жогаргы жактьщ н^скдуы солай: орыс пен казакты жауьщтырмау. « Э , 16-жылы оры ска мылтыкты еюметтщ ез1 улест1рген екен рой?» —Тазабек оны шине б1р тушп койды. — Ек! бгрдей Ш1МД1 ш трш кеткен казактармен мен калай тату турам? — Оларды орыс елт1рд1 ме, казак елйрдг ме, кайдан бшесщ? О н д ай дэлелсхз свзд1 айтпау керек. Егер олар казак ауылына барса, 613 кердпс деп ендйт б1реулер айткан болар ед1. Он алтыншы жылгы кыргынга патша еюмеп к1нэл1 деп большеви ктср ашык айыптап отыр. Сондыктан 613 соган орай кызмет жасауга м1ндетпм13. Оны мойындамасак, 613 ез1М13 бул еюмсттш жауы боп табыламыз. Жуас саналатын Секершнщ соз1 Тазабектщ айызын кандырды. Сергейчук сазарып отырып калды. —Тазабект1 орынбасар, езщд1 хатшы етш тагайындаганымды буйрыкка ж аз да, ертец соларды алы п Жэркентке журш кет. Кандай тапсырма болатынын, алда не 1стейтпп.\лзд1 — б эр ш бшп кел. Табай мен Сэменшн кештетш келгеншен Шэш т ж е ш т калды. Бграк, кабактарына карап, кобалжуын тез басты. — Апамны ц тамагын сагынып келд1к, — дед1 Табай кулеамандасып. Агынтай арасынша жымиып турган Сэменд1 эй-шэй жок;бас салды. —Алтыным-оу, эпкещц эбден сагындырдын гой! Канатьтм,эке-шешем! Сорайган бойыцнан айналайыным-оу! А п а ,карашы, айнымаран экес1гой!? М эре-сэре куаныш бгразга созылды. Табайдьщжезделт, Тазабектщ балдыздыгы екеуш эзш-калжьщсызамандастырмайды; сез кагыспен бастайды, тес кагысыптокдайды. —Жузш калай? Эбендерщ жшт болды ма? Кдлишанын, дэстурл1 жен сурасыыа Табай толыктай жауапкайырды:

- Калай дерщдз бар ма, апа? Сэмен екеумгз - орындаушы,Жузжпен Эбен — 61ЗД1 жумсаушы. «Барындар!» - дед1, келдж;«Айтындар!» —дегенш айтамыз, сонан сон; кдйтамыз. - Е, тэртштерщ тэу1р болды гой онда? Аит дегенш айтендеше. - Ол айта салатын жай сез емес, апа. Буйрык. «Эке-шешембареда. Бгр бауырым, келш!м бар едт К елш ш сонгы кергешмдеауыраякеда. К ер 1спегш1м1зге ушжыл боп барады. Уй пшмьзбенертенш жатырмыз, ауыл-аймагымызбен кдшып-пысыпжатырмыз, б1р ат 1з1н салмаганына Караганда, олардьщ да кушкуй емес. Тазабек меш ертш барсын, Ш э ш келш шалым менбалаларыма карасын», —дедь - Жен, жен, — дед1 Кулиша алдына алып отыртанОралбекпжерге тусгрш жатып. —Бундай буйрыкты булжытпайорындаудан баска ылаж жок. Балам да, кел1н1м де дайын. - Болды, апа. Сэмен екеум1здщ жумысымыз осымен бггп. Енд! Ш э ш н щ шэшн 1шеЙ1к. Жол бойы Жузж Тазабектен, Тазабек Жузтктен сыр тартып, эбден энпмелестт Тазабекп састырган Жуз1ктщ б!р сауалы болды. —Эбен К 1 м н щ баласы, эке-шешесш бшесщ бе? —дед1. ■Бшем. Табай мен Жузцсгщ баласы. —Жок, маган шындънын айт. —Шындыты сол. 0 з эке-шешес! елд1 , е н д т эке-шешес1 — Табай екеуш,. М ен басканы бтмеймш. —Сети, еш катысъщ жок па? Эбеннщ тур1 саган тарткан той. —Кдзак казакка тартпаганда, Табайга тарта ма? —Жупрмек! Жасырып келесщ. — Жок, жасыртаным емес, эпке, тус1нд1рген1М. Шын эке- шешесш бшгеннен Эбенге де, С1зге де келш кетер! жок. Ол - килы заманньщ кь1юы келген б1р кл. Булар С аты дан етш, Курметтге жакындаганда ымырт та жабылды. Ы к койнауда оты ж ы лт-ж ы лт еткен уш у й ^ н

к;ой корасы кендеуше карай Жуз1к ат басын бурды. Абалап алдарынан ек1 ит шыкты. —Жолдаяк,, жат! —дед1 Жузж у лк ен итке еркелете жекш. Жолдаяк жатпады, аттын, аятына орала жаздап куйрыгын булгандата кынсылады. С1рэ «таныдым» дегеш болу керек. Уйден енгезердей жтт шыкты. —Эпке? — дедг дудэмэл дауыспен. Жуг!р!п к елш Жузжтш, атын устады. Аттан колтыктап тус1рд1 де, бас салып кушактады. — Аск;ар тауымыздан айрылып калды к кой, эпке! — деп ещреп коя берд!. —О-оу, бас ием-ау! —деген уйден де егде эйедцщ ун! естщць Жуз1ктщ экес1 жакын арада кайтыс болганын Тазабек тусше койды. *** Жузштщ ш еш ес! алпыска биыл келйтп. Отагасы озшен бес жас улкен екен. К,ойын багып, мал-жанта ие боп журген ет1 ттрз к1с1 кершед1. Тан,ертен койын К ел сан жакка ерпзш, артынан торы атымен е з 1 де ергске кетнт. С о л кеткеннен мол к ет н т . Кундеп уак,ытында кой ер!стен кайтпаган сон, кудштешп, «Экен неге жок;? Б1рдемеге ушырап калмаса, келетш уакыты болды гой», — деп, баласын жумсайды. Баласы бытырап жаткан койды табады, экесш ары 1здеп, бер! 1здеп, таба алмайды. Адасы п кетп ме, аттан ж ь и р ы л ы п калды ма деп, мьщ сан жорамал жасап, тушмен жылап-сыктап шыгады. Ертес! ауыл боп 1здеп те еш дерек бше алмайды, 13-тузс13 жогалылкетедь 0 лд1 д еш н десе, е лт н таба алмайды; Т1р1 дешн десе, т!р1адам кайда кетед1, — тусше алмайды. Ж ер жутып кеткендей. Н е0Л1нщ, не тгршщ белг!с! жок- Сейтш сергелдецмен жургенде,туе ауа калын ка рулы кол ауылга сау ете калады. 1шшде ею -уш казаты бар. «Э скер келд1 ме? К,айда кетт!? — деп сурайды.«Кормедж, бшмедлк» дегенмен, сол с^рактын астарында б1рсумдьщтьщ жаткан ын журектер1 сезед!. С о л куш Колсай жактакыртын атыс болыпты. К1мд1 шм атканын, юмнщ кашып,юмнщ куганьгн булар бцшейдь Б1рак куып келгендер жендп,158

кдшкдн эскерд1 тугсл туткындап Кдраколга айдап экетедьЖол керсетесщ деп кашкындар отагасын зорлап экеткен к©'ршед1, атыс басталганда кдшкан б о лу керек, жауырынынан ок,тиш жан тапсырыпты. Соныц бэр1 Василийдщ эт1рет1 гстегенэрекет1 екенш Тазабек тусщщ. «Ек1 туйе суйкенсе, арасындашыбын ©лед!» деген осы екен-ау?» — дед! курсшш. *** Курлеуггке барып кдйткдлы жаца ею метке Тазабек шындапжылы кабак таныта бастады. О ньщ кекейше ен конганы —адамга деген жанашырлыгы. Казак-орыстардын колынанказа тапкан Ж уз1ктщ экесш кэмэндхр кшз уйге ез1 кетерюшю рпзит. «Будан былай казак та, орыс та ©иметан ез адамы.Оларды кортау, тец санау, камкорлык жасау — еиметтщ енбасты мшдет1», —депп. Кэмэщцрдщ й с ш 1гш Жузжтщ ш еш ес1мен бауыры айтып тауыса алмай отыр. Соган Караганда,казактын б атын б1р ашса, осы жана ©к!мет ашатын сыяктанды. Тазабек Жузжтщ басын тауга да урып, таска да урыптаусылмай, экесшщ казасын солай болуы тшс нэрсешесабырмен карсы алганына кайран калды. Устамдылыгына, езшде, езген! де тэубеге шакыра бшгегане суйсщдь «К,ойды сенбатып журсен, олар сен! елтхрш кететш ед1 гой», —дед1 ш юш екгсшщ ойына келмейтш ой айтып. Солай екен-ау дегендей,содан кейш шешес1 де сункылдап жылауын сап тыйды. Тазабек пен Жуз1к Курметще бес кун болып кайтты. Бескуннщ де к еп кун екенше Тазабектщ кез! Шэшш кергендежетп. Булар сэске ауа Жалакашка келгенде, бэр1 уйде екен.Табай, Ш э й 1, Сэмен, Эбен — б э р 1 шуркырап амандасты.Кезшщ астымен де, успмен де ынтыга карап, эаресе Ш эй ш щдегб1р1 кетг1. Б1р сэт жанаса берш: «Жеттщ-ау эйтеу1р!» —деп калды. С ол сез шине от тастап ж1бергендей эб1герлетп\Самайында сыргыган б!р шеюм шашы кайта-кайта кезш есыргып, он ы ШэЙ1 кайта-кайта кешн сшкш, сЬгюгенгекенбеген соц, саусагымен ысырып кулагыньщ устше ныгарлайкыстырып кояды. Сэдцен кейш ш ею м шаш тагы самайынакарай сыргиды. Тагы сшкидо, тагы саусагын созады. Жанары

Тазабектщ жузшен тайганап етед1. Екеушщ кез1 елш-внпптутсед1. Е лд щ сезш кулактарымен естш, ездер! кезбенсейлесед1. Табайдьщ Жузжке: — У й бар екенш, уйде куйеу1 мен бала-шагасы бар екеншмулде умытый кеткен шыгар деп ед1м, — дегенше екеу1 де езулер1мен кудщ, ал квздер1 б!р-б1рш щ вне бойын актарыпжатты. — О й бай -ай , мына жаман да экесш сагыныпты! — деген Жузгктщ дауысы Тазабек пен Ш э ш ш селк етк!зд1. Мадцас курып отырган Тазабектщ оц йзесше Оралбек келш отырып жатыр екен. Б1р жастан асып, тэлт!рек басып журген Оралбектщ бул щллыгы «сендер не десендер деэке мешш» деген ектемд!к секщдендг. Тазабек баланы ем1рене бауырына тартты, тыкырлап к,ырган бас куйкасын ш скед1. Кдллтапак шаш иег1не батты. К ун кдккдн кургак,, жып-жылы бала икл кемарегше мешр т0 кт1. Кумарлана кущагына кысып ед1, сэбидщ сут тех танауьша л а п койды. — УЬ, ш сщ нен айналайын-ай, ом1рдщ, т!ршшктщ икп гой! —дед! суйсш ш . Бетше Ш 0Й1 бар ыкыласын тегш жалт карады. Далада кек твбет урд!. —Дет! — дед! Оралбек оган ж е к т . —Дет! —дед1тагыкдйталап. Крпац етш, кайта отырды да: — Дет! — дед] жумсак унмен. — Тазабектщ баласы тебет1м1зд! тэртшке шакырды гой?! — дед!, Жуз!к Табайга куле суйсшш. — Экес! бастык, болганын баласыньщ да бшгеш гой. «Бастык;! — дед1 Тазабек пнтей куб!рлеп. Елд! бастаушы да бастык;, едд1 басып-жанпгушы да бастык. Бастык басуы керек пе, бастауы керек пе?» *** — М ектеп ашсак деген ойым бар , — дед1 Секерин Тазабекпен Сергейчукке сыр ашып. —Ашайык;, дедг Сергейчук сезге келмей. — Оган уй керек кой, - дед1 Тазабек. э, уй керек. Атаманньщ уй!н сурасак.

—Неге сураймыз? - Сергейчук орнынан ушып турегелдй —Тартып алу керек. — Петр, кднша айтам саган: «К^ызбаланба!» — деп. Ж ес1рэйелдщ уй ш тартып алсак, ел 613Д1 бандит деп ойламай ма? —Онда Кобзевтщуйш алайык- Атаманньщ ен;сешмд1 адамысол болатын. — Кобзев — ез ецбепмен байыган адам. Оган тшссек, букшорыс бет1м1зге тук!ред1. —Ендеше ©з уйщщ бер. Не меш кш , не мына казактьщ ки!зушн бер. — Осыны ойландаршы. Окитын бала канша екен, оны дашамалайык,- Барындар. «Сэмен мен Самсалы окиды гой. Эттен;, ез1мде окыр ем !» —дедг Тазабек жасыньщ етш бара жатканына екшш. — Бастык теп, бетгмгзге де карамайды гой! —дегенге, жалткарады. К обзев екен. —А-а? Ойланып кетшгпн. Амансыз ба? — Ойланганьщ дурыс. Бэр1м1з де ойланып журм13. Журпй,б1зд]к1не, бгрге ойланайык. Эйел1 де, балалары да б1рде-б1р1 булардын устше к!рмед1. — М ен бул арадан кешешн деп журмш, — дед1 Кобзевтжесшен. — Адам вз1нщ амандыгын жау шапкан соц емес, жаушапканга дейш ойлауы керек. —С1зд1 шабатын кандай жау? — Ол жау — Сергейчук. Ол ревком болды дегенше, менщкушм санаулы дей бер. — Сергейчуктщ устшен карайтын Секерин бар гой, олойына келгенш ютей алмас. — Сергейчуктщ елген улкен шлеп Секериннщ эпкесш щКЬ1зын алган. Секерин эл! ерте ме, кеш пе оньщ торына туб1тусед1. С ол кезде меш ешкдйсьщ куткара алмайсьщ. —Сонш алык оган не 1степ койып едщдз? —М ен оган емес, ол маган 1стед1. Осыдан он бес жыл бурын613 1ленщ аргы бет1нде Аралтебе деген жерге турактаганбыз.Он алтыга толган кь1зым - туцгышым тым эдем! ед1. Кудайдьщмаган берген б1р байлыгы деп ойлайтынмын. 0 -ой, жанымдайжаксы керунп ед1м-ау! 0 з баланды ейтш елш-ешш жаксы керуде кунэ ме деп ойлаймын осы куш. С ол кызым саньтряукугтяк

теруге ею курбысымен б1рге кеткеннен кайтып оралмады. Екеу1жылап-сьщтап ауылта эбден кеш ю сш келд1. «Сацыраукулаккеп екен. К^гзытынатусш, ушеум1з уш жакка кеткем1з. Б1р кездежан-жагымызга карасак, еш жерде В а л я жок. Таба алмадык», —дейдь М енщ о л кушмд1т1р1 адамнын, басына бермесш. 0л1 мент1ршщ арасында журд1м. Елдщ с е з ш естимш, езш керемш,б1рак басым !стемейД1, тушмен А ралт еб ен щ тендрепн тшт-ылей б ер ш п т . Акыры тан ата талып жыгылыппын. Танертенкызымнын 0Л1Г1Н арбамен журт ауылта алып келд!. Зорлап,корлап елтгрштт де, бетш аташтын, бутагымен жауып кетшт1.Жалгыз адамнын; ейтуге шамасы жетпейд!. Т1р1 калдырматаны—танитын адамдар. Б1рак к!м екешн тап басып бше алмадык. Кызымды жерлеген сон кеудемде жанып турган шамымсенш калгандай сумдык куйде журд1М. Ыр куш уйыктагалыжатканымда б 1реу какданы какты. А ш с а к , шеп терт, соныменедд1 емдеп ж уретш кемшр бар ед1, с о л екен. Урланып, жан-жагына жалтактап, уйге щруден де корыкты. «Кызын елетшкуш мен Кайынды езеншщ бас жатында шеп терш жургем.Сергейчуктщ ек! шю!н керд1м, взенд1 бойлап тау 1шше к!ршкетй, астындагы аттарын да таныдым», — дед1. Тушмен уйыктай алмадым. У й л ерш ертеп ж1берг1мкелд1. Жазыксыз бала-шагасын аядым. Клрш барып атыптастатым келд!. Оган да батпадым. Кемптрдщ «керд1м» дегеншшмге дэлел кьшамын? «М еш сатпа, ешюмге айтпа», — депжалынган сон;, «Сатпаймын, еинамге айтпаймын», деп, оганда уэдемдэ б е р ш койтам. Акыры ганертен мылтыгымды октапСергейчуктщ у ш н е келд!м. «Ею ш ш д ! атам. К,ызымды елпргенсолар. М ал батып журген б1р казак; к е р н т » , — дедгм. Жанкерек екен, Сергейчук кашып уш не ю рш кетп. Мен б!р ретаспанга атып ж!берд1м. Керш1лер1 ш улап , ел жиналып калды.Бэр1 жабылып, мылтыгымды колы м нан тартып алды. М енжылап-сыктап ушме кайтгым. Семен деген кертшм бар ед1, солкетерш экелгендей суйреп экедц1. «Н ем ен ен е сенш оларменжауласасьщ? А н а ек1 юшкентай улынды аман сактагын келсе,олармен ж ауласпа?» — дед1 кулагыма сыбырлап. Сол сез мен!сабама тус1рд1. Не ага, не ш жок, жалгыз е к е т м еске тусн. Бэр1б1р оларада ем1р суре алмадым. Кешш 1ле ш н бер п бепндеп Кь1ртыз-

сайра келд!м. Сол араны бгр кыстаган соц, Жалацашка келшжан саугаладым. Кушм кун емес ед1. ЕкА р ы м эл1 кшжентай.Эйел1м куш -туш жылай беред1, ез1м де оцып тортам жок,, б 1репз, б1р сиырымнан баска байлыгым да жок. Байгабылдыцжаксылыгын сонда керд1м. 031 не жесе, маган да соны берд1. —Ал Сергейчук мунда калай келш жур? — Соны ©31М де бшмей жур едгм, бгр жолы Жэркенткебарганда, Аралтебенщ атаманына жолыгып калып, содансурадым. М е н кошш кеткен соц, кай казак айтып койды деп,ею ппс1 сол арадагы казактьщ бэрше ти!с!п шыгыпты. Барадыекен де, «Б1зд1 и м таниды?» —деп сурайды екен, бас-кез жок.«Танымаймыз», — дейд1 екен олар. «Н еге танымайсындар?0 т1рж айтып турсындар!» —деп, еркек-эйел демей бэрш сабапкетед! екен. Акыры ашынган казактар атка мшш, колдарына найза-шокпарын, барлары мылтытын алып, орыс ауылын коршап алыпты. Уш жуз каралы колга карсы шыгу кайда, орыстар сасканынан екеуш устап бермекке айналыпты. Содан туган-туыстары атаманга жалынып: «Ертеннен калмай бул арадан кетейж. Кдзактарды соган кенд!рщ1з!» дейд!. Ею жак соган кел1сшт1. «Секерин келш-кетш журетш, соган бар- атынын бшгем», —дед1 атаман. М ш е сен бшмейтш б1раз тарих осылай. Еш 1шс1 олген сон,, енд! басылар деп куткем. Кер!сшше, тшт1 жауыгып алды. «Ею Ш1МД1 шгпрткен — осы. Кдзактардыжалдады. А н а малын батып отырган казактар болу керек», —деп, сеш м ен К,ожабект! коса каралап жур. Оньщ жактастары баршылык, Кржабек екеущ сак жур, э с 1ресе сен. — Е, солай дещз. Сдз кетпесенДз, мен кушт! болар едгм, кеткешщз меш эларетш кетейш деп тур. Кетпей-ак койсацызшы, бгржсек, бой берместз оган. — Эрине, бой берместз. Б1рак оныц эдктер! — аяусыз эд1стер: тек елтгред!, куш кврсетедт А л мен тыныштыктыунататын адаммын. — Тыныштыкты юм унатпайды дейсГз?! Б1зге керек тыныштык Сергейчукке де керек шыгар? — Оны ек!мет коддайын деп тур гой. вюмет коддаган адамкез келгенд1 коркыта алады. Ал коркытатынын бисе, Сергейчукешкашан ешклмге тыныштык бермейд1. —Сонда Сергейчуктен кашып кайда бармаксыз?

—Жаркент жакка. Тау 1шшде, судын бойында Китщ дегенжер бар. Мал га ете колайлы жер. Аралтебеде б1рге болтан б1рорыс досым сонда екен, уй салуга керектг агаш та тауып береалады. Ект улымды сол арадагы орман-тогайга бакылаушыетш орналастырам деп отыр. «Сенгенщнен суйенгенщ мыктыболсын» дейд1 гой казак. Суйенетш адам тауып отырмын. Менсеш ете жаксы керем, Тазабек. Саган сенген сон, сырымдыайтып отырмын. Сен тастан да берпс адамсыц. ©зщ ганабшетш, езгеге ем1р1 айтпайтын сырларьш бар адамсыц. Сейтетура мешрлющ. Табай мен Жузпске сенщ калай камкор болыпжургеншд! керш, ете риза болам. Сендей сешмд1 туысканымболса, мен бакьггты болар ем. —Онда туыскан болайык. —Сейтейткпп — Онда уйге жур1щз. Отбасыма барып, екш агаболатыньщызды ез аузыцызбен айтьщыз. — Жур, айтам. Кэз1р атымды мшш келешн. Байгабыддыкермегешме де кеп болды. ...Екеущщ келгенш керш, Байгабыл жогалткднынтапкандай куанды. Дереу кой союга ыцгайланды. — Жок, коя тур, —дед1 Кобзев оган. — Бугш Тазабектщкойын жейм!з. Бупннен бастап мен оньщ еюл атасы, ол менщекш1шм болады. Соны сендерге айткалы келдЬс. ■ Е, онда ек! уйден ею к;ой жейсщ. Шынында ект уй ею кой сойды. Кдпез эн айтгы. Шэш еюуйдщ де тамагын эз1рлеп тыным таппады. Кобзев кымыз шипотырып: \" Байгабыл! —дед1 досына елжхреп. —Мен Тазабекп сененде жаксы керш кетйм. Муньщ колынан бэрг келедг. Кдзактыосындай адамдар баскаруы керек. *** Кобзев Тазабек кутпеген тагы бгр кылык керсетп. Кдзактын аиырты салтымен оган шанырагын керсетш, ежелп досы аига ыдды жэне Табай мен Кожабект! коса шакырды. Бэршщквзшше муны кушактап, екеугнщ бауыр болтанын айтты. закдиа кой сойды, табакпен ет тартты. Байгабылдан бата

сурады. « 0 й , сен казактан да асып кеттщ р о й !» - деп Кожабек КУДЦ1. Еттен кейш тары шай экедщ. Артка сактаган сырын солкезде айтты: —Мен жакында не Жаркент жакка, не Кдраколра кешейшдеп отырмын, — дед1 конактарына багамдай карап. — ЕгерТазабек карсы болмаса, Табай мен Жузпш ез1ммен бхргеэкететш ойым бар. Тазабек екеу1м1з бауыр болган сон, кайбауырдьщ касында журсе де оларга бэрхбгр емес пе? Бауырмыздегенд1 куры сез жузшде айта бермей, соньщ дэлелг болсындеп, уш б е л мел I ушм мен кора жайымды тугелдей Тазабеккеберш кетпекпш. Отыргандар б1р сэт демш жуты п тып-тыныш бола калды.Бэрш кутсе де, ешюм Кобзевтен д э л муны кутпеп ед1. Т1пт1Тазабектщ тусше де юрмеген. — Эй, тамыр! — дед1 Байрабыл басын шайкай ун катып. —Орыстын эйел1 казактьщ катыны емес, байынын айтканынабас шулги беретш, кемшрщ оган келюе ме? —Мен кел1спесем, ол буйтш е с т сейлей коймайды рой ? —дедг эйел1 Маша. Журт та, Кобзев та оран ду кул1ст1. *** Кобзевтщ «Табайды ез1ммен б1рге ала кетейш» дегеншест1гел1 бер1 Шэшнщ мазасы кетп: арасыныц жалгызулы Сэменд1 кермей калай кун керед1? Акыры шыдамайТорызбулактан Жалацашка жаяу келд!. Жуз1к алдынан жупрш шыкты. —Ж1бекжан, жайшыльщ па? —Жайшыльщ, жецге. —Нагып жалгыз журсщ? —взщ м ен оцаша акылдасайын деп кедц1м. Ею эйелдщ де ойы б!р жерден шыкты: б1р-б1рш1зд1 кврмейкалай 0 м1р сурем1з? «Б1рак„», —дед1 Жуз1к кенет есше элденетусш. Йемене «б1рак?» —дед! Шэш кабагын шытып.

— Бграк, еркектер 61ЗД1 тындай ма? Бэр1б1р солардьщ айт­ каны болады гой. Оныц устше... —Тагы немене айткалы отырсын? —Мен жукт1 боп калдым, Жгбекжан. Шэш не дерш бшмедь Куанарын да, куанбасын да бшмей, дагдарып отырып калады. Жуз1к езш ен алыстап, Табайга б1ржола жакындап бара жаткандай сезшдк —Куцайым-ай, Агынтай енд1 елген екен гой!? —Ж1бек, ейдеме! Аруакты козгап, менщ де, езщнщ де жа- нынды ауыртпа. Б1здщ басымызды б1р1кт1рген — Табай емес, Тазабек. С о л калай шешсе, солай болады. *** Шэш мен Жузжтщ жагдайын Тазабек тус1нд1. Б1рак куптай коймады. Б1рден жауап катпай, ундемей ойгтанган куш отырып калды. Ш эш эдептен асып такактай алмады. Тазабек Кобзевке жолыгып, екг эй елдщ жагдайын тус1нд1рш айтты. —Е, еш оттьщ ортасында калган екенсщ гой, - дед: Кобзев кулш. Ол да ойланып, бет-аузын сыйпап б1раз отырды. — М ен Ресейден осында неге кедд1м? С оны сен бшесщ бе, Тазабек? —дед1 уйкыдан шошып оянган адамша багжац етш. —Кайдан бшейш. —0йтш буландама, бшесщ: жан багу ушш келд1м. Мол жер-су бар, мал багуга, егш егуге колайлы жер бар деген соц келд1м.Байгабылды байытайын, Тазабекке акьш уйретешн деп келгемжок. Кэз1р, кудай га шуюр, бала-шагамды бага алатын шаруамбар. Егер келмесем, тапкан-таянганым аузыма жетпей, б1реу-дщ босагасында бурсец кагып журер ме ем, им бшсш, эркгм езкамын ез1 ж еу1 керек. Мен казактын, камын ойлап келгем жок,ез камымды о й лап кедщм. Мен сенен, Байгабылдан жаксылыккерд!м. Колы м нан келгенше соньщ есесш кайтарайын дегеной мениа. С е н 1 мен тусшем: эй елщ н щ де, оныц жецгесшщде, Табай мен Сэменнщ де камын жейсщ . Ал олар неге сенщкамынды жемейд!? Мен Сэмещц де, Табайды да ез бетшше кун

керуге уйреткем. Олар сатан кемекпп болады. 1ленщ аргы бет1казактьщ жер1 емес пе, немене? Кдзак, кай арага барса да, езжер1м деп, е з жерше ие болуы керек емес пе? — Байгабылдан жаксылык, керш сщ , рас. Ал менен нежаксылык кердщ? — Жарайды, жэд1гейленбе, жаман катты, бшмей жургеншытрсын. Сергейчуктщ ек! хшсш сен жайратпаганда, менжайратты р о й дейм1сш?! Ол жаксылырын, упин мен сенщтабанынды жалауга бармын, бауырым. — Кобзев Тазабекп бассалып кушактады. Кезтщ жасын жещмен суртш, ек! т1зесшжудырыгымен соккылады. — М енщ колымнан келмеген сенщколыннан келд1. Ойткеш сен батырсын, мен к;орк;акпын.Акыры, м ш е, тагы кашып барам. —Жок, сен коркам емессщ, акылдысын. — Акы лдыныц кеб) коркак. Н е болса соны акылга саладыда, акырында не 1стерш бшмей кашады. 031 айтпаса, ©м1р1сурамаспын деп жур едгм, жаткан жыланньщ куйрыгын езщбастьщ, енд! сол ек1 жауыздын кезш калай жойганынды айтыпберш! маган. К,ызым пршп келгендей куанайын. — Айтайын. Муны адам баласына б1ршш1 рет айтыпотырмын. — Бшем. М ен сеш сол ушш де сыйлаймын. Сырра бержеркек —жау ала алмайтын камалмен бгрдей. Тазабек езш еш орыстын калай влпрмек болранын,акырында ездершщ калай мерт кылганын бастан-аяк; айтыпберд1. — Эттен, — ДСД1 Кобзев тындап болып, — не орыста, неказакга э л ! эд !л сот жок;, бар болса, сеш дэл сол к ы л ы р ь щ унпнешюм айыптай алмас еда. Сен —бар-жоры езгнд1 езщ корраганадамсын* Б эрш саясат билеп кеткен заман туды р о й , эйтеу1р! — Ал, арасы, сен енд1 маран осы саясат дегеннщ не екеншдурыстан тус1нд1р1ш! —Саясат па? Бул —не епрпс те емес, не шын да емес, сарымраоранран сикыр нэрсе. Саясаттын туб1н саясаткерлердщ ©31 детус1нбеу1 мумкщ. Ойткеш оньщ нэтижес1 неше гасырлардансон рана белгйп боп жатады. К,ап, калай тусцщрсем екен?! Э,мысалы былай: ез^мгз керш-бшш отырран жагдайга келей ж.

0зщ б!лесщ, он сегазшийгасырдьщ соцын ала б1разорыс казакжерше ауып келдж. Кэз1р эжептэу!р кебешп калдык. Орысмемлекет1 эрине, алдымен ез орысыныц камын ойлайды. Оганказактын; жаксы жерш алып бергкп келедг. Алайда: «Кдзактьщшурайлы жерлер1 орыс коныстанушыларына алып бершсш!»- десе, онысы буйрык болады. Жэне озбырлык болады. Оганказактар, сез жок, карсы тирады. А л егер «казак жэне орысшаруаларыньщ турмыстык жагдайын кауырт жаксарту ушшЖетюу ендрдндегс шурайлы, ьщгайлы жерлер епншшер менбау-бакща ес1рушЬтерге бершсш!» — десе, оран казак та, орыстакарсы болмайды. Бхрак1с жузгнде ол жердщ басым кепшштегш егетш, бау-бакдпа ес1ретш орыстарга тиесйп боп шыгакелед1. Саясат деген шамамен, осы. —Апыр-ай, 0?! Акьщдынын анкауды алдауы екен рой? —Олай деущ де орынды шыгар. ©йткеш саясат —бш1Мменакыдцьщ, айла мен кулыктьщ, зэл1мд1к пен адамгершшктш, —бэршщ бэсекеге тусетшжер1. —К,ой, курысын, муны бшгеннен гер1 бшмегешмдурыс едьЕнд1 айналамнын бэргне куд^кпен карап маскара болармын. —Сез жок, сейтесщ. Кезщце мен де сейткем. Бграк казакайтады р о й , «битке екпелеп тонынды отка тастама» деп.Саясатка карсы сен де саясатуста. — Кэйтш? Орыстар казакты алдап жур деп, саган карсышырам ба? Орыс пен казакты жаца еюмет тец кердд екендеп пдтей куанып жур ед1м, жанагы сезщнен кейш оран дакумэнденш отырмын. —Рас, бул еюмет екеуш тец кврейш деп отырран сыякты.Б1рак еюмет тен кергенмен, Сергейчуктер тец кермейдг гой.виметтщ сезш, зацынжузеге асыратындар соларрой. Ж1к осыарадан шыгатынын бшп кой, менщ де басым аманда бараржер1ме барып алайын деп отырганым сондыктан. Меш шынбауыр санасан;, Табай мен Сэмещц маган сенштапсыр. Керсш,уйренсш, т с с щ , акылдьщ кайда керегш, неге кажетш вм!рдшезшен уйренсщ. Кенддм. Сенщ нарыз бауыр екенще сещцм. Екеум1зд1ортакжау б1р1кг1рген екен, кудай баяны н береш!

*** Кобзевтш сезшен кейш эр1 Жуз1ктщ ьщгайын бЬтген сон,Шэшнщ квндл1 нщцей бузылды: Табай мен Жузж Жэркенткекетсе, олардан жырак, Сэменд1 кврмей, брг калай ем1р суредг?Кусадан-ак елмей ме? Букш туган-туыстан аман калган жалгызбауырын коз алдында журизе алмаса, онда муныц юмге кад1рл1болтаны? Егер оны Жэркентке ж^беруге кенсе, онда Тазабектщмуны жаксы кврген1 —етхрж. Осы ой м ен ол тущыш рет Тазабекке карсы шыкты. —Кетсе, ездер1 кетсш, Сэменд1 сен алып кал! —дед1 втшш.—Оны ютемесен, онда саган еле-елгенш е екпелеймш. 1шкуса-дан ©лещ демесен, осы тшепмд1 орында! —Ш эй кен тай ! — Жок, оны ютемесен, мен саган еш кандай Шэйкентайемесшн! М е т ейтш ет^рпс еркелетпе! —Жарайды, дэл кэз1р асыгыстык жасамашы! Табай не дерекен, эуел! соньщ шепимш кутейж. —Ол не дейд1? Кепйкпей ез баласы болады, ол енд1ЖузЬсгщайтканынан шыкдайды. «Э, Ж уз1к жукп екен гой?!» — деп, Тазабек шине б1р туйшкойды. — Ж узж те акымак эйел емес кой, ол да бэрш а1дылгасалар. — Бул ж олы сенщ жалпак шеппм жасаганыца кенбеймш.Сэмен — м енщ эке-шешемнщ, бауырларымныц б1рден-б1ркез1, ол квз1мнен таса болса, мен ауа жетпей туншыгып влем.Мен елмесдн десен;, дегешмд1 юте. —М уны мен шешпеймш, Табай шешед1. —Жок, сен шеш. —Шешпеймш. —Онда, меш елд1ге сана. — Санамаймын. вйткеш: « Будан былай менщ жанымсешмен б1рге», — дегенсщ. Ашуынды басшы, сонан содапаммен акылдасайык.

*** Ш эш нщ аш ы на сейлегеш Т а за б е к а т1ксштт1 Б1р Караганда,дурыс секшд1. Алайда ем1р бойы Табайды пзпндеп устауадамгершш1кке жата ма? Б1р рет жаксылык жасаган екем1здеп, оны унем1 уысынан шыгармай устауга булардын кандайкакысы бар? О л да ездер1 сыякты кудайдыц кулы емес пе? 0зотбасына оз! ие болугатшс кой. Б1рак Ш э т ш калай токтатуга болады? Буюл туган-туыстанайрылу оган да, эрине, ондй емес. Кендлше каяу тус!рмейтоктата алатын эдю бар ма? ...Жаландшка келген сон,, бгрден Кобзевке бармай, эуел!Тазабек Секеринге жолыкканды ж е н к©рдь Сергейчукта сондаотыр екен. Екеу1 элденеге келюе алмай калган секигдендккабактары каткыл, б1р-б!рше карамай, кияс отырыпты. Му-ныц сэлемш Секерин орнынан турегеп, колын берш алды да,ал Сергейчук: «К е л , отыр!» —деп, кы ска кунк етть —Кдбактаръщ жаксы емес кой, не боп калды? —деп, ТазабекСергейчук ну ската! I орындыкка бары п отырды. — Бшем, сен де оны жактайсьщ, — дедг Сергейчук ез пзесш©31бгрер токдактап. — 031 «Казак балаларын окытатын мектепашу керек», — дедг. Соган Кобзевтщ ушн алып берешк, онынею баласында ею уй бар, бгреушщ к олы н а барып турады десем,«0ЙТ1П бгреудщ баспанасын тартып алуга ©юмет карсы», —дед1.«Онда мектеп ашам деп айтпай-ак к о й », — деймш мен. —0йтш бгреудщ ушн тартып алу, шынында, кыйянат нэрсетой? — Эне, айттым гой, сен де соны жактай кетесщ деп. Сенщонымен ымы-жымьщ б!р, буюл агайынын мен ауылдасынсоныц м ал-ж аны н багады. —Ал сен оган не ушш карсысьщ? —Карсымьтн. О л —канаушы тап. Бай. Кедейлердг канаушы. —Жалацаштагы жалгыз бай сол гана емес кой? —Онда барындар, Секерин екеущ сонын кетше юршдер! —Т 1Л1НД1 тарта сейле! —Тартпасам, кэйтесщ? Тартасьщ, Кобзевтщ кетше м ен сен! тыгып ж1берем! й, ей, койындар! Сергейчук, ревком атынан буйырамын:шык, бар!

Буп жагдайды Тазабек Кобзевке айтпады. Ырак оньщкешем дегеш дурыс шеппм екешн 1штей мойындады. С ен щТабайьщ сен 1М Д 1 жшт екен, — дед1 Кобзев кулш. — «М е шкинамадыз, мен еле-елгенше Тазабек кайда журсе, тек соньщкасында журем. Кудайга берген уадем бар», —дедь Тазабек не дерш бшмей бегелш калды. Неге ейтй екенТабай? *** Кеппасш апасымен акылдаспак болып, енд1 ьщгайланабергеншде, сырттан Шэй) аптыга к1рд1. —Апа! Табай ага келдь —Е, келсш , балам. — Апа, айтьщызшы: бармасын Жэркентке! С1з айтсацыз,тындайды, апа. — Балам, алдынан шьщ! ~ дсд1 Кдлиша келшше жауап бермей, Тазабекке карап. Табай эдетшше сырттан сейлей к1рд1: —ЬТлги мактап журем, ьшги сары самаурын кайнап тургандакелем. —Енд1 сен мактамасац, 61ЗД1 ьлм мактайды? —М ына баладыз соны бшмейд1 рой . Жен сурау узакка созылды. Ш э т дастарканжайды. Б1р кесешайды ундемей отырып 1шкен Табай кенет ез-взшен мырс етп. — Туу, Ш ей ш щ б1р кесе шайы тамагымнан зорга етт1гой! Не айтар екен, неге келд! екен деп, бэрщнщ меш багыпотыргандарынды керш, кур шайга кдкалып калажаздадым. Табайдьщ дэл тауып айтканына бэрх мырс-мырс кулд1. — Сенщ бекер келмейтшщда бшем1з, езхндг де, сезшд! десагынып отырамыз, —деп, Кдлиша бетше куле карады. — Карга адым жерде отырып сагынып каласыздар,Жэркентке кеппп кетсем, кусадан кырылып калар деп коркыпкелд1м. К еп зш дегенщ казакка берг1с1з орыс кой, тусщ дь«Сенен кеп жаксылык керд!м, оны умытпаймын, ал Тазабек—менщ жанымды алып калган адам. Кез1м прще оны тастапбаска жакка бара алмаймын, — деп ем, бас салып кушактай

алды, бэтшагар. «Кдндай бауырмал хальщсындар!? — дед!аркамнан кагып. Мен де к ец ш ш аулап: «Бграк С эм ен екеум13 малындыайдасып бары п келешк, —дед!м. ШэЙ1 сурш е-кабы на барып Табайды бас салды. «Агатайым-ай! Акы лды м-ай!» — деп, солкылдап ж ы л ады. Кдлиша д а кез киыгын алаканымен сипалап, басу айтты. — Енд! аганды кур шаймен аттандырмай, казан кетер! — Екеущ рана емес, кастарынд Кенжегара ш!мд1 декосайын, —дед! Тазабек курдел1 !ст!н курмеу! онды шешшгеншекещлдешп. *** Тазабек малдарын батута К д п ез екеу! шыккан. Малгакаратаннан герд Кдпезд! кызыктаумен болды. Ацкылдатанбала мщездь* елеускз нэрсете елец ете калады, ойьща юрмейтшнэрсеш ой лай кояды, аякасты мунайып, кезд! ашып-жумганшакулш шыга келед!. Жалпак таска сек !р!п шыгып, шыркап кояберет!н1 де бар. Оньщ ец К1С1 кь1зыктыратын тусы — сол сэт.Енпкпейд1, кысылмайды, атып ж атк ан булактай кемейшен энкубылыи тетшед!. — Тэке, м е н э н айтканда, ш е п т щ басына карашы, кулак-тары тпарейш тындап калады, — дедг кулш. ' Шептш; кулатын кайдан б ш еш н , менщ кулатым тпарей-мек турмак, кулак шекемнен узшш тусе жаздайды. — М ен ж акы нда Тасашьтта барам . Б1раз кун не Табай,не Сэмен экем е кемектесе турсын, екеум13 б1р серуендепкайтайык. — Барсак барайык. Менщ карындасым сол жакта тур-мыста. ^ - Ыстамбулда б!рте окыган Б э к е н деген досым бар. Ол да энайтып, домбы ра тартады. 1^ыз керсетем д е п ед1, керш кайтсакКайтед1? —Тптп тамаша!

*** О р ал бект1 енесше калдырып, бул ар мен б!рге Ш э ш дешыкты. — Ж е д ге , Оралбекп бекер калдырдьщыз-ау, - дед1 К дп езкалжындап. — К,ыз керем!з деп м э з болы п келгенде, кь13 ек ендеп, С13Д1 б 1р е у алып кашып кетсе, Т э к е ц екеушз жер согы п капжурмешк. — К е з 1 карайган жынды болм аса, бала ем1зген ана екен1мд1бтмгмнен агарарар. Тазабек п ен Кдпездщ ортасы н да Ш эш шат кулш кележатты. Т а заб ек п ен б1рге ел кы ды р уга шыкканы б1рш пп рет.Ж арыктык таулы даланьщ кец ты ны сы -ай! Атка ем ес, ас-пандагы б у л тк а мшш келе ж аткандай желпшесщ. Кулагы е юЖ1ПТТ1Н, эн,г1месш деэкенш еткенд! б1р елестетед1, кеткенд! б1ржоктатады. О рта Мериден етш , А р а л га цпге бергенде, Ж а й -дак Булакты ц карагайлы желкесше к е з1 тусть Селк ете калды:сол беткей де сол ею орыс элг сы галап тургандай сезгщц. 0 з 1 дебайкамай аты н ы ц басын тартып кал ган болу керек, Т а за б е кжалт карады . — Ш эйкен! — Ж ец ге, не болды? Тазабек п е н Кдпез ею жагынан каум алай келш устай алды . —Ж а й д а к Булактаты кыргын е с ш е тускен рой, —дед1 Т азаб екКдпезге т у с ш д 1рш . —Аттан тусесщ бе? — дед1 Шэшге кар ап. — Э к е -ш е ш е м н щ басына согайыкдпы. К уйген суйектерд1 уйген тем п еп п кк е келш ушеуг аттан т у с т ь Он ал ты н ш ы жылдьщ кузшде д э л Ш э ш екеу1уйленген тун !болган к ы р гы н д ы Тазабек Кдпезге с о л арада тус1нд1рд1. Элдеб1р нэрсенд кез алдына ел естетк ен адамша тем п еи пккеузак тесйге караган Кдпез кенет Ш э й н е бурылды да, б ел ш енкушактап бауы ры на тартты. — М ен бул энпмеш еспгем, ж ен ге. Б 1рак окиганыц о р н ы нбупн к е р ш турмын. Дуга окиын. Кдпез к в к к е т1зерлеп оки ж енелд!. Э д еп Кдпездщ уш естш геннен-ак Шэшнщ вне б о й ышымыр ете калды. Сез1 тус1ш кс1з, макамы кущретп д уган ыбукш аи н а л а уиып тындап калгандаи. Экес! Т1леул1, ш еш ес!

Эжжен, б а уы р ы Агынтай, А гы н тай д ы н р ы мен кызы — бэр!де осы д^ганы елж!реп тындап ж аткан дай . Шэйшщ, кезш енпарлаган ж а с иегш ен сыргып ом ы рауы на теш ш . Б1раксуртпедь С у р т с е , дуганыц касиет1 к ем и тш д ей керпш. Талып к е тк ен 1 ме, талыксып к е т к е н ! ме, 031 де тусшбейкалды, Т а з а б е к пен Капез каумалап кетергенде тана ес1 к!рд!.Бгрдеце д е г !с ! келд!, б1рак дей алм ады ; тандайы жабысыпкалган ба э л д е тш ! курмелш калган б а , — тусшбед!. ©31 каладыма, Тазабек тартты ма, оны д а б ш м е д !, эйтеу1р, куйеушшкеюрегше ш е к е с ш суйеп с о л к -с о л к жылаган сон тана есшжиды... ...К едсудан е т ш , Кекбш ктщ у с т ш е ш ыккан кезде он жактанЕю Аша ж а р к ете калды. Баска а уы л , баска адамдар. Ырак б!ртурл! ж урекке ыстьщ . Келш боп т у с к е н киел1 мекен! Бэршенайрылган, б э р ш щ етеуше Т а й к е н !м е н табыскал тун! осыЕю Ашада. О р д а г а берпс13 отау тп ск ен жер1. «Жараткан нем,муньща да т э у б э !» — дед! 1Д эш п н тей куб1рлеп. — Ойга т у с п е й -а к осы жотамен к е т е берсек кайтед!? — дед!Тазабек к д сы н дагы екеуше карап. — Карнымьтз ашады р о й , Т эк е. С а й 1шшце б1реуд1к!нен шайннейнс. Б1р т ы н ы р ы п алмасак, ж е н ге м де шаршар. — М ей л ш . Ш эйкен, сен алды га тусш ь Мен Кдпезге булараньщ 031м к е р г е н б1р сойканын а й т ы п берешн. Бергтщ б е й б !т кеш т! шауып, б е й к а м келе жаткан адамдардыкалай к ы р ган ы н айтып бергенде, К д п е з терец курсшд1 де,кепке деш н уттдемей, атыныц к у л а гы н а н арыга карамай журд!де отырды. К д р н ы жарылган к а т ы н -к а л а ш , кан-жоса болтанкыруар ел !к Т а з а б е к т щ де кез а л д ы н а н кайта етш жатты. Екеушде Ш эйш щ д а у с ы оятты. — Ана б!р а уы зд а е й уй отыр. —Солай б^рылайык, —дед1 К дпез ойланбастан. Ушеу! ж акы н даган да караша у й д е н каптаган кара домалак упарга к а р сы ш ыкты. К,ьгзы м ен р ы аралас. Ересектеу е йул, 1р кь1зы б^лардьщ атын устад ы . К э д 1 м п ересектерше косколын ерш ам андасты . Турмы сы ж уп ы н ы болса да, тэрбиес!тэуф алалар е к е н щ Шэй! оларды ^ !зет кылыгынан а н г а р д ы . ^ Т^СШ’ „ Ул а Р Уйге беттегенде, алдарынан орта жастагы гтяг^ят.°ИеЛ1 ШЬ1К'ТЫ- Ш эй! о л а р д ы н конакжай пигылынамандаскан ун д е р щ е н -а к таныды.

—О-о! — дед! еркеп келгендер1н к о ш керш . —0м1рал1 ара м енБайрабыл аганын, балалары бхзд! гздеп келшт1 рой. Эйел1м н енкоркыи, ж ас ет жеудщ сылтауын таб а алмай жур ед1м, ж аксыболды. С ен Тшеулт аганьщ кьхзысын гой? -И э. — Бшем. Е стйем . Иманы жолдас болсын! Тазабек к о й сойдырмады. «Арнайы келгенде соярсыз»,— деп Э31ДДСД1. «Журек жалрасак та ж етед1. Барар жер1М13 э л 1алые», — д е п , оны Кдпез де коштады. Бул ар шайра отыррандакерцп уйден кумб1р-кумб1р дом бы раньщ уш шыкты да, кш тбасыла калды. Кдпез елец етш, уй и е с ш щ бетше карады. — Э , бгздщ екшпй ул домбырара э у е с , — дед1 огагасы о н ьщмэшн укты ры п. — Менщ тукымымда эн -к уй ге ушр ешкзм ж о к ,мынаньщ эк ес1 мен шешесг де, атасы м ен эжест де эжептэугрен айтатын кюшер. Наташысына тар ткан болу керек, дес!кайтпаеын д еп , бхр жаман домбыра ш апты ры п берш ем, б1зденкашып бары п карарайдьщ шине ю р т к етш эн айтады. — Онда о га н енер конран бала р о й , шакырыцызшы! - д е п ,Кдпез катты кызыкты. Элдеб1р таны е эннщ ыррагы Ш э ш ш Тазабекке ж алткаратты. — С оп ы й а салатын эн рой!? — дед1 елец етш. Калактай кара домбыра устаран калактай кара бала уй геК1рД1. — Келе гой! Жацары б1р эншд1 б 1зге айтып берш!! — дед1Тазабек ул к ен д ж танытып. Жалтан е т ш бала экес1мен ш еш есш е карады. —Агаларын; айт дегенде айта р о й ! — дед1 экес!. Бала кы сы лган жок. Текеметтщ ш етш е б1р пзерлей оты ракалып, дом бы расы н карып-карып ж1берд1. — Шар болат жарщылдаган тастан шытр, Онерпаз вршеленген жастан шыгар. Ацдап бас аятцды, беу, замандас, Ка с душпан цасыцдагы достан шыгар. Ж узщ квркем-ай, Кунде керсем-ай, Аха-хай, Сыргалы еркем-ай.

К др гадай баланын, гажап у н ш е Шэй! катты тангалды: абден эн ай ты п уйренген адамша ер*он шыркдйды екен. — О й , даусьщнан айналайы н-ай! — дед! Кдпез край суй сш ш . - Отагасы, бул бала б 1реуге елжтеп, б!реуге кызышп эний б о л а ты н бала емес, кудай туганнан энии кылып жараткан бала. Ж а н а гы эид\ кгмнен у й р е н д щ , бауырым. — 1л е н щ аргы бетшде мынанын, Шаншар деген агайыны бар, с о н ь щ э ш , — деп, отагасы эйелш е карап б1р жымын сип койды. — Ж а к с ы э н екен, тагы б1р ж ак сы эн айтшы! Бала б у л жолы батыддау, э н д 1 бабына келпрщюреп айтгы. Кдпез о р н ы н а н ушын турегеп б ар ы п баланы бетшен суйдь —А ты н К1м? — Кдратай. — О та га сы , бупннен бастап Кдратайды касыма кос. Мен енд1 м ун сы з 0м1р суре алмаймы н. Кдратайдын уш кулагьгмнан кзрш, ж у р е п м е сщш кетть М е н адам танысам, Кдратайды кудай казактын; энш кекке к в т е р с ш деп эдеш гудырган. Б р жай энып болмайды, кемей б 1тк е н н щ квсем! болады. — К дп ез-ау, сонда сен езщ к1м боласыц? — М е н акыл айтатын арасы , колга устайтын байрагы, касындагы кайрагы, жол к в р се те тш устазы болам. Кдратайдын буганасы катканда мен эн а й т п а й -а к коям. — Е н д еш е бупнше б1зге езш, б !р э н айтып бер. — А й тай ы н . Кдратай ш!м кул агы н а куйып алсьш... ...Ш эй ! д е гштей соны тзлеп отырган, Тазабек соны тап басты: — О тагасы , о н алтыншы ж ы л ы осынш а бала-шагамен кайда болдьщыз? — К д й д а болушы ем? М ен д е елге шесш Кытайга кдыггым- Э ке-ш еш ем , е й агам, б1р ш1м, ект карындасым — бэршгз бгр тунде котары лды к- Бауырларыма Караганда, кудай менщ м1нез1мд1 к и сы ктау кылыпж араткан. Кдшып Кдкпакгын аузынабарганымда, кун екшдде таяп калды . Экем мен шешеме карап.«Кдлтайда к а й куда-жекжатымыз тур? К,ыс бойы Какпактын1шш паналап шыкпаймыз ба?» — деддм. «Ойбай, ол жайлау гой.Кдры кал ы н , кы сы катты, мал кырылады, мал кырылган сон,613де кьф ы ламы з», —дед1 экем. « С е н езщ кал», —дед1 кшй агамжактырмай. «Кдлсам, пес1 бар? К ддам », — дедш китыгып. Елу176

шакты к,ой-ешк1, он шакты сиырым, жиырмата тарта жылкым, ею туйем бар ед1, бэрш белш алы п айдадым да, Кдкдактыц шпне сол кеш те-ак юрш кеттш. С о н ы м ушш кудай жазалады ма, эке-ш еш ем де, бауырларым д а елмен б1рге К,ытайдан кайтпады. «Эйтеугр, т1р1болса екен» деп кудайга жалбарынам. — Ал Кдкпакта калай кун керд1щ з? — деп, Кдпез тандана сурак койды . — К дкп ак жынымды кагып алды. Кудайдын, б!р ондаганы, 613 кусап кдш ы п тыгылган он каралы уй бар екен. Соларменсептесш к у н кердж. Кдр ерте ту сть Сиыр дегенщ суы ккаТ931МС13 м ал екен, алгашкы кар тускеннен-ак колга карапкалды. О га н беретш пшп кайда? Б1р-ек1 айдьщ 1шшде тугелкырылып бггп . Жылкы мен кой ж ары кты к кар тепкшеп кун шкеред1 екен. Е ш кщ де мал екен, тебш деген жылкы мен койдьщ13Ш куалап ж урш ол да ез кунш к е р ш шыкты. Б1р акылдышалдын айтуы м ен, эйтеу1р, бала-ш араны аман сактап калдык-«Эй, балалар, — дед1кар тусш, к ар а суы к кыса бастатанда, —б1зге жан сакдау керек пе, жок м ал сактау керек пе? — дед!,«Е, мал жанымыздьщ садатасы», — дестж. «Ендеше, м ен щакылымды тындандар. Какпак — кы стау емес, жайлау. К дрыкальщ болады . Оран сиыр малы шыдамайды. Сондыктанконды-конды деген екьушеуш кэзгрден сойып, кактапалындар. А я мандар, акыр елш калады . Одан да агыл-тегш етболсын. Ы лри ет жей берсец, т1сщ тусш калады. Сондыктанкар туспей туры п кап-кап жуа терш алындар, - дедк М ен ушсиырымды со й ы п алдым. Элп аксакалдьщ айтканы келд1, оншакды кой м ен бес-алты жылкы ны азар аман алып шыктым.Эйтеу1р, е д улкен олжам —катын-балам аман. — Е-е, ер екенс1з! —дед1Тазабек суйсш ш . Кдпез коярда-коймай кара баланы кара домбырасымен езкасына к о сы п алды. *** Б1раз ж ер ундемей келе жаткан Кдпез кенет басын ш ай -кап Кдратайды камшысымен турттк - «Кдс душпан касьгн-дагы д остан шыгар» дейсщ, э? А пы рм -ай, казактьщ кейб«р

сез! уйкьщ нан шошытып оятады. Шаншар наташынды кердщ бе езщ ? —К ер гем жок, «Апарып аузьщ а туюртем» деп жур той экем. —М ундай С03Д1 менщ экем д е айтып отыратын, —деп, Шэю энпмеге араласты. —О юс1: «Елдщ камын ойлайтын б1р ул туса, оны кабатын б1р ит коса туады» д еп отыратын. — К,ариялар айтса, керш -бш ген сон айтады, ал Каратай айтса, бул оны кайдан бшед! д еп , кулагьщ турипгед1 екен. — Сондыктан Кдратайдын: «Алдап бас аятынды, беу, замандас», —дегешдурыс. Солай ма, Шэйкен? —Каратай, Тасашыгажеткенше мен сатан б1р эн уйретешн, —дед! К ^пез таматын кенеп. — Ш ш эн деген болыс шыгартан эдем1 б1р о н уйренш ем, тындашы. Баяу, ат жургсшщ ыртатымен Капез коцырлата шыркады. К,анша урсац цан шыщпайды кара тастан, Дуние агып жаткан Сарщан, Баск^ан. Ыз-дагы /сетем13гой ак;к;ан судай, Кеткендей талай жайсац аскан-тасцан. Дуние ш1ркт, Отедг бгр кун. Кэне, Каратай, айтып кернп! К^ра бала юд1рген жок. «Ж аксы эн екен», — дедг де, конырлата женелд!. Шэш баланы н утымталдырына кайранкалды, э н д 1 д е, сезшдеайнытпай, бузбай, Кдпезден кем туспейкатып алыпты. —Кудай сеш натыз куймакулак кылып жараткан екен, —дед1Кдпез де суй сш ш . Узецп катыстыра келш Кдратайды иытынанкушактады. — Кас душпаныц касындаты досьщнан шыкпасын! Сешкабуга туган иттщ тасты кауып тю 1 сынсын! Эумин! дед1 Тазабек бет!н сипап. Шэй1 де т ы н пешлмен бет1н сипады . — Сен ен д! эл и взщнщ «Сыргалы еркемйш» мына кепдалада тагы бхр айтшы, дала да ты нда сын! —ж* Да ^ аратай оп~°йнакы куйде кысылмай айтып берд1. ецге, с 1з бул энд! орыс кы зы айтты дед!щз бе?

— И э, С о п ы й а деген орыс кызы жэрмецкеде де, бгз уй л ен ген туш у т м г з д е де салып едь — Ол к ы з кдйда каз!р? — 1з-тузс1з ж ок, еппам бшмейд!. — ©л1-т1р1сш ешюм бшмейтш адам кобейш кетп гой... ©те К0П. — К э з1р , К,апез, сол С оп ы й ан ы н куйеу1 Кожаштьщ м ен жерлегеы каб!р1не барайык;. Д у г а окы . Артынан С о п ы й а екеуш щ т а р и х ы н сатан онаша а й т ы п берешн, — дед1 Т а з а б е ксезге араласып. У ш еу1 Т а за б е к к е унс1з шесть.. К о ж аш ть щ басына курам о к ы га н со д , Тазабек пен К д п ез кайсы уй ге т у с у жошнде аз-кем кел гсе алмай калды. « Ш э т ш карындас ы м д 1ю н е калдырып к е т е й ш » , — дед1. Ал К ап ез: «Б1рте келдгк, кайда барсак та, б э р 1М13 бхрге болайык», — дед1. Сейтш т у р га н д а Каратай: «Тэте, « Б ел ш ген д! бер! жейд1» д е ге н гой, бгрге бо л ай ы к та», — деп к ал д ы . Баланын сез! Ш э й 1ш сындырды. С он ы м ен тертсу! К а п е з д щ досы БэкендЬане б1рге бет алды. Бэкен о тау т т п , эк е-ш еш естщ касында турады екен. Мурт к о й ган , кызьш шырайлы, кы рм а сакал жшт. Эйел! эл1 бала к е тер м ете н , кыз мус!нд1 к ы п ш а бел келшшек. К е л ген конактарга б э р ! ж!кжапар болып ж атты . Кой со й ы л д ы , самаурын кой ы л ды . Кдзактьщ конак к у тю !— кшппргм мереке. Ырду-дырду, эз!л-калжьщ , жен сураскднэнпме э п -с э т т е -а к конактар мен у й иелерш жакындастырыпжхбердь Ш ай м е н еттщ ортасында б1р э щ ч м е ш Бэкенщц ез1 бастады : — Кдпез, сен щ энЬщ еспмегелх к а й заман? Эудеп ждберсен,к,айтед1? — Эуел1 ауы лды ц алты ауызын ез1 н баста. Баз оган д е ш нк!шкене б о й уйретш алайык. — С ей т д есе д , сейтешн. Б э к ен н щ дауы сы мшезше сай о й н а к ы , жагымды екен. А с ашыркамай, дауысымды б!рден тауы сы п алмайын деп унем дегенадамша уй ш и н е еркш естшердей е т ш айтты. М е н ж олымды Кдратайга берем . Осы бала, Б э к е н ,екеум1зден д е аскан энш! болады, куд ай буйырса. Н ан басан ,тындап к е р , — дед! Капез.

Кдратай «Сырталы еркемш» айтты. Баланьщ дауысына Бэкен де, Б экеннщ эке-шешес1 д е м эз боп тацралды. —К,удай барынды ашсын, балам. Болайын деп тур екенсщ, жасаган ж ар болсын! —деп, экес1 батасын бердь «Тагы айт», —деген сон, Кдпез жолда уйреткен эшп Кдратай аса б1р к^штарлыкпен, бар ыкыласын сап шыркады. Эншщ эсер! Б эк ен н ен асып туспесе кем туспед!. Он уштеп бала деуге болмайтындай. Сонан сон Кдпезге кезек тид!. Оньщ ш окгы ры Бэкеннен тым би1к екенш Ш эй! 1штей таразылады. Эуещцде, с©зд1 д е ыркьша еркш кендхрш, кесше садды. Эн салуды сатынып к,алраны кершш тур. *** Кеш жаты п, кештеу оянган конактар ертецп аска дакештнктреп бас койран. —Ассалаумаралейке-ем! —деп , ж ез мурт орта жастагы сарыкип мен 031 курал пас эйел ж эне талдырмаш бойжеткен ушеу1уйге 1ркес-т!ркес ю р т келд1. —О-оу! — деп, Бэкен орнынан ушы п турегелд1. —Жездеммен эпкем кел!п калыпты рой. — Келш калрамыз жок;, «Келс!н!» деген соц келдж, — дед1эпкес1 кул!п. Ж иен карындасым — Ж !бек. Терт улдыц пшндеб1р бидай. Бэр!м!зд!ц сулуымыз д а осы , ерксмгз де осы, —дед1Бэкен таныстырып. «Он алтыга толган болар», - деп шамаладыШэй1 кыздын баландыгы мен уяндыгына карап. Бэкеннен жорары отырралы ж аткан жездесше Кдратайушып турегеп орын берш ед1, «Э уре болма, балам. Конаккершесщ, эк ен н щ касында отыра бер», —дед1 Кдпезге каратаиепмен нус кап. Ол сезге ештам мэн бере коймады. «Кап, мына ыс! бущцрд!-ау!» дед| Ш эш рана байкап: «Келген кыз Капезд! уйленген к!с1деп калатын болды-ау?!» — Женге, кымызды мен куяйын! — дед1 Жхбек Бэкеннщэйелше ецкеш п. —Куисан, куйшы, уйрене бер, —д еп , ожауды колына устатасалды да, ез! Бэкенге карай ы р ы с ы п отырды.

—Ассалаумалике-ем! - деп, сол с э т уйге Жомарт ю р т келд'1.Оны кер ген де Шэй1 езшщ калай ор н ы н ан турегеп кеткен шбшмей калды. — К дй ы н журтгын шсш калай б ш ем , э? — дед1келе ыржиып. — Э к е н д е кайынсак ед1, тарткан сьщ гой, - дед1 Б э к ен ш нэкес! калж ы ндап. — Кдлай эк е-ш еш ед ? Солар ж1берд1ме, е з щкелдщ бе? — С о л а р Ж1берд1. «Сол уйдеп адамдарды тугел тайлы -таягымен ш акы ры п кел», —дед1. — О н да э к е ц н щ б1р койы буйым болмайды, не туйе, не тайсояды да. — И э, е з ! де тай сойгалы жаткан. Ж е к е уй т ж п р т койды. — Онда к е ш к е барып, б1р жауша ш а у ы п кайтайык. С ей те мгзбе, балалар? — С е й т е ш к , — дед1Тазабек к етер ш е ун катып. — Онда ай та бар эке-шешене: д ур ы стап дайындалсын! — О й б а й , кызыксыз гой, ата. Ж Абектщ колынан кы м ы з1шей1н, К д п е з бен Бэкеннщ э н ш е с т и ш , женгеа Ш эш н ! деЖ б ек дейд1, е ю Жабектщ ортасынан ж ад а орын тигенде, «айтабар, кайта барыцыз» калай? — Ой, бэтш агар , сенен сез арты лмас. С ен жокта сенщ сар анэке-ш еш ед ш ала дайындалып коя м а д еген кдуш кой менпа. — К ,ауш тенбед1з, ата. Бэр1 кэттэ болады . — К д п езж ан , тунде Шшэн д е г е н ю сш 1 айтып калдьщ .Ж олсокты, атсо к ты болып келген ш ы гар деп, казбаламадым.Енд1 айтш ы , ол юм? - дед1 аксакал ещц эцпме мен эн гекешешк д еге щ ц адгартып. — А й та й ы н , ага, - дед1 Кдпез домбырасына кол созы п .Кдратай к ар гы п турегеп домбырасын эперди — Ш шэн булкунде б о л ы с екен. Жалайыр йш нде уруы Байшепр кершедд.Елден есту1м ш е, кэз1р жасы отыз упг — отыз тертке кел гентэр1зд1. Ж эл м ен д е деген аса бай ю с ш щ ерке баласы десед].Жасынан н е к е р жиган, эн айтып, ай ты ск а тусш, сер! атанганжшт болы пты . Сейтш жургенде, б1р кун 1 Кексу бойындагыжалайырлардьщ Аддас ауылына н е к е р л е р 1мен бара калады.Улкен то й д ьщ устшен туседк Э ппркул, Зейнеп деген ею к ы зэрштесщ еден; айтып отыр екен. П а н м т е з ш , ешюмнен бетткайтып к е р м еге н Пниэн элп екеуш е сокты га кетедь Бурын на н

бар эн! м е, эл де сол арада суырып салган эш ме, ол арасын бшмедгм, э ш мен сез1 мынандай: — Эшгркул, Зейнеп, Сез айттым туйдек. Бул дуние ете шыгар, Ой деп, буй деп. Оперт б1р басыма мол .жетедг, Бэр1б1р жастыц шагыц б(р втедг. Мырзасы Байшеггрдщ келгенмде, Квцшмдг аулай салсац нец кетед1?—деп тшсед!. Шшэн бастырмалатып бара жаткан сон, ею кыз былайжауап кдйтарады: — Ыреуге жалынбаймыз, эзгр тым 61з, Атацыз Байшеггр де емес шыц-цуз. Кебесщ Шшэнмш деп, б1з цайтпектз, Бас урган барлык, щазац атом Шыцгыс. Сонда Ш ш эн кыздарга кулдык, урып: — Свзщдг езщайткан цайталайын, Аулыца к<онацболып жайланайын. Бабаны айтып щалдыц, енд1 щойдым, Шъщгыстыц аруагьшан айналайын! —деп, айтысын коя кояды. Бул эннш тарихы да осылай, ата. —Тентек болса да, теки тентек ек ен , э! — Енд1 со л Ш шэн аганьщ тагы бдр энш мына Кдратайбалацыз айтып береш , ага. Балац дауы спен Кдратай ойлы, мунды энд1 эдем1 шыркады. «Дуние шгркт, Отедг б1р кун».

Ш эш бай кап отырды: Каратайды тындап отырып, Ж 1б е к Кдпезден к е з алмады. Бэкеннщ э н айтканын талай есгпген болар, б!р ак Кдпездщ кец ты ны сты коны р дауысы алпыс ею тамырын И1Т1П ж 1берген болар. Бойж еткенге Кдпездщ б о й д а к екенщ кал ай бшд1рсем екен?! Оньщ р е т 1 кедщ. Туе ауа бул ар Жомартпкше бар угажиналды. Ж 1бек экес1 мен ш еш есш е шеспейтш болды. Ш е ш е аелдщ козш ш е: «Сенкал», - деп, кы зы на кесшайтты. «Барсын»,- дегещц Б э к е н де батып айта алмады. Бэкен мен эйел! кы зды ,сез ж ок, Кдпезге керсетешк д еп эдеш шакыртты. А ш ы пайтпаса д а К дп ез жайында кулаккагы с еткен болуы керек. Енд1сол м аксатты ц бэр! ойда-жокта бузы лгалы тур. Не ютеу к ер ек ? Кумгандагы суды пысыткылап, Ж 1бек самаурыннан ж ы лысу куйып ж атты . Ш эш касына келш : — Сщл1М, колыма су куйып ж1берип! — дед1. — Кэзгр, — дед1Жгбек кагылез у н каты п. — Кдйынсщдхмдпане неге б1збен б 1рге бармадьщ? — Э к е-ш е ш е м барады гой. — Б1зге с е н щ барганьщ керек. С а г а н карап айтса, К дп ездщдаусы к ы р ы к кубылады екен. Элде ун атп ай кадцьщ ба? — О ЮС1 м аган карап калмаган ш ы гар? — С аган кар ап калмаса, с е т к©руге сонш а жерден келер меед1? — К дратайы н кыдырту ушш ш ы гар? — К дратайды жоддан косып а л д ы к , даусы, мшез1 — бэргКапезге б1р д ен унады. 0 зщ де к е р д щ го й , кандай керемет бала!? — И э, м аган да унады. — Кдпез ш е? Ол унамады ма? Ж1бек Ш э ш н щ бетше багжия кар ады . Саган, 031 не к е р е кдеген секщ ц1. — У н ам ады ма? — дед1Ш эш т ак ы к гап . —Унады. — Сен де оган унадьщ. Жлбектщ ею бет! лап кызарып к е т п . Кумганын куш актап ,уйге карай ж алт бурылды. — А пам а айты ны з. «Апа» д егеш ш еш еа екенш Ш э й г туеш е койды. «Оган недесем екен?» — дед! тосылып. А к ы р ы тэуекелге мнш.

— Кызьщыз б1збен б1рге кызык керш кайтеын да, — дед1тетесшен. —Атасы ат тауып берсе, бара береш. Бэкен тез арада ер-турманымен ат тауып бердь Шэш жол бойы Жбекп жанынан шыгармады. Сыпайылыксактап, Кдпез кез киыгымен тана бэрш барлап келе жатты. *** Жомарт пен Жэмеш журегш к,олына устап кутп. ЭсхресеЖомарт. Ек! езу1 кулагына жетш куанды. — Б1здщ елден Кдпездей энип шыгады деп мен ешкашанойлаган да емесшн, умйтенген де емесшн, —дед1 ацкылдап. —Даусын естпенде, буюл жан дунием б^р аударылып тускендейболам. - Меш тындатанда да аударылып кете жаздаушы ен, той? —дед1Бэкен кулш. Шэй! оньщ даусынан эзшмен б1рге эзэзшд! деащартандай болды. Кдпездщ К0Н,Ш1 Ждбекке аутанын Шэш осы жолы аныкбайкады. К ебш е кезшщ киыгымен кдрап, анда-санда басынанаярына дешн асытыс шолып етед!. Екеушщ кылытын андыпотыру Ш эшге тшт1 кызык кершд1. Кдсында отырган кызгакасакана: «Бэкен жаксы энпп екен гой, э?» —деп сыбырлады.Ждбек сэл ундемей отырды да, «Кдпез жокта солай болатын»,- дед! кумшжпт. Капез келгел1 батасы бэсен болып калганын Бэкеннщ ез1де сезд1, с1рэ. Соган намыстанды ма, эзш-оспак пен кулкипэндерд1 айтуга кеыгп. «Айым туып келедг алцасынан, Шалып жьщтым цыздарды шалк,асынан. Шалып жытп цыздарды шаяцасынан, Шацын цагып тургыздым арцасынан», —деп кулкгге б1р кдрык кылды. Сол к ул к зт аркаланып: «Тоша баптапмтемт цаеца атымды, Каск^а атымнан мтбеймм басща атымды.

Кудайдыц маган берген бгр мтезг, К,ыздан жацсы квремгн ж а с цатынды», —деп те т а ста д ы . С о н ы айткднда, н е г е е к е н ш , Шэш ж акка ж а л ткарады. — 0 й , б э д 1 к неме! —деп, оган е л д е н буры н экес1 кулдт Э д е т к а р а г а н ы н Шэш аны к б а й к а д ы . К ез1мен де, езухм енде эл д ен ен ! ан гар ты п кулд1. О н ы сы н е с 1? Ойыны ма, ш ы н ы м а?Сонда ж а к с ы кер ген жас катыны м е н бе? Эуелгще э ж е п т э у !рк ер ш ген м ен , б 1рте-б!рте Б эк ен Ш э ш г е баскаша т а н ы л абастады. Л е ш р ш , кетершш с е й л е г е т кейде жарасса, к ей д еж араспайды . «Кдпез екеум!з Ы с т а м б у л д ы ез ушм1здей к е р шкетпк. Ж иы н-тойлары нда талай э н салдык. Кдпез к азак тьщкай -кай дагы м ун ды эндерш а й т с а , м е н кулд1рп э н д е р м е нк ы р ан -то п ан кылам», — деп б1р с о к т ы . Кдпезд1 м актаган б о потырып, бш д гр м ей езш одан к е т е р щ к з р е п ж1беред1. Э з ш г есайып, э д е т сейтедь «Туржтер эзш -осп ак, билеуге б е т мэндерд1 е т е ж а к сы керед1», — д е п , тагы езш бгр ер е к ш ел ептастады. К ул д гр п эн айтканды к е р ем е т артыкшылык сан ай ты нсеылдь А л гаш кы кей т де алдамш ы екен, домалак жузд!жайдары Ж1Г1Т керш ш ед1, о н ы сы бур кем е бетперде б о л ы пшыкты. М андайы ньщ тарлыгы со н д а й , кабагын к е т ер се,мандайш асы касы мен тушсш кете ж аздайды . Тыкыр ш аш ы баскуйкасы м ен бгрге бултындап, к а с ы м е н кез1 ею жагынан ек!кулагына к е р ш койгандай созыла к и га ш та н ы п тур. Ж а р га к б а сж арканатты н ж ун бас адам тур1 а л д ы н д а тургандай. Ол б у т а нб1р-ек1 р е т « м е н щ кездеп оты рган ж емт1г1м сенсщ» д е ге н д е йш уй лтп карады . Ш эш ез-езшен жайсызданды. Б э к е н т н . кан д ай адам ек ен ш К д п ез бшмей ме? Н е г ебш месш , б т е т ш шыгар? Бш се, н е г е ж акын журед1? Н е ге ?Адам адам м ен араласпаса, адам б о л а ма? Шэшге ж арканаттыелестеткен Ъ э к е н турмак, жарганаттын; езг де ем1р сурш ж а т к а нжок па? Б э к е н унамаса, оган эйел1 н е г е ти ед1? Унаган со д т и е д !.Бул дун ие б1р адамньщ рана бш пггнде ем ес кой. Кдйта барлыкадам бхр д у н и е н щ бшпгщце. Кездтн к ер у1 м ен кецшдщ к е р уг —екеу1 ек! б а с к а болганы рой. Топалан ой дан кешке дешн ары ла алмады. Акыры ш арш ап:«взш деген с и к ы сол шыгар?» деп топ ш ы л ад ы . - Ж урш 1, д а л ага шыгып келеш к, — дед! Ж 1бекке.

Екеу1 алысыракка кегп. Кдлздын тамырын басатын ен ыцгайлы с э т осы сд1. — Кдпез сен! унатып калыпты, — дед1 кулш. — Оны Ю.М айтты? —вз! айтты. — Оны неге с^зге айтады? — Енд! к!мге айтады? Саган б1рден бата алмайды, менен баскдга сен е алмайды. Сонан с о н маган айтты. «Жснгс, квцйимд! жеткззнй, кецЫн бытин», — дедь Не дейсщ? — Не деутш ем? Онысы асыгыс кой. Б1р кермей жатып... — Бгр кергеннен оянбаган сез1м он кергеннен ояна кояр деймющ, Ж !бек? Унайтын адам б!р квргеннен-ак унайды, упамайтьш адам б!р кергеннен-ак унамайды. Сезбуйдага салмасащны. — С!здщ айтканыцыз болсынш ы. — Болды ендеше. К,апезден ш уйш ш ! сурайын. Екеуш ес1к алдынан Бэкен кутш алды. — Кдскыр жеп кояр деп корыкпайсындар, э? Жецгеннщ касына баршы, Жтбек. Жхбектщ соцынан Шэш де журе бер!п ед1, Бэкен колынанустай алды. —Кез!ме де тусш, кецЫм де ауы п, эбден дщкемдг курттьщ-ау! — К,ылжагынды кой, Бэкен. Байы м кврсе, мойнынды узшжберер. Онымен ойнама. — Мен оны мен емес, сешмен ойнайын деп тургам жок па? — Ол екеум1з б1р адамбыз. Б!зд1 ешк!м беле алмайды. — 031 д эудщ взгес! 0ШМС13 келед1 деуш! ед1, отан негыпезеуреп калгансьщ? — 0н !м д! ме, 0Н1МС13 бе, оган К031НД1 жетк1згщ келсе,койнына катынынды бгр тун салып кер! Колын ж ул к ьш Ж1берщ, Ш эш у й г е карай беттед1. ~ Оры скд да, калмакка да ж ем болтанынды мен бшмейд!деймющ? Б элсш бей-ак кой! «Иттщ баласы-ай! Ит алрысыз етем деген екенсщ гой!Тэйкетмнен садата кетюр!» 1 Н э т жыгылып кала жаздап,етпеттей келш , есжтщ сыкырлауыгына суйене бергендеэлдеюм сыртынан кеп кушактай алды. Кдпез екен.

— Ж е н г е , в ц щ 13орт сещ цргендей р о й , кы зды н жауабы кдттыболды ма? — Ж ок,, кайны м, кыз 613Д1К1. С е н щ кад1р1нд1 касы ндагыдосыцнан а р ты к бшмесе, кем б1лмейд1. — Е н д сш е нагып ит кугандай ж ы гы л ы п кала жаздадыныз? — И э , и т куды. Уйге к1ре бергеш м де б1р иттщ к а р с ыаддымнан тап бергеш. Содан ш ош ы п... — Е, и т и тт1г1н ютемей тура м а , жецге. Кейб1р ит у й д еншыккднга д а , уйге и'ргенге де уре бередк Ондай текс1зге т э й тдей салы цы з. Б1р ы д гай сы зд ы к болганын Т а з а б е к те сезшть «Сыр б ер м е,жаным! А н а у ит б1рдеме дед1-а у , стрэ? К,апез ушгн к,ыцкдемешк», — дед1 сыбырлап. — К ы з к е н д ! гой, калганы куры сы нш ы ! — дед! Ш эш д е е з ш е031 басу а й тк а н адамша байсалды лы к танытып. — Не д е ге н шбшсец гой ... — Ж ар ай д ы , кешн... Аспанын т а с т а п ждберсе де сыр берм е! Т азаб ек тщ телпрдсй уш к е к ]р с г т д е ш и п турган ж эбгр ш щбэрш ж ап ы р ы п ждбергендей болды. *** Тазабекпен акылдаса отырып, Ж ом ар т пенэкес1Капе зге ат,Каратайга т а й мш пздь «Алганпды о л ж ан кутты болсын!» — д е п ,Ш эш бала э н ш ш щ беттен м еш р л ен е суйд1. Ж гбек п е н К,апез сез байласып, Т а з а б е к мен Ш эш куд асы йкерш, бул а р ауылга тойдан кай ткан д ай оралды. Е р т е с 1Ж аланашкд Ж узпсгщ шешеа мен ш к п бата оки келда. У ш т к е нулкен кар а к о й ы бар, артынып-тартынып келшть Жуг1рш к ел !пТазабектщ тхзесш е отыра калган О ралбект1 керщ, Ж уз1ктщшешеск — Б ал ац ы з орыска тартып кетш т], э , кудаги? - деп калды . — П у сы р м ан бабамыз калм акпен согысып батыр б о л са,Тазабек атам ы з орыспен согы сы п батыр болган, кулаги .Жауъща т а р т к а н балажауынгер болады . Кудай киса, Оралбегдмбатыр бо л ад ы , — дед1. Тазабек Ш э ш ге , Шэш жерге карады .

— М енщ балам кыргызга тартады, — дед1Жузж жасандылаукулш. — Баскака тарткан бала бак,ытты болады. — Е, балалар бакытгы болса, 613 де бакыттымыз. —Жузжтщшешесг ез! бастаган сезд1 ез! тыянактады. *** Уш ьсун ойланып, уштун толганып, акыры Тазабек тэуекелгеМ1НД1. — Сен окы ган адамсьщ рой, мен Кепзш берген уйд1 мектепжасасам, сен соган балаларды окы тасы ц ба? —дед1 Кдпезге. —Ойбай-ау, Тэке, кектен тшеген1мд1жерден берд! гой онда. —Ендеше жур, кетпк. Секеринмен акылдасайык. Екеу1оны ©зушнен тапты. Т азабект1тындап болып, танданабасын шайкады. — Мрын, нагыз бэлшебекке т е н кылык. Т1з1мш жаса,балаларды окьгг, колымнан келген кемепмд1 аямаймын, — дед1Ж1герлен1п. Булар далага шыгып аттарына мшгенде сап етш Сергейчуккеле калды. Элдеб1р мацызды н эр се айтылганын ушеушщжуздершен ацгарган болу керек. — Немене, то ига бара жатырсындар ма? — дед1 кекесшунмен. ~ Иэ, той десец де болады, — дед! Секерин атыныц басынсоган карай бурып. — Тазабек К обзевтщ берген ушн мектепжасайык дейд1. — Сонда калай? Кдзак балалары окиды да, менщ балала-рыма бастык бола ма? — Болса н ес1 бар? — дед1 Тазабек ызалана пстенш. — Есщде болсын, Тазабек, казак кьтрык жыл окыса даорыска ештеце уйрете алмайды. —Сенщ де есгнде болсын, Сергейчук. Кдзак окыса, орыскаб]рдеме уйретем деп окьшайды, ©31м б!рдеме уйренем депокиды. — Сенщ казагыц ез1 де еш теце уйрене алмайды, койбакканнан баск,а колынан ештеце келмещц. —0 й, экец н щ аузы! Кдзакты сен туып па едщ?

О д а я г ы н узецгщен шыгара сап , Сергейчуктщ атын кабы ргатустан Т а з а б е к теуш кеп жгберш е д 1, аты тэлпректеп бар ы пС ек ер и н н ш атына сокдыкты. Е кеу1 кабатынан кулай жаздады.Камш ысьгн кетере бергенде, Кдпез колынан шап бердг — К о й , Т э к е . Т ек с13 адаммен теб ел есп е. — А п ы р м -а й , Тэке, адамнын, к у и т болганы да кауш ттекен-ау, э ? Б 1р тепкенде е й атты лы ны тодкалан астыра ж азд а­дыдыз гой! —А н а у и т , кердщ бе, казакты адам га санамайды. Как бастанб1р салсам , тш тартпайтын ед1. — 0 й т с е д 13, с1з бен Сергейчуктщ ем ес, казак пен о р ы сты дарасы аж ы р ай ты н ед! той, Тэке. Ж адагыцыздыц ез1 де он айтиген ж ок екеуш е. ...С ек ер и н сыр бермесе де, С ергейчуктщ кек сактай ты -нын Т а з а б е к сезд1. Ыраз кун к езд ер ш е туспеуге б е к ш д ьОныц о р ай ы да келе калды. К е д п а с ш Капез уйге куш м дейк1рд1. Т у й ы к т ы д тершде отырган аукатты Тунык деген К1С1сундеттойга шакырыпты. Тудгы ш немересщ мусылман етшжатыр екен. — К а с ы м а Кдратайды алсам, екеумдзге корган боп езп ц збастап барсаны з! — дед! — Б а р а й ы н , — дед1 ею свзге келм естен. - Ел керш , ж еркерш , а ш у ы м д ы таркатып кайтайын. *** Т азабек, К дпез, Кдратай - ушеу1 К е ге н езеншен етш А к ш о -кыныд б а т ы с ж ак сыртын айнала бергенде, бастау басы н дааттарынан т у с ш алкакотан оты рган алты орысты байкады .Ушеуд б1р-б1рш унс13 тусшш, олардан аулактай орагыта ж урд!.Кенет ор ы сты ц б!реу1орныдан аты п турегелдк — Тазабек! Э й , Тазабек! — дед! таза казакшалап. — 0 й , К е б з ш кой, - дед1 Тазабек те танып. - Бурылайык. Алтэуы д а 1р!, тыгыршыктаи, элдеклм эдей! 1р!ктсп ал ган -дай б1р ш е б1р! сай екен. Кобзев куш агы н жая амандасты.Кагтезд! де куш актап , Кдратайга к е з ш сыгырайта карады.

— Бул к,азакты бурын кермеген сыяктымын, — дед1 Таза­бекке тус1нд1р дегендей карап. — Бул — Кдпездщ шэк1рт1, Кдратай деген энкп бала. — Эн салмайтын, елец шыгармайтын казак жок, — дед1Кобзев кулш. — Кдпез, экен калай? Тьщ ба? — Кудайра шуюр, мал-жанына карап жур. —Аман болсын. Менен сэлем айт. Булар Кдраколга барып, содан кайтып келе жатыр екен. — Сауда-саттык жасап келем13, — дед! Кобзев Тазабеккежецдерш туспщцрш. Малдарына апиын айырбастап экележатыпты. Кытай асырсан, апиыньщ алтыннан кымбат казынакершедт «Мынау езще, мынау Байгабылга. Суык тисе,тарыдайын езш тшсен, кулантаза айыгып кетесщ», — деп,Кобзев Тазабекке еылуйщшек апиын берд1. — Мен жаксы орналастым, — дед1 Кобзев. — Китщдегенщ шеб1 шуйгш, айналасын жота мен тебе коршаган ыккойнау екен. Малра да, адамра да аса жайлы. Сен, Тазабек,Сергейчуктен канша сактансац да капы каласьщ. Одан дакасыма кеш ш келсендш. Арайындарынды да ала кел. Несшекобалжисын, ол да казактьщ жер! емес пе? Саган шамасыжегпегенмен, Сергейчук бала-шаранд кастык жасауы мумкш.0 зщнен бурын оларды ойласаншы! —Ойлаймын ро й , неге ойламайын! —дед1Тазабек карсылыкта айтпай, куптай да коймай. Орыстар мен казактар кэшибауырларша узак коштасып, зорга ажырасты. *** Тойлы ауы л га Тазабектер кун ж ам баска жыгыла жетт!. Тойжасап ж аткан Туны к карт Кдпездщ келгенше катты куанды.«Эшнд! эл I ест1гем жок, б1рак дацкы нды естш жатырмын»,— дед! кулш дец естеу жерге тпскен алты канат уйге 031 ж ай-гастырып. 0 уел! кьшыз, артынша шай экелдк Шай устш еБэкен, оран ер!п Ждбек келд1. Т о й и есш е Бэкен жакын жиенекен, Булар ж е н айтысып, жен сур асы п жатканда элдеюмншбажылдаран, оран араша тускен ересек б!реудщ: «Ойбай,0лт1рд]-ау!» — деген ащы айкайы шыкты. Уйдеплер удере190

далага ш ы кты . Ецгезердей дэу ж итг бгр баланы аттыц бауы р ы н а алып с а б а п келед1, бала басын саугал ап , кыртидан к а ш к а н бозтортайш а булталац карады. А ш у кысканнан Т азабектщ кез! капталап кетп. Ширыга б ар ы п аттыныц алдына тур а к;алды. А т ы калт токтаранда т!з гш ш е н ш ап бердь А лы п к а р а кустай е к к и г е п Тазабектщ кос ауы з мылтыктыц уцгысы ндай пгуйл!ккен к езд ер ! аттылыньщ е ц м е ш н е н етт!. — Ой, тур былай! — Т у р м а й м ы н! Жауга шап ка н д ай бал ага шапканын не? — 0 й, эк ец ю ц ... Кетжолымнан! С ш тей б е р ге н камшысын Т а з а б е к колы на орай тарты п ал ­ды. А н а н ь щ кез1 б!р сэт саскалак к а к т ы . Е ю жр[кып, е н к е й т пде, Т азабек о н ы ат устшен жулып а л д ы . Е кеу1умар-жумар ж ер ге домалады. Е н д 1 тшспес деген о й м е н Тазабек турегеле б е р ге н ­ де, анау к о л ындагы камшыга ж а р м а са к етп . Тазабек б1р с ш к ш тартып ал д ы да, сабын т!зесше сап к а к бел ш тастады. С ей ттх де алы сы ракка лактырып ж1берд1. Е р ! бауы ры на тускен ат ту л а п , тепю леп, к а р а п турран журтты у - ш у кы лы п коркытып, б !р есе журтка, б1р есе уйге такау келш, е л д щ эбден зэресщ алды. Т азабек арты на бурылмай ж ур е б ер ш еда, ецгезердей е ю ж т т ал ды н а келдснен тура калды . 1стщ насырга ш ап кан ы н Тазабек тус1НД1. Артына караса б ш егш сыбанып, аты н ан аударып а л га н ж т т ! талтая ц п р ен ш тур екен. «Кап, к ам ш ы м болранда, к а к бастан перер ем!» — дед1 екш ш . Сол сэт: «Ага!»деген К д р ата й д ы н даусы шар етт1. Ж а л т карады. — М э, камшьщыз! Л акты рган камшыны Тазабек л ы п етк!зш кагып алды .«Ушеуш у ш са л ы п кетш, уш жерге т е н к и те салсам ба екен?» дед1бгр сэт ы за б уы п . Сол кезде уш еудщ кш илеу!: «0 й, экецнщ!» —деп тап берд1. Тазабек ж алт берш бушрге ш ы к ты да, бекседен жанай б!ртартты. Ж т т б а ж етш до малап туст1. — Эй! — д е п сол сэт кара сур м у р т т ы ж т т агасы топ 1ш ш енатылып ш ы кты . — Э й , к©ргенс!здер! 0 з то й л ар ы н д а ездерщ тв б е л е сшыгарып, б улары н не? Ал, кане, сабацдар меш, колдары нкышып бара жатса!

— К,озыны жамыраттьщ деп кдршадай баланы журттьщкозшше сабаганын, кай сасканын? Тойга соны тамашаласындеп шакырдындар ма? — Ю тэпбек, бул не шу? — Шапаныньщ б!р жещн киш, б1ржещн кимей той иеа Тунык карт ентелей жетотп. —0 й, балаларьщыздыц балалыгы да баягы. Конакка камшыкетерштг — 0 й, ©нкей ез, кершбендер к©з1ме! Уш еуш щ де уялас тентек екенш Тазабек Туныктын сезьнен тусше койды. Уйге юрген со н да жайрасып отыра алмады.Элдеб1р алан;куджкекешнде к т к ц ц де гурды. Клншп ме, кшэс13бе, калайда ьщрайсыз болды-ау!? Ел кврд!, журт естцц, тойдьщшыркын бул бузды дейд!-ау?! — Кдпез, менщ кайтып кеткен 1м жен шыгар? — дед1 сс!кжакка бет1н бурып. — Сол дуры с шыгар, — дед1 Бэкен Кдпездщ жауабын кут-пестен. — Тазабек аттан жулып алган жшт - бул ешрге атышыккан кекпаршы, эйгцп такымгер. Ал бексесше камшысоккан ж1г1т оньщ ен кенже ш ю 1, сундетке отырып жаткан -соньщ баласы. Екеу1де намыстан ©летш шыгар. Уят болды. — Онда б!з де кетем1з, бгрге келдж, б1рге кайтамыз, — дед1Капез ес1кке карай б1р аттап. — Б1з де кетейж, - дед1Ж1бек Бэкеннщ бетше карамастан. — Е, бгзге не жок, - дед1 Бэкен кунк етш. Булар дурюреп далага шыккаггда, жаца арашага тускен карасур Ж1г1т ент1ге кастарына жетп. — Эй, ж тттер ! —дед1булардын кайтура бет алганын тусшекойып. — М еш Туньщ кэриянщ ©31 жумсады. Кэз1р ез1де келшкалар. Уйге юрщдерид, эцг1ме бар. Ещц к етсе, екпелеп кеткендей керщетшш бш п, Тазабектосылып калды. — Ю рсек шрейж, —дед1 Капез сол 1рк1л1ст1 сезе койып. Ютэпбек сундетке отырып жаткан баланыц нарашысы екен. Мэн-жайды ею арада бграз б ш т алган да сеюлдь — Тазабек, сенде еш юнэ ж ок, — дед! изесш алаканыменбасып. — С ен щ орнында болсам, мен де сейтш арашалар ед!мбаланы. Бхреу! саган камшы жумсады, б1реу1 тап берд1, кшэездер!нде. Егер сол арада токтай коймаса мен саган жак боптебелесер ед1м олармен.

Содан кеш н Ктгэпбек езш таныстырып, 1ленщ артыбетшен келгенш , ол жактагы ел-ж уртты н жагдайын б 1разэцпмеледт С ол арада немересше т о й жасап жаткдн карт такелш, балаларыньщ эбест!п уш ш кенпргм сурады. — К уш т! эл с1зд1 зэб1рлейд1, бай кедейд1 зэб1рлейд1, куш тгмен бай со д а н лэззат алады, эл с1з б е н кедейдщ содан к е н и пкалады. О га н тоскауыл болатын б ш 1м бул казакта болмай тургой, — дедг Кдпез езше ез1 сейлеген адам ш а кешп. Кдпездш сезш эрюм эркилы о й м ен куалап б!р сэт б э р !жым-жырт оты ры п калды. — О н ьщ р ас, — дед1 Кэтшбек к аб агы н шыта ун каты п. —Сен окытан адамсын, Кдпез. Окы т а н адам окымаган адам н анедэу!р би1к турады. Бижте туртан адам бшктепш кер ед1.Таудьщ басы нда турган адамнын керген-бшгенш т а у д ы нкасында турган адам да керш -бш м ейдь Б 1рак екеу! де: «Ы зтауда турамыз» деп кешред!. Т ш т! тауды ц касында ту р танбасында турганга жещстж бермей де к етед ь «Кергендг к е т т е г е нженед1» дегендх казак С1р э , сондайта ай тк ан болар. « Б ш м естщбшмегенш кенлрмесец, бшгещцгщ кайда?» демей ме к азак .Аганын эп ер бакан балалары б1р а га т т ы к жасап калды. К д п ез ,Тазабек, сабаларьщ а тус!ндер! Т ой — халы ктьщ нес!бес1, о р т а к1ске ортак к ец ш м ен караддар. — Кдпезж ан, ат-шапан ай ы бы м ды етермщ, ен ер ш д !журтка аян бай керсетшИ - деп, Т у н ы к карт осымен сез т э м э мболтаны н анхарты п, орнынан кетер1лд1. *** К,апез к е ш к ю ш канаттанып ш ы р к ад ы . Ертен басталатьгнтой бугш басталгандай болды. Э у ел г!д е босагадан сы галаганжурт сэл д ен со н табалдырыктан аттад ы , б1раздан кейш ес1кт!де ашып тастад ы , оган да канатат е т п е й , акырында 1ргеш т у р штастап ты ндады . Журт алкалаганда аркалы адамньщ адамтанымастай турленш кететшш Т а з а б е к ез кезхмен кердк э ншыркаган к е з д е п Капез кунде ез1 к е р ш журген Капез емес ед1,даусы да, м ш ез1 мен тур1де — бэрг б а ск а , бэр1 тажап! О з ш щалдына К дратай ды салып, Капез ж уртты бгр тацталдьгрса,артынан ез ! ш ы ркап ею тацгалдырды.

«Кдйран заман асау кулын сек1ЛД1 байланбаган», — дегенде,журттьщ кеш еп кунш кез алдына кайта елестеттк Бастыгыдана болса, 031 де дана болган, бастыгы шала болса, 031 де шалаболтан момын казак елшщ е тк е н ш , спрэ, курсше еске алды.Бастыгына карап бас изеп ескен эдетш курсше еске алды. Капез б 1р эннен кейш б1р энге басты. «Мына заман кай заман, сощпа заман, Будан баск,а кызыгыц жок, па, заман ? Будан басца кызыгьщ жок; болса егер, Култ-ойнап алайьщ, ток,та, заман!» —дегенде, курсшбеген бгр адам калмады. Содан Шалтабайдынэшн шыркап: «К^азагдпыц аты шыщкаи суцкары едгм, К,айрылып канатымнан жарка кондым», — деп кайырганда, санасы сан-сакка жупрген журт кулершде бшмей, жыларын да бшмей козгалактады. Кдпездщ даусыТазабекке кекжиектен кекжиекке жетш жаткандай кер1ндьТуйык жайлауыньщ жалпак даласы, тау-тасы Кдпездщ уншжутына С1М1р1п жаткандай сезшд!. Шалкар дауыс елге шалкаркуаныш, сикыр танданыс сыйлады. Кудай бшед1, шыбын-ипркей де тырп етпей тындаган шыгар. Эн б!ткенде журт ЭЛ1есецпрегендей болып есш б1разга д е й т жинай алмагандайжым-жырт отырып калды. Туны к карт орнынан турып кепК,апезд1у н с1з кушактады. Сонан со н карт айнала карап он, колын жогары кетердь — Тапкан анасына, таптыртан экесш е рахмет! — дед1 даусыд1рщдеп. Журт жамырай шуласты. К енет сол кезде еснстен бгр егдеэйел ещсейе юрд1. Журтдабыры тыйьша калды. —Мен жанаты эшн айткан батыр атамньщ немере келшхмш!— дед! салмакпен. — Отагасы т1р 1 болтанда ат мшпзетш ед1.Мынау алтын б1лезшмд1колымнан алып берш турмын. Келшколына таксын!

Кдпез бш езж т! алып, кем трдг кол ы н ан суйдх. «Бойдакпы н, б тезж т! ьамге берем?» демедк «Алтын керсе, пергш тенщ жолдан тайганы » осы шыгар д е п топшылады Тазабек. Ол ойынын агатты гы н ертес! б1р-ак ан гарды . К е к ш алгы нга текемет, к ш ем тесеп , сыйлы к о н а к та р сыртта о ты р ган . Сол кезде к ы м ы н ган да жок, кы сы лган да жок, Б э к е н н щ жанында отырган Ж тбекке келш Кдпез к о л ы нусынды. Ж 1б е к к©31 жыпылыктап елге б!р, К,апезге б1р к а р а пкатты састы . — Ж б е к , устатшы бшегщнен! — д ед 1куле буйырып. — А л ты нбшез1К с е н ш . — Не у ш ш ? Кдльщ мал ма? — Ж о к , Ш алтабай атамыздын бгзге берген батасы. — О, бэрекедщ ? — дед1 б1р к а р т Кдпездщ кылыгын хо ш керш. — С а л а гой , балам, кысылма! Т о й д ы н тарту-таралгысы да б 1р т е б е болды. Кдпез к о с ат жетектеп, К др атай тай мщд1, Т а з а б е к к е карттьщ ез! к уш ак тап булгын 1Ш1К жапты. «Балаларымды дуры с сабаганьщ уш ш » ,дед! кулш . Естпендер кецк-кенк кул1ст1. Кдрттьщ к асы н д атурган К ггэп б ек белше шыгып к еп Каратайды кушактады. — М е н м ы н а Каратай ж иеш м м е н Капезд1, Тазабек д э у— уш еуш Тлснгн, арры бет1не Б елж айлауга ел1мнщ аты н аншакырам! — дедг. — Келес1ндер го й ? Капез Т а за б ек к е карады. Ол б а с ы н изед1. — Барамыз. — Кутемгз. ...Тойлы ауылдан р ай бере К,апез Тазабекке бурылып: — Б1з ат м 1н 1п кайтканда сгздщ ж а я у кайтканыцыз ж ар асп ас,б!р атымды сгзге сыйладым, тадцаганы ны зды альщыз, — д ед !. — Ж о к , м ен де жаман сы йлы к ал гам жок. Тайым к а ш а нат болады д е п куп п журе ме, б1р аты нды Каратай м ш с ш .Екеу1м1зге Кдратайдын куанганынан ар ты к куаныш бола м а? Капез аты н ан аударылып к е т е жаздап кеп Т а з а б е к пкушактай алды. — К а р а та й , Тазабектей агам ы з бар екеутмгз к ан д айбакыттымыз!

*** Тазабек уйден ш ыш сымен-ак Шэш Кобзевтщ ушне тездетш ю р т алуды уйгарды. Орыс керген рахатты казак керсе, кун э бола мадеп ойлады. «Апа! —дед1 енесше, — ана уйд1 тазалап келешн, кешке дейш соган кешш алайыкшы!» К елш ш бетшен кагып кермеген Калиша бул жолы да кьщк, демедь Шэш Кобзевтщ карагайды киып салган ушнш шй-сыртын су жылытып жуды. Едешн, тебеан тугел суртп. Кожабектен е й епз сурап алып, туе ауа Тогызбулактагы ушн жыкпай-ак, 1Ш1ндеп керпе-жастыгын, кшз1 мен кебежесш Кобзевтщ ушне артып экелдь — К,аргам-ау, осынша асыгып не кер1нд!? — дед1 енес1 тадданып. —Балацыз келгенде 61ЗД1 Тогызбулактан таба алмай калсын, —дед1 кулш. Кожабект1 шакырып Куран окыттьг. Баптап шай, дэмдеп куырдак, берд!. Тунде енес1 мен Оралбек шш уйге, ез1 ауызгы уйге жатты. Шэшге ас шгетш белменщ жеке болганы аса унады. Ыдыс~аяк,тьщ, кшм-кешек, корне-жастыктан араласпаганыдурыс екен деп гуйдк Тазабек купгар ма екен, келгешмд! негекутпедщ деп реняар ме екен? Ж аксы керем дегеш рас болса,жымьщ етер де кояр. 0т1р1к болса, осындайды пайдаланыпкай-кайдагыны айтар. Каншама сенейш десе де тубегейшсещцрмей б1р туйтыл Ш эшш унем1 шырмайды да журедг.орыстын корлаганы анау, калмактьщ зорлаганы анау, бэршбше турып б1р кешетж айтпайды; шыны ма, шыдамдылыгыма? Б1рак аймалауында, кушы п - суй геншде секем алып, сез1ксалар б!р салкындык жок: калай еркелесе солай еркелетедьжумагымсын; дейд1 кулагына сыбырлап. Сол сэттщ жумакекенш Ш эш де мойындайды. Шэш 031нщ сощы кезде Жузхкке де сезгкпен карайбастаганын ттркен е еске алды. Малды жайлауга шыгарайыкдегендер1 эншейш Табай екеу!нщ ойлап тапкан сылтауысекмдт Табайдан бала тапкан соц Агынтайды да, оныменбхрге ©ртенген балаларын да, ата-енесш де — бэрш умытатыншыгар? Малдын, камын ойлагансып, Байгабыл агамен бхргежайлауга шыга калганы ептеп бгзден алыстаганы да. Сэменд1196

де м енен с ал кындатпак па? О, к уд ай ы м -ай , элде осы н ьщ бэр1 менщ эй ел дп с кумэшм бе? А ун ай бергешнде элдене сы р ттан сырт еткендей болды . Л акты рган тастан пыр-пыр у ш к а н торгайдай ойлап ж атк ан куд1Г1 б ы т -ш ы т бытырап кетп . Элдектмдер кубгрлескендей керщдд. Б 1р еу уйд1 айнала бгрдем е хздеп жургендей. У ш ы п турегеп естк ке барды. Тындап к е р ш ед1, тук ести алм ады . С ан ы лаудан тындайын деп, ш гегш ак ы р ы н ашып, еспсп с ы р т к а итердь Аш ы лм ады . Элдеюм тгреп тургандай. Катты ж улкы п калып ед1, с о л к етп де, санылау б е р м е д г Элдеюмнщ с ы р т т а н б е к т п т а ст а га н ы н сезд1. Неге? Н е уп и н ? Жупрш ен ес1 ж а т к а н уЙГе К1РД1. — О н е ? — деп, о к!с1 ояна кетть — А п а , 613Д1 бгреу сыртымыздан б е к т п кегп. — Н е д е й т ? ©ртегел1журген ш ы га р ? Солай екенш Шэш тусшдь О ле ме? блмейтш не амал бар? Ж у п р ш барып терезеден к ар а д ы . Терезеш сы рты нан ж а- батын а га ш какпактьщ тем1р ш п ш ш сыртк;а итерш ед1, о л да к,озгалмады. Б е к т п тастапты. Т гр щ ей ертеудщ эдюш э б д е н 61- летш бгреу болды. Енесг м е н Оралбектг табалды ры кгы н дэл тубгне ж атк ы зд ыда, текем етке ею шелек суды лак еткгзш куйды. Сонан с о н ек- еуш щ у с т ш е жапты. Терп уйден т у т ш н щ иге! муцк еттг. О к т а уесше туст1* Э к е л ш терезенг ургы лап едг, эйнепн сындырган нанезгеге о н ь щ элг келмедг. Тергг у й д е н лап еткен кызыл ж ал ы н д ы кезг шалды. К е н е тТазабектщ м ы лты гы есше тустг. О т т и с е , огы мен дэргсг а ты л ы пкетедг го й . М а н а тыгып койган ж е р д е н мылтык; пен о к -д э р н п1здсп т а у ы п алды , б трак, тутгннен какалып-ш аш алып, ауы згыуйге аты п ш ы к ты . Юрген е с т н ш ы га р д а таба алмай ж а н та л -асты. О т ауы згы уйге де жетп. Т е р е з е н щ тусына тура к а л ы п ,сыртка к а р а й косауызды басы п -басы п жгбердь Кулагы бгтш ,какалы п-ш аш алы п, тштг ез д а у сы н д а ести алмады. С ип ал апжурш к о са у ы зд ы тагы басты. Е ндг ортангы уйге мылтыгьпгкалд ы р ды д а , калган ок-дэршг д о р б а сы м ен пик! уйге к а р а йорт 1шгне б а р кулашымен лакты ры п жгбердг. Басына сул ан ганкшздщ бгр ш е т ш буркеп, бала м ен е н е с ш щ касына ол да ж а т акегп. « О л е т М щ п бглген елгмнщ в з ш е н де коркынышты е к е н -

ау?!» — дед1эл1акыл-есг дурыс екенш ез( сонгы рет сезш жатып.Одан кейш Оралбектщ аягы алаканына тиген сыяктанады.Тунектщ шине тук карсылыксыз кетш бара жатты. Кас-кагым сэт пе, элде одан кеп пе, ©31де бйтмедц б1р кездекулагы адамньщ даусын естщь О дуние деген осы шыгар дед1булдыр ойлап, 0 лдек1м жулкыды. Бэлюм, сшкшедг Б1реубетше су шашты, — Т 1р 1! Т 1р1! — дед1 б1р е р к е к . Шэшге ме, б а с к а г а м а , - беЛГ1С13. Булдыр дуниенщ арасынан былдырлаган орыстардындаусын естцц. Олш бара жатып та адам туе керед] екен-ау?! *** Кегеннщ тусынан Капез бен Каратай жайлауга бурылып,Тазабек ауылына жалгыз кеткен. Ушне юрш келгенде, урей-ден журег! ушып кета: тук коймай тонап, ине-жш калдырмайуптеп э к е ттт!; шешесш, катыны мен баласын — бэрш кырыптастаса керек. 0 зш ез1 кетере алмай, Тазабек т!зерлеп отыракетп. М и ы , акылы, сез1М1 — бэр! каекыр шапкан койдай быт-шыт. — 0 й! — дегендей болды элдеюм. — Байгабылдын эйелхБебек екен. — ©й, Тазабек, турегел! 0 з1м де сен жаман ойлап калады-ау деп ж упрщ ем, бэр! аман, Жаланаштагы орыс берген уйгекешш алды. Сатан б1ртосын сый жасайын депп келш. — Шын ба, апа? — Е, ©Т1Р1К айтып м аган н е кврш ш ть —ТуЬ, апа-ай, бэрщ орыстар кырып кеткен екен деп... ...Тазабек Жалацашка келгенде, кун эжептэу1р енкейшкалган. Кобзевтщ куйген уш Ш эш нщ эке-шешеа ортенгенкуйд1 коз алдына экелдь Атынан ауып тусе жаздады. Жарыкдуние жалп е т т , жабылып калды. К ез1карауытып кетп. Бэршкутсе де, мынадай сумдыкты кутпеп ед1. Кенет кулагынаК,ожабект1н даусы жетп. «Борг аман! Бор! аман!» — д е й д ь«Калай аман? — дед! кудхктенш. — Уй тугел ертенш кеткенде,олар калай аман калады?»

— Б о р ! б 1здщ уйде. Жур! — д е п , Кожабек атын ж е т е к т е й жвнелд!. ...К а л и ш а б 1р 1ргеде, Ш эй! ек ш т ш !ргеде жатыр екен. — А п а! — деп, Тазабек бас ж агы н а тгзерлеп отыра к етп . А п асы акы ры н кезш ашты. Е р н 1азар жыбырлады, у н ш ести алмады. К т р л т н какты. О р э , кердгм деп амандасканы болар. ШэЙ1 б а сы н кетерш, боздап ж ы лады . Оралбек бас сал ы п , бауы ры на к !р ш кетть Уш еуш щ Т1р1 ек еш н е анык кез! ж етт!. *** Т а з а б е к таты дал болды: бул о р ы с дегенщ кандай х а л ы к ? Ырг ж ауы з С ергейчук секшд!, о с ы в р тт ! не жасаган, не ж а с а т - тырган с о л ; б!рг казактан етк ен камк,орш ы: егер кери й о р ы с м ы л ты ктьщ даусы н естш тура ж угхр м есе, шешес! де, эйелг м ен баласы д а — бэр1 ерттщ кушагында ©лмек. Есж й ашып, босагада талыксытт ж аткан уш пакырды дал ага суйреп ш ы га р ы п , ауыздарына су тамызып, т!рштш алган орысты калайша аузы н барып жамандарсын?». «Б!реу е с !к т 1 д е, терезеш де сы р ты н ан б е к т п , у й д щ шпндеплерд! е р т е п елт1рмек болтаны беп -белшп», — дед1 мылтыктыц д а усы н е с тш , далага атып ш ы к к а норыс. — Лагг еткен жалынды к е р ш , ж арты лай жалацаш ж у п р шжетпм. А р т ы н а н эй ел!, баласы — бэр1 ум тьш ы пты . Босагада б ы л к -сылк ж аткан: уш еуш суйреп ш ы га р га н солар екен. Т а з а б е коларга ай р ы к ш а алгысын айтты. — К ,ы зм етщ е б1р кой ал, о н ы азсынсац, кал аган ы н дысурамай ал», — дедг. — А д а м д ы ам ан сактап калудьщ ез1 сы й емес пе? — дед1 о р ы скулш. Б асы на кун туганда агайыннан арты к камкоршы ж о к е к ­ен!не Т а з а б е к т щ кез1тагы ж етп . К ер п е-ж асты к , к ш м -к е ш е к ,тесек-ор н ы н ан журдай болган Т а з а б е к шешес1 мен э й е л щкалай уй ге эк етер ш бшмей дал ед1, жагдайын еспген а л ы с -жуык ж урт уй ге тесейтш текеметщ д е , жататын керпе ж асты ктыда — б э р щ ж а р ты кунде жыйып экегт берген ш кергенде эр! р и заболды, э р ! т а щ а л д ы , бул казак б ш т болмайтын халык е к е н ,