Нұржекеев Б. Әй, дүние-ай

б1рде тасбауыр жауын сек!лд], б]рде бэрш 61р сенен алмайтын бауырыи сеюлдг О, гажап, дуние-ай! Уш уй калпына келш турран соц , бала-шарасын арбара салып, Тогызбулакка экелш алды. — Баране мен кшэлхмш. Б»р шайтан айдады, — дед1 Шэш жыламсырап. —Сешб1ртангалдырайын деп ем, акыры апамнан айрылып кала жаздадык- Апасыньщ жагдайы Тазабекп катты аландатты; сап-сау журген адам кэпр курк-курк жетелед[, сэл отырады да, басым ауырды деп жатып калады; Оралбекп жалыкпай ойнатушы ед1, енд! о н ы да койды. Сейте турып: «Шэшм мен Оралбепм аман болса болды, мен асарымды асап, жасарымды жасадым той», - деп ез к у й т е ©31 шуюрштж кылады. Апамды сорпалатайын деген ойга келш, Тазабек жайлау- дагы Табайдан мал экелуге З дш бек арасыньщ Кенжерарасын жумсады эр! оларды болган жагдайдан хабардар етуд1 ойлады. Кун ен;кейе бере Тазабек опзге жук арткан б1реулердш ауыл шет!не келш калганын байкады. Б]р карады да, ауыл ар- асында коны с жадартып журген б1реулер шыгар деген. Енд1 б1ркезде элг! ег!зге жук арткандардьщ тап ез! ушне карай туралапкеле жатканын корд]. Еркект! б1р жерден керген сыяктанады.Артынша виз жетектеген балага кез1 туст! де, тани кетт!: тойкуш козыны жамыратып алганы уш!н таяк жеген бала. — Оу, жол болсын, ага! —деп алдарынан шыкты. — Элей болсын, Тазабек !шм. Таныдыц ба б1зд!? —Таныдым, ага, таныдым. — Танысац, сол. Ара тусетщ агайыныд бар рой, кет! -деп, 613Д1 куып жгбердх. Барар жер, басар тауымыз жок, имкершгеннщ таягын жегенше, взщ нш таягынды жешк депкелдйс. Суйреп таетасан да сешн босаганда елейж дед!к. —Жарайды, эуел! уйге юрццз! Эйел1 мен алты-жетшердег! кы з бала: «Амансыз ба?» — депамандасты. Ш ущрейген кездерщ, кезерген ерщдерш керш, Тазабекпакырлардьщ жай-куйш айтпай-ак тусшд]. — Ш эйкен, конактар келщ калыпты, шай коюга шаман барма. - дед! кулш. — Эдде вз!м-ак коя берешн бе?

— А м а н калганы мыз бэлкАм, о с ы конактардьщ тшеуг ш ы гар, 031м ш ай кояй ы н . Е ю ж а к ж е н сурасып, одан ар ы пгушркелесш кетть Бул келген к !с ш щ аты — Тэу1рбек, е й е л ! — Айш а, улы — Кдли, кы зы — М эрия, © зш щ айтуына Караганда, Тэу^рбектщ аргы аталары б1р зам ан да элдеб1р себеппен А р к а д ан ауып келген екен. Бул арада бул ар га буйреп боратын адам ж о к деген оймен Т ун ы к тьщ балалары басы н а берген керш едь К д ю ы келген нэрсе кейде ойлаганы ннан да асып к е т ед 1екен. Т э у тр б е к Тазабектщ ен к ы ж ал ат жерше колканат бол акетп. М а л багу колынан келген к а з а к мал бар жерде даладакалмайды го й , Табайга табылмас се р !к бола кетт!. Ж уз1к пенТабай К д л и ш ан ы кутуге калды да, Т э у 1рбек пен Айша ж ай лау-га ш ы кты . О л ар кысылган кезде к уд ай д ы ц ез1берген сы й ы ндайболды. *** Кон;ыр куздщ б и л т журш ту р га н кезде Кдпез бен Ж гбекуйленетщ болы п, Байгабыл т о й га Кобзев тамырын бал а-ш агасы м ен тойга шакырамын д е д т «Табайды ж ум сайы к.Жолды б]л ед!. Бас калар тауып б а р а алмас», — дед1 Т азабекке.Оны Т а з а б е к те куп керген. Табай д а барсам барайын деген. Булсез кул агы н а тш п, кутпеген жерде Кенж егара: «Табай жездемдхэуре гы п к э й т е м 1з, ез!м-ак, барып к ел еш н . Мен де жолды б 1лемгой», — д еген д ! айтты. «Сен эл1б а л а сь щ гой», —деуге Т азабектщаузы барм ады . Б 1рак; Байгабыл о н ы баласына ма, ком сы на м адеп кор ы к ты . Болтан жэйтп айты п к е р ш ед1, Байгабыл к аттыкуанып: « Э й , сен щ осы щщ адам болады . К^ылыгы 1р[. Б ар са,барып к ел сш » , — деп келклт. Тойга К о б зе в кемшрш, ею у л ы н ертш, кэд1мп казакыкуда-жекжатш а улкен б1р е п з ш е с ш жетектей кедц1. Е ю -у шкун аун ап -кун ап , Тазабек пен К о ж а б е к т щ уйше б!р-б1р к о н ы пкайтты. Той е т к е н сон -ак Кдлиша кай тадан тесек тартып ж аты пкалды. К д н -с е л с 13 ещнен ел1м н щ елее! кер ш т тур-гандай

болып, Т азаб ек пен ШэЙ1 к а т ты шошыды. «Жаман айтпай,жаксы ж ок, дайындала береш к», —дед1Жузж Ш эшш онашалап. О дун и еге шын беталган ад ам бу дуниеде кеп бегелмейд!екен, к е п узамай Кдлиша д у н и е салды. Егер ерт 1шшдекалм аганда, ол эл1 журе турардай керш ш , Тазабек Сергейчуккетагы кектендь *** К дли ш ан ы ц кыркы суык кузге тура келдт Ыктасынынанайы ры лган ары к койдай Т а за б ек буркпп, б1р турл1 босансыпкалды. К уздщ ызгары д е н е с ш турднкпрсе, анасынынказасы ж а н ы н жудет. Б1раз акы л ы бар сыякты ед1, бэр!божырап бы т-ш ыт бол кеткен дей: орныкты ештенеш ойлайалмайды, анам ны ц шынымен-ак, елгеш ме деп, ойдан бурынуайымга салы ны п кетедт 031 б т ш б е й , кершбей журш, бэршж арастыры п журетш жан екен. О ралбек пен Шэш де, Тазабекте —бэр! ж еке-ж еке тебеде б1р-б1р1мен катынаса алмай калганагайын адамдар сеилдт Араларын жымдастырып турган нэзшЖ1ПТ1 ж ел уз1п тастаган тэр!зд1. «Оралжан!» деп еркелететшэже, «Ш эйкентай!» деп сы й л ай ты н ене, «Тэйкентай!» депм еи р ен етш ана енд1 б!ржола ж ок- Отан ещц айта алматаналтысывды да, кеш тусшген б ш м е с т т щ ц де —ештемещи деайтып ж етю зе алмайсьщ. У стш де аспаныц, астында жерщ,ортасында ауан — бэр1 бар. Т е к жер-кекте с е т ен жаксыкерген, се н уипн жанын киюта д а дайы н анан жок- Ешкашанорны то л м ай ты н , орнын ештен;е ауыстыра алмайтын, ешб1расыл м ен кымбатка уксамайтын, ешнэрсемен салыстыруга,ауыстырута бол май тын куд]рет! Т усш геш : анасьтрщ е баланынбэр1, к а н ш а ж аска келсе де, б э р 1б 1р бала екен?! *** Б‘Р КУН1 Тазабек ревкомта ю р ш бара жатканда, Сергейчукшыгып келе жатты. К,ылтындырып, жатасынан ала кетт!. — УЙ1МД1 сен ертедщ, иттщ баласы ! —дедд Сергейчуктщ еК1аягын ербен дете жерден кетерш алы п . — Шешем содан олд1-Енд! сеш м ен елттрем.

— Клмд1 К1М елт1ретш1н эл1 кер ер м !з. Ею бауырымды с е нелтгрдщ. Б ал авды корд1М. тап м е н щ к!ш! 1шмнен аумайды .Сенщ эйелгнд! сол екщабат кылган. С е н сол ушш елттрдщ о н ы . Тап м у н ы Тазабек кутпеген ед1. О ры сты бар пэрм ен м ен лактырып ж 1берд1. Домалап кеткен оган бурылып караган д ажок. «Бул д а мен! андып жур екен т о й , иттщ баласы!» — дедгжерге б1р тую р ш . С ер гей ч ук жайындагы ой лары н айтып К,ожабекпенакылдасты. «О немец суйюмс1з е к е ш рас. Ыс тиш К а л и ш амен Ш эй! кулап жаткан соц, бгрден соган бала жупртлзм.Ж алацаштагы жалгыз пелдпр сол го й . Таптырмады, к а й д ажургешн уй 1ш 1 де айтпады. Тукы м -туягы м ен казакты ж е ккередь Б1р а к ондай иттщ канын ж ук теген н ен не опа таб асы н ?Жазасын к уд ай берер», — дед! о к к п ойы н куптамай. Б гр аконьщ т!р1 ж ургсн ш керш тынши ал м асы н тары бшдь « О н ыкермейтш ж акка кеш!п кетугм кер ек ш ы гар», — дсд1 ез о й ы н а ноз1кобалжып. Баска кандай амал бар? *** Ж елтоксанн ы ц орта ш енш де Т азабек Ж ылысайдагыагайындарын аралады. Уш к о н ы п , ауылына Э д ш б е карасыныюнен атганган. К,ар к а л ы н д а у тускенмен, би ы л гыаяз бет ш ымырлатар рана. К дсатка уры ны п калмайын д е п ,Кулык та уы н ь щ мойнатынан а с к а н сон , жота-жота м е нкырат-кыратты куалал кана журген. Т а у етегше жете берген де,элдеб1р ерттеул! аттыц алысырак с а й д а бос турганын бай кады . Э дегенн ен-аю «Эй, теггн емес-ау!?» — д еп куджтенд!. Ею ар ад аек! ж айдактау сай бар. «Мынандай к ы ста , мынандай айдаладабос ат бекерден-бекер журе ме?! Н е д е болса барып бцтуд1уйрарды. Сайды н губищ е ею буктелш ад ам ж аты р екен. «Эй!» д е пед1, кы бы рлады . Басын кетердь Е к еу1 де б1р-б!рщ таны ды .Сергейчуктщ улкен шгсшщ баласы . О ц аягыньщ ж ш н ш тдэл п з е с ш щ асты нан сыныпты. П и м асы н ы ц конышы э н т е ккисайып ж атканы нан-ак байкады. О л с!рэ сайта тусе б е р еатыньщ Т13Г1Н1Н тарткан. Ал езущ т а р т к а н соц ат басын к е к ж е н

етюзш кетерген, сол сэт ш ауы п келе жаткан ат алдындагытасты к ер м ей калып, с у р ш т кулаган. Мылтыры бес-алтыкадам ж ерге ушып кетшть Т а за б е к мылтыктьщ дэл касынакелш аты нан тусн. Косауызды колына алып, ею огын шыгарыпкалтасына салды. Коз киыгымен бэрш байкады: бул мылтыктыкетергенде, орыстын ещ к у п -к у болып кегп. Отын шыгарыпалранда рана шыгажаздаган ж ан ы кайта юрдь — К а н ш а болды жатканына? — К е п болды. — П и м анды тш п шешш тастам асам , баска амал жок. — Мейлщ. С ы н ган жшшшегш ш улгауы м ен калындап орап, онынсыртынан ез белбеу!мен байлап, б1р ушын танып тастады. Аты н устап экеп, орысты к е те р ш алып ерше отыргызды.«Ердщ касы нан устап отыр», дед1 де, шылбырынан жетектепалды. Ж алацаш ка екеу! кас карая ж е т п . Эйед{, бала-шагасы у-шубоп карсы алды. Орысты аттан кетерш алып, эйел1 даярлагантесегше жаткызды да, Тазабек кайрылмай шыгып журе берД1.У-ш у болгандар оньщ калай к е т ш калганын байкамады да. «Уйд1 ©ртеуге Сергейчук е з 1 келд1 гой деймкпн? С оз жок,осыны ж умсады! — деп ойлады Т азабек атына мшш жатып. -Адам гой деп , адалдыкжасадым. Эрю.м ез кунэсш ез1 кетерер». *** Тазабектщ элдебхр мазасыз к уй д е жургешн сезгенмен, Шэй1сурамад ы . 0 з1 айтпаса, суган ак гы к жасаганды жаны суймейд!.БФак кей де бакылай журш, ай тп аган сырын да аныктап алады. Ж аландища кеткен Тазабек к е л ш калар ма екен деп, есгктеншыга бере жолга караган. Ш а н а айдаган орыс эйелш корд!де, кайта уй ге юрш кетл. С ы к ы р л ап кеп ес1ктщ алдына шанатоктады. Э к е м деп кадды ма д е ге н Оралбек орнынан ушыптурегелдх. — Оты р, суыкта не бар? — дед1 оган жеюп. Сэлеметс1з! — дедх эйел ерк1н казакшалап. — С эл е м е т. Тврлетщгз!

Келген — Сергейчуктщ келшг Крлында Тазабектщ бел-беуше ораган д э у белке. — М ы нан ы балан; жест, — дед1б е л к е ш керсетш. Ш эш белкеге емес, белбеуге карады . —А н д ал ада аттан жыгылып аягы сы н ы п жатканда куйеу1м д 1сенщ к уй еущ уйге алып келген. С о н д а аягын орапты. — Отыр. Ш э й кояйьш. — Рахмет. Асыгыспын. Элп м ен щ кайнымнан туган бала дмына бала ма? — Ол Оралбекке кар ады , Ш эш эйелге ацы ракарады. Б э р ш анык-канык бшетш адамш а сейлегеш унспзмылтыкден аткандай эсер етп. Ш аткаяктап барып керегегесуйендг Э й е л жауап кутпестен ш ы га женелдг Б1р суйенпп1здеген Ш э ш керегеш жагалап бар ы п , жукке аркасын Т1репотыра кетть Купия д е п журген1жария боп ш ы кты . Уйге Т азаб ек жан-жагына жалтактай к1рдт. — Ана эй ел жайша жур ме? — Белбеу1нд1экеп тастады. — Б1рдеме дед1 ме? —Д е д О р а л б е к п ' менщ кайнымньщ баласы дедк — Ю мнщ аузына какдак боламыз, к етеш к бул арадан. —Сейтсек сейтейшш, Екеуше карап состиып турган О ралбекке Тазабек куш агы нашты. — Кудайдыц берген баласы, бер! келшх! *** Жер Ж1б1п, жазыкта кек кы лтиы п, тау сагасында к аролашабдарланып, кектем дирюннщ босагадан сыгалап калгадкез, болатын. Е ю кештщ арасында Тогы збулакка Самсалы салткелд1. - Ага, с о д ! Секерин шакырып ж аты р, - деда Тазабеккеоосагадан аттай бере-ак. - Дэл кэз1р ме? - Иэ, «Уйде кутем», -дедк

Ш эй! куйеуше урейлене карады. Оньщ кезшдеп шошыныс Тазабектщ кеншне де юрдк «бейуакытта не шакырыс?». — Келе р о й , нан ауыз типп! — дед1 Шэш Самсалыны терге шакыры п. — Секериннщ касында б1реу бар ма? — Ж ок. Ойнап журген жер1мнен меш ез! тауып алды. Ешшмге ест1ртпей, оцашалап айтты. ...Секерин Тазабект1жылы кабакпен карсы алды. — Элдею м устщнен арыз тус1рген секшдй — дедх б1рденкултелемей. «Уйезге келш, Жалмагамбетовке жолыксын»депт1жаркенттеплер. Телеграммада одан баска ештеме айтыл-мапты, мен б1рак тепн емесш т у с ш т отырмын. Бэленщ басыосындайдан басталатынын талай кергенмш. —Жал мага мбетов деген и м ? — Бшмеймш, Кеп бастыктьщ б1р1 шыгар. Кдпай-калайемес, жалгыз барма. 0 зщ юрмей, эуел1Жалмагамбетовке ертшбарган адамынды юрпз. Егер кэуш ке аныккезщ жетсе, б1р-еюай ауылга жоламай, баска жакка кашып кет. К,эз1р уйездегыерай сайын ауысып жатыр, тыныштанган кезде келе жатарсын- — Сергейчуктен келген пэле ем ес пе? — Жок,. Мен де содан кудпстенш, шакырып алып ед!м, ант-су 1ШТ1. Ж арайды , кудайдьщ баска салганын керерм1з. —Байка. «К,удай да сактансан сактайды» дейд! гой казактар. Тазабек касына Табайды ертт!. Жэркент келш-кетш жургенкаласы олганмен, бул жолы оган курулы какпандай кер1ндьтяпГ Дегеннщ кецсесш аса киналмай-ак„ р . 1Р 1НШ^ сураган адам-а к нускап Ж1бердг Тазабек ей ^ 1ДЫНДа 031типннен уета п турды да, кенсеге Табайдыб!п ° Та^ ар!>>ДеГеН ДауЬ1с ш ыкса, алдынгы умтылганынкойлы п * Ж1 ДегеВДей камшысын кысып-кысыпТаЯятл Ле каидаН) жала кайдан демейтш заман туды гой.тосыркады114 КЬМЬЩ еткен ж у зш керш, Тазабек тандана

— 0 з щ ктрш ш ык, —дед1Табай кы м ы ндап. —Ж алмагамбетов дегенщ баяты Ь^ытайдан б1рге е т к е н Амалбай болып ш ы кты . А р ы зж азган Туныктьщбалалары, ж азы п берген Бэкен екен . — «Ызд! сабады» деп пе? — Барсанш ы . Озшен еспрсщ. А м албай ды Тазабек б1рден таны ды . Б 1р белмеде б^р-бйршен б1р-б1р ад ы м кашыктыктауш кю1 о ты р екен. — Ассалаумаралейкум! —дед1 э д е п сактап. — Бер1 к е л 1щз, — дед1 Амалбай бэр1 уш ш амандаскан сы п айтанытып. Т у с1 суык, кабагы кату. — К ел д 1к. Хал-жагдайыцыз калай? —Ж агд ай д ы мен сурармын, ж ауапты с 1з береаз. Мунда слзлштам ы р-таны сьщ ы з отырран жок. Т у с 1н д щ 1з бе? —Амалбай ж ан -жагына ж ы лдам коз кдыгын тастап ш ы кты да, тук ш и ы п то м енкарады. — Т ус1н д 1м. — Бул сезТазабекп т 1к с ш т п . Астарында элдеб]рым ж аткан ы н укты. — Кулагым сгзде. — О н д а, тындацыз. Слздщ кой ы ц ы зды Тэу1рбек д егенккл бага м а ? К ец ес еим ен кул м е н кун устагандарды к атанжазалайды. Ондайларга б1здщ ортам ы зда орын жок. — Иэ. М е н щ де, езшщ де койы н к о с ы п багады. — Слздщ койш ьщ ы з гой? — Ж ок, о л да, Табай да, е к е у ш щ бала-шагасы да — б эр !кезектесш багады. — Табай д а койшьщыз емес пе? — Ж ездем . ©з1щз де бшес!з, ... — Ым. А й ш а деген шм? — Т эу1р б е к т 1ц ойел1. — К,али ш ы? — Ол - баласы. — С оларды н б1р1с!зге кул, б1р1 к у н бол ы п жургет рас па? — 0т1р1к. Крйымды кей-кейде е з 1м де багам. Сонда взгмеез1м кул бо л ам ба? Тунык карттьщ т о й ы н а дешн Тэу1рбек легенадамньщ бар -ж огы н да бшмейтшмш. Б ал алары куып ж(бергенсоц, маган к е л ш паналады. Т у сн п к т к Кенет Амалбай сы б ы р ете калды _ зб1р-б1р[м1зд1 танымайтын адамбыз. - С одан сон даусын м л тКетерД!. А р ы зд ы н МЭШН ТуС1НДЩ13 -РОЙ?

— ТуС1НД1М. — Бул жала болса да ете кауш п жала. Ойнаманыз. Кдмаптастайды. Атып жгберу! де мумкш, — дед1 бэсен унмен. — 0кЁмет отан жол бере ме? — Окгметтщ дегешн жузеге асыратын — адам. Ал адамдыадам эркалай тусше бередк Ж ан керек болса б1р ай бойы1леден ары етпей-ак койьщыз. Ен дурысы ол арадан уйшпщзд! квппрш экетщ1з. Бул намыстанатын жагдай емес, жансактайтын б1рден-б1р амал. М аган сгз келген жоксыз, Табайтана келд!. Тус!ндщ!з бе? М ен С13Д1 «таба алтам жок» дегенматмет беремш. — У к ты м . Бэр! кудайдан кайтсы н! ...Амалбайдьщ адамшылыгына Табай мен Тазабек ан-тац калды. Елеушз тана, жур1с-турысы мен мшез-кулкытус1н1кс1здеу б1реу секшд1 ед1, тап мынандайды одан екеу1 декутпеген. —Ал енд1не 1стейм1з? —дед! Тазабек басын сипап. — Кепзш ке барамыз. Баска кайда барушы ек? ...Ею итш абалатып, Кобзевт1 кункщдетш, олар Китщге елжата жетт]. Кобзев Тазабек пен Табайга туган бауырлары тздеп кел-гендей куанды. Китщ ауылы екд таудьщ ортасындагы жазык-тын иш1п келш туйыкгалган тусьтнда екен. Жет1 казактын,алты орыстын; уш бар, касында езен! бар, езеншщ бойын-да тогайы бар, езенге куятын бгрер булаты бар, узын астау-дай ойпан жер екен. Кобзев кой сойып, конакасы бердьОрыс достарымен таныстырды. — Кггэпбек деген казак осы жактамын деп ед1, бшес1з бе? -дед! Тазабек. — О, бшгенде кандай?! О ны осы арадагы казактардынатаманы десе де болады. 1ргетау деген жерде отыр. Бартыларыикелсе, ертец-ак алып барайын. ...Ел жатарда Тазабек Кобзевтщ уйшен узап б1раз жерд1жаяу аралады. Арыздан буй тт кашып кутылганына куана ал­мады. Адамдардын арамдытынан зад да, заман да коргай ал­майды екен гой. Арыздан муны куткарган адамньщ ©31 коркыпотыр. Ел 1Ш1Н жаппай коркьгныш жайлап келе жаткандай.

*** Клтэпбек б^ларды кутт журген адам ш а карсы алды. Тазабекпен Кобзевтщ эцпмесш эбден тындап болган соц, жагдайдыказбаламай-ак ^кгы. - Тазабек, — дед1 еш кезш К об зевтен алмай отырып, —613Д1Н, казактын, бцпм1 — баста, оны б э р ! ез!м!зден сурап бш шклады, сурам аганы керш алады, ал о р ы сты ц бЪпш — катазда,оны тек оку бшетш адам рана уйрене алады , сондыктан орыскобейген сайын б1здщ бшетш!м!з азай ы п , ем1рдщ, зацныцкупиясы кебейш барады. Орыстыц кагаздан бшгенш казакоимей барады. Кдзактын быген-бшмегсшн керек кылмайтынорыс кун сайын кебешп келед1. О сы н ы ц бэрш ойга сапкарасак, сен! актап алатын казак уйезден, т1пт! шыга да коймас.Дна арыз жазган кдзагынды мен ж ак сы бшем, олар сененжеген камшысын бастары жерге ж еткенш е ^мьгга коймас. Осыоппккеш еииккен, не сенелгенде кояды, не в 31 елгенде кояды.Оч казагыц сеш орыска жамандаган ж ерден жен!с табам депламеленбе. Адал орыстыпаналаймын десен;, Китщ ге, К е б з т т щкасына кенпп кел, ез казагымныц касы н да болам десец, маганкел, 03!м елмей с е т жауга бермеймш. ~ Кара басымды сактау киын бол м ас, он алтын ьщ !\рбелец1нде касымда болган агайын-туыстарымды тастап ксIкен1м ел!ммен тец емес пе? Мен Сергейчуктен коркып та«ииргам жок, шынымды айтсам, сол и т тщ канын жуктеуден кашкалы отырмын. Ондакалсам, сез ж о к , не ол, не мен елем. Меж иагыз кинайтын нэрсе —осы. Сен сыйган жерге туган-туыстарьщ тугел сыяды. Китщшц жер1 жетедЦ отыз уй келсен де келе бер. Солай емес не, Кдтогтбек? — дедт Кобзев.Солайы солай, - дед1 Ютэпбек мартын б!р сипап —<акгыкта корлы к жок деген бздэынгылар. С ен езщ осындак.чып, мына Табай жезденд1 ж ум са. Эуел1 уй-цшнД11»||,пбулактан Жылысайга кеи п р т экел сш . Сонда б1разырган сон удере осында кешш кел. С е й т к е ш дурыс емес пеКопзнт? ’- 0те д^рыс акыл!- Оздщ орыстар сен!мд! ме?

— Б эр 1 сешмдь Бэр! казактардан жаксылык керген,алгашкыда келген орыстар. К эз1рп келш жаткандар б1згеукеамайды, ейткеш б!з келгенде, бул жакта б1рде-б!р орыс жокболатын, б1зге казактар тана камкорлык жасады, ал кэз1ргшербурыннан турып жаткан орыстарта келш косылып жатыр.Казактарта куш туспеген сон , камкорлыгы кандай халыкекенш дэл бгздей бшмейд!. «Бшмеген у 1шед1» дейс1ндер гой,бшмегендер ушщ оларды сегу де киын, б1рден сене кою дакиын. Сендер тугш, олармен бтз ез1М13де сыйыспай каламыз. «Туыстарьщмен тугел кеш1п кел» деген сез Тазабектщкекейшдеп туйткщщ деп басты. Ен солкылдак жер! де сол едь *** Китщ Тазабектщ кенЬпнен шыкты. Шыгыс бетш жиектепБуракожыр деген езен агады. Оны мундагылар Китшшн суыдей салады. Ею жагалауы ш н Т1рескен тал-кайын, шырганакпен итм^рын, малгада, адамга да аса колайлы жер. Буланы кеп,бетегел1 жота-жотасы конды койдьщ куйрыгындай тенкшп-тецкшп жаткан кунарлы тебелер. Туы стары кешш келе калса.кьгжалап тартпай кун керщ кетер едг. Клм бше.Д1, ары тарт -бер! тарты кептеу журтпыз гой. Кдндж кескен жерден жырактаукеткенд1 и м жаксы керсш, бэр1 келмесе де, Шэш мен Табайкасында болса, оган да шукхр демеске лажы кайсы? Буракожырдын колайлы, койнау жерлерше орыстаратсокамен картоп егед1 екен. УКз ксы шыгатын кер1нед1. Орысбггкен шетшен омарташы. Оны кэсш кылган б1рер казак та бардесед1. Сырлытам, Баркернеу, Улкен Кдрагайлы, Орта жэнеШет Карагайл ы деген орманды жердщ бэр1 жазда омартагатолып кете;и екен. *** «Бугш Орта карагайга барып кайтайык», - деген сон,Тазабек атын ерттеп, Кобзевтщ касына жетектеп келдь Ол даатынын тартпасын тартып жаткан. Ит шэу ете калды. «Жат,

ей!», —дед! келген адам итке жекш. Т у й е жетектеген сары Ж1Г1Т1бар Клтэпбекекен. Туйеге арткан кереге, шаныракка кез1тусш ,Тазабек: «Маган экелш журмесе жарар», — деп куд!ктенген. — К еш ш келесщ бе? —дед! Кобзев амандасып жатып. — Ки13 уйдщ кец ауасын жутып уйренген казак орыстынтумшалаган уйщце туншыгып еле м е деп, б1р кшз уйд1 керек-жарагымен Тазабекке алып келд[м. А гай ы н деп 61зд1 арка суйепкелгенде, б!р баспана беру бауырлык какымыз гой. — МуНЫ К1М т!гед1? — Е, 613 адам емесшз бе? Мына сары ж т т — менщ 1шм, аты— Камза. Уй тй етш орынды Тазабек ез! тандады. Ушеу! э дегенше-акалты канат уйд! орнатып тастады. Т е н н щ 1ппнен Кпэпбек сарысамаурын м ен терт-бес кесеш суы ры п алганда, Тазабектенбурын Кобзев суйсщпд. —Сый кы лсац, сыпыракыл деген о сы шыгар?! —дед! басыншайкап. — Эй, К ебзш , мен емес, мунын б э р ш жайгап журген — анасары Ж1пт, — дедг Кггэпбек мактаудьщ да соган арналуы тш еекенш медзеп. — Мен катынды шакырайын, — дед! К обзев калбалактап. —Сары самауырга су куйшы. К,азакша бгр ш эй пнешк. — Эй, сендер меш ейтш-буйтш б1рж ола алып калайын депжурген жоксындар ма? —Алып калсак несг бар? - Кггэпбек Кобзевке кезш кы сты .- Атамыз б1р, эжем1з б!р халыкдыз, к а й ауылда отырсан да,бэр1 ез елщ ем ес пе? — К п э п б е к дуры с айтады. —Арыздаскан елден алыста, сы йласкан елдщ шщде жургенжаксы гой. - О ны Табай екеушз шеше алмаймыз, 613 жарты акылымызды катынга косып к,ойган халыклыз. ~ ка™ нж“™ ымыз дасенид. К,ой, К е б зт , катынынды шакыр, шэи 1шешк.

*** — Тазабек, —дед1Табай екеу] онаша калганда, — мен 61р сыр айтсам, ашуланбайсьщ ба? — А й т , ашуланбаймын. — М ына орысьщ да, ана казагын да маган унап калды. Кайырымды, с©здер1 де, 1стер1 де шын. «Сыйласканга жат жаксы» дегенд! бурынгылар бекер айтпаган болар. — Ж аксы адам кай жакта да бар, сол ушш мунда келу мшдет пе? — Эрине, жаксы кай жакта да бар. Б1рак мына Квбз1б1ндей орысты жер-кектен 1здеп таба алмайсын. Онын устше, езш ойлап карашы, елд1 билеп отырган — эл1 де орыс, Солардын заны, солардьщ айтканы. Кдзак, езбек, татарлар — бэрш сыйлап, бэрш кад1рлеп отыр. Н е ушш? Ойткеш оган тыныштык керек. Тыныштык болмаса, ондай елд1 ешйм билей алмайды. Оны он алтыншы жылы КОрД1, коз1жетп. — О н ы м ен не айтпаксын? — К©6з1пт1ц касында болсак, орыстар б1зге оскырьш карамайды. — Солай екен деп, казакты орыска айырбастаймыз ба? — Кдзактьщ жерщде б!з кайда журсек те казак боп каламыз. —Ал жарайды, солай-ак болсын. Тагы не айтасыц? — М ен сенщ маган айтпаган сырларынды да бшем. Сенешюмшн сырын сурамайтын, ешкгмге еырынды ашпайтын,бггеу адамсыц. Сенщ мына керш ш турган сыртын б1р адам,ешкхмге кврсетпейтш 1шщ тагы б!р адам. Не сыртыца, нешпце ешкхмд1 етене жаьдындатпайсьщ. Оньща суйохнем, нагызеркексщ. — Орагытпай айт! — Айтсам, сен езщд1 гана ойлауды кой. Шэшш де,Оралбекп де ойла. Сабыр! Айтып болайын. Оралбекп орыстынбаласы дегендг алыс-жакынньщ бэр! сыбырлап айтады. уз'к койнымда жаткан сод, оны н шын жагдайын мен гана шем. Б]рак кай казактьщ аузына какпак боларсын? Б1р куш ул есект1 Ш эш естид'г. корланады, уклады, кайда кашыпкутыларын бшмей дагдарады. Ол ест1генд1б1р куш Оралбек те

бстид1. О л нс куйде болады? Саган калай карайды, елге калайкарайды? С е н нагыз еркек болсан, осыларды ойла. — Айтары нды айтып болсац, бар! Эдш бек агамен акы лдаста, келем дегендердщ бэрш эуель Ж ы лы сайга, онан сон осы н д акеийрш экел! Сы здауы ктьщ аузын тш п, о н ьш сез1 эр1 жанын ауы ртты ,эр1 мойындатты. Ол уйден шыгып кеткен сон, аркасын к ер е-геге суйеп сул к отырып калды. «Рас айтады! — дед! к у р е ш т . —Бул есек О ралбектщ кулагына ти ген куш бэр1 быт-шыт бол уымумкш. *** Мал к ел ген сон Кобзевтщ к асы н а отыру киянат болаты н -ын Тазабек тус!НД1. Оньщ ер жагына кон ы е тебуд1 де терю к е р -Д1. Батыс ж а к 1ргеге шагын бастауды н карсысына коные т е п т г«Агайын ж о к болсац бере алмайды, бар болсан кере алмайды»дейм1з. Б 1р а к сенщ агац кенже улын к о сы п берптп, оны 1стегенагайынды э л п сезге калай киясы н? К исан, киянат боладыгой», — д еге н Кггэпбек коные 1здемек ойы н бшгенде. — ©зще м ен берген уйд! сол а гац н ы н кенже улына тгк. Эл1саган к ы ста у, кузеу, кектеу — бэр1 к ер ек. Бэршщ орнын е з шаралап, е з щ танда. «Тацда» дегеш калаган жерщпд ал дегеш шыгар? *** Жаца к о н ы е Ш эшге де катты ун ад ы . К ун жума болган с о наруактарга багыш тап шелпек ш с1ргкп келдг Ата-бабасын,эке-шеше, бауырларын, ата-енесщ е с к е алмай кеткенше б!разболып к,алыпты. Даяр тонмайга пкпре с ал май, шелпекп ш ы ­жык шыжгырып т с 1ргенд1жен сан ады . Нанды ыстык ш ыжык-пенжегенд1ж аксы керетщ Тазабектг б1р куанткысы да келд!. Ж анган отгы ц пысылы мен ш ы ж ы кты н шыжылынанжакындаганын байкамаса керек, эл д ею м ту сыртынан:

— Бэйб^ше, аман-есенс13 бе? —дегенде, селк ете калды. Ж алт карап, атынан т у с т жаткан Жомартты кврд!. — Жо-ма-арт! - К,олын етепне журе суртш тура жупрй. М андайын кеудесше басып жыляи Ж1бердг _ Оу, журтка тастап кеткен мен жылаудын. орнына кашып к е тк е н сен щ жылаганын калай ? — М ен сенлн 1здеп кел ген! щи кутл м. Жэмеш калай? — Ол д а колем деп едк ю ш кентайды ауыртып адармыз деп. мен К0нбед1м. К у н енкешгт калган екен, Ш эй! самаурынын койып, казанга ет салгалы жатканда Тазабек келдк ~ Жомарттын аты кайдан жур? - дед! атынан туспеи жатып. Э р 1 дос, эр! б 1р1 кайнага, б1р! куйеу бала — екеушш эзш-калжыды айрыкша: барде досша, б1рде кайнага мен куйеу балаша кубылып кетедг Е к е у ! арка-жарка ам ан даскан сон, Тазабек тыска шышп. — Э к е ц е айт, б!р тэухр к о й сойып экесш! — дед! Калиды жумсагт. Бар етш казанга салайын деп жаткан Шэш Тэйкеннш мунысын куп кор;и: карындасын сыйлаган адам куйеу баласын курметтеуг керек. Ж омарт булардьщ опай-гопай кешш кеткешн кеш б'шшти Бэр1 элденеш жасырьш гуртандай кершйт. Ойткеш б1р- б1рш щ аузына туюрш койгапдай: «Бймедж», — деп, кыска жауап кайыра бернт. Акыры Эдшбек аксакалдан Китш деген ауылдын; атын бйпп алыпты да, жолга шыгыпты. — Сендер кашуларыцды коймайсындар, мен кууымдь! коймаймын, — деп кулдг, танТгаулндыык. ты н балалары арыз жазыпты дегенге ол елгенше — О лар тукымымен эл1ггп таяк деп бшмейдг Бэкен -бс^орлдаернддывнпжбиаестшы..Арызды сол жазып берген гой, —деп Жомарт Ж омарт уш кун конып ауылына кайтты. Тазабек Кызылеспедеген жерге дейш шыгарып салды.

*** К,оныс ж ацалап кепип-коны п ж аткднда Жузж б о са н д ы . Табай не табан ы жерге тимей, н е т е б е с 1 кекке тимей, ауада калыктап ж урген куска уксар едь Б е т 1 бет емес, кийзш к о й га н кулю се ю л д г Уйыктаганда д а езу1 жиылмайтын ш ы гар ? «Кдзыма ж ер -к ек те жок ат коям », — д еп , жолыккан а д а м н ы ц бэршен жак,сы ат сурап журд! д е, а к ы р ы «Гулдэн» деп к о й д ы . Сол куаны ш ты саркып бола а л м а й жургенде «Б1зге д е б!р перзент келе жатыр», - дед! Ш эш . - «Жаца коные жакты-ау б!зге!— деп Тазабек ш ук1рш цпк егп. Кобзев п ен Кзтэпбектщ акы лы м ен булар Бетбастау д еген жерд1 жайлады. Кусмурын д ей т ш м у ш с жотаныц он, ж а к капталында жогары беткейден ш ы гы п жаткан б а с та у д ы Бетбастау д е п дэл атаган екен. А р к а с ы н тау-ка тареп у ш уйД1 катарластыра Т1ккенде уш уйл1 а у ы л твщ рекке жараса к е т п . «А, кудай, амандыгынды бер! А б ы р о й ы н д ы бер!» — деп т ш е д ! Тазабек. Кеп узамай Кггэпбек: - Жаца ж ерге уйрене алмай, ж а т ы р к а п журген ш ы гар сьщ .Агайындарьщмен б1рге келш, ер у ш гп ц ц жеп кайт, — д е пТазабеки ауы л ы н а шакырып к е т п . Ерул1кке э н е барамыз, мше б а р а м ы з д еп жургенде Т1р п н л 1кТазабекке тагы бгр баргызбай к о й м а й т ы н себеп тауып берД1. Б1р арнага тускендей болып ем 1р нпркшнщ е ц 1 к !р ебастаган. Э д ш б е к агасыныц енш ш еп б е р ге н баласы К ен ж ега р абиыл он алты га толды. Бул — б1реуге ер те, б1реуге дэл ж ас. К е зкелген экешн; арманы — баласы ны н кы зы гы н керу. Ж е т т с к ежетт отырган экес1 бупн барм ы н, каш ан жок болар е к е мДеп жалтактап жур гой, сез жок. « Т а за б ек к е ениплед1м. Е н д !ол кайтер екен?» — деп, 1штей к у т т те журген болар. А г а н ы цумщ н актау — ш п е парыз. Элг о м 1р алда деп алдана б е р м е й ,Кенжегараныц аягына тусау сал ган ы дурыс секшдь С о лоймен «калындык 1здендер!», — д еп Ж у з ж пен Ш эш ге б гр д ейтапсырды. — Оган ерте ем ес пе? —дед1 Ш э й 1. - Саган ерте болмаганда, оган н еге ерте болады? Карай к о р .

— М е н жасы улкен куйеу^ме сешим. Жетегшде журсем,ш тпрмес дедхм. 0з1жас, е зш д е й жасты жетектей апа ма? — Б 1з кайда караймыз? Б 1р Ш1М13 бен &р келш1М13ге колр ы н бер е алмасак, н ем енесш е жер басып журм13? — Д у р ы с , ~ дед1 Жуз1К ж улы п ал-гандай. — Мен Тазабекпкуптаймы н. Жабыла 1здесек, ж аксы келш табамыз. *** Тазабек пен Шэш, Табай мен Кенжеуара —тертеу1 Уйгентасжайлауына туе ауа жетп. Клтэпбектщ эйел! албан тайпасыньщ кызы болгандыктан.терк1ндер1м кедщ деп буларды квргенде катты куанды. эуф ала деген эдем1 келшшег] бар екен. Уйгентас дегендер!улкен еш т боп шыкты. Ортада уйцтген гас бейпке атакты 1реу жерленсе керек, онын айналасын децгелене коршапУ ак уса к тас бешттер тагы жатыр. Кен; астаудай ею таудынортасылдаты узын жазьщты Уигентастьщ бел! дещц екен. аилау Десе жайлау-ак, хшркдн! Кунгей бет1 шуйгш шеп,1“ еТ* К'араИ1^ЛЬ[’ аРшалы, узынды-кыскалы кеп сай, СаиЬ1Н сан ^улак, булак бойы шылк,ыган саз, бетегес! менбрт^^а1?гЫРа\хЫ т^таск;ан жайылым. Гул! мен кеп араласкантягтягя Л игентастын, кет! ты м езгеше: белдщ устт жайыпток-ыгяи кекнецбек жабудай. Уйыскан тапал шеп торлапнэр е е т е И басГ^ягы б,РтГгас. Бассан, саздауыт квгалкеле жятея Ч епщеи былк-бы л к етедт Мамык тесеншшен * * * “ к“ « !* * *ж а^аТ ы нтаны сты рдТ ЫМеН КвлегейлеП т№ып- ТазабеккеДеген^^м ВДа ЖаТКаН ул к е н жалпак саз - Усенсаз. УсенАл мына батт,трСЬ1 арада,болыс сайланы п, осы араны жайлаган.журты Т е р д са к к а н Т РаИ Ж аткан беДДЩсуын бул жактын1леге карай аг^ьт ля Себеб1 баска еудын бэр!жотаньщ ар жаты на ° СЫ ° У га н а батыска карай атады. Анау«пьиш, Кдратал Д е г е ™ а ^ ™ а™ “ ' ° ДаН СОН К е “ У

Кыз к е р е келген Кенжегара Тэуурбалага бгрден у н а д ы . «Атасы м ен ж едгеш сыйлай бот ген бала езге елд1 де сы й л а й алады», — дед: оньщ сыпай ьглы гы м ен Тазабекке д е г е н ыкыласын бай ка п. —Осы кайны мды аяктандырсак д е ге н ойдамыз, - дед1 IIIе ш сез арасына елеус1з гана кы сты ры п. - Ой, о н ы да сез деп. Кыз д е г е н щ кдйсы ауылда жок* М е н саган б у п н -ер тец -ак бес-алтауын к е р с е т ш тастармын, — дед! Тэу!рбала к р ш ы н ы п . К пэпбек буларды кызы бар б1рер уйге алып барды . Ауыддастарынын оны ханындай сы йлайты ны Тазабекп кдтты тангалдырды. У лкеш де, кшпс1 д е «Кггэш » деп к ур м еттей д г Кеп казакка жетюпейтш б ауы р м ал д ы к пен сыйластык, о с ы ауылга ж аксы орныгыпты. С он ьщ б э р 1 Кггэпбектщ ш сц п гш е н екен! к е р ш ш тур. Кдмд! кезпспрсе д е кушагын жая б а р ы п амандасады, аркасы нан кагып ш ы га р ы п салады. «Экеце с э л е м айт», «Ш еш ене салем айт!» деп ж гк-ж апар болып ж атад ы . Кебшен К1Ш1 бо л са да, бэршщ а та сы секщ д1. «Б1зде де о сы н д а й б!р адам болмады~ау!» —деп к ы зган а кы зы кты . Ордын; булагы нда буларга К з т э п б е к т щ Жуматай д е г е н жакын ж екж аты кездестг «Ой, К г г э ш , конактарьщ мен б 1р геАралтебеге ж ур . Аунап-кунап кайт!» д е п жабысты. К ггэп б ек н едерщ бшмей састы . Т эу1рбала е р к ел щ ж асады : - Бу ю с т е р — мен 14 тврк!ш м. К е к т е м д е Китщге к е ш 1пкелген. А н а у турган жштке Ш ы н гы сх а п н ы н, тукы м ы ы анкальшдык т а у ы п берсец, барамыз, э й т п е с е эуре кылма. - О не д е ге н щ ? Буюл ж алайы рдан тандап алам десен; д е ,мен кастары нда жургенде, еш ю м колдарынды к ак п ай д ы .Шартгарьщ с о л ган а болса, не тур ы с, кеттгк! — дед! атына к а р а йумтылып. Жуматайдьщ алганы Кггэпбектщ агайын эпкес1 У м и н э.1р1, алкам-салкам емес, жинакь1 э й е л екен . Бауырмалдытыб1рден байкалды. «О, мешц Кггэнпм к е л ш калган ба?!» — д е п ,кергеннен куш агы н жая жупрдг Тэу1рбала аты нан тусе сап с э л е м салды. «Кеп ж а с а ,кара домалагым! — деп, оны м а н д а й ы н а н шскед!. Б э р 1м енамандасьт, «Клтэш, конактарынды у й г е юрггз!» — дед1 бул у й уйщ дегещц ангартып.

К ггэп б е к пен Тазабект! ен еюшйргеш — осыдан б]рер кун буры н бул арата келш кеткен П1шэн серШ1 кере алмай калтандары ед!. Керш калгандар кезш жумып, аузын ашып тацталысады. Энд1 айтканда шалкытып, тенселе отырып тебтрене шыркайтын кер1нед1. Эн де айтылып, куй де тартылыпты. 031 палуан, ез! мерген, 031 шеж1ре, эр! акын, эр! энпп, э н де шыгаргыш адам екен. ...Тэу!рбаладан м эн-ж айды естш б1лген Уминэ б^лар кутпеген кьшык танытты. « Э й , женгесп, — дед| ез эдепмен Ш эш ге ектем сейлеп. - К !т э ш т щ кенш кершгенге кулай бермейдт Д э у куйеу^нде д э у адамгерш ш к бар шьтар. Жаксьгга ж аксы лы к жасау — жаудан басканын бэрше парыз. Мен кайньщ а б1р-ак кыз керсетем. «Унай ма, унамай м а?» — деп сенен де, кайныцнан д а сурамаймын. Кызга кайнын унаса, берю нд! аспанта лакты ра бер. Ол — менщ жакынкаиынс 1НД1МНЩ кызы. Тектх д есе н , текп, эдепп десен, эдепп,кергенд! эке-шешенщ баласы. Байсырап, бай 1здеп отырганештенес]\" жок;. Клтэш К1м к е р ш гещ п ертт келмейтшш бшш, идаидьщ баратын жер! — д т р м е н дегендей, кыздын баратынжер1 к у й е у болган сон, кы здьщ да кор болмасын ойлапотырмын. Тертулдан кешн т у та н б1р уйдщ айы мен куш, «айым а, к у ш м де осы!» — деп экес1 атын Айгун койган», — деп, пкесеилеп, тете кайырды.прйТг^ ИНЭН^ ШЭЙ1Н1 б!рден билеп алды. Оньщ шын_ ^ а^Ъ1С ьфгагы мен б е т -т ш ш ш е н -а к ангарылып тур едгя * \" ™ ™ ’ М^Н с *з г е 03!м н ен артык сенщ отырмын. Нешын Калш шешсен!з д е , мен бэрше макул, - дед1 Шэшмен « Ж я к ^ '^ и толКЫп. — Б ул кайнымды, шын атын атамай, т а>-ДекЙ“ Н- Шьшьгнда да жаксы бала. Кыз экеЫ уйяр в * “ — * — •—бшеин адамтггя т - г е к е н > малта кетштг Шешес1 бэршТкеэзуе1кРбкаалраангыыш, те’юайнпотпыР^№ . ^У”м^и ШэЭв3Й1-ГтееРКг9е3'оНт‘ьНграьсшты, бм^ернжкагеызенКа' н а Ш э ш ш отыргыздьг. Кенжегара

Шэщцсн т е м е н отырып, шай к у й ы п отыртан Айгуннщ к а с ы н а жайгасты да, юсш ерге кесе алып б е р ш отырды. Ш эш к ы з б ен шпттщ колы н багып, кесе усы н ган кы зды н саусагы кесе б е р ш отырран кай н ы сы н ьщ саусагы на т и е р м е екен, тимес п е е к е н деп бак;ылады. К,айнысы батылдык ж а с а п б1р-ею рет са у с а гы н ТуЙ1СТ1рген ТЭР13Д1. К^ызунс13 б1р кызарып, бхр б о за р ы п оты ргандайкер1н д1. « Э й , екеу! косы лса, жарасып-ак кетер едг-ау!» деп куана ум 1т т е н д 1. Ею жак та ш ай усйнде кыз бен ж 1п т к е катысты еш е м е у р ш байкдтпады. Э н ш еш н келген к о н а к т а р д а й орнен! а й ты сты . Тек дастаркан жинарда Тэу1рбала к ы з д ы н шешесше ь щ ы л а с бШД1рД1. - К ы зьщ ы зды ц куйтан ш а й ы тандайымызды да, мандайымызды да ж 1бггп, о н ы м е н кой м ай, кенш 1м1з д 1 де шбггп. К оп ж асасы н , бакытын т а у ы п , багы ашылсын! - Айтканыныз келсш! Кыз со н д а ган а селк еткендей б о л ы п , шешесшщ б е т ш е жалт карады. Орнынан тура бере Ш э й ! кайнысыньщ б е т ш е кез киыгын тастады . Ешюмге б а й к а т п а й , босага жакка ы г ы с атурып, кыздын, сы рт шшшше, е н е бо й ы н а барлай, б а й к а йкдап тур ек ен . К ен ет ж т т т ж ж асап , кы з га б1рдеме деп б у р ы л апарады. Кьгздын да ерш жыбыр етт1. Е к е у ! де жылы с е й л е с к е н ТЭР13Д1. Шэш кай н ы сы н ьщ вж егп гш е р и з а суйс1нд1. С ы р т к ашыкданда сы р тартып, кдйнысын к а с а к а н а кагытты: - Кыздан корыкканьщнан керегеге жабысып калдыд го й ,Жак,сыбала! Н е д еп жалындьщ? - Ж алынгам ж ок, тэте. Кбайта э з ш а й т ы п сынадым. - Не дедщ ? - «Мешн, ж ам ан екешмд! ж уртка а й т ы п койма!» — дедгм. - Ол не д е д 1? - «Сен де м е ш ауыльща ж амандан барма!» — дедь - Жауабы ун ад ы ма? Кенжегара ундем ей кулш, ж е л к е с т касы ды . ~~«Кудай жуптарынды жазбасын!» — дед1 Шэш к а й н ы с ы н^ырын ар касы н ан кагып. Сол с э т 1ш 1н д еп де булк етш , бгр°РКынды. С 1р э , ол да б]р куанышты с е з ш г е н секццн.

*** Тазабектщ б1р туйгеш: Жуматай да, Уминэ да анкыддак жандар: сездер1 естш турманы ндай, кылыктары керш турганындай, астары жок;, бэр1 — анык, бэр1 — кернеу. Б1р Жуматай емес, мундагы букйт жалайыр: «Б1з ~ Андаспыз, Шьщгысхан бгзден шыккан», — деп мактанады. — Б1здш Эппркул. Зейнеп деген ею кызымыз ГПшэнд1 де айтысып жецген», — дейд1желшгш. Буларга баскаша уэж айту еш мумкш емес, «иэ-иэ» деп бас шулгып кана кутыласьщ. ...К^ыз кетэр1 болмапты. О н бестен аскан бойжеткен адам танитын боп шыкты. Куанган Шэш оцашада Тазабекке: «Тэйкен, — дед! еркелей 1шш алаканымен басып, — карашы, мынау да куанып тулап жатыр». — М ал басы менжан басы кебейсе, кдттыкуанатын казакпыз гой. Куанышы кутты болсын! *** Енд1тойга камланам ба деп отыртанда Тазабек кыз экесшенасыкпасын деген жауап алды. «К,ызым эл! жас, келес! жылгакалдырайык», — депп. Ойлай келе оны да жен кердь Куздешешесщщ жылын берсе, той мен асты жарыстырмаганы женсекщцендь Алайда кызга ую тагып, кэде-жоралгысын жасап,куда тусш койганды куп керд!. ...Кузде шешесшщ жылын берш , 61р парызынан кутылды.Кацтар айыньщ аяк, шешнде Ш э ш босанып, ем!рге Гулсэн аттыкызкелд!. «Туыс, бауыр екетмтзд] аттарыньщуксастыгынандаугып журсш, менщ Гуддэшм мен сен щ Гулсэнщ эпкел1~С1НДШб1р туган кыздай вссш!» —деп Табай осы атты тандады. Тазабекпен Ш эш оган риза болысты. Жайлаудьщ сэн! юрш, ж ер элем эдем! гул керпежамылганда, Тулсэш алты айга аяк, баск;анда, Кенжегара менАйгуннщ уйлену тойын Тазабек Бетбастаудьщ баурайында,Кусмурыннын, шыгыс жак жазыгында етюздь Табайды арнайыжумсагг, тойга Капез бен Каратайды шакырды. Кожабек,

Байгабылдыд тобы н бастап тебес1 к е к т!рердей м асаттан ы п Эдшбек кедд1. Кдпез бен Каратайдьщ э ш б ул жактагыларды сикь1рдай баурады. Э с 1ресе Кдпездщ ез э ш к а т т ы тадыркатты. «Ацтогай, Кецсу, Арал, О рт а Меркг К,арк;ара Кеген менен ж ердщ керкг. Кейбгреу бугт тату, ертец араз, Берген соц бузылмаса, дун и е-ай , ердщ серт1», — депкайырганда, ж ас-кэр1эннщ ы р га г ы м е н ыргатылып, к о с ы л а ынылдасты. - Баска ж акты бшмеймш, ар ал а г а м ж ок, дэл мына 1л е н щ арш бед м ен б ер п бетщце Кдпез б е н Кдратай екеуще т е д е с е р ешщм жок* М е н екеущд1 осы ж а к к а б1рш1ш ш акы р ган адаммын, — д е п , екеущ е Ю тэпбек е к ! ат мшпзда. - Арасы-ау, маган с!здщ аты н ы з ем ес, «Кдпезжан, ш ы р - кашы!» деген 1д13 де жетш жатыр г о й , — д еп , Кдпез К л тэп бек т1 ризалыкден куш актады. - Тазабекжан, — дед1 Эдшбек а г а с ы толкы п. —1нщ е ы л а й ы к ага боларыда сен щ ед1м. Алайда д э л буй тш улан-асыр т о й жасар деп к у т п е п ем. Енд! елеем д е, к е р 1м де уайымсыз ж атам . - Ел-журттыд алдында улкен б1р абыройлы ю ж асады д-ау,Тэйкеш! —д еп , Ш эш де риза болды. - Сатпайты н, сатылмайтын Ш1 т а п с а м , маган б а с к а н ы дтукке де к ер еп жок! — дед1Тазабек е ш к !м н щ мактауына м а е -аирамай. — О д ан ештеце аям ай ты н ы м ды Кенжегара т у с т с еболды. Элдеб1р о й айткысы келгенде, е з у ш б1р тартып, м у р т ы нжыбыр етк1з е т ш эдет!мен Ю тэпбек К д п е з г е туйше карады. - Мен ез1м , Кдпез, бар жогы м о л д а д а н екьак апта д э р !сш 'аи адаммын. Оган мен ю нэл1м1н бе, элде тура-ак д е с ешыбык, ала ж у г1ретш молда ю нэл! м е , бгр кудай бшедь Б 1р а кокыган адам ны д эр соз1 уйыган а й р а н д а й бойыма еще к е т е д ь«Шк1р шпнде елгенш е, сыртында т а л а у болсын» деген г о й^азаК, мещ ы л ги мазалайтын б1р о й ы м д ы айтайын. С ен м а г а нСОНЬЩМЭНЩ ТусШД1рШ1. ~ Айтьщыз!

— А йтсам , казак 1ши алауыздыгын коймаса, ешкашан ел болмайды. Б1рш б1р1 жамандайды, б1рш Ыр\ кере алмайды. Б1реу озып бара жатса б1реу онын, аягынан шалады. «Неге ейттщ?» десе, анау оган кектене калады. Менщ ойымша, бул да согыстьщ б1р тур!. Ал унем! о з-езд 1мен согысып жаткан елде шгершеу бола ма? —Уйбай-ай, агасы-ау, осынын бэрш ылги ойлап журеспз бе? — К,у:дай ой берген сон, ойламаранда кайтем. — С 1здщ ойьщызды естш, ©не бойым турчппп кегп гой. Ец жанды жерден устап отырсыз. Бтрлж жок жерде Т1рл1кжок дегенд! айтып отырсыз. С13 айтып отырган согыс — мэнпбггпейтш с о р ы с . С 1з бен 613 — сол сорыстын сарбазымыз. Олсогыстан бас тартуга болмайды. Ойткеш, ол — улт болудьщ,б1р1гудщ согысы. Сондыктан, агасы, С13 бен 613 бул согыстаженем1з, б!з жедбесек, урпагымыз женедг деген умппен со-гысуга мш детт1м1з. Баскаша ойлау — саткындык саналады.Халыктьщ болашаты уинн кам жеу деген - сол. Б ь п м д 1С1кебейген сайын халыктьщ 61рл1г1 ныгая бередь Сол себепйбул с о р ы с — узакка созылатын с о р ы с . Буньщ кыскаша мэшосындай, арасы. — Е-е, б!з кврмейтщ, урпак керетш бакыт деий?! Мейлх,солар керсе екен! *** Тазабектщ эр хунт, эр туш оймен етш жатты. Кеп куншойламай еткдзш алган адамша ой арпалысына суцг1д1де кетп. «Ей орысты елтгргешм кунэ ме, кунэ емес пе?» —дейд1 езшактауга да, юнэлауга да кумэнданып. Бул оларды елт1рмесеолар муны елт1рмей ме? Адам емгрге б1р1н-б1р1елт!ру ушш кел-мейд1гой. Сопыйа мен Кожаштьщ, экемнщ, ата-ене, кайна-гамньщ кег1Н куа берсем, ем1р!м е л 1м 1здеумен етпей ме? Элдеолардьщ м е т елт1ргеш орынды болар ма ед1?» дейд! езше©31 карсы келш. Шэш тарткан азап, кырылган эке-шешес],бауырлары — бэрх сураусыз ба? Сергейчук маган ештесу! керекпе, жок мен оран ба?»

Ана ары зкой казактпа не? О л эл 1мжегпк жасап, козы ныжамыратканы уипн жап-жас К длиды сабады. Мен де эл1м ж етп кжасап, о н ы н езш сабап, баланы арашаладым. Элде к ор сем декерм егендей, эл 1м жетсе де, э л 1м жетпейтшдей ты п-ты ны штура беругм керек пе сд1? О р ы сты н , калмактьщ корлыгы нкерген Ш э ш г е мен де корлык к е р с е т у 1м керек пе ед1? С о н ы н бэрш баскаша кггесем, осы бакыт менщ басы маконар м а ед 1, конбас па ед1? Э р и н е , конбас ед1. Онда м енде жантыныш тыгы болмас ед1. Э д ш бек агамды айрьщша куанттым.Одан ар ты к маган не керек? К д п ез бен Кдратайды риза етпм .Соган 031м риза болдым. Оларды риза етуге мумкшдйс бергенкудайга м ы н шуюр! Енд1 К енж егара мен Айгунд! бакы тты етеалсам, бауы рлы к борышым сол го й . Жасаган нем ендг соганмумюндпс берсе екен! Табай мен Жузжп Кенж егара мен Айгуннен боле ал-маймын. Бгзге еле-елгенше аж ы рамайты н адал б1рл!к керек.Мунда ел д е, жер де жаксы. К о б зе в м еш жауын елпрш бергеш мушш га н а сыйласа, онда онъна — е с е п т 1сыйластык- О л ай деугеаузым барм айды . Оньщ адалдыгы созш де емес, кпнде. К дзактыжараткан кудай орысты да ж араткан. Барлык адамзат А д а м атамен Х ауа анадан жаратылган. А д ам д ы адамнан ажырататын —тек арамдык- Арамдыктьщ тур1н е н адам баласы аяк алы п журеалмайды: 1штарлык, кундестж, бакталастык, кереалмаушылык,пайдакунемдпс, дуниеконыздык, мешр1мс1здж, каты гездж ,кскшшд1к, толып жатыр. С о н ш а м а арамдыктьщ б1р ш е н адаболсан, б 1р 1не тутылып каласьщ. М е н де сейтпм бе, и м бшедг?Кудай 031 кекйрсш! Ю т эп б е к сыйлаган уйд! Т а з а б е к Кенжегара мен А й гун геотау гы п Т1КТ1. Тертуй б1р1пп К об зевт! паналады. Ею к азак , б1рорыс акы лдасы п, Китщнщ ш ы гы с ж ак жотасындагы кал калауек1 сай га ею кыстау салуга кел1ст1. Тазабек пен К ен ж егар аб1р сай га, Табай мен Тэу1рбек б!р сайга, ею-еюден б е л ш шкыстайды, малды да ею болш багады. «Кыстауда к ш з уйгеотырмай, агаш уй салып алындар, б!з кемектесем1з», — дед 1Кобзев. «Сойтешк», - дед1 Табай созге келмей. О сы ш еш !м ©те эдш шеппм сыяктанган. Б1рак кул агы н атиген зам атта-ак оган Жузж карсы шыкты.

— Т э й к е н , еркектердщ с е з ш ерен кылмады деп свкпе. Сендер м алдьщ камын дуры с ойлапсындар, ал адамныц жагдайын а карамапсындар. Ж ан а еюмет «окы» деп жатыр жастарга. С эм е н , Эбен окыса, олардын соцынан Оралбек те ержетш калады. «Китщнен м ектеп ашамыз», — деп Ыгиса бастаран ъасьпер кам жасап жатыр. Малды Табай мен Тэутрбек ек! ушм13 багармыз. Ек! б е л т баратындай, ер1С жетпей жатыр ма б!зге? Б 1р сайга, б!р корага-ак сыя берем1з. Тэйкен, сен осы К еп зш тщ касынан уй сал. Балаларды сендерге жинап берем1з, окытьгндар. Кдсында Кенжерара мен Айгун болсын. Бала окытатын еыпом шыкпаса, е зщ окы т. Сенщ бшмщ де оларга аз 61л1М болмайды. Жэркентке б а р , жен-жосыгын бшш кел. Осы ойды Кобзев те, Ю т э п б е к те костады. Тазабек енд! мугал1м болура бешмделе бастады . Кггэпбек екеу! Ж эркентке барып, э у е л 1 уйез басшыларына жолыкты. Онда Зэрш Жаксымбетов деген ж т т п К п э п б е к жаксы таниды екен. Оньщ э к е с 1 Ултанбай деген ки л орыстардьщ казак жерше коныстануына карсы ш ы р ы п , б!р арба орысты мусылман кылып тастараны ущщ Сахалинге ж ер аударылып, содан аман- есен оралран адам екен. — Сгз кан дай оку б т р ш едшгз? — дед1 Тазабекп тексерш. — Е ш кан дай окуы м жок- Э к е м ею жаз молдага берген.Содан алган бш1м1мд1 Ы стамбулдан окып келген Капез дегенЖ1Г1Т б1раЗ ЖеТЩЦ1рД1. — Кай К апез? Байгабылдьщ баласы ма? -И э. — Оны с1з кайдан бшссгз? Ол Ж алацаш жакта турмай ма? Амал ж о к , калай арыздан к аш ы п кутылганын айтуга туракелд1. — Е, бгздщ казак б^рнудщ орнына б1р ш б!р1коцаштап куридыгой. Кдпезден уйренсещз, жаман уйренбеген шыгарсыз, — дед1сэл ойланып. — Ептеп оры сш а да оки аламын, — дед1 Тазабек акьф ай тк а нсоц, бэрш айтайы н деген оймен. — Оны кдмнен уйрецщщз? — Сопы йа деген орыс кызынан. Солардьщ бхраз жыл малътнбаккан ед1м.

- Е, нагыз жан-жакты щ галш екенсгз гой? Онда сол арадагыорыс балаларын да окытьщыз. С о н д а К ец ес еюметшщ нагы зкызметкер! боласыз. Орысша бш етш болдьщ ыз рой онда? - Ептеп кана. Орыста нем б а р , ез тшмд1 онды ры палайын да. - Ж о-ж о, ейтпещз. Таудыд к уы сы н д а жаткан К и тщ гедэл кэз!р еш ктм мурал1м болып бара коймайды. Схз тек э р шуйретсец13 д е ж етедг Тщц1 олар с1зге ездер1 уйретсш. С 1з т е кжазуды уйретшдз! Тазабек басы н алып кашты, З э р ш такымдап коймады.Акыры оган Клтэпбек те болысты. - Эй, Т азабек, орыска казак ж а з у уйретш п дегеннщ ез1дэрш емес пе? Н еге кашкактайсыц? К ел ю ! — деп, сезд] туйш дептастады. Кдраз, калам , сыя тауып берем д е п , Зэрш буларды б1реркун аялдатты. Акыры эрбгр кецсеш карактап журш, аздаганкагаз, б!р у ы с карындаш тауып бердь Кттэпбектщ аркасы ндаконатын уйд1 де, баратын бастыкты д а — бэрш тауып Т азаб еколжалы оралды . Б 1рак баланы окы та к о ю он;ай боп ш ы кдады .Оган ен, э у ел 1 мектеп болатын уй к е р е к едг Бар жагдай со га нкелш предщ . О н ы шешудщ амалын К о б з е в айтты: - Сен, Т азаб ек , табигатьщнан бастам аш ы адамсьщ. К дзакыуйден орыс у й ш е кешкен тунгы ш к а з а к болсащыы. К,ыс б о й ыосындары о р ы с-к азак жабылып к ар агай кесешк. Жаз ш ы гатагы жабылып саган уй салып береш к. С о л уйде бала окы т, —дед1. Осы шк1р д1 Табай мен Жузж колдады. - Бэр1м 1з бгрдей малшы болган ш а, сен окымысты бол ,балаларгабц1ген1нд1уйрет. Бьзсет аш -жаланаш калдырмаймыз,- деп, Табай бэр1 уш ш б!р ез1 жауап катты . Китхцдеп барлы к орыс, Тазабекке т э н терт уй казак ара-балтасын д ая р л ап , кь1с бойы Орта К др агай мен Шет Кдрагайданараш кест1. Б э р ш Кобзевтщ ез! баскар д ы . Оньщ: «М ынаныкес!» —дегенш кесш , «Мынаган тиме!» — дегешне тимедг Жаз ор тасы н ан ауа уш бвлмелг агаш уй салынып бгга. Е цкиыны уш б е л м еш б1р жерден ж ы лы таты н пеш салу екен, о н ыда Кобзевтщ ©31 басы-касында ж урш б т р г п . К1р т ш куяты н

калыпты да ез1 жасады, ю р т ш жасайтын топыракты да ез1тапты. Бш пр екенш бэргне мойындатты. Тазабек пен Шэш бул жаз жайлауга шыкпады. Уй салыпжаткан орыстаргатамак эзгрлеп беруд1ездерше борыш санады.«Жайлаудан 1здеп таппадым», — деп, б1р куш Ютэпбек келд1.Кейп! кецшсхздеу, шаршацкы. Б 1рдеме айткысы келетшш,бхрак калай, кайда айтарын бшмей туршнын Тазабек онынмазан; турш ен таныды. — К е м е ш н д е туртанды Ш э ш н щ кезшше айта алмай турсынба? О наш а шыгайын ба? — Айтарым эйелще ауыр тие ме деп корганшактаныпотырмын. Эйтпесе айта беремш р о й . — А й та бер ендеше. Ш шэн жайында маган кеп эн п м е айтып ен. Энш мактап,Кдпезден алгаш еспгешщй айткансьщ. Мен де эш менэнпмесш б!раз еспген адаммын. — Не, кайты с болып па? Кгтэпбек ундемей, муртын сипалап б1раз отырып калды да,ышкына: — 0 ктмет атып тастапты, — дед!. —Астапыралла, не уш1н? — Тазабек бетш сипады. Шэш селк етш, шошыды. Тазабек тшн жутып койганадамша узак ундемей калды. С он ан сон ыцырана курсшдь — Неге атыпты? — Бай болыстыц баласы. 031 болыс болтан. Елд! канагандешт. — Бай болтан, болыс болтан адамныц бэрш ата ма? Ол байболмаса, баска бгреу бай болады. Елд1 эшмен, елещмен ризакылтаны есепке алынбай ма? — Оныц бэрш мен бшсем, Тазабек-ау, оны сен де бшер едщтой. Кдзак десец, езщетиед!, казак езшен озып баражатканды,онтайы келгенде, б1р кагып калмай отыратын ба ед1? Озщ декердщ гой оны. Сенен торг Ш ш эннщ кере алмастары мыктыболтаны да. —Апырмай, э? Шшэннщ е л г е т н е куанатын казактардын даболганы-ау, э? Бул заман не боп барады? ГГштэшп елнргенмен,оньщ онер! елт!ргендерге конбайды гой.

— М е н щ б!р болжаганым; б уд ан былай Шшэщц ж октаган, эн!н а й тк а н адамдар да Ш ш эн н щ аягын кушады. — И э , сей тетщ шыгар. О нда, алдымен Кдпезд! сактанды ру керек. *** К узд щ ал гашкы суыгы сай -сай д ы тште бастаганда Т азабек те к ы сты п камын ойлай бастады. А кы ры Жуз1ктщ ай тканы н жузеге асы р уга бел т е н т . К об зевтщ арбасын алып, Т абай л ар- га су б о й ы н а н дэу-дэу тастарды к о р а салатын жерге тасы тты . Куз тусе д ен гел ек кед тас кора д а й ы н болды. Содан к е ш н рана Тазабек бала окытуга камданды. С э м е н , Э б ен , Кали ушеуш ж азуга уйретш керш ед1, олардан О ралбектщ де калгысы келмед 1. А м ал жок, отан да кагаз, кары ндат и устатты. Он шакты к у н н е н кейш Кобзев оларга ешнем ересш косты . Б1рщ араб, ек ш н п сш орыс ерш мен окы ту Тазабекке киы ндау сокты, б1рак эр1 кызык, эр1 жауапты ж ум ы с болып ш ы кты . Оньщ осы куш н кер ген Ютэпбек п и ек -сш еаката кулд1. — А б аж ад а й аю адамнын ю ш к ен тай конжыктарымен ой н апотырганы кы зы к екен, э?! С еш уй езге Зэрш шакырып ж аты р.Б1р айдай бала окытудьщ эдш -ам алы н уйретедд екен, — дед!. Ж эр к ен тте жатакханада ж ататы н болды. Осек ез ен ш ежакын ш е т т е п жарлауытустшдег! к е н е уй екен. Бурын эскерл ержаткан д е с е д г Тосек-орнын к е т е р ш келе жатып алды ндатесек -о р н ы н кетерш бара ж атк ан элдек1мд1 айналып етп е кболып ед1, сол сэт анау да солай бурылып, екеу1 сокты гы сы пкалды. О н ы н да, муныц да тесек -о р н ы жерге шашылды. — Ой, Т э к е, тесек-орныммен к о са омакасажаздадым гой , —дед1 элг! кул ш . К^апез екен. — О й, бауырым! —деп, Тазабек куш актай алды. С агы н ы ск а н екеу беттерщ б 1р - б 1рш е уйкеп 61раз турды .Сонан сон, ец тукшрдеп ею орынды иелендх. Кептен к ек ей ш д ежурген б1р сур акты Тазабек акыры аныкхагысы келд1: — К дпезж ан, «Кейбдреу бупн тату, ертен араз» дегещп сага найткызып ж урген гам?

— Б экен р о й , —дед! Кдпез курсш е жетелш. — Н еге араздастындар? —Ж омарт айтпады ма? — Б э к е н туралы не жарган ем ес. — Бэлклм, бул энпмеш ол кешшрек еспген шыгар онда.Мунын анык-каныгын мен ез!м содан естцпм. Бэкеннщшешес1 езщ тойында болган Т ун ы к кэриянщ карындасы гой.Кандай к еп , нендей вил барын кайдан бшешн, устщ!зденуйезге тускен арызды Бэкен жазып бершть Жекжатгары ма,туыстары ма, элдеюм уйезде улкен кызметкер кершедь Соныаркаланып, бэлюм, акылдасып ютеген эрекеттер! шыгар. Соныбшген сон, Бэкенге бармаймын ба? «Муньщ не?» —деймш гойбаягы. «Кдтынын менен кызганып, кайнагамнын тойын солушш бузды», — дед! беи булк етпей. Олай емесш баска бшмеседе, мен бшем гой. «Оттама!» дед1м. — «Ондай ет1р1пцд1 мененбаскага айт!» Бетлак екен. «Сен Жзбекпен танысуга келгенде,эйелшщ касында туртанымды керген. 0 щ бузылып, сонда-аксойкан шыгармак болган», —дед!. Муртынын шет1жыбыр етш, Тазабек шытына жымиды. Шебер екен. Сыртка шыкканда Шэшге кол жупрткеш рас.Денес1 дэу болганмен, куйеущнщ кимылы мэз емес шыгардегендей бгрдеме айтыпты. Шэй! де шагып алса керек. «Ондакатынынды б1р тун койнына сап кер», — депп. — Ойбай-ай, елпрген екен гой?! Болды, тусшд:м. Оныннагашы журты туралы ауылдастары: «Ауылы — Туйык, экес1- Тунык, баласы суйык, журмендер жуык, бойыца каларб1рдемес1жугып», —деп эжуалайды екен. Капез булар кеткен соц Жет1с у облысында улт мэселесшбаскаратын Ораз Жандосовпен танысыпты. Кдяк мурт, нагызкырмызы Ж1Г1Т дейд1. Келген жершен э дегенде: «Ауылдарындаакын, энш1-куйш1 бар ма?» —деп сурайтын коршед!. Ыреулер.«Бар», — деп, Кдпезд] айтса керек. Шакыртып алып, бес кунбойы елд1 б!рге аралапты. Энд! ундемей, элденеш ойлапотырган адамша, айналасындагы елд1 умытып кеткендейтындайды екен. Шалтабайдьщ эш мен езшщ «Дуние-айын»кайта-кайта айткызыпты. «Бурынгы казак батыр да акылды.Б1зде б!р1 бар болса, б1р! жок», — деп, ез1н де, езгелерд1 декомсынып отырыпты. «Б1зге куат беретш ата-бабаныц тарихы

той. Т азабек, Саурык, Ш алтабайлар елетш жерш бшмедгдейсщ бе? 0 л с е к елейж деп тэуек ел ге мшген, б!рак «канаты нанкайрылып, жарта конган жандар рой », — депп. «Ой, о ккп н щэ ц п м е с т айты п тауыса алмаймы н. Кдльщ орманнын, 1ш ш деокдпау тар тан б1р бэйтерек!» — д е п суйсхщц. 031 к е р м е се де,Кдпездщ се з ш е карап, Тазабек те Оразды ойша багалады .К1м б1лед1, казакка кудай керек кезщ де б1р багланды бергеншыгар?! Ораз Ш ш э н жайында к е п э ц п м е айтыпты. К е к с у -К д -раталды аралап, онымен де б1раз к ун б1рге болыпты. « Э н д ер 1эдем1 е к е н . К ер е алмасы да к е п екен. Экес1 бай, е з 1 болы сболган, алды нан адам кия е т п е г е н сер1 екен. «Ж ауыз кепшыгар, б а й к а п жур» деп акы лы мды айттым», —депп. Кдркарага келгенде Каратайды тындапты. « К ец ш щ е келмесш, К,апез, м ы н а шэюртщ сеш ш а ц кап-тырады. Т э р б и е сш сен берсен, д ауы сы н Кудай берген екен»,—депт1. А л м аты га Ж1бер, бул б ал ан ы окытайык, ойтпесек, обалболады. ©нерд1 б т м демемесе, ешедЪ», — депп. О разды н эр сез1 Тазабектщ д е кекей ш де журген сез сек ш д г — С е й т е турып, Шшэнд1неге аткызыпты? — О раз ол кезде кызмет1 ерлеп , Таш кенте кеткен. Ш ш э н н щэйел1 О р азга барып, атылмасын д е г е н кагазды алып келгенш е мундагылар атып улгерптп. Э д е ш асы кты ма, жазу солай м а, —б1р кудай бпгмесе, баскд ешюм бш мейдг. — А п ы р м -а й , колы калты рамай калай атты екен, бэт-шагарлар?! Бул эдет ерши берсе, эл1 талайдан айрылармыз. — Бьгпм аз жерд1 бэле-жала иектейд1, оку керек, окьггукерек, Т э к е . «Бцпмд1адам бЪимдг адамды тез тусшед1», — дейд1Ораз. — «Б 1з ел болу ушщ, эуел1 бй пм д1болуымыз керек. Б1л1мд1адамдар э б д е н кебейсе, ез ел1М13Д1 ез1м1з баск,арамыз». П атш аеюмет! 613Д1 бипмшз етш устады, ей тк еш карацгы елд! б аск ар уонай д еп ойлады , ол айтканына к о н е бередь Ал бш мд1адам теккез1 ж етк ен ш е гана сенедг Б1р ай окьгганда, Тазабектщ б1р таныган тагы б1р казагыАхмет Байтурсынулы болды. С е з д 1 дурыс жазуды емше д ей д 1екен, о ЮС1НЩ айтуынша емше тщ д щ табигатына карай тузьду!тшс екен д е , ал тщц зорлап ем ш еге багындыруга болм айдыекен. К^тргыз, езбек, туржмен, татар , башкурт, ногай — б э р ш щ

тип тургк болса, солардын, 1пннде ен тузу турж тйп казакта кершедТ «Итщ жаман», — десе, намыстанатын казак муны естхгенде калай мактанбасын? Арап эршмен жазылатын тетежазуды бую л турне халкына тараткдн да сол к'\а екен. Окулары аякталган сон, Табай ею ат алып келш, К,апезд1 Китщге э к етп . Б1р апта журш, Кдпез Кмпнд! де, Ютэпбектщ ауылы 1ргетау мен кергш жалайырлардын Аралтобесш асып, Жуматай отырган Шыцгыс сайды аралап кайтты. Твршде отырып Ш ш эннщ «Дуние нпркшш» шыркап коя бергенде,Жуматай шыр ете калды: «Айналайын Капезжан, айнала агайын оты р дегенмен, агайыннын да аласы мен куласы бар. Кулагы ш алса, арыз жазып жгберетш коре алмастары да бар.Айтпашы Пшюншн энш!» — дед! жалынып. Капез куцк етп.«Адаммен б!рге эн елмейд1гой», — деп кайтып ундемед!, эн деайтпады. Т е к Китщге кайта оралганда гана: «Журтта б!р урейбар. Сол урей маган да юре бастаган сеюддд», — дедг. — Осыкушм1зге зар боп журмес пе екенб1з?» Ол сезден Тазабек тпссшгенмен жауап тауып айта алмады.Б1рак Капездщ элдеб1р ауыр ойдан арыла алмай журген адам­ша кайта-кайта курсшш, кайта-кайта ойланып калып журге шнбайкады. «Байка! — дед! кетершде буган. - Кдзак бауырмалхалык кой. Алайда шггарлыты ж ок дей алмаймын». *** Бала окытудьщ осыншама куаны ш екенш Тазабек болжайалмапты. Б 1р эрш п уйренгешне соншалык куанган баланыкергенде, тебес1 кекке жеткендей коны! кетерйш. Бгрерайда барлык эрш т1уйренш бт т . С е з курап уйрену балалардыдуниенщ К1ЛТ1Н устагандай куантты. Баланы тусшу ушш, балабола бшу каж ет екен. Кандай гажап жаратылыс?! К,алыптасыпкеле жаткан кым-кигаш мшездх байкайсьщ. Оршш кету! мумкшерескелд1кт1 де кересщ. Коркасын, куанасьщ, суйсшесш —бэрш бастан кешесщ, бэрше бал ашасьщ. Елщдх есейту ушшбарбцтгешнД! балага уйрету керек екен. Бала кушнде эдшцк пенададдык кермеген адам кейш оны кайдан уйренед!? Уйренсежаксы, уйренбесе элдеюмнщ ыкпалымен ыгып кетпес пе?

Бала окытады екен дегенд! естш , жакын мадайданбалаларьш экеле бастагандар к еб ей д ь Оган Тазабек кабак,шытпады. К айта ете кажет ю аткарып жатканына о:з1 сенд1. «Баскасын кдйдам, бул еюметтщ е н дурыс кл — окы деген 1.Баланыгана емес, буюл казакты окьггу керек», —деген Кдпездщкршынысын кун еткен сайын терен тусше бастагандай.Балалардьщ окып-бшгенше кы зыккан Ш э ш ез1 де соларм енб!рге окы п-уйрене бастады. «Тэйкен, — дед! б!р куш Ш э й ! еркелей суйсшш, — сагантагы б1р окуш ы келем деп талпынып жатыр гой». «Жуз окушы экелсецде кеп демеймш, Шэйкентай. А з б о пэрюмге аландаганша, кеп боп эрк1мд1 аландатып журмейм13бе?» 0м1р ез арнасына тусш, Т1р1шлт тузеле бастагандай едк 1штей игук1р ететш 1923-жылдын, жазында ем1рге уш ш п п баласы келд!. Оньщ атын ел-журт К ед есб е к деп койды. К ен сс заманында туган соц, оган Тазабек карсы болмады. Агайыны тату, Кобзев бастаган керпллер1 сыйлас, м алы багулы — б1р берекел! шак басы на орнагандай ед1. Ы р а к ушршген булттай басынан кейб1р о й кетпей койды. «Ш ш эн д 1 ату юмге кажет? Ош м етке ме, оган еш элдеюмге ме? Элде екеуше де ме? *** Ел ж айлаудан кайтын, эне-м ш е бала окытуды кайтадан бастармын деп отырганда, Тазабектщ ойына кенет б!р щ еш !м келе калды. Дереу атына мшш, К и т щ суын бойлап Табайлар отырган корага карай бет алды. «С е н де кэртешке ек, сэб1з сал. Орыстыц жаксысын сен уЙ?ен,„к;азак^тьщ жаксысъш мен де уйрещцм гой», - деп К обзев коймай журген. «Жауын кеп, сугармаса да болады», - деген. «Сугара алсак, тшт1 жаксы емес пе?» — деп туйд1 Тазабек Акыры арык, тартуга болатын вдлтаны тапты Карасай деп аталатын савдан екпщцеп жазывда шыккан су д э у СОПак тастьщ тубш сн кшт соли бурылып кетеда. Бэр! жабылып с о л дэу шомбалтасты жарты адым жерге козгалтса, су ез скг птмен

жарага шыра женелейш деп тур. Кобзевтщ езш, оньщ ею баласын, бэрш атка мшпзш, сол туйешомбалтастыц жанына алып келд! де: —А л, карандаршы. Менщ не ойлаганымды табындаршы, — деда. — Уктым, - дед1 Кобзев кез1 кул^м карып. — Сен буйтпесен, Тазабек боламысьщ?! Балалар, керд1ндер ме, мына шомбалтасты ары жылжытып, мына арадан Тазабек арык тартпак. Калай, шамамызжете ме? —Жетед1, папа! —Жетед!, — дест1 бэрх. — Ендеше, кектем шырысымен кол та аламыз. Ол арыкдыТэйкен тоган деп атаймыз. ...Кектемде жер ш бт жаткан колайлы шакта он ею адамбгр айра жетпей б1р жарым шакырым жерге терен торантартып бгтт!. Енд1 тек дэу шомбалтасты жылжыту рана калды. Кггэпбектен е й туйе сурап экелш , арканмен жартасты шалыпбайлады да, Тазабек 031 жартастьщ жан-жарын тазеден теменказып шыкты. Сонан соц Кобзевке кос туйеш б!р сэтте айдадеп буйырды. Кобзев те карап турмай: —Ал жабылайык! - дед! шомбалтаска лап берш. Бакырып ею туйе тартканда, жартастьщ туб1 б1р солк ети.Жан-жарындагы топырак копарылып барып кайта орнынатуст!. — Енд! кетед!, кэнеки б!р кезде итер!ндер! — дедг Тазабекшомбалтасты иыгымен ышкына итерш. Сопак туйетас жантая берш су арнасына келденещнен су-лап туст1. Шомбалтаска сорылран су еп-сэтте кетершп, жагаракарай жылжи женелд!. Кобзев бала-шагасымен куана шулапжарара лыксыран суды кетпенмен жетектеп арыкка карай алыпжурд1. Арыкка су лап куйылранда, карап турран бэр! алакайлапсеюрють —Терендетешк! Су кебейсш! — деп, Кобзев судыц кемейшекетпенш карш етюзд!. Бет-аузына, уст1-басына шашырарансура шашала кулд!. 0ст1п Тэйкен торан 1924-жылы ем1рге келд!. Осыдан бастапоны осы араныц казагы рана емес, орысы да Тазабект! Басмурап деп мадактайтын болды.

Кэртешке егем деген орыс-казакка сугармалы жерш Кобзевбелш бере бастады. Казактан тек Табай мен Тазабек кдна жералды. Кдлган казакка: «Келес1 жылы корермгз», - деп, сыргижауап катты. Кобзевтен т р ы м алып, Тазабек п ен Табай бфаз жергекартоп екть ^ -с о—Олар не гстесе, 613 де соны ютеЙ1К. Уйренбейтш нес1 б а р .- деп, Табай е п н ш болганына куаныш бццйрдг Тазабек элденеден оянып кетть Ш э ш касында б1ржамбастап жатыр екен. Не б1реу, н е бгрнэрсе оятпаса адамбекерден-бекер ояна ма? Бхраз ойланы п жатып ед1, кенет кезалдына карагай орман елестей калды. Талай жыл арасындажылкы баккап карагайдын шайыр т с ! квкхрепн капкандайболды. Б1рге ©екен бауырындай болып кеткен карагай цнрк1нд1 каттысагынган екен-ау?! Тау бектерлеген карагай орманга аралас орман еш у к - самайды. Араластьщ аты - аралас. Сыбдыры да, сыкыры да, шуылы да б1р баска. Карагай орман катты жел сокса шайкала тецселш, тебеннен аспан кулап келе жаткандай коркынышты ун шыгарады. Сыньш кетердей сыздап сыкырлап, мын сан карагайдын сурапыл гушшен кара жер как айырылып бара жаткандай сезшед! Эрб1р карагайдын уш езге карагай диймен блрдей. Бэр! косылганда жер-кектг тенкерш жгбере жаздайды. Ондай кудхрет езге орманда жок. Кдрагай жарыктык майыспайды, кисаймайды, енкеймейд1, йшмейд1 — тек тенселедг. Т1к бойлап есед!, тпе турып еледг Оныц ем!рще ешб1р агаштыц ем1р1 уксамайды. 1Шркш-ай, бупн барып Орта Кдрагайды б1р аралап кайтар ма ед1? Жалацаштьщ, Ею Ашаньщ карагайы кандай ед1?! Етегшде турып жел шайкаган сарынын зэрен ушып тывдар ма едг? Кллец карагай ескен таза орманды кермей-бшмей-ак кеп журт бул дуниеден етшжатып- ау. Кермеген соц олар ондай орманды сагынбавды да гой Тар уи тынысын тарылтып бара жаткандай болды Акьюын турегеп, шапанын желбегей жамылды. Ш о т о я н ьТ к ст Т

— Т э й к е н ! Ж ай ма? — Ж эй . Тузге шырып келей ш. Сыртка ш ы р ы п та Караганды умыта алмады. Карагай орманнын шйнде журсе де, казактын карагайдай болаалмайтынына тагы кейщь А н а жакта Капез, мына жактаКггэпбек, атылып кеткен ППшэн — бэр! жеке-жеке б 1р ка-рагай, анда б1р1, мында б^р], т е н с е л т тура калатын тутастыгыжок, андыз-андыз. Кылканды орманнын курюреген каЬарында, жапыракты орманнын жапа-тармагай шуылын да желтудырады. «Замана —соккан ж е л » дейд! казак. Бастан кешпесе,таска баскандай кылып калай айтады? Бабасына конган бак,заманын айналып келш, баласына неге конбасын? Каскайганкаратайдай кайсар казак ел п згш ш 03 колына тагы кайта ал арма екен, ал мае па екен? Кенет квзше кыекы карагай елестедь Найзадай басынапурактай алмаган кар Карагандын етек жагына жабысады.«Кара ж ердщ ©лгеш — кар астында калганы» деген бар. Олелгенге жата ма, буркежп демалганы да. Карлы далада атынанжыгылып жаткан жалгыз орыс окы с есше туей. Неге жалгыз?Экеш Тазабектщ колынан каза тапканын сол орыс бшдх меекен? Бьтсе, атка ецгерт экеле ж аткан жолда Спр сездгрер ед\гой? Жок, элде ол муны андып ж у р ш 031 арандады ма екен... ТуЬ, ктешщ ойына кай-кайдаты тусед! екен-ау! *** Жет1ге толып калган О ралбек тым ерке. Оны ешк!мбетшен какпайды. Шэшнщ журек тукп1р1нде бгр гана туйтюлбар: ана бэлеге тартып кетпесе екен деп урейленедг Алайдаменщ аналык мешр1м1м мен Т эй кен нш экелж ыкыласы оныжаксылыкка жетелейтш шыгар д еп умггтенедь Оралбектщэлдене сурагалы келе жатканын Ш э ш оныц жыпылыктаганкезшен ант арды. —О не, балам? Б1рдеме есще туст1 ме? — Иэ, апа. М е н щ экем батыр ма? —Иэ, батыр. —Акылды ма?

- Акылды. - Мен кашан сондай болам? -Улкейгенде. - Кдшан улкейем? - Экещц тындасац, сотан уксасац, м еш ренжггпесен, тез-акулкешп кетесщ. - Менщ тез улкейпм келедг. - Келни, т е б е шашьщнан б1р й ю к еп койсам, тез улкейсбастайсыц. ***Ел жайлаута ендг шытайын деп жаткан кез болатын.Кецесбек ецбектеп келш Тазабектщ Т1зесше суйешп турабастады. Тазабек кетерш алып щ р н ы н а н тскед 1.- Шэйкен, меш жаксы коресщ бе, Кецесбекп ме?- Сен болмасац, Кецесбек кайдан пайда болады?- Бултармай айтшы!- Сет жаксы керем.- Сотан сене алмай турмын, М е н е л ш калсам, баска куйеугетиш кетесщ, ал Кецесбекп баска бал ата айырбастамайсын р о й ?- Айырбастамаймын, эрине.- Ал меш айырбастайсын.- Жок, айырбастамаймын. Сен ойткеш букш ем1р1мнщ б 1ргана езепсщ. О зеп жокаташ всш -ене ме, ©зщ ойлашы?- Олай ойласац, мен дурыс уйленген екем.- Кэзьтксьщ, Тэйкен. Кдй-кайдагыны айтканьщ не?Йемене, туе кердщ бе?- Туе емес, ой той, Шэйкен, ой. - Ондай арам ойды ойлама. С онш ам а сергелден, кундерденаман ©ткенде, енд1 не болса соны ойлараньщ не?- С е т жаксы коремтой. Сонан соц ойлаймын. Мундай эдпмеш неге козгатанын Тазабек ез1 де бтм едьС1рэ, 1ПэЙ1Н1 с©йлетк1с1 келген болар.Тазабек атына ещц мше бергенде, касына Оралбек ж уппшкелд1. н- Э к е , м е н д е барайыншы!

Тазабек тез жауап бере алмады. Жана керш тургандай, колындагы камшысын ары аударды, бер1 аударды. Б1р ой сап ете калып, баласын сынап кергю1 келдг — Екеушз б1рдей кетт калсак, Гулсэн мен Кенесбекке шешецнщ б1р ез1 карай ала ма? Кдраса да, шаршап калатын шыгар? Элде кете береййс пе? —Жарайды, бул жолы кала турайын. — Сейте гой. 0й, ез1ме тарткан акылды купйпм! Оралбектщ бул кылыгына Тазабек дэн риза бодцы: ойын ек! айткызбай уга койды. Ана бэлеге тартып кете ме деген купия куд1гш онын осындай кылыгы унем1 жуып-шайып кетед!. Утымтал, укыпты болатын сыякты. Шэшнщ каны, мунын мешр1 зая кетпейтш шьдар. Кдзакта «шгген шыккан шубар жылан» деген сез бар. Журт кднша жамандаса да, ез балан ©зще бэр1б1р ыстык кершед1. Содан болар, Тэйкен тоганнын; басына кунде бгр рет барып кдйтгтса, шгкен асы бойына сщбейтшге айналды. Арыкпенсудыц зыркырап акканынын вз1 кандай эдем1! Б1р жарым шакырым жер езеннен белшш агып барып кайтадан езенгекелш куяды. Бекер акдай, елге береке сыйлайды. Орыс пенказактын; басын коскан арык. ...Тазабек езенге келдененшен сулап жаткан сопак таскаузак карап турды. Кдншама жыл суга тесш тосып бекер турдыекен? Енд1 оны арыкка бурып, кызмет жасап жатыр. 0з орнынтапты. Атынан тусш, муздаЙ суга бетш жуды. 0 не бойы лапттркендг Орнынан турегеп атына карай журе бергенде,карсы алдында мылтырын кезенш туртан таныс орысты кердьАйдалада аягы сынып жатканда атка ецгерш уйще апарганорысы. Камшысын ьщгайлап, орыска карай ышкына умтылды.Кеудесш капкан ыстык от жарк е т т жанарынан тегшш кетт!.Ущрейген карангы тущиык зымырата жутып бара жатты.Туцшыкка зымырап суцгш бара жаткан сэулеш шыбын жанышыркырап куып бара жатты. Сонан сон; бэр! лып сендг

ТУЙ1НШ ешес! Шэшге: «Ж айлауга елдщ алды ш ы р ы п , арты жаца шыккап ы жатканда тугансьщ», — дейтш. Сексен бес жасын балалары сол жобаменжасап жатыр. Кекталдыц «Белж айлау» дейтш мейрамханасыконактарра лык; толы. Асабаньщ даусы таудан кулагантаскындай б1р толастар емес: макдайды, мадактайды, эйтеугр,еседа, кондлдендгрпс! келедг. Ш э й ш щ жуз1 кулгенмен, к е ц шкетершер емес. Кез алды толган елее, ойы ойран-асыр.Кдншама талпынса да, он алтын ш ы жылрьщан арыны ойынатус1ре алмады: дэл он алтыншы жылы туып, сол жылы туа сапесш бш ш кеткен адамдай. Ар жагында ем1р1 жок; секщц1. Баррой, б1р ак соныц бэрш с^м кезен; жойып, жугып койган тэр1зд1. «Бакытты ана, бакытты эже» дейд1 асаба. Шынында бакьгг-ты ма Ш э Й 1? Бакытты болар ед1 , касында таудай боп Тэйкен!отырса. Ж асы жетш жер койнына ьарген Табай мен Жузгкп,олардан аргы-берпш айтпаганда, ек! б1рдей ^лы Оралб е й менКецесбеп, Агынтай бауырынан калган жалгыз т^як Сэменз,оньщ соны нан ерген Эбен, Ж аксыбала мен Тэу1рбек осындаотырса. Жанын туешетш, жагдайын бшетш Жэмеш пенЖомарт та жок. Эгамен жер-кект1 еркелеткен Кдпез де, менщболашагым деп ол багалаган Кдратай да жок;. вцкей жок. ©цкейжактьщ жоктаушысы калай бакытты болады? Т1р1отырган соц, коп жасаган соц, бэр! бакытты дей бередь

Ш эш , теп, бутш 0М1р сурш кермеген екен: ылги жогалту, айрылу. Эр жакынын жогалткан сайын ез ем1ршщ де белп б!р тушрш сонымен б1рге жогалтып отырыпты. Айрылмаган адамы калмапты. Кенет асаба санк ети: — Киын кезде де, куанышты кезде де касында болган камк,оршысы Кали агата сез берелиз! Шук1р, бул бар екен гой! — Ш э ш жецге! Анамдай болган асыл женгем, екеум1з не кврмедж? К1мдерд1 бшмедж, кдмдерден айрылмадык?! Край буйыртса, осы кузде мен сексенге келем. Арамыз бес-ак жас болганмен, мен сен коргеннщ кебш кермед1м. Он алтыншы жылдьщ ойранын бастан-аяк сен кордщ: азабында, ажалын да. Эке-шешещц, туган бауырын: мен оныц бала-шагасын орыстар уй-мулюмен т1р1дей ертеп Ж1бердг Тазабек аганы тагы атып елирд!. Соньщ бэрг аздай, кешеп согыста ею улыц Оралбек мен Кецесбектен б1рдей айрылдыд. Соньщ... соньщ... К031 жаска тыгылып, шолак колынын тукыл иыгын кайта- кайта сыйпалап, К,али сойлей алмай калды. ТТТаш де козшен парлал отырган жастыорамалымен суртп. — М ен 031М ес бшгел! Тазабек ара мен дэл схздей адам баласын кездеспрген еместн. Тазабек аганы елт1рш кет-кеннен кешн с1з б1рде-б1р жагдайьщызды мешмен акылдаспайшешкен емессхз. Мен де б1рде-б1р 1с1мд1 шбен акылдаспайшешкен емеспш. Балацыздан, бауырыцыздан кем кермедшдз.Ал, шындап келгенде, менщ сгзге тук те туыстыгым жок.Аркадан элдеб1р себеппен ауып келген казактьщ урпагымын.Батып журген козымды жамыратып алганым ушш байдынбаласы камшыныц астына алып сабап жатканда, Тазабек агаара туст куткарып калган. Бай оке-шешемд1 куып жзбергенсоц, Тазабек аганы Тогызбудакка хздеп кеп паналадык- Содантуыспыз, э л 1 туыспыз. Осында м е т ц 1н1-карьптдастарым тугелотыр, бэр1 уйл1-баранды. Бэр1 слзд! эже дейдь С1з бэрше жайэже емес, алтын эжесхз. Кобзев деген орыс болды. Тазабекаганыц досы едх. Кейш Аралтвбе, Когалы жакка кешш кетшеД1, араласа алмай, кез жазыл калдык. Меш казак болган сон,

жакын тартк,ан шыгарсыз. Сол орыстьщ отбасымен с1з калайсыйластьщыз. О л С13Д1 калай ж аксы керд!! Оны кермегенмына жастар турмак, бэрш керген мына мен тусше алмаймын.Слздщ сикырыцыз бар ма, элде К обзевтщ адам бше бермейтшб!р купыйасы бар ма, тусшбеймш. Балалар! Адам адам бопжаратылган соц дэл осы Ш эш эжелергндей болуы керек. БулК1С1 жай ккл емес, букш заманньщ жаман-жаксысын бойы насщгрген алы п бэйтерек. Жуз ж асасы н жецгем! Ш эй! оны ц б1р сезшен де ж алганды к таппады. Онын сезбенкамти алмаганын бул оймен камтып отыр. Оз1 де, сез1 де алтынбауыры! ©31 бгрге тумаса да, бабасы бабасымен б1рге туганбауырласы... ...«К эусен » дегенд1 естш, Ш э ш жалт карады. Ойм ен оты­рып байкамай калыпты, той аякталуга такап калган екен.Шеберес1 Кэусенге сез тшптх. 0 зш е уксатан ете суйктмдюьАзан шакырып койган аты К эусэр едт Ш эш еркелетш К эусен,Кэусентай дейтш. Содан бер! К э у с е н деп кегп. Солай атаганезше де унайды. — Эжетай! М ен сен! калай ж а к сы керетщ1МД1 сезбен айтыпжетктзе алмаймын. Музыкашымын гой, куй тартып квн1Л1мд1бодхрейш. — К ры н ы м ! — дед1 Ш эш к е з жасына кумыгып. — Сентарткан куйден артык маган кан д ай сый, кандай сез кымбатболсын?! Той 6 1ТТ1, журт таркады. О й бггкен жок б1рак, шер де тар-камады. К,аумалаган немерелер мен шеберелер де кеудесщбаскан к е п ойды б1ржола ыдырата алмады. Сэл сейщгендейболады да, кенпкпей кеудесш кайта тырналайды. — Э ж е, мен де Алматыма кайтам, — дед1 шеберес1 К эусенкелш. — Ертец окуга улгеру1м керек. —Ж о л ы н болсын, кулыным! Ш е б е р ес ш кушарына кысып, мандайынан шскед!.Оралбепнен калган жалгыз улдын жалгасы. Уш улдын орта-сындагы жалгыз гул. Бакытты заманньщ баласы!

*** вткен ем!р кайта жазуга болатын ютап емес: етп, б1тп. Катесхн де, кате емесш де тузете алмайсын. бзще, езгеге унай ма, унамай ма - бэр1б1р. Бшмейтшдерге бурмалап, эдемшеп айгуга болар, б1рак взщд1 езщ алдай алмайсьщ. Эрб1р адам ез 0М1р1н ез! зерттеу аркылы адам болады. Онда да дурыс шегшм шыгара алса. Гштарлык, кекиплдж, атаккумарлык, кен, пейшдйпк, кергевддк, адамгершшж сыякты мшсз-кулыктьш калыптасуы, схрэ, сол шегшмге байланысты болар. Алайда, калай шешсен де, бэр1 етедг, кетедг, бггедй Шэйшщ де ем1р1 бггуге таяган шыгар. Оныц басынан не етпед!? Жиырма терт жасында жес!р калды. Уш баланыц кенжес1 Кецесбек емшекте болатын. Тазабек елгенде Ш эй ш щ де ем1р1 б1ткен тэр1зд1 ед1. Б1рак бггпсгт. Эл1 жалгасып келсд]. Керсш, багаласьш деп Кудай да гумыр берген шыгар, Тазабек те тшеген болар. «Уакыт бэрш емдейдт», — деп жубатады журт. Ол ем, ойлап караса, умыту екен. Алайда умыту улп емес, умытпау улп той. Ата-бабасын умыткдн адамды урпагы да умытадыемес пе? Бул елш кетсе, Тэйкеннщ шыргалад вмгрш урпагына ым айтады. Ештемеш еспмеген урпак калай ест1 болады? «Осы Квпзш аргы теп айырыкдиа адам-ау» деунй еда Тэйкен. Сонысы рас-ау, слрэ?! Тэйкен елген сон; казактын бэр! кайрырудан баска камжасамады. Тек Кепзш: «Муны ютеген - Сергейчук. Мен оны ез колыммен атып келем», - деп улкен улын ертш Жаланашкд аттанган. Б1раз кун журш, «Сергейчук ек! ай бурын елптп. Орэ, соньщ елер алдындагы аманатын б1р туысы орындаган сыякты», — деп кайтып келд! унжыргасы тусш. Кдэгзгылт б1р узын тасты тауып экелд1 де, соны жарты ай бойы каш ап, бас жагын жумырлады да, Тазабектщ басына белп койды. Бала деп журген адамыннын дана боп шыкканы кандай керемет! Тазабектщ жылын б ер ге н соц ел-журтпен акыл-дасып, алдына Кггэпбек келд1. Бул ещрдщ жен бшетш, сезбшетш кесем! емес пе, втшрдщ унгыл-шуцтылын таратакелш, Ш эш н щ ендт тагдырына токталды. «Жасын жиырмабесте. Келшшектщ кемел шагы. Сугарылмаган епндей солыпкеткенщ б!зге де, взще де абырой емес. Кудай эйелд! косак240

болуга жараткан. Тазабектщ орнын еле-влгенщше кузетсенде сеш ешк!м куштемейдг Нэмен,герл1к жолмен Кенжегарагатоктаган ед1к, ол еел сез айтты: « Ш э т маган шешемдей болганК1С1. М е ш адам кылган — Тазабек ага екеу!. О юсшг алганыммаган шешемд1 алрандай. К1мге тигю1 келсе, ез1тандасын. Жербепнде т1р 1 журсем, шешеме жасайтын жаксылыктьщ бэршжасаймын. К и ш т кек, тамагын ток жасау - менщ борышым.К,алганын е з 1 бшсш», —дегенш ест1генде, Ш э т Тазабек Т1ршшкеткендей куанды. Мундай сезд! ол тугш, одан улкендерденде кутпеген. Бойына куш бгга, куатына жхгер косылды. «М е нешюмге де тимеймш, бала-шагамды багып-кагып отырам», —дедь «Кудай куат берсш», — дед1 Ю тэпбек. Артык сез айтпады.Куп керген! кубылган ещнен байкалып турды б1рак. Солайтканын Жаксыбала кдйнысы айнытпай орындады. О р ал бек,Гулсэн, Кецесбектерге ага болды, буган пана болды. Кднаттыгакактырмады, тумсьщтыра шокыттырмады. Айбатты, алымдыЖ1Г1Т болды. Б1р1 сыйлады, бгр! ыкды. Беделх де, б и л т де журдг *** Тазабектщ там-тумдап окыткапы Шэшнщ кэдесше жаксы жарады. Отызыншы жылы еюмет Китщнен кызыл шатырлы мектеп салдырды. Мектеп ашылган соц, оран мугал1м керек болды. Аздап хат танитын Ш э т г е мектеп басшысы Ыгиса колка салды. «Жэркентке барып уйренш келесщ, сенщ ка- бшетщ б ар », — деп коймады. © н ш ец &з\ секщд1 эйел-еркектщ ортасында Ш эш ею ай окьщы. М угал1м жшт сол заманньщ ец б т м д ю ш щ б1р1 болса керек. А са сыпайы, таза кишетш,уйрете бшетш, асыкдай сейлеп, асыкдай журетш ж т т агасы едь Эйелдердщ еспмейпш жок, айтуларынша, эке-шешес1 жер аударылып кеткен байдьщ баласы квршед1. Алматьща турады екен десетш. Бшпс1, уйренг1С1 келген адамра окудан артык ешнэрсе жок. Эр бшген нэрсец, эр окыган жацалыгьщ — жан рахаты. Окь1ган, бшген сайын бгртшдеп бикке шыгып бара жатасьщ. Бижтей берпц келедг Биштеген сайын бшмейтшщц! бшесщ, кермей келгешщц кересщ. Кекжиегщ кецидг в з щ

де байкдмай озгере бастайды скенсщ. Не болса соны айтасалмайсьщ: баскалар оган калай карайды, тусше ме, жок па дептаразылайсьщ; калай болса солай кише бермейсщ.' журт бултур1мд1 калай багалайды деп ойлайсын; кершген жерге барабермейсщ: ол арада шмдер болады, менщ барганымды калайбагалайды деп куд1ктенесщ- Кгыскасы, не ютесен де ойланып!стейт1н боласьщ. Жаксы адам атангын келедь Журт мешжаксы десе, жакындарым да, немерелер!м де куанатын шыгардейсщ. Куандыргын келедг Оки бастагандарына он шакты кун еткенде гой деймш,мугал!м мунын касына келш жазуына уншд]. «Жаксы жазадыекенсгз», — дедг елге есирте. Бул куанып калды. Ертес! баскажакгы аралады да, бул жакка жол амалы. Неге келмедг деп, булб1р-ек1 рет жалтакгады. Б1рак келмед!, карамады да. Ертеаде С0йтт1. О куш ол жакка бул да жалтактамады. Келес! кушмугал1м тагы буран коцщ аудармады. Шэт енд1 кэд1мпдейойга калды: енгтецешц карасы жок, менщ бул аландауым кайсасканым? Маган ол сез айткан жок, хат жазган жок, кенй щщрш б1рдеме десе екен-ау, маскара! Еркекс!рейтшдей некер1нд1 маган? К,ас кылгандай, мугалхм ертес1 мунын жанынакелд1. «Жазуьщызды бузып алгасыз ба? —дед1 акырын ганасыбырлап. —Жазу турмак ез1мде бузылып барам. Мугад1м муд1р1п, баска ештеме демедг Тек баяу курсш-гендей к©рщд1. Шаш орнынан ушып турегеп, есштен шыгажвнелпс! келдг Тек кепшшктщ калай карарынан каймьщты. угалш жакка жактырмай жалт карады. Ол ютэпке ун!л1п,оет-аузын сонымен жауып алыпты. Уш куннен кешн 0ктаб1р ауданынан келген жет1 юсш!ъ'С|^аЛШ ,Жеке алып Калып, оларды бупн аудан басшылары ЬШДаИТЬШЫН аЙ™ . МумК1НД1ГШШе ДУРЫС КИ1НШ келуд1тапсырды.баспт ^Ш сагаткажуык созылды. Отырыкдпылык ем1рге аякэнН1и(- ’ ^НД1 ^1Л^М кажет деген тещрекге алты-жет1 адамкажет ^ ал*м Де сез сейледг Арап кэршне кешудщнеге ° Л Д3’ а^тгы. Б1рак бэр1б1р Шэш соншалык

Ж и ы н н ан шыгарда мугал!м щ н ы ц касына келд1 . Унс13колын усынды. Шэш онын; кылыгына тосыркай карады.Алаканы нда б1рдеце агарандады. Хат екенш бшд1. Журт байкдпкалмасын деп жулып алрандай жылдам ала койды. Артынакарамастан кете барды. Мугаллм узак жазыпты. Б а й баласы екеш шын болыпшыкты. Тургеннщ эйгЪп байы деп, экесш Орынбор ж акка жераударыпты. 031 де еыметтщ бакылауында журген керш едг«М е ш м е н бас косу — болашагы бейматм ем!рге аяк, басу.М ен С13Д1 унаттым. Б1рак с1з ^натпасацыз, бэр! бекер екеншбшем. Шынымды айтсам, мен сгзге пана бола алам ба, жокпа, бш меймш . Ал с1з маган пана бола аласыз. 0 зщ 1зге,балаларынызга бас ие болу — м ен уш ш улкен бакыт. Егер с1зхош к ер сещ з, бэрш тэрк етш, кдсыцызда калар ед!м», — д е т ь Ш э Й 1 оган жауап жазбады. ©йткеш бвтен еркекпенбайланы ска тускенш Т эй кен н щ эруагы кешпейтгндей кер-шдь О н ы ц устше Оралбеп мен Кенесбегш алдайтын кылыктайсезшдь Т абай менЖузиспц, С э м е н мен Эбеннщ, баскалардыцбетше к алай караймын деп те корыкты. Б!р сез!мнщ бастал-ганы да, бггкеш де сол. *** К и 1М1 де мал, тамагы да м ал боп отырган казакка кал-коздастыру науканы ете ауыр тид1. Жан багып отырган бармалын ортага жинап алган с о н , журт жаппай ашаршылыккаушырады. ©шметтщ ектемдпднен, аштыктыц араны нанкуггылудын б!рден-б1р амалы елден кашу болды. Букш аймакалды -арты на карамай урпсгТ Кргалы мен А ралтебен щж алайы ры да, Ютэпбектщ ауы лы мен Китщ журты д а — бэр1Руъттайга кашты. Айгуннщ эк е-ш еш е, туган-туыстары, Жуматай— бэр1 кетть «Жур б1збен б1р г е », — дед1 Айгуннщ эке-ш еш есь«Ж ок, — дед1 Айгун еш кобалжы май, — мен Ш эЙ1 апам даркошсе, кеш ем, калса, калам». Эке-ш еш ес1 ей кун карайладыда, акы ры кещцре алмай, ездер1 кетт1. 031 бшсш деп, П1эшАйгунге акыл-кецес айтпады, тек кейш мандайынан т с к е д ь«Акы льщ н ан айналайын! Ерш сыйлаган эйел елш де сыйлайды.Елд! сыйлаганыца ризамын. Е щ ц ел де сеш сыйлайды», — дед!.

*** ОралбеН согыстан оралмады. Хабарсыз кетп. Аттанып кеткеншен кешн хат келмедг Согыска жеткет де, жетпегет де белпсгз. Б1р кызы мен б!р р ы н кушактап келш1 калды. Кецесбек с о р ы с басталмай турып уйленген, б^рак бала сушп улгермед1. Сэменнен —ей кд>13, б1р ул калды. Кдншама кайры- кдс1ретке кдйыспай келген Табай куанышка тетепбере алмады. Эбеннщ екгшш улы мектепке барганда, тшашар жасап, ертесп оны мектепке апара жатып, жолда уЬ деп отыра кетштг «Ата!» ~ деп, немерес! бас салады. «У й ге», — деп кисая берштг Уйге экелгендег! бар айтканы: «Ж узт м !» —деген сез болыпты. Тэу1рбек пен Айшаньщ ею улы майданга кетш, улкеш Кали он колын туб1мен майданда калдырып, шолак болып оралды. Кднды сорыстьщ кай кун! ауыр, кай куш женит болаты- нын Ш эй! кайдан бьчсш, 61лее, согысып жаткандар ездер1 шамалайтын шыгар. К,азакбайгус «Балад бакыттыболуы ушш, ейт, буйт!» — десе, ейте бередр буйте бередь Бэр1м1з сейгпк. Шэйшщ де шекес1 кызып турганы шамалы. Б1рак, эйтеутр,шушр дег1зет1н жагдайыжок емес. Кенесбепнен урпак калмасада, Оралбектен бар. Соларды ес1ру ушш, атасы Тазабектщ,экесшщ кандай адам болганын солардьщ кулагына куйып айтуушш гана елпс! келмейдг Екх ул туып, екеушен б1рдей айрылу кандай анага киынболмасын? Бхрак орнында бар о палар деген ум1т — кайгы-касгреттщ бэршен бийс. «0 лгеннщ артынан елмек жок» дейд1казак- Адам жаксылыкды алдымен ез баласынан, кала берд1 ага-йын-туыстын; баласынан кутед1. Согыстан кейш Шэйггекарайласатындай ешюм калмаган сыякты едг. Букшболашагынкара жамылгы жауып калгандай ед1. Сол кара жамылгынынушын Тэугрбектщ Кдлиы кайырып тастар деп юм ойлаган?!«Меш Тазабек агам камшыньщ астынан жулып алган. Меноны еле-влгенше умытпаймын, тэте. Мен т1р1де С13Д1 жанбаласы басына алмайды», - деген Кдлиды Шэш кэйтш взжакынынан кем керер? Текттк пен текс1зд1к ем!р бойы естшврбш отырады екен гой, езх. Жесхр эйелдщ жагдайын жстгм-жес»р де гус/не бермейд!. ектеки к!сщщ гана оран кезгжетед!. Кдлидьщ кез! жетй.

*** К и тщ мектеб1нде сабак б е р т журш, тары б1р жагдайга тапкелдк Клтэпбектщ касында журетш Кдмза сары ж1пт Китщауылындагы Кдраменде руы бгрлескен калхозга бастык бопкеле калды. Кезкергеннш аты кезкерген р о й , келген бойда-акол бутан камкорлыкпен карады. Оралбекп кызметке тартып, ауылдык кедестщ орынбасары етш койды. Анда-санда уйге келш, хал-жагдайды бшш кетш журдг Жуз керкяп жургенадамдар журе-журе уйрешсш кетедг Сары жш.т бастык болгансоц Кдмза деген атын умытып калгандай елдщ бэрг оны«баскарма, баскарма» деп кетт1. С о л арада Ютэпбек кайтысболды деген хабар келдг Китшде оны бымейтш и м бар, журтжаппай Акжазыкка карай аттанды. Эуел1 Кдйшынын; 1Ш1ндеэртел куры л , артынан «Акж азы к» эртелш «Акжазык» калхозы -на айналдырган, оньщ орталыгын Кдйшыдан Акыркудыкка,одан Акжазыкка бгржола орныктырган айбынды, алгырбасшыны аудан 1пинде бшмейтшдер кемде-кем б о л атын.Ш эш бала-шагасымен баруды уйгарды. Табай мен Ж у зж те— бэр1 тобымен шыкты. Букш К и тщ кешш келгендей болды.Клтэпбектщ юсшш, буларга ютеген жаксылыгы соган татитынедь С о н ы керген сары жшт Ш э ш ге : «Апырмай, еркек ютейалмайтын 1СТ1 1стедщ-ау! Бую л К итщ сенщ коластында екенгой», — дед1 суйсшш. Кушактап, иыгынан какты. Байкатпайезше карай тартты. Кдтты кушырланып кысты. «Ж аны м -ай!»— дед! элденеге екшгендей. С о л кеш Китщнен келгендергеконакасын сары жшттщ ез1 бердк Аягынан тгк турып кути,езгелердг де тпс туррызды. «Ю т эп б ек цпсш жаксы тэрбиелепкеткен ек ен », — десп кэриялар. Тун жарымда Туйьщтан кудалары кедд1. 1нпнде Б эк ен дебар екен. Ертес! Кггэпбеки ж ерлеп кайткан топ птлгген оныкерш, Ш э ш буш кергендей ш ош ы п кетп. «Тазабектщ устшенарыз ж азы п берген Бэкен екен», — деген Табайдьщ сез! тап соларада есш е туст1. Ол да, бул да кермегенсуц. Адамдар аза тамакка юргенде, Туйыктан келгендер менКитщ нен келгендер б1р уйге болш дг Амал жок екеу1 тагыушырасты. «Кердепш керетшдей ушрейген к езтщ урейлкл-ай!» — дед! Ш э ш урке тергс айналып.

Журт сыртка шьгкканда, акыры Бэкен буран жакындады. Шэш ту сыртымен тыжырынды. «Квщл керген жерде» деген. Кдза кайырлы болсын!» —дед1 катарласа касына келш. Эрине, ол Тазабекке квцш айтты. Шэш б1рак эдеш укпагансыды. «Жаксы ккл ед1, арыздан кашып арып-ашып келгешм!зде осы кклнщ колтырына тыгылып едпс», — дед1 касакана энпмеш Кггэпбек жайына бурып. Бэкен бул жактын да жагдайын жаксы бтет^щЦпн байкатты: «Кэз1р де колтыгына к1рш жургенщ осал адам емес кершедх той», —дед! кекетш. К1МД1 медзеп турганын Ш эЙ1 тус1нд1. Б1рак тусшбегенсщь Титл естгмегенсш бурылып кете барды. *** Журт ез малын вз! сойып алудан коркатын заман туды, «Алып кетгпт!», «Атып тастапты» деген сездер тгршцпктщ естн ашып-жауып турган перде секщц! ед1. Осындай кезенде Оралбек: «Уйленем» дегещц айтты. Шэш баласыньщ он тогыздан асканын, заман каншама кыспакка салса да, Т1РШШ1КТЩ эл! токтамаганын кенет тусшгендей куйге тусп. «Кдйтем? Н е ютеймш?» —деп састы. Табай менЖузжтен баска юммен акылдасады? Соларра барды. Табай да састы. Жузжкана сыр бермей, ойланып барыгг: — «Будан жаман кушмде де тойра барганмын» дегт ройбурынгылар. Кешег! он алтыншы жылда да байга тиш, катыналгамыз, елм^з рой, б1р жвш болар, — дедг ем1р кергендшнкерсетш. ГттТтОЙЖ асайтын тУПМ1'з ж ок к о й , м е т кинайтыны - сол, -дед1 Ш эй1 т о к етерщ айтып. Абдырама! Табай мен Жаксыбалан акылдассын. Баланакуанганьщнан баска сыр бшд!рме! Жузпстщ ж!гер бергенше Ш аш желп ете калмады. Ол, кудай 1лед1, эмен уйленген кезд1 умыта коймаган шыгар? Ол элг!кэмгтеске журе коймаган кез ед1. Елде мал бар, береке бар уакыт. ТУ^1С б!р-б!р мадцан атаранда кора толып шыга келген.бт ерет*н КИ]Тпен кэдешд бэрш Жаксыбала кайнысы втерген. «Тэйкен агам тгрг болса, ветер ед1», —деген свз1

эл1 кулагында. Ол кун келмеске кеткел1 кашан?! Елм ен бгргекайнысы да карасирак кедей болы п отыр. Оган тшп «ейт-буйт»деп бгрдеме айтуга да аузы бармайды. Айтса, касакана сынапайткандай болады. Сагын сындырады. «Жоктык жомарттыцколын байлайтынын» бше тура оган не дейд!? Ш э ш оган ештеме демеуге бекшдг Айтса, Т аб ай менЖуз1кт1н, 031 айтсын. 031 б1р усак мал тауып бер деп, неде болсаКобзевпен акылдасады. Баласы уйленгел1 жатканын айтканда, Кобзев кэд1м г1 казактуысканы кусап кушагын жая орны нан ушып турегелдЕ — М ш е , «Орнында бар о н а л а р » деген - осы. Кудай 613Д1буган да жетк!зд1. Мен орыс конагыца самогон жасаймын,казактарына катыным картоп т с 1ред1, балаларым колынанкелген кем еп н жасайды. Саспа, бэрш жайгастырамыз, — дед1даурыгып. Ш э Й 1 кендлше риза болды, бхрак дэл солай бола коятынынабгртурл! сешщаремедь б й т к е т , жокшылыктыц тамыры орыспен казакка бхрдей жайылып кеткенш кез1 керш жур гой. Т аб ай не дер екен деп Ш э т б1р кун к у т , келмедк Ертес1кэд1мгщей елендей бастады: буган не кершд1? Жузгк екеу!келюе алмай каяды ма? Элде кем ек берер жагдайымыз жокдеп уялганы ма? Кеш батканша кутп. Келмедг Енд1 езг баругабеюндь Асыгыс, алкын-жулкын кшцдг Еснсген енд1 шыгабергенде, сырттан кулагынадабыр-дуб1ршалынды. Ж аксыбалакайнысыньщ даусы. КецЫ кетерщ к! кгсшщ уш. Не шыгарын,не шыкпасын бшмей бегелш калды. — О у, жецгем китщ апты гой?! «Булар келмесе, м ен оларгаез1м барайы н» деген-ау, с!рэ? Кдйнысы деп басты. Ш эш кулш ж1бердг — Енд1 кашангы кутем? Барып, бэршд1 б!р кырайын деп ем. — С1зге калай болса солай келе салудан коркып, алдыменКобзевке шрш акылдастык, жецге. Бул ез! — кудайга караганорыс. К,азактын жагдайын казактан кем бшмейдг Айтпакшы,кщ1рген 1м1здщ ец улкен себеб1, мына Табай агамньщ улы Эбенде уйленем деп кабаттасып жатыр. — Е, оны неге айтпайды? Ж у з ж менен оны неге жасырады? — Э ц п м ен щ бар кызыгы сода боп тур гой, жецге. Экес1мен ш еш ес1 де кеше гана естш отыр. «Оралбекуйленсе, мен деуйленем. Айта алмай уялып жур ем», — депп.

—Т и т жаксы. Екеутщ тойын косып жасаймыз. — О, аузьщнан айналайын жецгесИ Осыны Ызге калайайтарымызды бшмей састык кой. «Неге жагаласасындар?» депурсамадеп бэр1м!з корыктык. Табай агам тшт1менбармаймын,эуел! сендер айтып кер1ндердеп, келмей кала жаздады. —Жузгк ше? — О К1С1: «Неге бурын айтпайсыц? Ж1бектщ алдында мешжерге караттьщ», - деп, улына урсып, баланнъщ сырынбшмейсщ деп, одан Табай агама урсып, одан асып бхзге тикебастаганда зорга токтаттык. —Жарайды, зуылдатпа! Сонымен калай келюпндер? — Бэр1 ойдагыдай болады, женге. Ертец Кобзев, Сэменушеушз Тышкандагы эпретке барамыз. Текше деген жайлаудаарк;ар, теке дегенщ ерш журед! дейд1. Эт1ретте Кобзевтщ таныекэманд1р1 бар кершед1, сотан барып ан атып экелем1з. Еттабьшеа, баскасын уайымдамаймыз. Шэшге бул сез эзш тэр1здещц. Эйткенмен куп кврд1. Юмбшед1, К0 М0 нд1р1 кушп болса, крлы нан келш те калар. Квпзшсен1мс1з с©зд1 сейлемесе де керек. — Еьа улдьщ тойын косып жасау бурын-сонды болды ма,жок па, оны бшмеймш. Б1рак маган катты унап тур, — дед1Табай бул жагдайга езшщ риза екенш бшдхрш. Олар Тышкан жакка кеткенде, ертес1 кешкшгк КитщгеКдмза келдк Кешш апак-сапакта амандасуга юрдг Аман-саулыксураскан соц, Шэш ек! улдын; кабатуйленгел1жатканынайтты. — Ойбай, мынауъщ улкен жандлык кой!? Ею куйеу, еюкелш — одан артык кандай куаныш болмак? Келгешм кандайжаксы болды. Тазабек т1р1 болса, бул тойды калай жасар ед1,дэп сондай етш жасаймыз, кудай буйыртса. Кдм жеме, бэршеез1м бас-к©з болам, —дед1 баскарма бэрш езьак бгрден ойлап-ППШП. айтпакдны, —дед1 кенет есше элдене тусш, — тойгатамак табармыз-ау, эн-куйс1з той той бола ма? Ккл ж1берш,Кдпез бен Кдратайды алдырсам кайтед!? —Келер ме екен? ~ Неге келмейдт? влердей свз1мд1 айтып хатжазыпж!берем.Шакыратын юешерд! де т1з1мдеп бер, бэрш б1р-ак б т р шкелещ.

Уйден шыгып бара жатып баскарма артына бурылды.Б1рдеме айткысы келш турманын тусшш, Шэш бетше карады. —Мынандай б1р еленд1 бшесщ бе? К езщ —кара, агаштын, кемьртдей, Бойыц — тузу, мылтык,тыц темгршдей. Сеншенен вткгзген ж а р т ы кушм, Жаманныц ете шыкщан влйршдей. ~ Оны неге айттьщ? - Шэш не айтпагынсезе турып сурады. — Сен сондай эйелсщ! Сонан сон айттым. М е т ц эйел1муш кыз туып бердг Бес жыл болды, бала кетермедг «М аганурпагымды жалгайтын ул керек. С ен б!р ушм болып отыр,баска эйелге уйленешн», — дед1м. Кендг — Соны айтты да, артына карамастан шыгып кетть Бэлюм, жайсыз сез естш калам ба деп каймыкты; бэлк!м, мен айтарымды айттым, ендг сен ойлан дегеш. *** Жер бетшде жаксы адам кеп болса, жаксыны адсап немлз бар, кез келгешмен кендл жарастырып кетпейм1з бе? Орыстыц бэр1 Кобзевтей болса, он алтыншы жылы казакты орыс каскыр шапкан койдай кырар ма ед1? Б э р 1 адамньщ ала-кулал ыгынан. Тазабект! дэл Кобзевтей б1рде-б1р казак жаксы керген жок шыгар. Екеушщ соншалык бауырлардан бетер сыйласуында не сыр бар екенш б1р кудай бшмесе, баска епнам бшмейдг влгеннен кешн де езгермей сыйлау туган бауырдында колынан келе бермейдь ...Кобзевтер бхр кулжа, б1р таутеке экелд1, баскарма б1р жылкы бердо. Ашты-токты журт астатек жагдайга тап болатын болды. Ш айш щ шлей кудшлен куткеш 1ленщ аргы бетшен юмдер келетш1 еда. Сонадайдан садкылдап сейлеп келе жаткан Жомарттыц даусын еспгенде, кулынынын унш кулагы шалган кула биедей орнынан тура умтылды. Жэмеш те, Кдпез бен Ж1бек те касында екен. Отыз алтыдагы эйел дэл он алтыдагы кыздай кулдыран какты. Кдпез бен Жомарт аттарынан домалай тус1п, кушактай адцы.