Нұржекеев Б. Әй, дүние-ай

— Бауырларым, бар екежлндер ро й ! —дед1 эрб!рщ аймалай кушактап. Жан-жагынажалтактап, Шэш тарыб1реулерд1 1здед1. — Эдшбек ага ауырып жатыр екен, Байгабыл ага мен К,ожабек ара, Самсалы — бэр1 тунделетш кел калар, — дед1 Жомарт соларды жоктап тур ма деген оймен. —Кдратай келе алмады ма? — Келе алмады, - дед1 Кдпез курсппп. - Енд! оны кере алмаймыз. Отыз екшипжылры аштыкта одан айрылып калдык. — Кудай-ай, кыршын кеткен екен рой?! Иманы жолдас болсын! Уйленш пе ед1? —Уйленген. Эке-шешес1, эйел1, ей баласы - бэр] Кытайга кашып бара жаткан жолда Кдратай каза болыпты. Эрюм ез басымен эуре боп журш, сактай алмадык. Онымен б1рге енер де елд1. Орны толмайтын каза сол болды. ...Ол тойды еске алу сол кездег! адамдарды ансау секши: танауы желпшдеп, Эбешм уй болып жатыр деген куаныштан кысык кездер! шок шашып журген Табай кандай ед1; кудайдын буран жетсазгенше де шуюр деп, тойдьщ иесг емес, кутуип келшшдей жайпац кагып журген Жузж кандай едц тойдын б!р жершен туйтьол шырып кдла ма деп, кайта-кайта Шэшге жалтактап, былай шыгабере б1р-б1р1мен жаца керюкендей ауыз жаласып турранЖаксыбала кайнысы, Сэменбауыры, солардын анда-мунда жумсаганын адам санап ардак туткандай керген Кенесбегшщ кулгм кагып зыр жупргеш кандай жарасымдыед1? Ой, 1шркш-ай, етш кеткен соц, кымбат керше ме, элдешынында да шаттыкка толы шак па ед1?! Орыс Кепзштшкулана куанып: «Во!» деп бармарын шошайтып кулгеш эл1 кезалдында. Сол тойда рой, баскарманьщ кецшщ анык ацрарткдны.«Бул тойды 613 жасап жаткан жокдтыз. Бэр1 сенщ ниетщнен.Сен сулу эйел рана емессщ, адамныц бэрш езще ынтык кыпкоятын куд1ретсщ», —дегеш. Ш э ш оныц бетше «О не дегенщ?»дегендей кдраган. «вйтщ карамашы к1с1ге! Бэрш керш, бэршбшп к;ойрандай карайсыц. Адам коркады», — деген тагыкыбыжыктап. Кдйран Капез-ай, оныц орны ерекше ед1рой! «Аганьщ уш —акжайлау» дейдг рой казак. Арасын ын уйше келген ерке шхцейемщ ерын жайрандап ед1. «Торкшше келген кыздай кайткым250

келмейд!», деп ед1 елдг кулд1рш. Жомарт екеу1 б1р-б1р1менэзшдесш, елд! де мэз кып, вздерг де мэз боп, алка отырыстынСЭН1 болып еД1. Табайдыц к!с1 кецшш таба коятыны болушы ед1. «Кдпезжан,Шэйшщ у т — атац Тазабектщ уй1 . Олардьщ улы Оралбекуйленщ жатса, менщ улым Эбен де уйлендь Б1р аганнъщ уйшдеболып, екшш! аганньщ ушне конбай кеткенщ калай болады?Б1р-б1р1М13Д1 кунде керш жаткамыз жок, балаларымыз кундеуйленшжаткан жок. Шынымды айтсам, энще, эцпмеце канбайкалдык. Бугш кешке Жузж екеумгздщ де шанырагымызды керсещш!» — дед1. Оны Жаксыбала кайнысы ш п экетш, ол да конакка ша- кырды. Акыры Кдпез тойдан кей ш уш-терт кун аялдады. Жумысым калды демей, баскарма да б!рге болды. Жаксыбала кайнысышкщде отырганда Кдпез Кдратайды есше алып, содануйренген эшм едг деп, Шаншардын, «Сырталы еркем» э н ш салды. Эн Кдратайды жоктатты. Кдратайды жут- кдн аштык сез болды. Сонда отырып Кдпез сол аштык кезшде шыгартан «Ауыр кун-ай» деген э н ш айтты. Оны эн деу — аз, муц, зар деу — дурыс. «Балалары айрылган анасынан, Айрылтн аналары баласынан. Жетгм-жесгр жалацаш ашыцщн соц Сабанныц дэн 1здед1 арасынан. Айхой, ауыр гун~ай, Жазатын кун болар м а бауырыцды-ай! Айхой, цазагым-ай, Арылар кун бар ма екен азабыцнан-ай/? Кунщ кайда кешегл эн гздеген, Сайрандап ат устшде сэн гздеген ? К,ара тунге тап болдыц кундгз-тут, Шнен сур тышцанныц дэн гздеген», Жылт еткен жулдызы жок каращы тун Шэшнщ кез алдына келдь Апта бойы б1ртушр татпаган адамта кун мен тунде кандай айырма бар? Оньщ кез! кара тунек керден баска неш кередз?

Айгута да, тьщдауга да тым ауыр екен, —дед! баскармакезш суртт! ме, укалады ма, алаканымен бетшб!ртурл1 уйкелейсипап. — М енщ ак,ылымды алсац, К,апез, бул эншд1 ел алдындаайта берменп. Кере алмай журген бгр душпаныц ауыр кунд1 езбасьща орнатып журер. —Иэ, — дед1 Шэш куптап. — Сейтедь Содан кешн бэр1 б!р-б1ршщ бетше карай алмай, кездер!менжер шукьтп б!раз отырып калды. О л тыныштыкты тынышотыра алмайтын Табай тагы бузган. —Сен, Кдпез, тышканныц шшен дан 1здегенд1 айтасьщ, ал613 тышканны н езш 1здеп, езш жед1к, —деп салды. —Койшы кдйдагыныайтпай! Т ышкан жегенТабай атангалыотырмысьщ? —деп, Жузж эзш намыс жасады. Табай б1рак,кьщк;демед1. — Шындык; адамга унамаганмен, кудайга жагады. -Сайдьщ аузынан суыр устап экелгешмде, сары казы жегендейкушырлангандарынды калай умыта к,алдындар? — деп, тшпэр1ге барып токтады. Табайдьщ онысы рас ед1. Эуелгще Оралбек пен Кецесбекешшмге айтпай, аттыц куйрыгынан кылтузак жасап алыптышканньщ шше салып журд1. Кдлтайга босып бара жатканаш жалацаш^ жшлей бастаган соц, б1реу-м1реу балалардынезш жеп койып журер деп кауштенш, Табай ез1 балаларды астап тау-тасты аралап кезетш болган. 0 лгел1 жатып та уятыноилаитын казак; тышкан ж егеш н б1р-б1ршен жасырады. Тундекаинатып, тунделетт жейтш. Устаган тышкандарын езше, эугр екке, Кенжегарага, Ш эш ге — терт уйге Табайдьщ ез!тец елш тарататын. Анда-санда коян устаса, кунде коян жепжургендеи, оны жариялап айтатын.Кдтты ашыкканнан отыз екшнп жылдыц кысында Кобзев*мдык: кэртешкесш де жеп койып, квктемге салым каттыт г ^ 1’ 03* шУ^ФеЙ!П, кабагы ушрешп, каттыжудед1.Кйь-гятттт^Гара МеН отыз екшш! жылдыц кектемшдебтач 610 К0К еССК м*н*п келд!. Сол ею есек жаз бойыек!ге гм^ асыР ады- К,олы !смер Кобзев бурынгы ат арбасынкетек апбя * ° ДаН СЮдечгелект^ек* арба жасады. Ондай арбаны ЭРба Деид* екен- Ек! есектх ек! арбага жепп алып Кобзев

бала-шагасымен, Кенжегара мен Тэу1рбек, Сэмен, 0 б е н ,К,али, О ралбекп ертш - бэр1 тансэрщен он такты шакырымордеп Аяксазга кетедь Табай б1р дагар тауып берд1, тагы ушкенеп кап алып, бэр1 Аяксаздын суынан балык суздг Э уел1таякден шымньщ тубш, судьщ ш еп баскан жатасын турткшепурктп, дагар мен каптьщ аузын керш сузш алады екен. У сак -усак кара балык соган каптап тусетш кершед1. Сасып кетпесшдеп, устаган балыктарын тулыпка, кенекке су толтырып, согансалып экеледь Оны калай кайнатуды, калай куыруды Кобзевтщез1 мен эйел1 буларра ершбей уйретедг Кузде Аяксазга кар тустг Енд1 балык та, тышкан да тап-тырмайтын болды. Сол кезде Ш э т катты састы. Балаларгаберетш бидайы да, кара сура кайнатып беретш калакайы менжалбызы да бггп. Осы жагдай жалгаса берсе узамай ез1 де,балалары да елетшш бтдг влм еудщ амалын кун1-тунг ойлаптаба алмады. Бала-шага ойнау т у гт журуден калды. 031 де кез! карауытып, кай жерде бгржола жыгылады екем деп куд1ктене бастады. Куш бойы жатып-жатып, кеш бата далага шыкты. Балтаны зорга кетерш, итшщ касына келдг Арыран, кур сулдер1 калган Актес куйрыгын булгандатты. Э з1рше екеум1з де т1р1м1з гой деп тщдескен тэр1здг Куд1ктенбед1, кашпады. Балтаны ынгайлап, ею окталды, б1рак ура алмады. Колы батпады. «Жетг казынанын б1р1 деунп ед1, киес1 урар» деп ойлады. Уйге кайта К1рД1. Кезгмен тштш, уй шпндеп. мул1ктерд1 шетшен тугендеп шыкты. Бугш емес, б1рак не ертен, не одан арры куш не езш, не балаларды ел1м кутш турганын журепмен сездг С о л с е з т аныкталгандай эуел1Оралбеп, сонан сон Кенесбеп мен Гулсэш б!рдей ауырып калды. Бастарын кетере алмай, ертел1-кеш тек жатады, ьщырсиды. Кецесбег! аздап 1с1не де бастады. О л — ел1мшн жакындаган белгюг А н а журей умптен гер1 кудгктщ белен алып бара жатканын сездк Ен акыры балалардан бурын 031М елеем екен, олардьщ ел1мш кермесем екен деп тшедь 0з етш балаларына прщей 031 белш бере алса рой, ипркш! Кенет кез1 енес1 астына т е с е т ш ететщ тулакка тусп. Куанып кетт1. Акыл-ес1 орала бастады. Тазабектщ тоны бар. Айтпакшы, камшысы да бар. Бэр1 жеуге жарайды. Орнынан ушып турегелдг Дереу кырьгктыкты 1здед1. Бар едх, б1рак таба

алмады. К,ой кырыкпагалы кай заман? Б1р калтарыста калган болу керек. Тштш журш, акыры тесе боп калган кайшысын тауып алды да, дереу тулактын, ойдым-ойдым боп калган кылшыктарын кырка бастады. Бойына куш 61тт1. 0лмейт1ндей умп оралды. Тулакты тыкырлап б1ткен сон, пышакпен терт-беске белшектедь Сумен эбден жуды. Сонан сон усактап турады. Уш баласына б1р-б1р уыстан, езш е жарты уыс деп тертке, белдг Баскалар ше? Олар еле бере ме? «Кой, б1р шеюмнен болса да белш жер. Тулактьщ б!р белшн тутел кайнатайын» деп ш еш т1. От жакты, казанга су куйды. Кеспедей тшнген тулактьщ тцнм-тшмш тун 1ппнде кайната бастады. «ГШркш-ай, б1р тушр май болар ма едП» —деп армандады. Сонда сорпаныц дэм! ктрер ед1. К,аткан тулак жумсарсын деп, казанга отты лапылдатпай, баяулатып, аз-аздан жакты. К азан аузында отырып калгып кеткен екен, тусше той юршт1. Клмнщ тойы екеншдэл бшмещп, Кдпез, эйтеу1р, эн айтып отыр екен. Э н тындаган журт Бэкешп уй ге К1р г 1з б е й д 1. Ол м ен д е а й т а м , у й г е ю р е м д еп б о л м а й д ы . «Ананы юрпзбендер!» деп, Ш э т тура жупредь Жыгылып кала жаздайды. Оянып кетт!. Оты ошуге сэл калыпты. Тулактын б1р тш1мш алып пстеп керш ед1, кэд!мпдей былбырап, жеуге жарап Калыпты. С од ан кейш от жакпай, казаннын устше Тазабектщ тонын жаба салды. Быгып жатса, тулак былкып жумсара тусер. Балалары оянганша бабына келер деп кутй. встш вм!р сурш жатты. Б1р к у ш тун жарымда б1реу есш какты. Балалары ояна коймады. Н еде болса деп, еспске вз1 барды. Даусын шыгармай, босаганы эдей1 тыкыр етгазд!. —Шэш, мен гой, — дед1 Кобзев. Кенеп капка ораган сиырдьщ сан ет1н экелштг —Балаларга айтпа, тунде шс1р де, калганын ешюмкермейтшжерге тыгып кой. Шетшен талгажау кыларсьщ. Жан баласынасезд!рме. Ол шыгыгг кеткл мен Ш эш ш ик! еттен б1р тютеп шайнады.Трга бойына тараган нэр элемдег! ен дэмд1 астыц сшп ед1. Еттщшсшен ел1т1гг басы айналды. Б1рак бхреу бшш коя ма деген урейдереу есш жигызды. Есж-терезет кымтап от жакты. Казанга254

су толтырып, етп молырак салды. П ю кен етй тертке белш, б 1рбелшн дастарканга орадыда, калган уш белшн калган уш уйгереттеп койды. Б1рер куннен кейш Кобзев тагы тун пшнде есжкак,ты. Тагы ет экеп берд1. Ертес! туе ауа бере ауылга уш салт атгы сап ете калды. Уш еу!ауылды уш жагынан тште бастады. Шидем сары жшт Ш эш гекелд! де, босагадан аттаган бойы ацырып турып калды. —Кел, терге шык, —дедт Ш эш бет-жузше зер салмай. Жшт тура бердо. ШэМ оньщ жузше амалсыз карады. Б1ржерден керген адам сыяктанады. Е сш е туЫре алмай ан-тацкуш жнтгтен кез алмады. — Ш эш апа, — дед1 жтт б1р-еш аттам жакындап. — М е нАмалбайдын, баласымын гай. Он алтыншы жылы ешшзде ме,ар жакка б1рге етш, бер жакка да б1рге келмеп пе ек? Мунымды бгреу естш коймады ма дегендей ж т т ж а н -жагына жалтактады. — Е, жаным, сен бе едщ? Бэсе, кайдан кердгм деп шырамытып турсам. — Апа, 613 сиыр урлаган б1реуд1 гздеп журм1з. Куд1Г1М13 бойынша, колхоздьщ сиырын осы Китщ, Сарыбел, Ш еж ш , Буркан ауылдарынын б1ршде сойып алган болу керек. Шэш сэл ундемей калды да, б э р ш болжамдай койды. —Мунда ондай кудйсп К1С1 жок, — дедг кеегмд! уимен. — Б1р сиырды бутшдей тьнып жеу бгр ктешщ колынан келе коймас. Тпе букседин, Тазабек агацньщ у т гой, — дед1. — Иэ, апа, аганьщ каза болганын естццм. Экем айтты. Кдза кайырлы болсын. Мен енд1 керпп орысыцызды тексерш шыгайын. К^1зметтщ аты кызмет. У ш к1с1м1з. Ушеум1з де бгр- б1р1М1зден сактанамыз. Юмнщ шпнде не жатканын там бшеш. — Онын рас, шырашм. Жур, кершшпане б1рге барайык. Булар б1р ете кайырымды адамдар. Етжемейд!, шеп жейдк С о л швптерш б1зге де берщ карайласып турады, Буларды керш, Кобзевтщ ещ кашып кетп. Кдйта-кайта Шэшге жалтактай берд!. Жшт орысшага жымдай екен. У й д 1-уйд1 тугел тштщ келе жатканын айтты. — Б^лар тугел казакша биед}, - д е д ! Ш э й сезге араласып. - Немерелер! казак мектебщде окиды. М ы н ау отагасы - Т азабек

агацнын, досы. Жана айттым гой, 613 ет жеп жургеннщ езшде булар шеп жеп журетщ, эл! сол. Урлык жасайтынжандар емес. — Жарайды, апа. Б1здщ кьтзмет солай. Барлык УВД1 тугел тштгп шыгу —М1НДСТ. Сондыктан мен булуйд1декарап шыктым деп санаймын. Сау больщыздар! — Сау бол, айналайын! Кобзев Т1лш жутып койгандай тук сейлей алмады. Тек тексерухш шыгып кеткен сон; гана ене бойына жан юрш, орындык,ка сылк отыра кетп. — У Ы 0лген жер1м осы гой деп ем. Эй, Шэйкентай-ай, сен ирш келгенде, «эй, курыдым, куэ болады-ау!» — дегем. Б1р елпрш, бхр пртттщ-ау! вт1п кеткен соц, соньщ бэр1 бугш керген тустей. Клмнщде болса ем!р1 дардьщж1бше шуш тургандай кунед1. Б1р куш Оралбек пен Кецесбектш вц жок, туежок зэрелер! ушып келгеш эл1 есшде. —А ла, Кдраменденщ бел1нде баласын кушактаган б1р эйел жатыр. Катып капты! —деген кездерг шарасынаншыгып. Балалар шошиды деп, Табай б!р ез! барып кемш келген. Терюкейден жан саугалап Кытайга карай кашкан жаяу боекыннын к©б1Китщгежетер-жетпесте эл!курыпжыгылатын. Соньщ кебш Кебзш пен Табай тебе-тебенщ жумсак жерше кем1п, беттерш жасырды. Баска журт туган баласын санапжатканда, казак байгус елгенш санап жатты. Акыры санынан шатасты. ©йткеш ир1 калганынан елгеш кеп болып кетп. Санайтын да адам санаулы калды. *** Кекезек кектем ед1. Китщнщ койнау-койнауында кыстайкар жатканмен, кунгеш кегерш, усак мал кек куалай баста?ан.Шэщ неге ейткенш ез1 де б1лмейд1, кенет айнага карап турыпойланып калды. Кец кабак, жазык мандай, шете мурын,жайтан кез, сутр иек, суйк1мд1 ауыз —эдем1эйелгетэннщ бэр! ар. Тек соган суйсшетш, ие болатын Тэйкенжок- Тун баласыацеап оянган омырауын езщщ эл1 еле коймаганакыл ойы эренжуасытады. Иес1 жок бедеу эдемтк!256

А я к асты мектеп дерект1р 1 ауданга барасъщ, озатмурал1мдердш жиыны болады дедь «Ойбай, коркам, ж олдакаскыр ж еп кояр», - дед1 шынын айтып. «Баскарма ат беретшболды. © 3 1 жэне б1ргэд1р уш еуш барасьщ». Баскарма менб1ргэд1р д щ бхреу1 жеп коймаса, каскыр жей коймас», — дедгэзшге де, ескертуге де бешм ж ум сак дауыспен. Сез1ктенд1. Б1рак бас тартура себеп таппады. Ушеу1 К екталгакелш, б 1р тараншыньщ уйше туст1 . Уйрырларды ол кезде бэр!солай атайтын. Ол б1р калбалактаган акжаркын к!с1 екен.Аукатты адам екеш уй-жайынын; кен-моддырынан да к е р ш штурды. — К ур бан ака, сен б1зге ларманыц мен мантынды ж аса, анаб1ргэд!р бауырын б1р койын с о й ь т экелген, оны 613 кеткен сонезщ бала-ш аганмен жерсщ, — дед! баскарма кулш.— К ^ п ! — деп, тараншы да кулд!.Баскарм а мен бгргэдгр б1рге, Ш э ш жеке белмеге жатты.Алды н а л а ойластыртан жагдай екен ш Шэйшщ шп сезд!. Уятпен нэпс1 екеу1де катар оянды. Ес1кт1 шш алгысы кедд1. А м а лы нтаптым д еп ойлады. Б1рак есжтш шгег! жок боп шыкты. А м а лжок, баскарманын кашан келер!н кутут рана калды. А рыкутт1, бер1 кутт!. Ары аунады, бер! аунады. Уй деп айтам, буйдеп айтам деп бгресе ашуланды, бхресе оран акыл айткысыкелд!. Б1рак б1рде бгр ой кеш лш ен шыкпады. Акыры в зш е ез1ашуланды. «С онш а маган не квр1НД1? Келсе, кеудесшен итерптжгбермеймш бе?!» деп южшдь Э л д е тебем бе? О й т к е т уятболатын шыгар. Эйел еркектг теппейд! рой? Енд1кайтед1? К е н еме? Уяттын кекес! сонда болмай ма? «Алам. Уйленем» дегенмуралгмге кенбегенде, алмайтын, э й е л 1 бар баскармара к ен еме? Кудай-ай, енд1 кайтедг? Кдрабет болатын болды-ау!? Шэйх езгмен ез1 узак арпалысты. Баскарма бграк келмедьАлыскан ойды акыры уйкы жендьТуе к е р ш жатыр екен. Ш уакгы жаздьщ жаймашуак кез1болса керек. Крныр жел койны - ко нышын аралап, кай та-кайта омырауын аша бердь Етегше элдене оралрандай болды.Омырауын каусыра бергенде, колы бгреудщ колына тидг. © н ебоны ерт тигендей дур ете калды. Э л г 1 кол, элп алакан койны нбойлап бара жаткан соц, шап берш устай алды. Ш ош ыма! Мен р о й , дед1 баскарма дэл тамагыныцастынан е н т т п .

— Мугньщ не? К,ой! Уят болады. — Болмайды. Кдкпашы колымды! Айттым той, мен эйелгммен келккенмш. Екеумхз уйленелш. - Ентнш, есш жогалткан куйын еркек тесек орнын Т1К кетерш экеткендей болды. Жерде де емес, кекте те емес, Шэй! куйын кубыжыктын какпанында кимылдай алмай калды. Тек бул 1ске менщ еш кдтысым жок деген адамша ек1 кезш таре жумып алды. Тэншен каищан уят керпе шшде туншыгып жатты. Ертес! жиын аудандык кенседе ©тп. 0ктэб1р ауданына карасты ауылдардын ецбек озаты болган эйелдер гана шакырылыпты. Баскарма мен б!ргэд1р сыртта калып, жиынга ШэЙ1 ©31 гана катысып шыкты. Бул кун эйелдер мерекес1 деп жарияланыпты. Аудан басшысы эр ейелге б1р-б!р дэптерден сыйлык улест1рд1. Оган бэр1 ат мшгендей эсерлендг Жиыннан шыккан Ш эй! сыртта 51ргэд1р мен Бэкеннщ энпмелесш турганын керд1. Ж акь1ндарын да, жакындамасында бшмей, еспс алдында аз сэт дагдарып калды. 0з бетшшекете береш н десе, кайда барарын да бшмейдг Неде болса деп,кайтадан кедсе шине юрш кетуге беющй. Ауданы белек, ауылыбелек, бул поле мунда кайдан ж ур деп ойлады. Турш кор ген-нен тула бойы турпщей жиырылатын болыпты. Кдйда барарынбшмей, узын дэл1збен беталды журе берген. Б1ргэд1р куыпжетп. — Баскарма хатшыга юрш кетш ед1, — дед1 жан-жагынаалактай карап. —Бэкен мунда негып жур? —Ол кэз!р Акжазыкта баскарма гой. —Кдшаннан бер1? — Ю тэпбек кайтыс болган сон, соны койган. —Ол бул жактыц адамы емес кой? — Ауданнын басшысы — сол жактын жшт! С1зд1 Бэкенжаксы танимын дейдь «Сэлем айта бар, баскарма ел1мге барсада, жиынга келсе де жанынан тастамайтын болыпты гой», —деда. —Сен не дедщ? —Аудан: «Озат эйелдерщщ ж е л » , — дедг, экелдйс. Сен деозат эйелдер1нд1 экедцщ гой», —дед1м.

С о л арада баскарма да шьщты. «Журщцер, дукеннен аздаган сэлем-саукат алайык та, кайты л кетешк», — дед! асыгыстык танытып. — К,онсак кэйтед!? — дедг б1ргэд1р б!ртурл1 босан; дауыспен. — «Кектем г! епске эз1рл1к наш ар», — деп жатыр хатшы. К,ырына Ш1Н1П журерм1з, бэлесш ен аулак,. ...Будан ары не боларын Ш э ш болжай алмады. Б1рак болар хс болды. Жалгаса ма, ж о к па, оны да айта алмайды. Ы р ш айтан: «Енд! шегшетш ж ерщ калган жок», — десе, б1р шайтан: «Кокешндеп 1СТ1 жузеге асырган сон, енд1 саган баскарма енжар карай бастар», — дейд1. Соны растагандай, баскарма Китщге келмей кетт1. 031 келмегенмен, уйкыдагы жырткышты оятып кетп. О н ы тхзпндеуге Ш эю нщ шамасы жете ме элде дегенше коне ме? Бозбала Оралбепн, бойжетш калган Гулсэнш , кликентай К ецесбегш аштыктьщ аранынан отыз екгнии жылы кене тулак пен Кепзштщ урлап сойган сиыры куткарып калган. М е н елеем де, балаларым аман калса ек ен деп тшеген сонда. Ендх бутан бала гана емес, бай да керек болганы гой? Кэз1р О р алб егш щ ез отбасы отау у ш бар, Г у л с э т эн е-м ш е онжылдыкты б т р г е л ! отыр, Кецесбег! кудай буйыртса, бозбала болды. Бурын оларга айтканын ютетсе, енд! бул оларды н айтканымен санасады. Ойтпесе, ез1 курап келгенотбасын е з 1 куйреп'п алмай ма? Крй, курысын! Ж ок жерде езбалаларымен араздасып калар. Е ц дурысы эуел1 Жуз1кпенакылдасканы. *** М ек теп ке келген ШэЙ1 алды нан шыккан эйелдщ жузш енэлдебхр ж у п р ш ©ткен жумбак езгер1ст1 ацгарды. «К уд ай -ай ,б!л!п к о й ган ба?» - деп коркы л кетп. Артынша эй елд щ бетэлпетш ен урей керд1. Танданып, бетше сураулы кескш менкарады. Э й е л сыбыр егп: — Баскарманы алып кетп. -Ю м ? — 1н к 1б 1д ш щ адамдары.

Б1реу естш турран жок, па деп, екеу! де жан-жактарына алактады. «Кудай 613Д1 к^п кермеген екен», —дед! урейленш турса да 1штей тшд куангандай да болып. —Не ушш? —деп калды Ш э ш ойланбастан. Ана эйел соны да бшмейсщ бе деген юсше бетше ажырая карады. —Не болушы ед1?Халык жауы болганы ушшде. —Енд1 не болады? —Енд! жаксы болады. Эйел муны эжуа кылып тургандай коршд]. — Орнына б1ргэд1р баскарма болыпты. Енд! соньщ айтканымен журем1з. ШэЙ1 бул арадан тез кетуге тырысты. Эйелдщ элп сез1 «Енд) сешмен б1ргэд1р журедЬ дегендей эсер каддырды. Адамньщ езш де, сезгмш де тэлкек кьшган заман-ай! Уйге келе жатып ез ойынан взшщ уреш ушты: тойга берген жылкьюы басына пэле болган жок, па екен? Соны ойлауы-ак мун екен, ©не бойы тоцазып коя берд!. Оньщ кес1р! Оралбепне ти1п журмесе жарар едИ Ею улга улан-асыр той жасады деп, эддеюмшн, пш куйдьау, кайтсе де. Кудай-ау, не боп кетп,куанганы да кылмыс, кайгырганы да кылмыс. К1м кершкойганын да бшмейсщ, к1м айтып койганын да кврмейсщ.Эрюмд! андып журген б1р урей бар, эйтеугр. *** Ойлап отырса, ел де, елмен бгрге бул да Тэйкен влгел!^ Улкен кезеннен етштг Алгашкысы — ашаршылык. Оданкеюнпс'г — «хальщ жауларын» кыру, сонан сод — согыс. сыньщ ушеущ де кермей еткен Тазабек кайта бакьггтыма депте оилайды. Ащаршылыктыц ен ауыры — отыз екшып жыл. «Ас турганжерде ауру турмайды» дейтш казак катты кырыдды. Он алтыжьщдан кешн о н алтыншы жыл тагы кайталанды. Ол жылдынд гьшьтан казакты коргап калган вюмет енд1 озг кырды.отктпх^1 ЖеТГТед* ме’ 0лде кулыгы ма, малмен жан багып н журтты малсыз каддырды. Ащыккан адамды акыл

емес, ашыкдан сезш билейтш б о л у керек, Шэш ез! кермесе де адам етш жегендер болды дегенд1 талайдан естцц. Бул жакгьщ адамдары, жакын жер болгандыктан, Кытайга удере етш жатты. Отызга жуыктап калган уйден Китщ нщ езшде жет1-сег1з-ак уй калды. Ж еке шаруашылык б о л а алмаган соц, акыры буларды Улкенараш ка косып Ж1берд1. К и тщ жеке бригада болып калды. Б аска жерД1 кайдам, Китщде бала кеп кырылды. А йгун дэл отызыншы жылы тертшнй баласы на босанган, сол рана аман калып, калган уйелмел1- суйелмел 1 ушеу1 бгр аптанын шпнде бгршен кеш н б1р1 кегп. Кудайга тэубэ, кайнысынын содан кешн гуган ею ул, ею кызы бар. Аш тыкта б1р ул, бгр кызынан Сэмен де айрылды. Агынтай бауырымньщатыешемедеп, Шэшкаттыкайгырды. Б а л ал ары елее де, Сэменнщ ез1 елмесе екен деп ойлады. Ол аман болса, тагы б а л алы болар деген далбасасы шыгар. Кудай с о л тшегш берген сыякты: кэзхр еш кыз, б1р улы бар. Тэу1рбек пен Айша да б1р ул, ек1 кызынан айрылып, баягы Тазабек арашалап алатын Калмдын бетше карап калды. Ол жаксы ержетш, уйлент, аштык жылы ол да ею кыз, б1р улынан айрылды. Артынан эйел! де едщ. Кдйта уйленщ. С орыска дейш ею кыз, б1р ул сушп, согыстан к ей ш тагы б!р ул, б1р кы з суйд1. Куш бутшге дейш карайып касында журген —жалгыз сол. О н алтыншы жылда да, отыз екшип жылда да елген казак- тын д э л есебш алган ешюм ж ок. О н алтыншы жылры кь1ррын албанды рана шарпыса, отыз екш ил жылгы аштык букш казакты баудай тус1рд1. Сол ек1 кыррыннан да аман калранына Караганда казактын ырызгысы э л ! таусьшмаган. Болашагы бар. *** Отыз жетшпп жылдын сэу1р1нде баскарма камалды, солкузде К дпез де усталыпты дегенд1 естш. Дуниенщ дш рмештер!с айналы п бара жаткандай болды. Корыккан журттан акьшкашады екен, жиналыста кесемдерд1 жабыла мактаганмен,ешюм б1р-б1р1мен оцашада сырласпайтын болды. Бгреугесыр ашу е з басынды какданга тыгумен б1рдей еда. Энш еш ндеЭЗШЩД1 кетере алмай кек сактайтын бэтшагарлар оган бермей,

бгреуге шай берш жаткднынды бшсе, ана екеУ1 ауызжалас-ты деп жазып жтберетш. Ал басшылар халыктын бйпмдштнкалай пайдаланса, карацгылыгъш да солай пайдаланып бакты.Сол кезенде Шэшнщ жанашыры Жузж кана емес, Айгунде болды. Ол абысыны атына сай айы мен куншдей, дэл б!рс1нл1с1ндей кормалы болды. Сезш де батып, кабагын да батып,кисынсыз б1р сез айтпай, келенс1з б!р кылык керсетпей етп.Оны ойласа, омырауы мешрге толып кетедь Жургеш, турганы,сейлегеш — бэрш койшы, бетще карап жымиганы-ак жетшжатушы ед1. Кеудеце куннщ сэулес1 тегшп кеткендей, сенде к вццщ ент сала беретшсщ. Жак.сынын бэрш жердин астыжутып жаткандай, теп, *** Он алтыншы жыл ушш патша уюметш, ашаршылык ушшкецес уюметш кшэласа да, согыс ушш Шэш уюметт1 ейтеалмайды. О л да кырды, бул да кырды, б1рак едщ коргау — еразаматтьщ ойланбай ел1мге баратын борышы. Жауды влтхремдеп барган адам жаудыц езш де ел'претшш бшп барады. Б ш птурып бет букпау — атадан калган намыс. Баласы Оралбек, ецесбек, бауыры Сэмен, Эбен, кайнысы Жаксыбала — солнамыстьщ курбаны болды. Олардьщ ел1м! —урпагы ушш елмен жерд1 суюдщ улпа, ал ана ушш еле-елгешнше екшйц. атыр мен коркакгьщ араж!г1н аищанмен, согыс ешкашанадам баласыньщ бар мумкшдггщ аша алмайды. К,айгы жец-ген елд1 де, жен1лген елд! де басар. Демек, ей жагы да жапашегедг. Адамдар жапа шепп жаткан жерде адамгершшхкардакталмайды. Адамньщ кудай берген емгрш кудайдьщ ез1рана алуы керек. Елмен б1рге согыстьщзардабын Ш эш де кеши. Б1реулерденелщеи, бфеулерден прщей айрылды. •алраны Акжазыктьщ кызы едг Он сепзшдеайгткгьг ° П ^ рал^ек маВДанга кеткенде улы Нурбек еюкагачм ^ На • °^1атын- КЬ1рык екшип жылы Оралбекгщ караболльг т 1^ 1' алтыншы жылга дейш кел!ш колындаОолды. Туб! ОНЬЩ тагы б1РеУД1 табатынын Шэш бщд1. Тек262

балаларды бхрге алып кетем демесе екен деп тшед!. Акыры кел1Н1, артымнан куып келе алм асы н деген адамша, кы с ш ш де кашып кетп. Жаз шыга ата-енес1мен, куйеугмен алдына келд1. «Балалар келш-кепп журсе» деген тшек айтты. Ш э ш келють Барып-келш жургенмен, балалар э л 1 кунге дешн Ш э й ш щ ушн ез уЙ1 санайды. Кенесбеп кырык б1рдщ кектемшде он алты жастагы Айнагулге уйленд1. Ол согыска кеткенше эйел1 бала кетерш улгермед1. А й нагул десе дегендей эдем1 едь Сотые аякталганда жиырмага шыкты. Келш1 кы ры к жеттжш жылдьщ кузшде колхоздын жумысынан колы б о с а п уйге оралды. Жуз1 сынык, б1рак денес! толыскан тэр1зденд1. Кешюсш тамак ж асап жу­ рш кайта-кайта тыска шыга берд1. Шэш содан куд1ктенд1. вне бойын ашу билед1. Ы рж ола келмейтш едщге санаганы ма баласын? Кудер узген той? Кел1Н1 уйге тагы К1рд1, тагы шыкты. Шыдамы таусылды. Озш ез1 сабырга шакырып кернт ед1, басын кеулеп алган ашу басыла коймады. Шапанын жамы лды да, сыртка шыгып кегп. Ею кештщ арасы болса да, ар-уяты н нгуберекке туйш, Табай мен Жуз1кт1к1не келд1. Бул бейуакытта келгсшщ бекер емесш екеу1 де сездь — Балалар, сендер ана белм еге барындар, Ш эЙ1 апаларьщ шэй пнсгн, мазасын алмандар! — дед1 Жузж ойнап журген немерелерш терп уйге тыгып. Балаларм ен б1рге Табай д а кетт!. — Айнагул еюкабат болып калган сыякты, — дед1 Ш эш Жуз!кке 1ш ш е сыймаган кудшн б!р ак актарып. — Ш э й нн, - дед! Жузж ештен;е ест1меген адамша. —Жуз1к, мен саган не айтып отырмын? Еспмедщ бе? — Естцпм. 031 не дейд1? — Сейлескем жок, сурамадым. Ж ер ж екешн ж ац а ганабЪвдм. — Не ютемек ойьщ бар? — Бшмеймщ. Соны сешмен акылдаскалы келд1м. —А к ы л да, уят та адам сыякты о л да азады екен, Ж1бекжан.Бэр1м1з азгындап барамыз ба, элде 61Р-61Р1М13Д1 тусшбейбарамыз ба, бше алмай басым катты. Сэменшн эйел! де солай. -А -а? Тшдер! аякасты байланып калгандай, ею эйел б1р-б!ршекарай да алмай мелшшп калысты...

Соны да бастан кепт булар.Айнагул де, Сэменнщ эйел1 де кыз туды....Нэрестеде не кунэ бар, тырбандап пршцпкке талпынады.Ол эжелеп жупрш жургенде, Айнагул айтпай, дэнеце етпей,элдеб1реумен кашып кегп. Кенесбектщ кызы деп, баланыбауырына басып Шэй! калды. Оралбектщ ею баласы менКенесбектщ кызын багып-кагу Шэш упин азап болмады,олар ек! р ы н эр сэт есше сап туратын пршшктщ нэр1 болды.«Оралбепм с©йтуий ед1», «Кенесбепм сейтетщ едЬ> деп жокбалаларынын мшез-кулкын немерелершен 1здеп тауыпотыратын. Ол да кудайдыц бутан берген кайыры едьЕю жыддан сон кундактаулы кызын кушактап Айнагулуйге кайтып келд1. Эке~шешес1мен б1рге туратын бауыры менженгес! босагадан аттатпапты. Бхрер кун ана бауырына, б1р кунмына бауырына барып, акыры барар жер, басартауытаусылрансон, баягы Шэшш тауыпты. Куйд1м-суйд1м деп уйленген куй-еу1 кунде урып, сабайтынды шыгарыпты. Бокауыз, былганышс©йлейтш еркек кершед!. Э десе, «экецнен» бастап, ©йтейш,буйтейш дегенд! ел кезшше де кардай боратып, сабаудайсатырлатып боктай береди екен. Ш эш келшш кеудесшен итереалмады. Кннкентайын шомылдырып, жуындырып, бауырынасалып алды.Айнагулдщ куйеу! ею марте кеш1рт сурап кедд1. Кесюнжагынан кел1ст!-ак еркек керщдт «Баргын келсе, усгамаймын.Бар», —дед1 Шэш келшше. «Жок, бармаймын» деп келш1 кесшайтты. Б1рак, кудай атканда, Айнагул айткан сезшде турмады.К^ызы емшектен шырып, жана-жаца тай-тэй басып жургенде,алдеюмдер аркылы астыртын байланысып журш, сол куйеушекайта кашып кетп'. Сонда да Ш э ш келшше туншп, кейшедг0йткен1, ол Кенесбепнен калган жэдггердей ед1. Кенесбект1р1болса, оньщ мундай куйге туспейтшш тары бщд1. Мундайтардырды ол сурап алган жок, осындай тардыр оран тап болды.Шамньщ жарыгынан узап шыга алмайтын жынды к©белекшеб1р еркекп твндректеп сандалды да калды. Одан кейш де екеу1еюрет ажырасып, ею рет кайта косылыпты. Б1ракАйнагул булУ||Ге, » балаларын да кермед1. Мэрттж танытты. АкырыШэйшщ кулагына адам кулетш эцпме жетп. Б1р куш куйеу1«ои, экегщщ» деп тура умтылган екен, Айнагул кашпаптыда, саспапты да, октауды ала сап как бастан куйеуш койьш

калыпты. Анау шалкасынан талып тусигп. Есш жиган сон, еркек емес пе, еылене кеп умтылса, колтыгынан устап алыпты да, далага итерш тастап, еспсп таре ылттеп алыпты. М а е кара болтан куйеуш еш кун бойы уйге юрпзбепть Акыры анау жаздым-жанылдым деп адцына жыгылыпты. Содан бер1 екеут итжыгыс тебелесетш кершедь Еы баласы бар, кырык бестеп эйел деуге адамньщ аузы бармайтындай Айнагулдщ бет-аузы мыжырайып кетпгп. Ол да, бул да б1р-бфше шешшш ештене айтпады. Эцгшелер! амандык-саулык сурасудан ары аспады. *** Табайы нан айрылган Жузгк те, Жаксыбаладан айрылган Айгун де жарым кецш. Уш жесгр б1р сэт сейлессе де б1р-б1рше сеп. Жагдайын бшейш деп, б1р куш Шэш Жуз1кт1кше барды. К уннщ шуагына аркасын тосып, еспс алдында ж ун тутш, ьщылдап эн салып отыр екен. Тындап турып калды. Ауылым квшт ба рады Керме квлге, Алые шыгар К ерм е к ел кермегенге. К,ыс пен аштык; цосарлап к,ысса дары, Кун куркгреп ж а з ш ы га р влмегенге. Бурац бел, М е н бармаймын, Взщ кел! — С е н щ бармайтынынды б !лш , вз1м келд1м. — О й , жаным! Жер бет1ндег1 жалгызым! Сен ганасыц гойменщ еткен вм1р1мнщ де, етш жаткан ем1р1мнщ де куэс1. М у н ы кушактап ол да жыламсырады, оны кушактап бул дажыламсырады. Оньщ шиндег! мун - кашреттщ бэрш Ш э ш бшеме, Ш э ш н щ йшндеп муц-кас1реттщ бэрш Жузж б1пе ме? Эрюмезш1юн ойлап муцаяды. Ж ы лай алмаган журек жылагандытуешбейдг Ж ас кушцде жецгес1, к еш н шешеещдей болган Жузжалды мен Табайды женелтш, оны н жылын етызген сон кепузамай ©31 де дуние салды. Жапырагы сиреп, бутагы сынгантеректей бгрте-бгрте Шэшнщ 0 31 сорайып жалгыз кала бастады.

Бхр шук!р дейпш тешрепн немере-шеберелер! шуылдап коршап жур. О йлап кдраса, Шэш ем!р бойы Тазабектщ шапагатына шомылып етйтп. Муны коршаганныи бэр! - сол Тазабек табыстырган адамдар. Тгрюшде Тэйкенгс тшеукор болса, ол елген сон буран пана болган солар! Кдпезд1 айтсацшы! Жайран каккан жайсан ед1 гой. Кдпезд1 ойласа, неге екенш, есше ер1КС13 Бэкен де туседь Соган сонын кес1р1 тигендей болады да турады. Оган себеп, С1рэ, Оралбек пен Э бен н щ тойына келгенде Ж эм еш айткан б1р сез. Сер1 мшез, акжаркын Кдпез б!р уйгырдын кызын унатып калыптьт. Жхбектщ устше оны да алгысы келштг Б]рак кыздын эке-шешес1 эр1-сэр! болса керек. С ол туста Бэкен екеу1 катты сезге келюшт1. «Кдрындасымды к,орладын» деп анау, «Жчбектш ез орны езш д е» деп мынау, екеу1 акыры жауласып тарайды. Сол арада уйгыр кыздын эке-шешес1 Кытайга кашып етш кетед! де, Кдпез бен Ж б ек кайта жарасып кетед!. Бэкен б1рак кайтып Кдпезбен араласпапты. «Кейбхреу бупн тату, ертен араз» деп Капездщ энге косуы да бекер емес. Кдпез отыз жетшпн жылы усталып, итжеккенге айдалып бара жаткднында: « Эзэзыге сендщ бе ? Айтцанына квндщ бе ? Халк,ым деген Кдпездг, Жау деп устап бердщ бе ?» —деп муц шак;к,аны тегш емес. О л бэлеиш Бэкеннен келгеншбкген болу керек. Эттец, оны сурайтын Кдпез жок. Итжеккендежурш кайтыс болыпты. Жаткдн жер! жайлы болсын! *** Гулдэн мен Гулсэн езара акылдасты ма екен, Оралбек пенЭбен уйленген жазда екеу! де терхскей жакка 1ркес-Т1ркескуйеуге кашып кетп. Сейткендер! дурыс та болган секщд1.Куда тусу мен куда куту де ескш1кт1н кдлдыгы санайтындартабыла бастаган.

*** Бул жактын казактары Ш а н ш а р деген акынын К,улманбет- тен кем багаламайды. «Екеу1 айтысканда Шаншар басым тусш едь Эттен, б!р тентектщ текс^з юше бола свзден тосылды» санайды. Жецшгеннен жуз! куш п, унем1 ел аралап кетед1 екен. Жамбылды устаз санап, сол ауылда коп кунш етюзшть Акыры аштык жылы кайда калып, кайда кеткенш жан бшмейдь *** Согыстан кейшп жылдарда ел ецсес1 кетерщю болганмен, кем -к етт кеп едг Уш-терт к о н а к уйге катар келсе, оларга ас куятын ыдыс жетпейтш. Б ала-ш ага дереу керппге жупретш. Бупн ыдыс та табыла берм ейтт. Курсауланган кесемен шай пиу, кеп’к агаш ожаумен кеже кую, су 1шу, агаш аякпен айран 1шу, агаш касыкпен кеспе кеже 1ш у баршылык саналатын. Той жасаган журт керий-колацнан асып, букш агайыннан ыдыс жинайтын. Соньщ бэрш керген кез бугшпге тек тэубэ дейдг К еле-келе Китщнен жастар каш а бастады. Тау койнауын- дагы ауыл аудан орталыгынан тым алые жаткандыктан, карым-катынас кун санап киыыдай бердг Арба да, ат та табыла бермейтш. Акыры Китщ жеке б 1ригэдэ болудан да калды. Орман кузеткен Кобзев Улкенагаш ка кешпей, таные орыс- тары бар Аралтебе, К,огалы ж ак к а кеш етш болды. Кетершде казак дэстур1мен аралас-куралас журген буларды коштасудэмше шакырды. Козше жас алы п , кимас кеццгмен коштасты.Сол кун1 одашалап ол Шэшге тосы н б1р сыр ашты. Еркелетсе,Шэйкен, баска кезде Ш эш дей беретш. «Шэйкен, сен екеум1зТазабек маркумга еле-елгешм1зше карыздармыз. О л сен щ де,менщ де кег!мд1 алды», —дед1 иыгынан езше тартып. Ш э ш оньщ мэюн туешбей, Кобзевтщ бетше бажыраякарады. О л б1рден ангарып, « С е н немене, бшмейсщ бе?» —дед1 тангалып. «Онша тусшбед1м». «Е , маркум-ай, оньщ ондаймшез! бар ед1. Сыр ашпайтын кулыптаулы сандык сыякды ед1.Сенщ эке-ш еш ен мен бауырларынды Т1р1дей ертеп, м ен щ б1р

тал кызымды корлап, зорлап елт!рген Сергейчуктщ ею шхсщ Тазабек кой влт1рген». Шэш селк ете тускен. «Кдшан? Кдйтш?». Кобзев узак басын шайкап, ол сырды Шэшнщ шын бтмейтше узак танданды. «Екеуг мен! атып елт1рмек болып куалады. Мен атымнан туст Актогайга кашып т ы р ы л д ы м . Кдрацры тускен кезде бгреуш камшымен урып, б!реущ соньщ мылтыгымен атып тастадым», - дед1. Бар сыр ашканы —сол». Кобзев соны айтканда, Тазабектщ калмак шпгп камшьг- мен калай урып жыкканы Ш эш нщ кез адцына келдг Оньщ солай ютей алатынына сендк Олай болса Тазабекп елт1рген сол Сергейчуктщ бгр йпс! екенше де сол сэт сеидь Кобзевтщ де ею улы, б!р немерес! майданра кетш, немерес1 рана балдак устап орадцы. Орыстын бэр! солардай болса, анау - орыс, мынау —казакдеп жжтемей-аьСбэрш адамдеп б!р тана атаумен атай салса болар ед1, эттен;! Ол да, кемп!р1 де ем1рден втл. 0тш жаткан емтр, кетт жат­кан кимастар. Айгун, эке-шешесш Китщге жерлеген Кдли —бэр1 0ктэб1рауданыньщ орталыгы Кекталра кешш келген жылы Шэш эл1мугал!м болатын. Жэркент —ол кезде жеке аудан. Б1р жас кызмугалгм алтыгып: «Апай, с1зд! дере кт!р шакырып жатыр», —Дедг. «Шакырып жатыр» деген сез журегше шьщ ете калды.Шакыру атаулы жаксылыкпен б1тпейтш. Дерект!рдщ касында атжакды, кесек денел1 ак сур кескшд!б1рК1С1 отыр екен. Б1ржерден керген адамы секшдендь К!рген бойда амандасты да, босагада ацтарылып турыпкалды. Бейтаныс жшт орнынан турып, жымия жакьгндады. —Шэй1 ала! —дед! элдебгр алые замангы таныедауыспен. Тани алмады. Кез! жыпыльщтап, тани алмаранына эр1кысылды, эр1 не дерш бшмей тосыдды. —Мен Самсалымын рой, апа. Кожабек аганыздьщбаласы. —Айналайын! — деген болуы керек. Даусы шыкпай, теккушагын жая берд!. Едгезердей ж т т ецкешп келш кушактады. —Алтын апатайым! Кулап бара жатканын бшп, сез1мтал ж(пт суйемелдеп,касындагы орындыкка отыргыза койды.

«Тхр1 болганда, Сэмешм де осындай болар ед1-а у !» — деп ойлады. Агы лы п, токгамай к о й ган кез жасынан ©31 %ялды. Эйтеу1р, э р е д тшге келш, амандык-саулык сурасты. «С13Д1Ц осында екенщ1здх, Кргалыга жумыспен барып ем, сонда баягы Кобзевтщ нем ересш е кезшп калып, содан естццм», — дедх. Жэркент аупарткомыныц бхрхншх хатшысы болып келгенш е терт-бес ай болы пты . «Жас ©спей ме, жарлы байымай ма?» деген —осы. Зщгггтей ж т т болыпты. —Уйге жур, жаным. Жаман ап ан н ы д шэшн хш! — дедх Ш э ш эл1 еткен кундердщ елесшен айы га алмай. — Ж о к , апа, бул жолы м е н сгзд1 эдей1 шакыра келд]м. Демалыс к у ш в з 1м кел1п, б а л а -ш а г а д ы з б е н алып кетем , — дедх. Сейтть Содан бер1 сол Сам салы м ен ез1 де, бала-ш агасы да байланыстарын эдх узген ж о к «Былтыр к^лын — биыл тай, Бугт кедей — е р т е ц бай. Дшрменнщ т асы ндай Ш ыр айналган д у н и е -а й », — деген — осы. Кеш еп жаладаяк балалардьщ бупн ел баскарганы Шэшге заманньщ оцала бастаганындай сезшдь *** Немере-шебереш н кызыгын казак баска кызыктыд бэрщен ж огары кояды. Солай ек ен ш е Шэшнш коз! баягыда жеткен. К^дайдыд оган берген б1р мшез1: ез немере-шебересхнкалай ж аксы керсе, Сэмен, Жаксыбала, Кдлидын бала-шагаларын да ©з урпагындай ж аксы кередх. Эйткенм ен олНурбектхн; кызы Кэусенд1 айры кш а сагынып турады. О йткешоньщ кылыгы — окдпау кылык. Алматыдагы музыка мек-тебше барганы нш а оны езх багыгг-какты. Б1р жасында журД1,б1р жасында с©йлед1, жас к у н ш ен алгыр, ерке ©стх. К,ой депбетшен как к ан емес, эке-ш еш есхне де жекхтпедх. «М е н щж екем енш тм е тимендер!» — дейтш . Елдщ баласы езге балалармен ойнаса, Коусен тек эжес1менойнайтын. У й д е де, тузде де: «Э ж е , ойна!» —деп, касынан карга

адым шыгармайтын. «Кудай сактасын, мшэ б1реуд1Н ауырын- ай!», «Энеб1реудщ ДЭМ1Нкорей !н ц п » деп, эжесшше сейлегенше эке-шеш ес1 де мэз болатын. «Э ж е , сен маган кершш жур, мен ойнаймын», — дейтш бес-алты жасынын езшде. Б1р-б1р1не бауыр баскан, б!р-б1рше эбден уйрешскен шеберес1. Нурбек пен келш 1 эж ес1 мен ш обересш щ кылыгына карап-ак карк болады. Немере мен шебереш алдына алып тебе шашын шскеп отырган а н а мен эженщ танауы тгршйпктш тангажайып шеше толады. О л и!с — адамды шекс!з рахатка белейтш элемдеп ен куатты д эр 1. Ондай дэрШ1 ешб1р окымысты мен гулама жасай алмайды, ейткеш оны Жаратушы иемнщ 031 жасаган. *** Ш эш н щ 0ткенд1ойламайтын, бупнде кез1Жокжакындарын еске алмайтын куш жок;. Кейде солармен эл\ б1рге вм1р сурш келе жатк,андай болып кетедь Куб1рлеп сейлесш те отырады. Оларсыз ем1р суру оган опасыздык сек!лд1. Киын-к,ыстау кезде агайын болган Жаксыбала мен Тэу1р- бектщ, баскалардьщ ургтактары м ен ез урпагын уштастырып, ас костырып отыру — ол да Ш эй ш тц аналык М1ндет1. Мунын эр1 К1Ш1Г1р 1м мемлекеттщ т1зг1ш н устаудан б1р кем емес. Агайын б о ла бшу — казактьщ ен улкен мудес!. Немере-шеберелердщ, жиендердщ мшез-кулкынан, тур тусшен Тазабектщ, Оралбект1н элдеб!р уксастыктарьтн, дагдысы м ен эдет1н кору - Ш эй ! унпн бакытгьщ бакыты. Ом!р суру деген — сол. *** Кекталдын куз! жазга уксас: кун жаумайды, суымайды,шыбынсыз жаздьщ дэп ез!. Казактын ез мшез!ндей момын,алкын-жулкын ештецеа жок- Коньгр куз. Нурбек л е н к е л !т жумыста, ©згелер! де ез ирлтмен кетш,Шэш уйде жалгы з ез! йрш-шыгып журген. Телефон шыр ете

калды. Э й , Алматыдан, Кэусеш м шыгар деп, асыга жупрдг Сол екен, даусы санк ете калды: — Эже, х э л щ калай? — Ой, даусьщнан айналайын, жаксымын. взщ калайсьщ? —Жаксы. Эже, бупн паспортымды алдым. Атымды Кэусендеп жаздырдым. Бэр1б1р елдщ б эр ! Кэусен дейдг Онын; устше ол — сен айтатын ат. «Кэусен» дегенде, кулагыма ылги сенщдаусын келш турады. —Жарыгым сол. Эке-шешен ренж ш журмей ме? — Ренж 1мейд1. Менщ эке-ш еш ем сенсщ, олардын буйрыгымаган журмейдг — Соны айтты да шеберес1 сыкылыктап турып КуЛД1. —Алтыным. Бэр! кутты болсы н, жаным! *** ШэЙ1 тагы ойланып отырган. Есше казактьщ ескд б1р эн!Туст!; — Тобылгыныц бургндей, Текеметтщ т у р т д ей -а й . Заман етт бара ж а т ы р , Сгз бен бгзге б ш н б е й -а й . Кдзак калай дэл байкагыш. Кунде кегерш тургантобылгыньщ кашан бур ашканын бшмей каласын. Текеметтщтур1 де кунде кореец, кунде с о л калпы сыякты, бграк, ол дабайкатпай тоза бередь Бэр1 кеше гана сыякты. Биылгы кыс куздщжалгасы сыяктанды: карсыз, кара суыгыда жок. Ш эй ш щ ауыратын ж ур еп б1р нэрседен ган а секемалды: желтоксанньщ дэл он бес! куш кыс йшнде кун курюредгБурын мундайдьщ болган-бол маганын, канша ойласа да есшетус1ре алмады. «Э , кудай амандыгынды бер!» — деп сыйындыда койды. Ертес1 Нурбек уйге тым кеш келд1. Эжес! мен эйелг элденекуткендей бетше бгрдей карады.

— П л е н у м еткенш есп'ген шыгарсындар? Енд! Кдзакстанды орыс баскаратын болды, — дед! еспплерщ келгеш осы ма дегендей тез-тез айтып. — Естщйс, — дед1 эйел1 ол д а оган онша мэн бермегенсш. — Е , орыс болмай жур ме ед1, талай орыс баскдрды рой Казакстанды, — деп, Ш эш де оган танданатын тук жок екенш еске салгандай болды. — Б^ры н казакты окымаган, езш ез1 аш баскара алмайды дед1. С э б е т еюмет! орнаталы жетп 1с жылга жуыктады, эл! надан, э л 1 о з ш !з баскара алмаймыз ба, эже? — К о й , балам, ойтщ айтпа! Б!реу естюе, басын бэлеге калар. Одан да ш эш щ ц 1ш. О л э н п м е одан ары ерб1мед1. Немереа аман-есен келгешн керген со н , кенЬп орныгып, Ш э ш ез белмесше карай кетт!. Ш э т д!ндар да, ырымшыл да емес. Алайда кыс йшнде куншн курк1регеншен секем алды, содан болар, элденеш кут- кендей, элде неге аландагандай беймаза куйде журдг Бшпсх, есттс1 к елш , журт бас коскап ж ерге эдеш жакындайтын болды. Акыры естщг Алматыда жастар м ен студенттер еюметке карсы шырыпты. ©ктметке! Адам м иы на сыймайтын сез. Жаксьг сынан айырылган, кересшш к ер ген казактар мен кас1рет шек- кендер б о лс а бхр сэр1, неге жастар кетершс жасайды? Оларга не жок? Н е бшеД1 олар? Элдеб1реулер айдап салган болар, с1рэ?! О й бай -ай , Кэусен! кайда екен? О л да студент пе ед1, немене ед1?Ж ас нем е арандап калмаса ж арар едх! Уйге харе сап Шош Нурбекке телефон сокты: — К эусенм ен хабарластындар ма? Хал-жагдайы калай екен? — Алматымен сейлесе алмай отырмын, эже. К,орыкпаныз, ол эл! жас кой. — Жас болган сон гой к а у т т е н т отырганым. *** Жиырма екшнп желтоксан болатын. Туннщ ен узагы, кун­нщ ед кьхскасы. Сталиннщ туган куш. Бул кунд1бурын мейрамсанаитын, адамзаттыц ец акылдысы туган кундеп багалайтын. оитсе, ед катыгез басшынын дуниеге келген куш екен. Тарих272

ет1р1ктш; бетш эл1 аршып жатыр. Оньщ жасаган жаксылыгы мен жауыздыгын таразылап, орныккан тэртйтп ары-бер1 ыргап жаткандар бар. Д ала алагеу1м тарткан кезде ес!к алдына ею машине 1ркес- т1ркес к елш токтады. Уйде Ш э ш мен Нурбектщ кенже кызы гана отырган. Таныс бгреу ме деп, Шэш терезеден карады. К ек пэлте киген узын бойлы ек1 ж т т какдадан ездерг К1рш, мэшинеге жолды ездер! ашты. Ш э ш тангадды. Дэл буггайша еркшситш ешюм ж о к сеюлд1 ед1. Иыгына шапанын ше сап далага шыкты. Сол сэт ка к,падан Нурбек пен келш! де кергщц. — А п а , С13 уйде отыра берщ1з! — дедг келген екг ж т т т щ б!р1октем дауыспен. Аркасы нан итере кушакгап уйге юрпзш шберд1. С о л сэт: — Кулыным-ай! — деген келш ш щ даусы миына ютхкшекадалды. Ш э ш жалт бурылып, ж ш тгщ колын кагып Ж1берд1.Кушагын жая кара мэшинеге карай умтыдды. Б оп -боз, ак шелмектей боп, шалкалапжаткан К эусещ ц кезгшалды. Астындагыжер опырылып кетть Жете алмай етпетшенжыгылды. ©31Н каратунектщ жутып бара жатканын Ш э Й 1 сездьСоцгы бш геш — сол. *** Ж эркенттщ ауруханасында Ш э ш ес-туссгз узак жатты. Б1ркуш к е з ш ашып, касында отырган келшш кердь О дуниеде ме,бу дуниеде ме, езтщ кай дуниеде жатканын ажырата алмады. — А п а ! Апатай! - деген к елш ш щ даусы будуниеде жатканынацгартты. Сейлегкп келд1, с ей лей алмады. Аузына б!реукоргасын куйып тастагандай. А ш а алмады. Б1р кезде кел!ш акхалатты ек! дэр1герд1 ертш кедщ. Б1реу1 аузына элденемен сутамызды. Аузыда, кулагы да катар ашылыпкеги. Б1реу1: «К езшашты! А м а н калды!» деп жатты. Ш э ш б1рак аман кадцым деп ойламады. Булдыраган,буалдыр тарткан дуниеге кайта оралгысы келмед1. К ара тунеккайтадан ез ту61 не тартып экетть Е ш жер! ауырмайтын сыякты.Кдйта оралмайтын баска дуниеге ез еркзмен енш бара жатты.

Шэш ауруханада кырык жет1 кун жатып шыкты. Он аягы шалажансар, он колы аузына зорга жетедк жазылган тур1 сол. «Б1рте-б1рте беР 1 калпынакеледх, емдейм13», -дейд1дэр1герлер. Аяры мен колы гана емес, Шэшге мыйы да шалажансар секщд1, оны калай емдещц? Уйге шыккан куш кеншн сурал Кали келд1. Жагы суалып, журш шб1рт!ктеп, кэдгмгщен картайып калыпты. Баягы ©жеттЫнен еш нышан жок. Энггмес1 де суйык: б1рд! айтып отырып, б1рге кете бередг Ештенеге сенбейд1, ештенеш армандамайды. Туйыкка куып тыккан ан кусап бэршен ум1т узгсн. — Алматыда окитын ортаншы немеремд1 окудан шыгарып Ж1бер1пт1, — дед! мунын шарып. — Желтоксаннын он сег!з! куп! аланта барганын б1рсулер суретке тус1рш алыпты. —Аман келгенше шуюр де. — Иэ. Ш укгр деп отырмыз. © з щ калайсын ещц. — М ен де шукгр деп отырмын. О н алтыншы жылы елш Калмаганыма шуюр деп ем, онда э л ! жаспын, керетш куи м бар деген болармын. Асарымды асадым, жасарымдыжасадым, енд1 неменеге шукгр деп отырганымды ©31м де бшмеймш. —Е, кэзгр немере, шеберелер уш!н шуюр дейм!зде. — И э, ш ую р деуге уйретп рой. 0лт1рш жатса да, окудан шыгарып жатса да, бэрше шуюр деймтз. — Ш уюр демеске баска не амалымыз бар? «К,азакгы казак баскарсын» дегендер! ущщ урыл-согып, итпен куып, ез куштер! жетпей жаткандай, Мэскеуден, Тэшкеннен, Фрунзеден, Новос1б1рден эскер шакыртыпты. 0з«'мтздеплердщ жаны аши- ды, езгелер аямасын деген! шыгар? — Он алтыншы жылы де сейткен. Тэшкеннен, Алматыдан, Ппппектен эскер шакырткан. « О л орыс — баска орыс: патша заманынын, бул орыс — баска орыс: сэбет заманыныц» деунпед1к, сейтсек, жетшс жыл бойы алданып журшшз, бул да солорыс боп шыкты РОЙ. —Иэ, С0ЙТТ1. Кали кеткен соц да Ш эш е з ш щ осы ойынан арылаалмады. Он алты жасар кызды аямаган вюмет к1мд1 аяйды?Окытушынъщ урысканына екпелеп, ез1 асылып елшт! дегенгеюм сенед1? Окытушысы урыскан сайы н окушысы асьшып ©ле274

берсе, онда ол окытушыны неге зан тергемевд? Желтоксатт кетерцпсше каты скдндарды окгмет нашакорлар, маскунемдер мен буза кыл ар деп хабарлады. Кэусеш онын бгрше де жатпайды. Ен курымаса адал жастын аруагын корламаса кайтед1 екен? © й т ш 0т1р1к айтудын астарында баска ©прхк бугып жатканы беп-белгш. «Баска бала-шагаларьщныц амандыгын ойласандаршы!» — деп Нурбек пен келшш коркытуда кандай купил бар? *** 0М1рд1н бэр1 тусМкп болса, онда пршцйктен м эн кетер ме ед1, К1М б1лед1? Шэш сексен тогыздан аскан жазда Кали катты ауырып жатыр екен деген хабар кедщ. Он аягы мен он колын суйреп кетерш журген к е м т р К1С1 ол хабарга селк ете коймас деп ойлаган Нурбек катты кателескен ед1. Естпен бойда орны нан суйретше турып: «М е ш апарындар. М е н елш, ол калса, кайыр еда. Кудайдын 1сш е ылажжок, карагыммен бгр тщ цест калайын», —дед1 Ш э ш . — К э з 1р бармаксьщ ба? — деп Нурбек ез кезше 031 сенбей. — И э . Туске дейш барайын. Кешлд1 тустен кешн сурамайдыказак. К али д ан куат кашкан екен. Басы н кетере алмай, кемсендепкезше ж ас алды. Шэш енкеш п бетше бетш типзд1. Колынустап, уысына салып алаканы н узак ыскылады. М енщкуатымнан куат ал деген адамш а кезш жумып, элденешкуб1рлеп, коципмен тшдестх. К,али Шэйшщ унс1з тш ш укканадамша кыр-кыр, сыр-сыр етш элденеш айтты. О н ы Ш эй]тупл, Н у р б е к те ести алмады. — К удай кэрЩ1 алса, алдымен меш алар ед1, карагым. Сенжылама, мен жылайын. Мен с е ш тастап бара жаткам ж ок, мешсен тастап барасьщ. Он алты жасымда эке-шешем, бауырларымтастап кетш ед1, ен содында енд1 мше, сен де тастап барасьщ.Соньщ б э р ш б!р езщ жоктатпай келш едщ, сен кетсец,кабыргам сеплш , коргаиым кулайды. Б1рге тутанымнан б1ркем б олган жоксыц. Мендей катын казактын эр ауылындабар, сендей еркек ел 1шшде некен-саяк. Б1р-ак нэрсеге к©н1л 1м

ток,- сенщ немере-шеберелерщ менщ немере-шебелерхмментуыстарша араласып келедг Кдзактьщ б1рлш деген — сол. Екеумгздщ еш кетпеген ецбег1М13 де осы. взекп жанра б!р©Л1М — хак,. Кдналма. Кдпаланба! Ез боп вм1р сурген жоксын,аштыкта да, токтыкта да, киналганда да, карык, болганда даелден белекгенген жоксьщ. Урпарын елдщ бетше именбей,ецкеймей к,арайды. Уайымдама. —Хош! — дедг Кдли кенет тшге келш. Соны айтты да, енд1демалайын деген кклше кезш жумды. —Кайран карагым-ай! ШаЙ1 Кдлидыц алакднын кысып отырран колын алды да,Кдлидьщ ек! кезш алаканымен жапты. — Каратымнын бетшбуркендерпп! А к мата экел! Шэшнщ ел1м устшде де саспай сейлегешне бэр1 танрадцы. *** Кенес ©К1мет1 тарих-тарих дегенд1 жш айтатын. «Жацатарихты жасап жатырмыз», — дейтш. Ол бакытты елдщбакыты туралы тарих болатын. Б1рак каншама тыранггансада, казактьщ бурынты кездег1 баршылыгы мен т о щ н ы л ы р ы нКецес ек1мет1 кайта орната алмады. Сондыктан бурынгы менкэзхриш салыстыра бшетш санасы бардыц бэрш халык жауыдеп атты, асты, кудалады. Эйтеу1р, вйтш-буйтш бурынгыныцбэрш жок кылуга тырысты. Кдзактьщ вткен тарихы болмапты, Айтарлыктай заманыда, заманды тудырран адамы да болмапты. Айткызбады,жазрызбады. Ойткеш оньщ бурыыгысы бугшпсшен элдекайда1лгер1 едь Кэз1р де журт тарих-тарих деп жатыр. Булар да бурынгыныбыт-шыт кылмак. Сонда тарих дегеш не болды? Бажайлапкараса, еткеннщ епрйтн шыгару, эшкерелеп айту — тарих.Шэш сол ет1р!ктщ б1разын ез1 де бастан кепшгп. 0 т1р1ктщ бгратысаясат секщцг Э дегенде Кенес еюмет! эр шаруага жер белш бердг Мэнпсешю деп сенд1рдь Тепн жер берген ©Баметп юм жек керсш?

Б эрш щ буйреп бурды: калхоз курам деп казактан малды сыпырып алды. Тамагы да, КИ1М1 де, мэдениет! де м ал болып отырган казак; одан айырылган соц кара шыбындай кырылды. «М ы н а ж ер-су колхозга мэнга бершедг» деп оган да сенццрген. К еле-к еле калхоздьщ кеб1 савхоз болып, мемлекетгщ ез менийгше айналып кетп. «Кдзакстан — ез тагдырын 031 шешетш мемлекет», — деп зан; бекхгп. Акырында о л да етгрж болып шыкты. Казакстанды енд1 казакка баскартпай да койды. 0т1р1кке сенш келген жастар: «Н е г е буйттщ?» деп танданып ед1, оларды жаппай жазалады. Енд1 елден сешм кетт1. Сешм кеткен жерден бэр1 кетедь Н аразы болган жастарды кырып-жойып, каралы кунд1басына орнаткан вюметп кандай адам каргап-сшемейд1?Жетшс ж ы л буркенш келген бетперде акыры ашылды. «Б1збентенесетш сен и м едщ?» деп казакты кемсшп турганы, к е м с т пкелгеш акыры эшкере болды. С т а ли н патша заманын жамандап еда, Сталин заманынХрущев жамандады, енд1 оньщ е з ш сан-сакка жупртш, алдьщгы0т1р1кт1 сонгы 0Т1р1к эш керелеп жатыр. Сол С талин, солХрущев: « М е н елген сон б олаш ак мен жайында не ойлайды?»дегенд1 тхршципнде неге ойламады? Сен елгенмен ем 1р елмейд1гой. 0 Л1МД1 сен умытканмен, ел1м сеш умыта ма? Э л д е олар одуниенщ бар екенше сенбед1 ме? Сенбей-ак койсын. Бхракболаш ак урпакгьщ каргысы м ен назасы о дуниенщ сурагынанкем бе? Болашактан неге корыкпады? Эдщцж дегенд1 уранкылган еклмет неге эдщд1ктх аякка таптады. Кэзгр бэр1 жариялылак деп кулшынып жур. Табысымен кем !сш , жетютш мен туйш ш мемлекетгщ халыктанжасырмаганы, эрине, жаксы. Б1рак ем1р бойы алдап, жасырыпкелген басш ы лар калайша курт езгере салады деп сезпсгенесщ.Сен1м с13Д1к сщш калган сананды акыл-ойьщ тазалай алмайэуре. С т а л и н н щ бгр зэл!мд!п : сенд1рд1. Сенбегенд1 урейленд1рд1.Б уп нп сан а сол дэрежеге енд! ш еп н е ме? Шегшсе, Ж елтоксанк©тер1л1С1 болар ма ед1? Шегансе, Кдйрат, Лэззат, Ерболдыбатырымыз деп казак басына кетерер ме ед1? Адамньщ езшыкгырса да, енд! санасын ыктыра алмайды-ау, ешк1м!

*** Жаным тем1рден жаралса да, Кэусеннщ казасынан кешн к©п узамайтын шыгармын деп, 1штей Шэш соган дайын ед1. Б1рак будан бурын Кдли аттанып кетт1. «Жецгедей алмаймын, С1з маган эпкес1з», —деген ед1 айналайын. «Кдаай ез1 берген жанын ©31 алар» дейд1гой казак, кашан алсадакиналтпай апай- топай ала салса екен деп тшейд1 Шэш. Токсанга келсем-ау деп ойлаган да емес, тшеген де емес. Ананы апырып, мынаны жапырып тастайын деген тойымсыз жоспары да болган емес. ...Кейпа шайдан кейш кезш 61р ашып, б!р жумып, эрнеш б1р ойлап уйыктаган адамша кек диванда кисая жаткан Шэш Нурбектш, ©з белмесше б!р ю р т , б1р шыгып, бул жакка жалтакггай карап, элдене айткысы келш жургенш байкады. Бграк «О не?» дей коймады. Эншешн куйбен иршшпнщ камы шыгар деп болжады. Алайда немерес! акыры шьщамады. — Эже, уйыктап жатырсыз ба, ойлап жатырсыз ба? — дед1эзщдей кулш. — Ойлап та жатырмын, уйыктайын деп те жатырмын. Бгрдеме айтайын деп пе ец? — Айтканда кандай! Кудай буйыртса, жа^ында токсанга келес1з. Бэр1м1з жиылып соны атап ©тсек пе дел ед1К. — Эуре боп кайтес1ндер, карагым. Ел баскдрган кесем емесшн, с©з бастаган шешен емеспш, кеп кемшрдщ б!р1мш. Бэрщ осы уйге келш, ет асып, шай писендер, одан улкен атапету бола ма? — Эже, слздщ токсанга келгешщзд1 атап отпесек, б1зд1экем1зд1н;, Оралбек ага мен Тазабек атамыздьщ аруагы кешеме? —Эй, саган б1реу сез уйретш койган ба, немене? «Б1з» депотырганьщ юм ол? — «Б 13» деп отырганым — бэр1м1з: Тазабек атамыздын,урпактары, Табай атам мен Тэу1рбек атамыз, Кенжегара менКали агаларымыздьщ, кыздарьщыз Гулдэн мен Гулсэннщурпактары — бэрх бул ушщзге калай сыяды? Элде олардышакырмайсыз ба? Самсалы агамен акылдасып ем, «Келем,жолдан Кргалыга согып, Кобзевтщ немересш де ала келем»,

— дед!. Кдли аганыц кенжесп: «Б ар шыгынын ез!м кетерем, жасаймыз», — деп жатыр. О ларга не б е т ш айтам? — Алды-артымды эбден ор ап алган екенсшдер гой. ©здерщ б1Л1НДер. Казактыц тойы — туыскдндар мен сыйласкандардыц, е л ш щ к е з 1 мен Т1р щ щ 031 бас косатын жиын. Т эй кен н щ кезш керген Табай мен Жуз1к, ж ар дегенде жалгыз бауыры Сэмен, Ж аксы бала мен Айгун, Тэу1рбек пен Айша — бэрш щ бугш кез1 мен ©31 осында. Жарыса апалап, жарыса еркелеп ескен Гулдэн мен Г улсэн куйеулер1мен кел1ПТ1. Озщ кдртайганда кызынньтц да картам ып эже болганын к о р у — ол да ем1рдщ взгеше сыйы. Э б е н т н , еы улы да енгезердей, екеу1 де балалы-шагалы. Аспайтын-саспайтын, асыгыс ешнэрсе айтпайтын акылды балалар. Бул оларга: «Сендерд1 кергешме бакыттымын», — деп ед1, К1Ш1С1 бурылып: «Жок;, ап а, сгзд1 керген 613 бакыттымыз», —дед1 айналайын! Бакытты болсы н! *** Т о й га келюкенше Ш эй! екш бед ь Урпактарыныц ыкыласыжумактын; тврше шыгаргандай эсер етп. Бэрш уйлеспршжурген Нурбег! екенше кез! жетт1: бэр1 соныц аузына карайды,бэр! сод ан келш сурайды. К е л ш ! де, кеп жасагьтр, б1ресе асханажакка жупред!, б1ресе конактардын 1шш аралап кетедх. — Э ж е , мына Нуржан деген баланыз б1р-ек1 эн сап беремдейдх. Тындацыз! —дед1 асаба. Ж ук алау гана талдырмаш Ж1Г1Т лып-лып басы п ортагашыкты. — Сэн болмайды ж а й л а у д а мал болмаса, Кулын асау болм ай м а байламаса? К,ызы куц боп к е т п е й м е, улы к,ул боп, Елдщ камын ерлерг ойламаса ?! 0Н1ШНЩ сез! Шэшш елен етк!здк ест! елец айтатын балаболды!

— Кдйран заман, Асау к$лын секыд1 байланбаган. — Нуржан балам, кеп жаса! — дед1 микрофонды асабадан сурап алып, — Есьа эндердг бшетш бала кершесщ, Кдпез деген эндпш е с т т пе едщ? — Байгабылулы ма? —Иэ, балам. Соньщ эндерш бшесщ бе? —Бшем. «Дуние-ай», «Крштасуым». —«Ауыр кун-ай» дегенш естш пе ен? —Соны айтып берейш бе? —Сейтнп! Осы бала шатастырып туртан жок, па, баскд б1рдемеш айткалы тур-ау деп, Шэш сешнктремедг — «Балалары айырылып анасынан, ой-хой, Аналары айрылган баласынан...» Журт жым-жырт тындады. Кеб1, С1рэ, тусшбедт Ашар-шылыктьщ казакка кдлай келгенш айтсам ба екен деп б1ройлады. Оным калай болады деп тагы ойлады. —Жастар! — дедт сол сэтте элдекгм ортага шыгып. Самсалыекен. — Буя энд1 шыгарган Кдпез Байгабылулы деген юспйтоксанга келш отырган Шэш эжелерщ де, бу ккй куйеугешыкканда сеггз жаста болган мына мен де керд1м. Голощекиндегеннщ кербаккан басшылыгымен отыз екшыд жылы малынтугел сыпырып алган казак; ел аман, журт тыныштыктажаппайаштан кырылдык. Б]'реу тышканнын; шшен дэн хздеда, б1реутышканньщ езш жед1. Баласын кушактаган калгтышеше влд1,шешесш еме алмай бала влдь Сол кдс!ретп энге коскдн Кдпезаталарыц «халык жауы» атанып итжеккенге айдалды. Сондажуршотыз тогызыншы жылыол да едщ. Бугш Нуржан баламызалпыс жыл бурынгы аштыкты Кдпездщ эн1мен кез алдымызгаэкелдь Кдпездщ аруагы колдап журсш, балам! Не болса соган кол согатын желекпелер де бул жолы тырпетпед!.

*** 1991 -ж ы л — элемдеп ец 1р1 мемлекетгщ б1р! Совет Одагыныц 0М1р1не адам ойламаган езгерютер экелд1. Кушпен, айламен, алдаумен, саясатпен тутасып тартан дене б1ршен к ей ш б1р1 боршалана бастады. Желток,санныц кугындалган кур бандары аланга халы к мудесш ойлап ш ы ккан ултжанды ул-кыздар екеш ер1кс13 мойындала бастады. Желтоксанныц он еюсг к у ш туе кезшде Алматыдан жас Т1ЛШ1 ж т т келш Шэйщен сухбат алгысы келетшш айтты. — М е н , шырагым, шынымды айтсам, ол кунд1 еске алгым келмейдь Эурелеме! —дед1 Ш э ш бгрден кесш айтып. Ш ашы жалбыраган, кайта-кайта кезше тусш, оны ысыру ушш, кайта-кайта басын еш кш, эбден элекке тускен карасур ж тт Ш э ш ге жалына бастады. —А п а, ак кар, кек музда с1зге жолыгу ушш сонау Алматыдан эдеш келд1м. О н алты жасында халкыньщ намысын коргап курбан болган шеберещз ж ай лы б1р жылы сез айтсацыз, калай болады? Желтоксан кетерЪпсшщ бес жылдыгын Кэусен Нурбекованын ем1р1 ж ай лы дерекпен атап отеш к деп уйгарган ек. М ен с1зге дейш, ап а, Кэусеннщ курбыларымен, окытушыларымен жолыкгым. Б э р 1 коркады. «Аты -ж еш м д1жазбанызшы!» — дейдь Ойткеш б э р ш коркытып койган. А л С13шмнен коркасыз? — М е н кэз1р, шырагым, ел!м н ен де корыкпаймын. — М ш е , осы С0Э1ЩЗ К эусен н щ эжес1 деген атка эбденылайьгк, апа. Кэусеннщ кетерЪпске калай катысканын егжей-тегжешп бшетш зац кызметкергмен жолыкгым. « Кэусещцатирген — намыс», — дед1 о к1с1. — Орталыкган келгентергеушшер ол кызды эуел1 зорлаган, сонан сон коркытып,корлаган. К,орланган кыз жатакханасына жылап келгендеаддынан жете кип окытушы э й е л шыгып: «С ен онбаганКдзакстанды мен сактап калам деп журм1сщ? Мектеб1м1згежаманат келт!рмей, неге жайына журмейсщ? Мен сеш окуданшыгартам!» — деп шабаланган гой. А н а жакта орыс тергеугшкорлайды, мына жакта казак окытушы урсады. Кдзактьщ

намысын коргаган кыздын езш ешк1М коргамайды. Соган шыдамаган Кэусен: «Булан да елгежм жаксы» деген гой. — Э й , шырагым, сен не айтып отырсын? Кррлаганы, зорлаганы не? Кэусенд1 К1М зорлапты? Тш ип Ж1Г1Т тым квсшш кеткенш енд1байкады. — О , к^дай! — дед1 Ш эш шалкалай диванга кулап. — Менщ зорланганьш аз ба ед/? Жетт не жыл етсе де орыстыц баяш лигылы езгермеген болды гой, онда. Меш зорлап- корлаган орыстын; жетшс жылдан кешн шеберемд1де зорлап-корлаганы ма!? Ж е т т с жыл бойы езгермеген нендей шемен пигыл?! — А п а! Апа! Дэр1гер шакырындар! — деп тцпш жпт жанушыра айгай салды. *** Ш э т о н бесшпп желтоксан куш тацертед кезш ашты. Бэр1 оны осы жолы кайта оянбайтын шыгар деп ойлаган. Тпгп дэр!герлер де солай уйгарган. «А п ан ы н журеп атгьщжурспндей екен», — дед1 емдеунй дэр1гер1. Кейуананьщ т\р1 калганына куанганнан гер1 жшттщ еш нде тангалу басым едх. Шэшнщ кезш ашканын керш: «Апатайым-ай!» - деп, Нурбектш ушндеп к ел 1Н1 жылап куанды. «Н урбек! Апам кезш ашты!» дед1 куйеуше куана телефон шалып. «А -а? !» —деп, ол жумысынан он минетте жетш келд^. «Ага, эзхрше апаны мазаламацызшы!» — деген дэрйердщ тыйымына карамастан палатага куйынайдагандай аптыта юрдт — Эже! дед1 тосепнщ касына пзерлей отыра калып. —Эжетай! Бхзд! тастап кетпепй! — 1Ый-Ы! — К,ыр-кыр еткен ун н щ эжесш ш екенш Нурбскэуелде укпады. Бул ун кайдан шык,ты дегендей анырып эжесшщбетше кдрады. Кырылдаган, ара-арасында естшер-естшмессырылдап шыккан дауыс казактьщ кацсыган, есирген, жулым-жулым тарихыньщ тозыгындай ед1. Сонау алыста жылтыраганжанары СОН1П бара жаткан оттай дэрм енсЬ мелтевдещп. Журепсу ете калды. ем1рдщ ж1б1 эне-мш е узшш кетердей едк

— Э ж е, б1рдемедеш1! —ШМ-Ы! — Ага, болды енд1, ауруды шаршатпацыз! *** Анда-санда ьщыранганы болм аса, Шэш тыныш уйыктады. Тацертен кезш ашып, ж анары н бурътп жан-жагына карады. Келш ш ш касында отырганы н керш , ещ жылып коя бердь Басын с э л козгалтып, колы н жыбырлатып, б1рдеме дег1с1 келд!. Б1рак шамасы жетпедь К е з ш жумып, кабагын уст1-устще какты. К е л 1Н1 колын устал, алаканымен кос колдап укалады. Ш эш нщ кезшен жылт еткен жас кершд1. Слрэ, мейгрдщ, ризашылыктьщ жасы болар. — А п а , бар купнщздхжинадызшы, бершмещзш!! Енес1 жымигандай болды: ж узш ен жылы б!р толкын жупрш еткендей кер1нд1. Аузын ею -уш тамсанып, акырын жутынды. Кел1н 1 уш ып турегеп медбикеден кайнаксу сурады. Б 1р ътстакансу экелш , тамсанып жаткан е н е с ш щ аузына ек!-уш тамызды. Ш эш Т1ЛПТ козгап, тагы ею -уш тамсанып, суды жутты. — А й ... айнаИ... Ы, —дед! сырылдаган даусы. «А й н алай ы н !» деген ризашылыгы болар деп болжады келш1. Кешюсш Нурбек келд1. О н ы керш , Шэйшщ к ез1 ерекшежайнап кеткендей болды. — Э ж е , калайсыз? —дедг кулагы на енкешп. — Ж ак-ы с... —дедг Ш эш тш ш шайнанкырап. — А , кудай, апам тш катты! А п ам тш катты! — деп куандыкелий. Тем !резек кемгардщ кайта т!рътгенше дэрхгер кауымы дакатты куанды, эр] катты тангалды. Бул кюшщ жаны ж ай тем1ремес, шын тем1р екен десть К е з ш е жас ала куанган Нурбекэжес!н эбден куанткысы келд!. — Э ж е , бугшнен бастап 613 тэуелс13 мемлекет болдык! — А -а ?

— Тэуелс1з, жеке ел болдык- Бупн Кдзакстаннын тувдыш Президент! Назарбаев тэуел сгздгп м1зд1жариялады. — УЬ! — дед1 кейуана кэд1мп сау кклше курсшш. Тозырыжеткен радионьщ ушндей кырыл-сырылды бэр] естщ1: — К^д-дай бар екен той! Уст!нен ауыр жук тускен адамша Шэш жайбаракат кезшжумды. — Ойбай! Апаньщ тамыры сокпай калды, —деда Шэшнщбшегш устап отыррандэр1гер жйтт. Келшшщ аныраран жоктауы естщдь Ток,сан б1р жыл бойы б!р кеудеде б1р-б1р1мен арпалысыпкелген куаныш пен кайты сол кеудеде б!р сэтте б1ргетынышталды.

МАЗ М У Н Ы ЭЙ , Д У Н И Е -А Й ! РоманД Е Й Ш .................................................................................... 5К Е Й Ш ........................................................................................ 145Т У Й 1 Н ................................................................................. 237

Бексултан Нуржекеев Эй, дуние-ай! Роман Шыгармашыльщ тол: Эбдгбеков НурланК$ныпияулы Кэдгрбек (т о п ж етеы та) Медеубекулы Сагатбек Нургожаев Жсщыпжан Щрпешсов Талдыбек Тшеубаев Ш эмек Редакторы К,ызж{бек Обдграницызы Керкемдеунп редакторы Кенжегазы А ытжуманул ы Суретш) Жен,1с Кэкенулы Беттеген Куаныш Эдыразин

7 8 6 0 1 7 8 2 В 12 7 Басуга 21.06.2016 ж. к;ол крйылды. Калыбы 84х 1081/32- Басылымы офсегпк. Кдрш тур! «0 8 Тнпез». Баспа табагы - 18,0. Таралымы 1000 дана. Тапсырыс № 726 «Ан Арыс» Ж Ш С , 050000, Алматы паласы, Абы лайхан дангылы, 105. Тел.: +7 (727)272 51 84, 261 60 67, факс: +7(727)261 62 13Тапсырыс берушнщ дайын файддарынан басылып шыкты.