Әуезов М. Қилы заман

Мухтар вуезовман шинде элдене тустей суду, сагымды шарына суйешш,бултты кдбагын шытынган сияктанады. Ауырлыкпен,азаппен емес, кеншдщ жайлы рахат ты н ы ш ты р ымен ер-келешп шытынган сиякты. Туманды аспан суйсшд!ршкалкьтткандай. Сагымды киял бултты, салмакден кош-кошын айтып, жогары кетершш, таудъщ басынан асыпбарады. Жазык; устше кец аспанда кесек-кесек ак мамыктайболып ак булттар кыдырады. К ек далаларда, юшкенетебелерде ауыл, мал уст1нде момындык белпшндейболып, ак; булттьщ жецш, жайлы квлецкеа ушады,тутщцей, будай тецкершп, сызылып етедь К,онырлыкпеп шанкыган жарык ауысады. Адам ойындаш екшштестеп мен кун шуакды кызык рахат сагатыньщ ауысканысиякты арманды ыстык кешеп мен куджт1 купи бугшпшнауысканы сиякты. Кеше Асы га Алматьщан шыкдан кеп эскер келген.Гшшдел бастыгы уезд помощнип Хлыновский булАсыдагы К,ызыл бер1ктщ сыр бермегендей томага туйыкнаразылыгын сезгевдей. Аддында болыс, тшмашаркылыестипп жаткан жайсыз хабар бар-ды. Оньщ устшеЖаркентке кдраган Албан жэрмецке басына жиылып,«бермейм1з» деген жауап айтыпты. Желкедеп кыргыз даалай-тулей болы п жатыр. Алатаудыц койын-койын, елкежотасынын, барлыгы иш -прескен карарайдай болып,б1ршп тутаскан карсылык белгюш бищрш турган кез.Б1р Асы гана емес, Алматы, Пшшек, Жаркент, КараколЛепс1, Талдыкорган —барлыгы да ертенгел1 дайындалыпкутшштур. _ Алматы улы гы бул жайды жаксы бшутш едд. Сондыктказак ортасына кеп шыгып, каталдыкден аташ жаиылгаХлыновскийды эдеш шыгарган. Кдсында торыз солдатьбар, б1рнеше усак чиновниктершен оннан аса К1С1 е д .Б1рак Асыга арнап келген жумысы баланын списо100

К,илы заманалу. Елдщ барынша андып, багып отырган дертпмэселесь Т о л га гы м жишетш, жарасы н ьщ у ел не кдцалганоташыньщ канды ауыз бэкюш дей, елд! шиыршыкаткызып тулаты п турган мэселе. Бул к,абак,ты бурыннан кутсе де, кеш е Асыга келгеннен6epi улык б!рж олата сезген, ел кабагьт к,арыс жабылган,суык, кырын карайды. Кдпкалы турган кескекп жайындайжылымайды, жылтырамайды. ¥ л ы ктарга арналган уйд1де болыстар зорга дегенде экеп тж кен. Сойыс, жасау-жабдыкты да эрен берген. Эншешнде байпандап журетш болы с, кандидат, стар-шындар да сулесок, кур сулдер! журген сиякты. Оздершеарналып тапсырылган жумысты ш ама келгенше езгегеcùrrerici келедь Орысша бшмейтш беркемжтеу, жуанкарын босан болы с кайта-кайта улы кка кел1п: —Так,сыр, ел шабан... елдщ жайын бшмеймш. Ж алгызб1здщ колы м ы здан ic аткару киын б о лы п тур. Осы елдщДэулетбак, Ж ы лкы бай сиякты кариялары бар, солардыкасьщызга шакырып алсаныз кайтед1? - деп, элденешерет арыз кы лган. ¥лык басы нда болысты ж ер-ж еб!р кыгг з1рюлдеп,урсып куып ш ьщса да, кезш алартып, жер тепкшепшабынса да, 6ipep старшынды кш з уйге каматып, аресткылып койса да, аягында болыс сезш е epÍKCÍ3 кенш: — Соларды шакыртып кел. Кдсымызда болсын, —деген. Бугш танертен;нен 6epi Дэулетбак;, Жылкыбай касынаерте келген к еп кариялары, жуан сем1з байдары, К ы зы лбер1ктщ басты KicÛTepiMeH улыктьщ касында болатын. Ел кабатын астыртын сез1п байкап алган улык,ездершщкаладан ш ы ккан тобын азсынып, он ьщ купине анык сенеалмай, тацертецнен 6epi жауынга лайсацга карамай, осыАсы манында журген казак-орыс атаулынын барлыгыншакыртып, е з касына жиып жаткан. Келгендердщ йн- 101

Мухтар вуезов хнде кеш ш лш санакшы, б!р катары судья, приставтар- дьщ жАберген стражиип, тары солар сиякты эр алуан жумыспен журген б^рен-саран саяд-сандырак кезбелер болатын. Жиыны жиырма шакты адам бодцы. Кдзак жиынына бурынты уакьгг болса улкен топ сиякты кершер ед1- Топтанып келген бес солдат болса да едщ ургатп, дурк е р п з т тутас урютуге жарайтын. Бугш жиырмадай кару асынган адам айналасына келген сод, ожар, тасыр улык, кекжектеп, кердец басып, ел кюшер/н шошытып ыктыруга ырютг Б1рен-саран шабарман старшынды ез колымен де урып ж1берш, болыс, би карияларды бойын жазгызбай акырып, ьщтырып, бет кдратпай жасканды- рып турды. «Туе кезшде Сегеп болысынан жумыска алынатын жнптердщ юпееккп т1зшмек. ¥лык келш ыгарып, ть з1м алгалы жатыр. Елдщ болыс, бшн, кариясын жиып алыпты. ТЫмд!' бергел! жатыр. Тшмаш посемейный \с- песжт1 улыкка алып бармак;. Дэулетбак;, Жылкь1байлар ундемейотыр. Мойын усынып калыпты. ¥лык шошытып, эдеш жаекдндыргалы зэрлешп турган кершед!» деген хабарлар Асы елкесшдеп барлык елге жауын айыккан сон куршреген кун дауысындай болып б1р-ак тарады. Ел дур етш, хабарласып-камданып, б1р ауылдан б1р ауылга аттылы-жаяу шубырып, эр жерге калын-калын топтар жиналып калды. - Ойбай, баланы экеткел1 жатыр. - Солдат каптал кетит. -Дэулетбак;, Жылкыбайды кысып жатыр дейд1» - К етк ет гой етда азаматтын. Ел басына кун туманы гой?! - Кайда бул туге, осы елдщ еркеп?! - деген сездеркэрьжас, рш -ю ш ш щ аузында, шалкып жанин ертгеиболып, лау-лау етп. - Уа, Кудай, уа, аруак! - деген катындар дауыстарыдашыкты.102

К,илы заман Эр жерге топтанып жиылган жиын, 6ip турган жерш- де шьщам таппай eKÍHini жиынра к елш косылып, одан ушшшйе карай жаяу-жалпылы пгубап, жогары таман сырги-сырги каптап келе жатты. Жогарыдагы карагайлы бшктщ етегшде жартасты кек езекке тйш ген :улык уйлерше тус-тустан арылган наразы елдщ топтары шубырып пгубап, 6ipeyai 6ipey итермелеп, жетелеп келе жатты. —Жур, не турыс бар? — Керш алайык, керсшк. Кыруар елд! жылаткан кан-дай екен, бш сш. — К,айда осы н ьщ болысы, старшыны кайда, туте?! — Кариялар неге солардьщ касында отыр?.. — Бэсе, сон ы айтсайшы. Ала бер е з щ деп, неге былай шыга бермейдь — Осы, ер азамат кайда?! Аты на неге мшбещд, тым болмаса, айдынын неге керсетпещц?! — Ж урегш шайлыктыру керек едь Ен болмаса,алгашкы ж олы бетш кдйтарып, icnecKi бермей жiберукерек, — дескен топ íiiiíhíh неше алуан TÚmepi тынымалмай жапыр-жупыр сейлеп, кеп кы зуы н арттырып кележатыр. «Азамат кайда» деген сезге жауап айтушы да табыл-ды. Бул алдынгы кеткен топтарга жана рана eHTirin к елшжеткен жаяу ш ал койшы болатын. —Кызыл берпстщ сойыл устаура жараран азаматы жан;аTeric аттанып, мына Жауырдьщ асуына карай беттеп,кдрагайга кгрдь — Койшы, рас па? — Кай арада жиылды? Кашан етт1? Негып кермей кал-дык! —Жана 6ip кальщ шорыр анамен кет in ед1, жылкы мадеп ед1м. Рас болганы-ак. —Уа, тш еулерш 6epcÍH. Уа, беттерш ен жарьшкасын. — Ия, аруак колдай гер. Ия, Райы м бек ата! 103

Мухтар Эуезов — Уа, Кудай, ер азаматты сак;тай гер, кдрактарым не болады? К уш н не болады? Жалгызым-жалрызым, —деп, кедей кемшр жылады. Кезшщ жасына жалынатын картац бэйбпне, кыз- келшшекке ш ейш жастарын суртгп, кызарран жасты кезбен утыкка т т л г е н уйлерге жалтак-жалтак карасты. — Уа, и м бастап кегп, канша ж т т , — десш, кайта сурады. —Бэсе мм бастады?! Бул кай уакытта жиналып кадцы? —Рас-ау, бурын сейлескен сездер!, жиындары жок;, не к,ылып дайын бола калды? —Дайын болмай, осы сергелденде к!м к;арап отырады? Басы ка кун тумайтын шырар. —Ия, кун туса, эп-сэтте суттей ушршерсщ, Албаннын баласы. Хабаршы шал кептщ алдына келбендеп ш ырып, тая- рына суйенш е н т т п турып: —Барана улык ¿сггесжп алгызды деп хабар шырысымен журт атк;а жупр!скен жок; па?! Ауылдан ауылта топтанып 1ркшп жиылран топтар, б!р сараттьщ арасыдда ею-уш жуз ыс1 болып к;алды. Колдарына мылтык; тауып алгандары бар. —Ия мылтыры бар жшттер бар рой... —Табылады, табылады, е, е, ия! —Мылтьщтары аз рана, б1рак,бэршде де сойыл, шокггар бар. Жиылып алган сон кайда, кдйда барамыз дескенде, Кызыл Ыбырай: «Ж ур, артымнан ер, мына тогайды кесш етш, дэл сол улыкка пккен уйдщ ж елкесш ен шырамыз. Сонан сон |'спес1кп‘ шын алатын болса, керш аламыз»деп, сол бастап кетть Жшт атаулы тугел соны костал,аруак кетерщ ш ауып женелдь Арттарынан да арьшыпкетш жатыр. Бгздщ Матай да кунанына м ш т кетп. Бул алдынгы топ ед]'. Бегелш эн п м е тындап турранда,арттарынан келе жатк;ан тары б1рнеше топтар да келш104

К,илы заманжетть Арткылар шалдыд эцпм есш кездер1мен кергенекен, тугел шындады. Ел Teric Ы бы райды ц атын хан кетердк — Уай, аруагы днан айналайын. Бэсе, азамат басынакун туганда, сондай 6ip жзгерл1 жан неге шыкпасын. — Ы бырай калмакты, кытайды, кыргыз, казакты датугел керген. О л согыстыц да бабын бшедг.. —Уа, ол ма?!.. О л бшедь — Ердщ, сабаздыд заманы бузык заман гой. Эйтпесе,шын батыр гой. —Батыр-ак, денесш кермеймющ?! — Кдра сой ы лга так бес Kicire ж алгы з e3i тетеп öepyiniедi! Т ек ж олы болгай-акта!.. — Он, сапарын берсш, жолы б о л сын. Жлптгер тобы н бастап ертш кеткен Ыбырай екен1 расед1. Ол д ед гелек улкен жауырынды, зор, жуан кызылжiгiт болатын. Ж асы отыздыд пнш е келген, кылдайкатты, сояу кара мурты, шокша сакалы бар ер жшт ед1 .Ьуызыл 6epÍK пышен езше сайлап он шакты мыкты ж ттт1ертш алып, калмактан, кыргыздан, айналадагы казактанушрлеп ж ы лкы алып, 6ipiHeH 6ipine етю зш , ат ycTi суы кжур1с журетш. Атагы ш ы ккан ер, ежет, кырагы, сергек уры едг С о д -гы шакта каш кындау да болып журген. Озшщ де, ж ол-дастарыныц да бердедке мылтыгы, алты атары, айбалта,найзалары дайын болатын. Танертедп ауыл-ауылдан жосылып шубырып жаткантоп ез аулы ны д устше келгенде бул касындагы он, он бесж й т м е н ы лги жуйрж жарау сэйгулпстерге míhhi, к ы лжалаулы найзаны кетерш шауып кел1п: — Тарт м еш н артымнан. Бугш п куннен калган жан- жан, мал — мал. Кырык жыл кы ргы н болса да ажалдыеледь Уезд б о л м а к тугш, жандаралы болса да керш алай-ын. Тек icneciKKe к ол койсын. Сонда ойынды бастаймыз. 105

Мухтар Эуезов Жур, неге турсын, туге, —деп, тауга карай калын топты шубыртып шаба женелген. Ка:^рп уакытта булар Жауырдын тем енп кара шатына к!рш алып бой жасыртан сон, арткы журттьщ барлыгына хабар жАберш жигызып алып, сол арада турып, тепе жиылган жиынга б¡раз кызулы, сешщц создер айткан. Содан кешн артынан кулшынып, шулап, куанып ерген б1рнеше жуз ж¡ п т бастап алып, алдына ез\ туеш, калын карагайдыц б!р кабат ¡пймен тау кенерелеп, б1ресе жотага шыгып, б1ресе терец шат, куз, сайларга туеш кетш, улыктардын кыр желкесше таман беттеп атылып кдптап келе жатты. Осымен б!рер сагаттай жол журген сон Ыбырай бастаган кол жартасты шаттын жазык,ка шыгатын аузына жакындап келгенде, Ыбырай ж тттер ш б!р калтарыс к;ойынга шрш токдатып тастап, ез! касына б!р жолдас алып, кдрагай шпн аралап, етекке карай кулап кетп. Т1ккен уйлердщ дэл желкес1нде какиа сияктанып бггкен кое жартас бар едг Соган келгенде аттан туеш, ойдагы жиынга баспа кылып карап отырды; белп алмак.Дем1 д1ршдеп, мурты тукешп сурланьщкырап алып, дурсе коя беретш мезгппн к у п ! Корым тастьщ басынан томагасын тартканда ойдагыкагушынын алдына юршккакпай кадалып кдрап: «жуйр1ктагынын кызыл жоны кашан булган етедЬ> деп телмгршкуткен аш кдярандай болып, ойдагы улыкды каз1р алатынжем! есепт! андып кдрап отырды. Ойында асык,тырганкызу бар. Бул кунге шейш ызасын вткгзш, зыгырынкайнатып келген жауына енд1 т1сш кдйрап, кызыкдандайкулшынгандык; бар. Артында тшенхп жалангандай болы п урланып турып,тыкыршык аткан кеп ж н т тур. Олар корым тастанкдшатын к,ырк,ылжьщ ак шуланды тауга шыгармай,жазыкда тус^рш экеткел1 кдптай куйылатын алгыр кыранесепи, канды ауыз уял ас кумай сиякты. Сыркынды кэр1106

К,илы за м а нацшы кашар деген бегл ертеде ангарып болжап алып, сол ерют1 алдымен келш ез { алып, енлд иек артпа, баспа-дан ажалды кш кке сурыи кддап отырганга уксайды. Бул кезде Хлыновский айналада болы п жаткан жай-куйд1 ескермей, елемегендей болып, алдындагы кар-сылыгы жок болы с, старшындар мен момын кариялартобына зэрш шашып ыскырып, ыктырып турган. Аз бол- садаайтканы бол гангауксап, ел кюшер1 жиналып, карсы алдында м улэш м пшинмен ундемей отыр. Списоккекзс! кета. О л есы список, ешнэрсес! анык емес, шала,шатак список. Ещц соган карап, старшыннып ишндепжнптердщ д эл санын алып, каз1р-ак т1з1м жасамак. Хлыновский Асыга келш, ©з колымен список т1з-д1руше А з маты улыгы саяси магына берген. Ел алгашкыкезде уйлыгып уркедь Сол урюшш устшде б1рше-б!р1малша тыгылып суйкешсш барып, аягында жалпак канатжайып, тутаскан карсылыкка бет койып кетуге болады.Сондыкган уйлыгып, не кыларды бшмей, дагдарыптурган шагында улкен каладан атакты улыктан б1рнешежерге б1рнеше ктсшер, кару асынтан солдатпен шыгып,топты ыктырып отырып, вз колы м ен пзпн жасапжтберсе, соньщ артынан ел жалтактай, уркектей келш,аягында камытка басын сугады. Жалгыз-ак алгашкыдагдарып анырап калган кезш етюзбей, тез камту керек.Сол уакытта ен алгашкы уйлыккан топты колмен жетелепэкетсе, калганы артынан ез1 де усынып шубай бередьАлдьщгыны керш , сумдык емес екенш сезедь Екшпп озге елге: «Асыдагы Кф1зыл бертк кещц, берд!,туп кеткен жок. Е л болса, сондай б о л сын» деп, ет1рждакбырт таратуга да керек. Хлыновский Асыга екелгенжай осы. «О сы н ы ер басына келетш мгндет» деп тусшген,кул сиякты жуан мойын тонкылдак торе жиылган елюсшершщ: «Эз1р айтамыз, жагалатып керем1з» дегенсездершщ б1р де б 1р т ерге бастырмай, т1з1мнен баска б1рауыз сезд1 сейлетпей шрш турды. 107

Мухтар Эуезов Бут хал тан,ертецнен бер1 список келгенше созылыпкелш ед1. Дэулетбак, Жылкыбаймен келген ел кгсшер1 болыстан, старшыннан ум1т кылганды элдекдшан койса да, соцгы уакытка шейш тым болмаса Дэулетбак пен Жылкыбай б1рдемеш айтар деп дэме кылшн. Соларга кайта-кайта жалтакгасып: —Осы т\л катпай елелпз бе? —Басе, б1рдеме деп неге бастамайды?! — Дэуке, елдщ жайын бшш отырсьщ. Томага туйыкт1з1мберш, б1р ауыз сез айтпай кайтканда елге не бенлшд! айтамыз? — Сезшд! тындагалы отыр ма? Ыгырып турганынкермеймющ? Н е дейд1, туге, —деп Жылкыбай Дэулетбакуиин жауап бер!п, касындагы жургтьщ кынкылын жактырмады. Б1рак ез кеципнде де мына сияктыболып келе жаткан калын ырзалык жок болатын. Олншнен: «1спесж алса алар, карсыласамыз деп осы кэр1басымызбен абакдыга тусешк пе? Ел жшт жинаугакелгенде ез акьшын табар. Юмд! устап алар екен керемш»деп, цшнен гана ерепсш, сыртынан улыкка карсыласпай,ундемей отырган. Дэулетбак, Жылкыбайга осы сиякты сезд1 айтса да,улыктьщ езше карап сейлеген сездерше жалпадцап,жылдамырак жауап берш, из1м алу гана емес, ж тт алугада соншалык куйзеле коймайтын сиякты. Осымен отырганда улык, тшмашты списокке ж1берген.Буган шешн екх кдрияга карап кдмалып отырган елюсшерг. —Бу не осы? —Мына кунд1 итке берсш. —Т и т , б1з осында неге отырмыз осы?! —десш, куб1р-куб!р етш, наразы жузбен томсарысып тан калгандайболып, б1р-б!рше кайта-кайта карасты. Бэрш де Дэулет-108

Килы зам анбактьщ тапжылмай отырган отырысы бегегендей, солкинагандай болды. Бул жиында е л KicinepiHe 6ip ауыз сез айтпай, сыртымомын боп ундемей отырса да езш щ , не кылатынынаиык 61лin отырган kící Дэулстбак кария ед1. Ол Алматыуезше караган Кы зы л öepiKTi кеп заманнан 6epi аузынакаратып, билеп келе жаткан жуан, мыкты кария болатын. Атасынан 6epi карай осы ещрдщ елш билеп, тестепкелген жуандык беделшен баска бунын ауылы барлыкАлбан ш ш д еп ен; бай, ец мол ауыл болатын. Асыньщ одтустж жагында жщпике o3eHHin алабындакап-кара шункырдай болып кекшш туMai на оранып, иш■ирескен кальщ жыныс каратайлы далашыктьщ елкес1бар. Сол далашык Дэулетбактын oKeci Дэркембайдьщ атаконыс мекеш болатын. Кызыл берпске караган шуйгш коныстын ен кыр-тыстысы сол ед1. Жер шурайы, мал кш дш далашык. Сол елкенщ е н бойы —тау, даласы, жыныс карагай, кекезек, мол суымен барльны да Дэркембай, Дэулетбактын;неше мындаган жылкысына, элденеш е мьщ кой, ipi ка-расына жыпыр-жыпыр толулы, ш ымш ып тжкендей б о л ­ып, cipecin, лы кы п, толыксып турран. Басыньщ o c ím í кеше рана еткен 6 ip атаныц юндш, булкунде уш жузге тарта жан болран. С о л уш жуз жаннын,nieineci K a p i бэйбнпенщ эл1 кунге кез1 T ipi едк Осы сиякты мал мен басыньщ сайлыты Кызыл берпсimiHeH Дэулетбактыц атын кыдырлы байдьщ атындайатантатын. Т ор т т у л т сай амандык, токтык езгелергебуны киел1 ккздей керсететш. Сондыктан ак дегеш ал-р ы с , кара дегеш каргыс болып турган да замандар болган. Сол Д эулетбак бупнге шешн артынан epin келген елKicûiepiH ундемей отырып улык алдына аударып, ж ы ры пбермек ниет1нде едг Сондыктан кыбыр етпей, мызгымай,улыкка жабыса тусш, эдеж жым-жырт болып отырган. 109

Мухтар Эуезов Басывда, алганн^ы шпт алады деген дакбырт шык-кднда, бул да кеппен 6ipre «бермеген макул» деген сезгешыгып кдлгандай болып отырган. Дэл сол кезде каладан азамат баласы келген. Сол шала-пула орысша окыган, соцгы кезде саудагер боп ушы- киыры жок, мал тауып, ауылды, дуниеш билей бастаган-ды. Кдлада кей улыктармен таныс, тамыр да болатын. Соньщ алып eiarÍHi экесiнщ алгашкы сезш жапкызып,«тыныш отырсан, ток; боласьщ, бай боласын» деген кепкекелпрген. Сонымен зорын таппай, улыкда да, елге де 6ip ауызсез айтпауга байласкан. Шындап кыспакка алып кетсе,улык, жак,ка шыгу керек. Кдзак боска ьдыргын табады.Мал, дуние шашылады. Бойды багу макул дескен. Осымен эдетте, елге apöip улкен íc t íh кезшде б1рдемеайтып отыратын Дэулетбак, ундемеген сон;, езге Кызыл6epiK бас 6ipÍKTÍpin к;ам ютемей, сез байламай, айналаменкдтынас та жасамай шабандап калган. Бугшп хабардьщ Асы елш басына жай тускендейYpKiTin дурюреткеш осындайдын салдарынан ед1. Дэулетбак, ундемеген к;алпында отыра бердг Манай-ындагы ел шыдамы таусыла келш, аягында: —Буйткенше кетешк. —К,ой, кетейж. Ендг не icrece, улы к вз бшгенш icTeciH. — Рас, не icTece де, 6Í3CÍ3 icTeciH. Елге не 6eTÍMÍ3fliайтамыз? — десш, осы байлауга Teric келш к;алганда,списокп атшабарга кетсртш, тшмаш салан ети. Осы ен сонгы камшы сиякты болып, Дэулетбак;,Жылкыбай мацында отырган К ы зы л 6epiicriH 6apiбгрдей: —Ал тур. —Тур, тур... — д есй де, дурк турып, улыктыц, солдат-тын кыжындап, оны-муны дескендерше карамастан,он жак;тагы кйнкене белен астьщдагы K epm i ауылга110

Килы зам ан карай шубыра топтала женелютг Солдаттар акырган, айкайлатан болы п едь — Bi3 болыс, старшын емесшз. Е л Kicici болса эне, кариялар бар, — деп, 6ip-eiceyi сызданып жауап берд1 де, журш кетт1. Булар белден асып, ец шетш ауылга келгенде, бага- надан тем енп ауьш-ауылдан жиылтан катын-калаш, кемшр-шал, бала-шаганыц барлыты алдарынан кальщ тобымен карсы журд1. Баганагы эр жерде ушлш журген шуп-шубар топ,каз1рде элденеше жуз ккэдей болган екен. Bapi детомсарулы, мунды. Кепшипк жузшде тыгылып тургаиашу бар. Катын-бала коздершде мелтшдеп, ipKuiin турганжас. Алдарынан булар козгалганда еркектер жакындай бере: —Экета... ер азамат, кош бол... — Айрылдьщ, айрыддьщ боздагьщнан, туге, — дейбергенде, алдыцгы катындар тобы дагдылы жоктаудауысына салып: —Боздагым, жалгызым... — Куратан улык... бозданым... — десш, сайды азан-казан кылып шулап коя бердь Жагалай жоктау, сьщсу,зарлау, кальщ айгай-шу жер-кеюл жангыры ктырды. Т опселдей каптатан бет1мен шубарланып, шулап, кезецгешыгып калды. Терелер айтай-шуды ести сала, каптап келе жаткантопка K03i Tycin, каруларына умтылды. Кеп мылтыктьщкулактары сырт-сырт, сарт-сурт ашынып жабылып, кол-колга усталып кезелш калды. Дэл сол шакта желкедеп жартастан самсап шыга кел-ген калыц колдьщ айгай, дырдуы да естшш ед1. Улыкгар тобы осы жакда жалт-жулт карасып: —Мына жакта, мунда... in

Мухтар Эуезов - Мынаны кара, - десш, ендер1 кашып саскалактап,мылтыктарын кезеп алысты. Ыбырай баганадан андып отырып, ел юсшершщкепшшп улык ушнен жосыла женелгенде, касындагыжштш жупртш ж’1бсрш, артындагы асыгьш турганжшттерш тезбе-тез дуркжигызып алып едь Катындардыц шуы Ыбырайга да, барлык жтттергеде ец сонгы белп болтан. Кррыкканга кос кершш,улыкдарга карсы аддына шыккан катын-калаштыц тобыда жасанып келе жаткан жау сияктанды. Булар айналаныкарал камап алып, ел эдеш согыска, кетершске Tericбелсенш шыккан екен деп ойласты. ¥лык тобын дэл бул минутте еш им де баскарыпбилеп, басшылык еткен жок. Эркайсысыньщ да кез ал-дына кальщ елдщ каптагалы турган жаулыгы да елестеп,ещц ажал сагаты таянган сияктанды. Сасып хабарласып, окыс ypKin шошып калтан топ,алгашкы: «мылтык ал» деген айгайымен 6ipre тепекаруланып калып едг Сол эуелп екгпн eci шыгып ша-таскан топтын шпнен кейб!реулердщ б!ржолата eciHалгандай ед1. K,a3ipri халде улык тобыньщ атыс бастауы ерескелекенш бше турса да 6ip, ею, уш соддат буйрыкгы кут-пестен, желкеден шыккан ж тттер тобына каратып тарс-турс мылтык атып ж1берд1. Ыбырай тобы жаца гана айгай дырдумен кершюкешыгып, шептей жалгасып алса да, алдарынан пзше кал­ган солдат мылтыгын Kepin, 6ipep минутке ойлангандай,арбаскандай болы п ундемей тур едг BipaK кепшипктщ турысы осы болганмен, Ыбырай©3i касында мылтыгы бар жолдастарымен эуелден-аккаруларын колына устап дайын турган. Кезенш кезеккуткендей. Солдаттардын алгашкы огыньщ артынан еюшш, уш-шш! мылтык даусы да курс-курс етш жедеддеп, шесе та-112

Килы зам ан ман тусш, у лы к уйлерше езгелерден жакынырак келш тур едх Алташкы м ы л тык, соларга карай кезелген. Крлдын; бут шетшде мы лты к жок, ед1, зу-зу етш шыжылдап еткен окдардан аттары оскырып уркш, орткып-орткып кетп. Бул жердег1 к е п ш ш к ыгысып жапырылып ерге карай шалкасынан тусть Шошынып уркш, аткып кеткен аты беткейге карай ойнап шыга бердь Сол кезде Ыбырай алдындагы тастак бетке ек тн д еп кеуделеп шыга 6epin: — Ат! — дед1 де, ©3i жацагы Ж1г1тт1 жыккан солдаттьщ мылтыгынан шыккан жецш кек тутш айыга бергенде берденкеш басып жтбердь Дэл сол секундте касындагы уш -терт мылтык та ы н- тымак косып курс-курс ети. Жартасты карагайлы тау зор дауыспен жетктрщ-жетюрш жШергендей болды. Булардыц тут1ш айыра бергенде, Ы бырай кездеп аткан солдаттын серендеп барып артына карай ушып тускен1 кергндх Ею жак та жапыр-жупыр атысып калды. Каты н-калаш бурын естш кермеген кеп мылтык даусына карамай,алдындагы улыктарга карай ши де пгулап, шубар тобыменшубырып келе жатты. K,a3ipri epcuii-карсылы атыстьщ с о р ы с майдан екеншукканы да, укпаганы да бар. Б1рак кай-кайсысы болса дажаннан кешш, улкен кызулы толкындай улыктарга карайкатттауга айналды. Солдаттар м ы л т ы р ы , алгашкы рет жапырлап атылран6ipep жолдан сон; саябырлай бастады. Хлыновский: — Токтат, токтат, атпа, атпа!.. Ш егш ... мынау ойратемен карай, — деп буйрык етш, камалган топтьщ алдынсозып ыктай ж енслдь — Ш епну, ш егш у керек. — Атыспау керек... Kici салып токтасу керек, — дейбастады... из

Мухтар Эуезов Б1рак сол сезд! айтса да, ешкайсысы да тагах кыла алмай, ойга карай жылдам-жылдам басып шубырып, шегшш бара жатты. Орындарында болыс, старшындар, Дэулетбак, Жылкыбайлар калды. Кецседеп барлык катаз, список те журтта кала берд!. Тшмаш улыктарга ерш кетг1. Солдаттар кайта бурылып бет карай алмай, тепе жаяу- жалпы куйшде жосып бердк Ыбырай алгашкы мылтык даусы шыкканда уркектеп калтан жтттердщ барльнын, ез1 б1р солдатгы жыккан соц акырып айгай салып, кайта жиып алды. Сол кез1нде алташында уркш калса да, артынан есш жиып алып, кайта келтен жпптер босып бара жаткан солдаттарды керш: - Ещц каптау керек, капта! Капта! - десш жартас тасасынан шыгып шгер! карай умтылуга айналып едь - Жок, каптама! Кырылып каласьщ, шаппа! Токта, шаппа, —деп, Ыбырай акырып токтатып алды. - Ещц олар кашты, ешкайсысынын аты жок, тепе жаяу. Узацкырай туссш. Крлдарында кару жок. Бос кырыламысьщ? Эуел1 мына кенселерд! басып ал. Содан кешн ею жарылып, ею жагынан камап отырып, алыстан урыс саламыз. К,ызынды... ещнец жаяу каз1р-ак зэрес! кетед1, енд! кан шыгармай каруын аламыз, —дедь Бул сездер бул уакытка шешн акылы орнына туспей уркектеп, б!ресе шошынып коркып, уркш кетш, б1ресе таекындап ерекше батырсынып кетш, бойын билей алмай турган топтыц журепн орныктырып, канын салкындаткандай бодды. Жаяу топ кашкан бетшде токтамастан жартышакырымдай жерге кегп. Мылтыктарын кур кайта-кайта шошайткан ы болмаса, атуды тепе саябырлатыптоктаткавдай болды. Б1рак 61‘ржолата басылып калдыдемесщ деп, анда-санда кенселерден асырып бip ок, ейокты гана тауга таман ж1берщ бара жатыр.114

Килы зам ан Ыбырай да K,a3ipri халде солар ютегещц icxen турды. Аналар кадша атса, бу да сонш а атты. Баягыдад машыктанган жтпттер м е р ге н д т н щ аркасында кашып бара жаткан топтыд артымед ею жак жаныдан бердецкесшщ огы н бурк-бурк rycipAi де турды. Бул октар оларды эд е й 1 тьщсырып койып, ойдан темед айдап бара жаткан ок сиякты. — Ку солай, ку, 03ip K icicm e типзбе! Б1рак арткы топтыд д эл екш есш щ тубшед T y c ip in ат! —деп, кдсыдда ез1мен 6 ip re кезек атып туртан ж ! г т Кдсенге кайта-кайтаакыл айтып турды. Осы атыспед, окден арбасып Ы бы рай тобы турганда,езге ж тттер дш Koniiimiri аттыд басын екшндстш кояберш, кедселерге келш, ушлш rycin топырлап жатты. Солдаттар кашканда, адырып турып калган катындар тобы да осы кезде кедселерге жетш ед1. Шауып келш жаткан ж т т т е р д щ Keii6ipi жер тарпытад ашумен тпул1туртад уйлерд1 сойылдап ©ти. Улыкка керсеткен айдын ба, болмаса кыжылдагадкектщ элдеб1р шытыс 1здеп кур карбаддап сасканы ма,эйтеу1р, казак ашуыныд 6 ip алуад K e p iH ic i осы болды.Алгашкы шапкылап келгед топ ¡ш ш ед екьуш жшт бостургап кшз у й л еРД1 салып-салып еткедде, кешн келгедтоптыд талайы ны д сойыл, шокпарлары б1рнеше уйлергежапыр-жупыр тидь Булардьщ iniine элдектмнеи коркары д бшмей айтеу1рбас падалап кашып тыгьшгад болы с, старшыддар,уйге тигед сой ы л, ©з бастарыда тигеддей болып, К¥Р ескеткед уркектхкпед алак-жулак етш, колдарын кетершжасканып, бастарыд коргай бердь Аягыдда топ есш жиып, кепшипк аттан тусш, лаулапкелш уйдщ п ш н деп кагаз, кшм, корде-жастык, кшем,кшзд! кеш ртш шашып, пышакпед тшгшеп, тас талкадыдшыгарды. Bip жиырма-отыздай Kici список осы шыгар 115

Мухтар Эуезов деп колдарына тускен ютап атаулыны дал-дал айырып жатты. Булардын кеб1 терелердщ жолда окуга алган жазыксыз романдары ед1. Списоктщ взш тауып алгандар дажанагыны ютедг Будыраган кальщ кагазды улкен ютап б!р сагаттыц 1ппнде тшм-тш1м, жапырак-жапырак болып колды-колга шашылып кеттг Кдтын-калашпен араласып кеткен жарым-жарты журт улыктардьщ уйде калган кшм- кешегш жулып-жулып алысып, талкандап, тартысып, жещн жен, бойын бойша, борша-борша кылып алып, дар-дар айырысып жатты. Дэулетбак, Жылкыбайлар элдекашан бас амандап безш шыгып едг Бул кезде солдат карасы узап, шакырымнан кашьтк жерге кетш калды. 8 л1 шубырып жылжып ойта карай жосып барады... Алдарында жаткан б!р кальщ жылкы бар едг Соган карай беттедг.. Осыны керш алып, Ыбырай кенселерге шауып келш, айгайды салып журш, жшттерд1 кайтадан атка мшпзш адды. Б1ракжылкы шпне барган солдаттардьщ б1р-екеу! аткамшш калыпты. Солар киялап, Алматыны бетке алыпкулаш урып жосылтып женелди Алдындагы кеп жылкыга тамам солдат каптайжупргенде, езге ешкайсысы ештеце устай алмаса да,олардын, арасындагы ек! жырынды казак-орыс ею жарауайгырды устап алган. Соларга Хлыновский: — Шап, Алматыга! Сугетще согыс басталды. Кдзаккыргынжасап жатыр деп айт. Т ез жуз кгс1,еюжуз ккдэскерж1берсш. П улемет ж!берсш, —дегенге рана шамасы келдьАстына ат тиген казак-орыстар езге сезге карамастан,нокталап, жайдак мшген айгырларын тебшш борбайлапшаба женелген. Буларды кер1с!мен ауыдда атка мшген жшттердщжиырма-отызы куып женелдьпб

К,илы за м ан Ыбырай: — Ж ¡берме! Екеуш де елт1р... о л хабаршы. Куткарушы болмандар! —деп, ез1 калган калы д топты ею жарып, жаяу кашкындардыц ею жагынан ш ыгып алып, алыстан атыс салып бара жатты... Осымен тун болганга шейш куып отырып, Асыныц ед теменп ы лдиы на шешн айдап барып тастады. Бул кезде содцаттар саны онга жетер-жетпес кана ед1. Озгесш ж олш ы бай атканын атып, атпаганын тобынанжырып алып калыд, сойылмен уры п жыгыд реттеншыгарыл тастаган. Ыбырай тобынан алгашкыданбаска еш юм е лге н де, жаралы да болтан жок. К,оркактере Х лы новский бурын ез1 ез бо лы п , кыр баласыньщмундайлык аш улы жайын кермегещ дктен, енд1 бгрде б!рктсюш елт1рш алсак, ез1м1зд1 тегю кыртынга ушыратар депжолдастарына «далдеп атпа» деп э м 1р кьтлтан. Ж алгыз-аккысылган жерде ауыл жйтгтершщ аттарын атып жыгыпотырды. Ереушшшер де «улыкка осы кы лтан да жетер» депкалган топты тугел устап, тугел кыруга бекшбед!.«Арты жаман болар, улы кыргын болы п кетер» десш,тоцкаландай берген. Аягы оларды тау-таска куы пшыгарганда, кеш баткан сод Ы бы рай оз колын бастап,кайта кайткан. Жолшыбай ок тш п жаралы болган бессолдатты корд к Кдлгандары сойьш тиш жыгылгандарекен. Оларды туткын кылып, каруларын алып елге келдд Бул кезде алгашкы Алматыга кашкдн екеуд1 куыпкеткен жиырма к1с\ де келш едь Булар бы лай шыкканда езд1 езш байкапты, ¡ипндежалгыз 61р бытыралы шитщен баска мылтык жок екен.Сонымен б1р солдатты атып ©лт1рш , екшпйсшщ, огы коп,мылтыгы сайлы болгандыкган устай алмай калылты. Т унболып кртылып кетштк Бундаты ж т т т е р 14, бастыгы Ы бы рай болып «кап-кап»десш, сандарын сокты. Атматыга хабар кете барды. Егцц 117

Мухтар Эуезов ел бугш icTereH кпне кэр, жаза куту керек. Соны ойлаура айналранда акыл сабасына жаца рана тускендей болып: —Енд! не де болса кету керек... aya кешу керек, улыктар кырады... — Кдша кешкеннен баска не бар? — деп сол туш-ак Асы тас-талкан болып, кешуге KipicKeH. Булардьщ 6eTÍ Кдркара... Содан аррысы беймэл1м... Ещц алдыцры ел де К^>1зыл бержтщ ícíh ютеп камдана беру керек. Сондыктан Шырранактыдан шырып, Сержбай келш жаткан ауылга, танертен ел турып жатканда кос-кос айрырмен Асыдан тунде ш ы ры п шапкан, шапкьгншы хабаршы да келш жетш ед1.118

<, ! ‘ пК:f. ; ï: :¡; :V г-; *■■: ■': . !:>л- ï . , . : ; A ï \" Н : Г“! Я 'М П №i -¡.М..j;i-••v••*\"~^. v•: •. Л. VII С ержбай турып уй-iini жиылтан сон, ¥зак;тын уйш е шай жасалды. А с устшде журт бэр1 энг!меде едь Болып жаткдн окигалардын жайынан эрк!м эр алуансездерге кетш отырганда, ¥зак муртынан ак^трьтн жы-миып кулш: — Осы ульщ тан айналса да болады-ау, эншешндежырым-жырым болып журген А л б а н баласын шок;тайnipin, 6ip тш еудщ жолына тугел к;осып берген жок; па?! — «А уы л h t í ала болса да, 6epi кврсе, 6ipirep» деген,торып турган 6epi KiMfli юмге тьщпас дейсщ, — дед!Жэмецке. —Тек, ж ол болгай-ак,та, кызыл карын жас баланыд кезжасын, жараткан ие игей-ак,та! — деп Сержбай курсшдэ. — Ken Tineyi к о л деген... жол болады! Heci бар... ж олболган, мше, осы... К,ызыл берж не гы п отыр, естшедщбе? — деп, Турлыгожа Сержбайдьщ уайымына наразыniniiHMeH карады. ¥зак; алгаш кы 6ip ойыныц содында caí: — Ак патша тоз-тоз кылып экетш ед1 , К,удайга nryidp,картайган ш агымда болса да, елдш 6ip экенщ баласындайжамырап табы скан кушн 6ip корд!к. Жалгыз арман: жасшагымызда кездеспед!, не керек!.. 119

Мухтар вуезов — Бэсе, соны айтсацшы, б1ресе партия деп жулысып,б1рде улыкка пара беруге таласып, итшшеп журш кунетк1зш, енд1 мына кунге келгенде ол1мтшн суйреген б1ркуратан шал болып отырмыз, — деп, Жэменке армандыжалынмен «аИ» деп курсшш алды. — НПркш-ай десевдш, батырдын баяты жирен ояздысайлау устшде, шарай топтьщ 15 кезшше, как баскакамшымен салхан жалынды, жас шахы болса... - деп,Турлыгожа шалдар арманын барынша уккандай болды. Буныц айткан сез! ¥зактын осыдан он, он бес жылбурын ютеген ю1 едх Жирен ояз ел партиясыньщ устшде:«Ататан юспщт сайлаймын» деп, ¥зактан атакты сарыжорта атты алып, дал сайлауда карсы жактьщ шарынасырып ждберш, батырды алдаута айналган. Сонда ¥зактоп алдына ш ы ш п келш: —Олай болса, кеше парага алган атымды бер, кезщщ...—деп келш, камшымен бастан тартып ждберш, белдеудепатын шешюзш алып журш кеткен. Бул эщхмеш Турлыгожа козгаганда ¥зактын бурыншкундеп талай-талай ютерх есше туст!. —Ол б1р тепсем тем1р узбеймш бе деп, ею ищщ жулыпжеп, кутырып журген тентек заман ед1 р о й ... талай улыктыталай жерде ит кыяып едок. Бфак соньщ б!р де б1р1берекел! ¡с емес, керег! не? Жулкыласып, сшюлескенщылш ез бауырьщ, ез Албаныц. С оны жещцм дегенге мэзболып, сандалып адасып етпк. — Ер болсам, осы мына ют1 сонда 1стесем етп дейсщгой. Рас, рас... арман-ак, арман-ак, — дед1 Жэмецке. —Кшз туырлыкды казакгыц бупнгщей ынтымак тшепкосылып, ел болам деп ту кетерген, уран салран б!р куншкере алмай етпк. Енд1 мше, сойган койдан бузып-жарып,он ею ж т к к е белш боршалап тастаган заманда шыгып,бхз де юс! болдьщ дейм!з. Мактанар, жубанар жер1 бар ма?120

К,илы за м ан — М ынауьщ арман, батыр. Ш ы н жаксыныц арманы осы-ак тары — деп, Турлыгожа суйсшгеннен коз! жасауратандай болды. Жэмедке ¥ за к сезш щ сарынына бой урып, ез ¡ппненде сол арманды молынан тауып, жолдасыньщ сезш е катты ойланулы едь —Е, е, рас, рас — деп, басын изеп отырып. — Бар дэур ен щ желдей ecin берекес1з еткеш рас. Eндi жанар отьщ сенген шакта, жаксылык кылдьщ не,жаманшылык; кылдьщ не, — деп, 6ipa3 ундемей отырып,— «бурын батыр болсац да, сенщ басын; бул кунде жердежаткдн ку тезек» дептьау баягыньщ 6ip 1дызы... бугшп 6Í3сол дары... — Неге олай дейЫз? —дед1 Сер1кбай Kepi жолдастарын аярандай болы п Жэмецкеге ажырайып карап, — Н егедэурен g t c í h , мынандай тшеу устшде арман бола ма екен?!Жаксылык кы лсан, кай кезде де он ы ц аты жаксылыкемес пе? Так; осы еткелде не кореец де елер шарындаабыройьщ эулие шокыдай аспанмен тщдесш елмейсщбе, Tañipi деген. — Бэсе, арман бул кунде жок;, кетп, — деп,Турлыгожа кетерш ш алып сейлеуге айналганда, ¥зак;жактырмагандай болып, кабагын тукситш: — Ие, айтарсьщ, айтарсьщ! —дедь Дэл сол кезде тыстан Айтбай ж упрш келш: — Ойбай, не р ы п отырсындар, солдат айналаны камапалды! — дедi. Ж урт туткиыл хабардан сескенш, ypnnicinадырып калды. ¥зак KececiH тен;кере салып: — Кап, кап, — дед!. — Осы ж иы ннан кугылуга шаман келгешц кутылыпбак ещц. Н е оты ры с бар, тур! — деп, Жэмецкеге акырыпж1бердк С о л кезде ауыл айналасында мылтык тарс-турс 121

Мухтар Эуезоватылып к,адцы. Журт камданып турганша он шакты сол­дат кътлыш, алты атарларын жалацаштап алып, уйгеюрш-кАрш келд!. Ауыл айналасында тагы жиырмадай солдат тур едг Уй пшндег1 барлык журтты тыска алып шыгып,жэрмецкеге карай тай-тулакка мшпзш алып женелдг.Ауылдан 6\р шсш! шетке шыгармады. Бул топтан ешб1ржан кашып кутыла алган жок- Албанньщ барлык бас котерген, карсылык ойлаганбасшысын б1р-ак жерден ушп-тегш жинап алып, баудайпзш, жэрменкеге экеп камап тастады. Кешеп кун Асыда болган окита, бугш танертенжэрмецке басы ндаты улыктарга да мэл1м болып едг Булхабарды Алматьщан шыгып, кеше тусте Асыны басыпжурген саудагер жургшшитер экелген. Олар не окигаболганын б!рен-саран кющен естш алып, бул жергекщрместен ихгершеп журш кеткен. Булар ¡иннде Есж,Тургеннщ жэрмецкеге карай келе жаткан ею-уш казак-орысы бар ед1. Солар Асыдан шыгып, кезен асып алгансон, езге саудагерлерден жырьтлып алып, бегелместеншапкан-ды. 1шшара казакдъщ ашуынан уркектеп коркуда бар ед1. Булар тацертец ерте келш, уйкыда жаткан танысурядникп оятып алып, кеше болтан окиганы мэл!меткен. Содан кейш жарты сагаттын шпнде жэрменкебасындагылар: улыгынан бастап, солдаттарына шейшокигадан хабарланган. Тепе асьтгып, хабарласып, эскерикенестер жасап, урпшп камданып, дайындалып алган. Акжелке бул уакытка шейш де камсыз емес едг Олалгашкы жиында елге басшылык еткен кюшердщ барсез1 мен барлык ютеп журген ютерш Кдракол аркылыАлматыга биццрген. Жарлык куткен. Оньщ уетше Кдра-колдагы озшен улкен улыктардан кыргыз ¡шшде, езгеказактар арасында не болып жатканы туралы, жэрменке122

К,илы за м а нбасында кандай камдар ютеу туралы да кен.ес берш,буйрык ю теулерш суратан-ды. Сол алгаш кы кеткен шапкыншылардан бер! карай К,аракол, Кдркараньщ арасында ек! жакдъщ ттш кпкезек-кезек дам ы л алмай журш турды. С ощ ы кундерде Каракол: «К,ыр±ыз кетериис1 молайды.Нагыз улкен ереуигге айналды. Бузыктар, кашшерлеркаптап кетп. К,алыц ел бузыкты кка бет койды. Енд1казак-орыстьщ усак калалары кдмсыз отырута болмайды.Кдзак ортасында окдгау отырган калаларха хауш зор.Тезшен солардьщ жтттерш жиып каруландыру керек.Кдзак колы на кару тус1рмеуд! ескершдер. Кдру тугштемхр сайманнан да ештеце казакка бершмейтш болсын.Кдзактьщ атын да тагаламасын. Ж эрм енке басына жуз-жуз елуден эскер жасап, соны удайы таратпай сактандар.Солдаттар казак-орыс калаларынан алынсын. Хабардыузбендер, ереуш басшылары не ютеп жатыр. Ел ппшенхабар беретш сенщ щ юсшердщ санын кебейтщцер.Тыным тапкызбай журпзш, хабарланып турындар. Едщ булд1рш журген юсшер жакында тепе усталып,жазасын тартады. Солардьщ т1з1мт пзе бершдер.Алматьщан ж арлы к кутш турмыз. О л хабар жакындакелед1 деген сиякды талай-талай ж арлык усп-устше к е л тжаткан. Бул осыдан б1р жума бурын келген тш ш тердщ хабарыед1. Осы айтканнын барлытын А кж елке ойдатыдай кылыпорындап туртан, мацайдаты Ж аладаш , Нарынкол, Сар-жаз сиякты усак, калалардьщ ж т т атаулысы шубап келш ,ыктиярлы эскердщ тобын кураган. Кебше мылтык,кдру жетпей, алынбай калганы да бар-ды. Кдз1рдежэрменкешн жуздей карулы солдаты бар. Араларындажауыга ер ш елеш п , кулшынып, тю ш басып туртанстаросталар, кергш елдермен жерге таласып журетш жуан 123

Мухтар вуе зо в байлар да бар-ды. Барлык эскерге осылардьщ жайган уы бар. Сондьщтан жэрмецкедеп Акжелке эскер! асыгып ic KYTin, к;азак, ауыдцарына ойран салып, шауып-шаншатын кезш мейрам кушндей кутул! едг Жермецкенщ колына устаган дара кайpar несi, каруы осы болса, будан баска астыртын журш, жайлау-жайлаудан жщшкелеп, жансыз хабар жетюзш жаткан Túiinúiepi де бар. Бул екшип турл1 курал болатын. BipaK осы сонгыньщ саны коп емес, хабары да анык, толык дэлд1* емес. Бар м вдетп аткарып журген 6ip рана Ракымбай. Н е хабар келсе, сол аркылы келедг Эр жерге кклж1бертш, журттьщ не айтып, не icTen жургенш елеуаз болып отырып тьщцатып, сосын сонын бэрщ Ракымбай ©3Í корытып, астыртын келш Акжелкеге айтып кетш туратын. Осы халмен куннен кун арткан сайын окиганын ecyiH, epHiyiH тшеп, ¥зак, Жэмецкелерд1 устап камайтын сагатын Ka3ipri omípíhíh максатындай керш, кулшыныпжурген улыктарга кеше кешке Кдраколдан келгенхабаршы коцщдепдей жаксы буйрык; экелш ед1. Бул улыкдар басында кеп уакытка шейш казактынкозгалысынан, жыбырынан шошынып коркып,саскалактап келсе де, аягында торт-бес куннен 6epiмандарына жиып алган эскерлер1 жузге жеткен сон,белдер1 кетершш, ецщ семхзденш, шертие бастаган.Алгашкы корыккан кундерш еске алмауга тырысып,сондагы коркытып ыкгырган ел басшыларын ещцаяспайтын мыц да 6ip жауы кылып алып ед1. Эл1 де корку, innen сескенш ш ош у жок емес. BipaKсейтсе де бipдeн жогарыдан келген буйрыкка суйенш,eKÍHmi колда дайын турган карулы эскерге суйешп, 6ipa3ic icTen квруге болады. Сол куйдщ устше кеше кеште келген буйрыкта:«кыргыз булш нилш аскындап кетп. Бул дерт езгелерге де124

Килы зам анжайылып кету1 киы н емес, ж т т бермеймш деп отырранказак, та к осы луы мумкш. Сол 1ст\ ютетпей, окиранын,алдын алу уш ш снд! тезшен Албан руыньщ басшыларынабактыга алу керек. Бурынгы ездерщ корсеткен списокбойынша, екш ип сол кунп жиынта басшылык кылран онжет1 кип тетю у стал сын», —деген. Хабар кеш ке келсе де, туш бойы юм-юмдд, калай-калай, кай-кай кезде устау туралы кедестер болып, тунортасында сез байланып ед1. Осы халды н устше танертецАсы окигасыньщ дакбырты жетп. О л шошыта, коркытакелд1. Бурын журектер! орнына тусш , кайтадан б е л!кетеритш аскактай бастаган улыктар уйкысынан оянранжерде мына сумдыкты ест!генде тары да б1раз уакыткашешн жуш ж ы р ы л ы п , есл ш ы р ы п к а лы п ед1. Осы халдын устше ерте тацертен Ракымбай салыпжетш келдь О л Кдбанды карагайдары б1р ниеттес жакынауылына конып ш ы р ы п , тацертен жэрмецкеге кележатып, Тан балы таста отырран ауы лдьщ айналасындаарканда ж урген коп атты жэне белдеуде де байлаулытурган б1рнеше ерттеул1 аттарды к ер ш едк Булардьщбэр1шц де уст! айрыз-айгыз болган тер. А ш ы р ы п катыпкалган екен. Т у н бойы салынып ки н алы п келген тустер1бар. Арасында ж алы тешап, бугшш турран айрырлар дабар. Кызыл б е р ж танбасы. Белдеудег! аттардьщ шпнен Сер1кбайдъщ кызыл жор-га атын да таныган. Осымен ауылды жаралап жансыздапетш бара жатып, касындагы жалрыз ж1ггг жолдасын ж 1-берш, дец басы нда журген б1р шалдан ауылдары юсшер-дщ и м екеш н жансыздап сураткан-ды. Анкау ш ал Ракымбайдьщ да, ж !г т н щ де ниетшентук бшмейтш шалалык, жадарайлыкдтен естш-бшгенэцпмесш щ б э р ш айткан. — Келш жаткан Сержбай, Турлырожа, Жэмецкелер.Тунде шакырумен келген. Кецес болмак;. ¥лыкка ещц не 125

Мухтар Эуезов ___________________1стеймгздес1и, акылдаспакшы. Онын уст1,{е Асыдакыргынболыпты. Содан келген шапкыншы да бар. Анау ек!айгыр сонык1 , —деп, Тацбалы тастын бар сырын ажарлап,ондеп айтып берген. Жолдасы шал эщтмееше бегелген сон, Ракымбайдынез1 де шалдын касына сэлем берш келш, бар энпметбастан аяк, кайта-кдйта сурап, канып алып с/й. Сол бетпен келш Акжелкеге: —Албаннын барлык, басшысы Тацбалы таста жиылыпжатыр, —деп, еелген-биггенш баяндаган. Содан кейш ргыктар тез кенесш: — Ещц тосуга болмайды. 1с 1стеу ушш ен колайлысагат осы. Танбалы таста басшыларынан баска жай адамжок. Осыларды тез барып т!зш алса, калган ел быт-шытболады. —Ещц тосу жетть Асы хабары естшген сон, ел тагы дажел1гед1. — Бэсе, енд! окиганыц алдын алу керек. Ен колайлышарттын бэр1 осы сагатта жак,сы у й л е с т келш тур. Каз1рэскер ж1берш, мыналарды абактыга алу керек, — деп,Акжелке сездерш тергеуий костаган. Урядник, приставкаекпш берген. Бул кенес узакка созылган жок;. Сонымен азгантайбегелген соц, урядник касына отыз солдатты ертш алып,Тацбалы таска келш, жогарыда айтылган ют! 1стеген. «Албанныц бар басшысын Танбалы таста устап алып,жэрмецкеге экеп камапты» деген хабар туе кез1ндежэрмецке айналасындагы жайлау-жайлаудьщ бэршеде жетть Б1рд1 жылатып, б!рдд кайгымен курс!нд1рш,солдырып, тамам елд1 кабагын тус1р1п уркггкендейболып, тез шарлап жайылып кетть Басшыларынан б1рсэ1т 1н пш'нде айырылып калган ру-рудьщ барлыгы дакезге камшы тигендей есещпреп, жасып калды. Некыларды битмей камалыгг, уйлыгып саскан кур к ар балас.126

К,илы за м а нКур к а й т а -к а й т а а й т а берген у а й ы м б а р -д ы . У л к е н -K iin iтугел1мен ж алгы з рана к а р г ы с к а суйемш : —Тшсуш курсын, K03ÍH ашылмасын? — Уа, к ы ргы н тап, ертенш е л , атын ешсш!.. — деп,барл ык ел тугел1мен кущренш, н элет айтуда ед1. Бгракбул ед алгашкы сагаттар болаты н. Аздан сон елдщ акылы орны на тусш, 6ip жарынан Асы ньщ кетершюш ecTin, кайтадан б1ршдеп кдйрат ж иып, екпшдеп т шшырарып, ар лы -бер л1 козгальш роздана бастады. Бул куш бойы на eci жиылран елд щ барлыры: «Энеугщ ейкаптап ж эрм едкеге барамыз. Ктс1м1зд1 сураймыз, оларжазыкты емес, жалпак ел жазьщты. Кд>1латын болсац, осыелдщ бэрше кы л дейм!з...» —деп, кайта лаулады. Ж айлау-жайлаудьщ асырыста тапк,ан акылы осыедр Сондыктан топ-топ болып, жан-жактан жэрменкебасына карай тары да 6epÍKTÍ А лб а н арыла бастады. BipaK б угш г1 жиын aneyri ж иы н емес. К,аншаайткднмен, ондайлы к кебейе алмады. Б1рен-саран жай-лауда: —Жауап алы п, босатар. Эуел1 байкайык,... кайтер екен? —вздерш ен де тш келмес пе екен? — дескен шабандыкта болды. Ж э н е жэрменке мацына к елген елдер алдын алаöipiMeH 6ipi тш десш , «е» десш аттанран емес. Сондыктанэр жайлаудын KicLnepi эр белек топ бо лы п , эр кезде келш ,озгелермен бастары карала да алмады. Тобы ж иын Д енгелек саз ед1. Будан Кдркарага карайшыккан у ш жуздей k ící болатын. Басшысы: 0убэк1р,Баймагамбет, Ж ансейп ед1. ¥ зак ауылында болтан k í c í -лерден жалрыз аман шыккан Баймарамбет болатын. О нытанертед турран сон Сержбай Акбейгтке 6ip жумыскажумсап ж1берген-д116. Сонымен солдаттар келгендеауылда б о л май аман калган. ¥зак ауы лы н а келш жат хабарды жылап-шуларанкатын-калаштан c c tíc ím c h , бул куйындатып, шапкьглап 127

Мухтар вуезовотырып Денгелек сазга жетюзш, содан Эубэюргебастатып, екд жуздей юс1 болып, жэрменкеге беттеген. Булар желе шауып Кдркарата карай кулаганда манайдаэр жерде шашырап журген б1рнеше белек-белек топтаркосылган. Сонымен жиыны уш жузге жакын кальщ топболып, жэрменкеге жакындап калып едк Алдарынан шауып-шауып отыз-к,ырыктай карулысолдат шыкты. Булар ел ккллерш жэрменкеге экелгенненбер1 карай манайдагы жайлаудан келе жаткан юсшердщбарлыгын, жэрмецке басына ж!бермей кейш кайтарып: —Ол кхсшерден жауап кана алынады. Бугш сауда жок.Жэрмецке басында сендер ютейтш ю жок. Кдйтындар,тарандар, —деп кайтарып жаткан. Тустен бер1 жазыктынэр жер1нде уйлыккан топтыц кепшипгш осьитай деп тара-тып та ж1бергендер1 болган. Эубэюрлерге де соны кеп айтты, тарандар дед!. Бул сезге Эубэюр: — Б1з елдщ ж!берген елппс1м1з, кклдйздщ жайынсураймыз. Ел атынан арыз айтамыз. Ж1бер б!зд1! — ле­генде, солдат ¡шшде турган казакдпага жуйрж казак-орыс: — Арызды бундай кеп юс1 айтпайды. Бэрщ б1рдейбармайсьщ. Елдщ бэр1 кайтып жатыр. Кдйтындар! —дептагы айтты. — Б1з юс1мтзд{ керш, улыкка тщдесш кайтамыз. Олюсшерде жазык жок Мына ел жазыкты, соны айтамыз.Б1зд1 босатасындар... босатындар! —Жлбершдер! — Арыз айтамыз... ж1бер 61зд1, — деп, Эубэюр сезшкостап кеп дауыстар дабырлап коя берд!. Ел кюю1ептеп солдаттан етш, жылжуга да айнадды. Сол кездесолдаттардын бастыгы акырып: — Кдйт к е т н , бгз сендерд1 ж!бермейм!з... улыктаржгберуге б^йырган жок, —дед1. Эубэьар елдщ алдына тепсшш шыгып, ашулыдауыспен:128

К,илы заман — Неге буйырран жок? Ел арызын тындамайтын кайдан ш ыкдан улык?! —дегенде, бастык, орыс Эубэк1рге карап 6ip есеп ойларандай болып турып: —Олай болса, бэрщ бармайсьщ, ек1 k íc í басшы шырар. Солар сей лесш кдйтады. Соран мш е, сен жур, — деп, Эубэюрге нускадьт. — Барамын, мен-ак; барамын... — деп, Эубэшр атын Te6ÍHÍn uirepi шьщты, Кдсына Кдртбайды ел к,осты. Сонымен екеу1н ертш солдаттьщ бастыры кетш к,алды. Калрандарга: «Кдйтындар, кеш н шегшщцер. KicmepÍH, келед1, босаты лады » деп, алдап-сулап турып солдаттар кешн жылжытып, жэрменкеден узатып экетш бара жатты. Эубэкьр келгенде Акжелке м ен Tepreynii туск! тамактарын in iin алып, кызара бер тш кецесш отыр едг Жэрмедкеге к!ргенде Эубэк1р кеш еде Оспанды корд!. Оран журш улы к,ка айтатын сеззм!зд1 жеткгз демекхш ед1, 6ipaK тшмаш солдаттар экеле жаткдн Эубэырд] керш Tepic айналып, мойнын бурмай ж алтары п кеттг Жотасын 6epin, к;ашк;алак,тап бара жаткдн Оспанра Эубак1р айрайлап: — Кашып барасыц р о й ! Ж арайды, бар, бар... сенсшщты mipireH жумыртка кдйда кдлмаран! —деди Оспанест1меген kící болы п , мойнын iniÍHe алып, кезщ жерденкетерместен буры лы п кетть ¥лык,тар Э у б э к 1р сезш тындаран жок;. Арызын ауызра кдрып айтьдлзбаймын десе де, Э у б э ы р ipKÛi месте нжарыса сейлеп айтып жатты. Б1рак, улык; буны елеген жок;,куларын салып тындап уккысы да к елген жок;. Эубэюргекарсы дау сабап, з!ркшдеп апгуланып, так;тай теуш, зэршашып: - Сен бол ы с с ы н , патшаны, улы кты умыттьщ. Озщ етапсырылган м ш детп, кызметт! тастадьщ. Сенен бузык;k íc í жок;! —дед i. 129749-9

Мухтар Э уезов Эубэктр саскдн жок- — Бузык, сенен етш маган келген жок. Жеп коям дейтш шыгарсьщ. Кудай-ак, та. Жазыгым болса, бузык болармын. Жазыксыз к1с!ге тук те кылмассьщ, — деп эншешндеп айтайлап сейлейтш даусына салып, коз! капталап сурланып кетть Б1рак соцты жауабынан сон, улык сезд1 догарды да, жанында турган солдаттарта: — Мынаны да апарып жап! — дед1. Содан кешн Эубэюрдщ анау-мынауына карамастан, тындамастан, езгелерд! каматан уйге апарып жауып тастады.130

VIII Б угш г! кун осыцдай улкен ютерд1 icTen тастап, к еп тен асырып кдм дан тн карекетше мыктап Kipicce де, жэрмецке улырында «ел кайтед!» деп жалактаран кущк те бар едь Куш бойы жэрмецкеге жайлау-жайлаудан дамылсыз игубай берген е л со л кущки м олайты п, сестеншргендейболды. Сондыктан улъщтар кенесл бугш тунде 6ipH eine k íc íh íКдраколга ж !беруге байлады. Тун болды. Абактыдарыларра урядник к елт: — Сендерд! жапкызран Кдраколдан келген буйрык.Сонда б1рталайьщнан жауап алады. Соган Ж эменке,¥зак, Эубэгар д еп санап, оншакты k í c í h í h атын атадыда, — осылар каз!р Кдраколра журесшдер. Сонда жауапбересщцер, — деп, аталган tÍ3Ím бой ы н ш а топ kícíhí алы пшыкты. Булар тыска шыкканда К драколга алып баратынайдауыл солдаттары мен ат, арба дайы н тур екен. М п т з шалып тун 1ш ш де Кдраколра алып журш кетп. Ж эрм ецкенщ абактысына экеп тобымен камараннан6epi карай, ¥закдар улыктьщ да, солдаттыц да ажарынэбден байкап, танырандай болып ед1, булар бурынры аталып, акша алы п , жемсауын толтырраннан кешн жуасып, 131

Мухтар вуе зо вжорралап кететш эдетшен айрылран. Ондатысынумыткансиякды. Элде нендей ниетпен т ы р ы л ы п , туйтгендей. Сол ажарын керш Жэмецке: —Мына кэшрлердщ суркы бузылган екен. Мен кудерузд1м. Еркек токты курбандык деп ед1. Б1зге не кылса окылсын, тек ел аман болсын, —деп ед1. Мацындары жолдастарыньщ бэр1 де бул сезд1 естьгенде ундемеген. Бэрщщ де ншнде улкен кудж уялапкалгандай. Сыртпенен кдтынастары болран жок. 0зара да кепсвйлестхрмей, кеп солдат камап, андып батып турды. Сонда б1рер эреджте ¥зак, Жэмецке, Сержбай болыпкуцкшдескенд е : —Ещц не де болса, ел пзесш айырмасын, жшн жазбай,касарысып керсш. Сыртка тш кдтура болса, сол сэлешпайтысайьщ, — деп байласкдн-ды. Бул байлау абактыдатылардьщ аласыз б!р ниетпен, зорапгумен ньщ байлатан байлау едь Осымен к е п т куткендей едь Устерще Эубэиркелгенде булар томсарып к,ана карсы алды. Босацсып,урюскен жок;. Жалгыз-ак; Картбай Эубэьард! абактырашешн шырарып салып, Эубэюрд1 камап келе жаткансолдаттардьщ иытынан абакды шпнде отыртанТурлырожаныц басын рана кергенде, Турлырожа: — Елге солем айт. Берекесшен, ынтыматынанайырылмасын. Сескенбесш, —деп к,ана калган. Одан арры сез1н еспртпей, солдаттар Кдртбайды куыпжаберген. Осы халмен тун болганга шешн отыртанда абакды-дагылар ездерше улыктын не хстейтшш б!ле алмай,томата туйык; куйде келш ед1. К,ас кдрайганда урядник келш К,аракдлра журесш депон такты ю слп алып шыкканда, булар артында калыпбара жаткдндарра кайта-кдйта: «К,ош... к,ош... Кудай132

К,илы з а м а н аман-есен K epicyre жазсын. Аруак; жар болсын...» деген сездерд1 гана айтысып шыгып кетп. Абакты uni кдйтадан жым-жырт болып, тоцазып, же^мшреп тун ер ш калды. Кдртбай абак,тыга туспей аман калган соц бул куш жэрмецке басы н ан кетпеуге 6 e K iH in Самуратка келш, со- нын уш нен абакдыдагылар туралы узын ырга хабар алы п отыр едг Аягында тунде Узактарды журпзгел1 жатыр екен дегенхабарды ест1с1мен атына мше сала Д ен гелек сазга шапты. Ендш м ун ьщ ниет! тун бойы кол га тускен xiriTTCpi-мен Кдракол жолынажетш , тау пш нде айдалган кюшершсогысып айы ры п алып калмак ед1. О сы байлауды ай-далгандарга естгрте алмады. BipaK Самурат eKeyi болы псейлескенде асыгыста тапкан акыл осы гана болган. Жазалыларды Кдраколга ж етю зетш айдауыл Каркаражазыгыныд жым-жырт тунш сара тшш , салдырлаган ар­ба, сатырлаган карумен дабыл кагып ж енеле бердг Пар-пардан жегшген ссм!3 жарау аттар тыгыз буй-рыктыц кы спагы м ен токтаусыз ж орты п, cap жел in, кейдешауып17, асы гы с тартып келедь Кдркараныц Караколгакарай беттеген жагы кепке ш еш н созылатын кегалдыжазык болатын. Жиырма-отыз шакырымдай жер жургенсоц гана Алатауды ц кыргызга караган бет бектершебарып iлiнeдi. Т а к ь1р жолда асыгып шапкан кеп аттьщдуб1р1мен 6ipre тем ip кару-жарак та сатыр-сутыр кагады.Айдауыл дамыл ал май, тыным таппай жортады. Осыдан озам ы н деген man шанды клен Каркараданшыгып, ж олдагы Коктебе елш хабарландырып, Децгелексазды кыдыра шарлап, жшт атаулыны дурюретш Кдртбайда шауып ед1. BipaK буры н тун баласында аттарын арканнаншыгармайтын бозбала, ер азамат бугш элденеден камсыз,дайынсыз калыпты. Жэрмецкеден тунделетш келген 133

Мухтар Эуезов асыгыс буйрык, тытыз хабар кепшинкп камсыз кушнде тапты. Тэртшке, реттшпеке ысылып кврмеген жайлаулар бугш тун ¡шшде ешб!р жаманат к у т е й , салаксып калган екен. Сонда да ауыл басы сайын ею-уштен ат табылып, дайын атк,а дайын жшттер де мшш калып едь Жайлау к,олы жуз шамалы к1с1 болып, камданып жиылып алып, бастыгы Байматамбет, Жансешт, Кдртбай болып Кдракол жолын к е с т аламыз деп аруактап, Ш ырганактыны бектерлеп, одтустж пен кун шытыстын орталытына таман ат койып шаба женелген кезде, жаз- дьщ кыска таны кыландап, сызылып атып келе жаткан уакыт болып едк Б утит ниеттщ жолында атын да, каруын да, жанын да курбан кылатындай е к т ш бар жуз жшт екшелш, жалындап шыкканмен, булар ойлатан максат ¡ске аспайтын болды. Кедпгш кадцы. Айдауыл жай журетш шытар деп мелшерлеп ед1, олай болмады. Хргалместен шапкылап отырып, болдыртанын жолтатастап, ешнэрсеге аландамай, бегелмей, Алатаудыцбектершдег! кара жолта алдыдты Байматамбет, Жансей1тбастаган топ келш киып тускенде, булардыц саны алпыс,жетгастей едг. 0згелер белек-белек шотыр болып,арттарында уздж-создык болып келе жаткан. Жолтажеткен сод алдыдты коп азтана талас кылып тер басып,каржалып калтан аттарын арлы-берл! аяндатып, артынтосып жургенде, Караколдан тун катып келе жаткан ушарбалы уйтыр келш жетп. Арбакештердщ хабары Д едгелек саз жшттершшжурю! кур арам тер екенш бьвдрд]'. К,аз1р кун улы сэскеге жакындап кадцы. ¥йтырлартатун ортасында тау шпнде жолыккан жургшшшер булкезде Караколта жетпесе де жакь1ндап калатын кез бо-лыпты.134

К,илы з а м а н «К ап-кап» д еген жалынды арман уш лш калган калыдтоптьщ аузынан дурюн-дуркш шыкты. Жшттер енд1 кайда барарын, не кыларын бше алмайуйлыгып, сандалы п кала бердг — Енд1 е д болмаса, жэрмедке басында калганына аратусешк. С олардан тих-хат алайык, — деп, Баймагамбетб1рдеме айтты. —К амсызды к туб1м1згежегп гой... к е т п гой есш ерлер! — Ендх к±мд1 басшы кыларсьщ? Кдм тулга болады? —дегендей еы ш ш п ен косылган шын улк ен кудж белгид дебинндг Акы ры Жансешт, Баймагамбет квпшшжтк — Ещц жасымайык. Жушм1з жыгылмасын. Тобымыз-ды жазбайык. Кдмсыз боламыз деп кврерм1з не керсек те.Ж т т атаулы будан былай кунддз-тун демей дайындыктаболсын. Хабар кутейж. Ж эрмедкедщ улыгын кысайык.Тптп болмаса, мына басшылардан жаманат хабар кел-етш болса, анау-мынауды койып, осы жэрмедкеш басыпалайык. Е д болм аса, калганын арашалап калайык. Каруалайык, — деген сездерд1 айтты. О сы соз байлау сияктыкершш, бугш п жолсыз журген кепш иикке уакытша б о л ­са да жубаныш болатын сияктанды. Сонымен бул топ кайтадан Д е д ге ле к сазга кайтты. Бул кезде, д е л улы сэске уакытында жазалылардыалып кашкан айдауыл Караколга кдрш ед1. Жартасты кальщ таудыд койнына тыгылган и ш ш еукала содгы куддерде ез1 ез болы п кермеген ерекшекуйлерд1 басы нан аткарып тур едь Бул кала сод гы сагатына ш ейш кекшш, мыкты, еркыргыздыд ашуыныц астындаудайы сескенш, шошыныптурган. 0 з 1пидде е з кушше сене алм агад кауш кудгктенбаска буган айналадагы крестьян, казак-орыстьщ усаккалашыктарынан жет!м-жес1р болы п, босып келе жатканкатын-калаш, бала-шага, кэр1-куртаднын ургандкй де 135

Мухтар Эуезов улкен кубыжыктьщ белгюш кврсеткендей болатын. Келгендердщ барлыгынын, калалары ойран болран, малдары таланган, епнд1ктер! ©ртелген. Шабьитран усак калалардын кепшшг!нде коркырап аккан адам каны. Жакын, жан ашырыньщ канын кергенде бар. Бастарынажес1рлгк, жетгмд1к келш, корраны, еркегшен айрылраныда бар. Не кылса да талай жылдан бер1 ундемей жымдай катып, мелшшп турран карлы Алатау, мылкау тас сонрыкундерде шат-шаты, койын-коншы, куз-кузынан ашу-лы кектщ отын шашкандай болып тур. Талай жылрыпатшалык улыктын арамга былганран саясаты кептенберп жайып келе жаткан уымен тау койнын тоздырып,шапка туртш тулатып алып, енцц сол кешршщ салдарынкерпп отырран ецбекхш елдердщ арасына араздык отысиякты кылып, шыгарып тур. К,ыррыз ауылын крестьян казак-орыс шапса, булар-дьщ каласын ертеп, ер азаматын, т1р1 жанын кыррызкесюлеп кинап, бостырып тур. Жайын тау, жайын суык араздык сырын ашты. Кдракол айналасы кан сасыгандай адамньщ елексежемт1гше толып барады. Тун аскан сайын ауданы кенш ,булшшиик орны лаулап келедь Жады, тылсым буранмед1реу суык тас ещц улы куздан жер сшкшгендейкупрлеп кулап, ДYHиeнi басына кехшрш асыр салып жа-тыр. Осы халдын, уст1нде Кдраколра ертел!-кеш корган¡здеп, кашып-босып келш жаткан мужык арбаларыменкатар, ертенд1-кеш мацайындары кыррыз, кдзактан колгатускен «айыптылар да» арба-арба болып келш, абактыалдына т©гшш жаткан-ды. Б1рак ктшкене каланьщ ктшкене абактысы акырзаман болранда жер дуниерп 61р ©зшщ ¡шше сигызатынтарыныц кауызындай болып, кунд1з-туш топырларанадам буларын ©з шлнде с и р ы з ы п с1\прш жатыр. Обырдай136

Килы зам ан обып, унш шыгармай жутып тур. Т у н асса, абакты шп кецешп кал ады. Оныц есебш е кала мацындагы киы н шат, уры сайлар казак, кыргыз ереушшигершщ ж е м т т н е толады. К,аскыр, суыр, борсыктар, шацкылдак сары, тазкара, ала карга, кузгындар сиякты аспан мен жер тагы сы тугел мерекеде. Неше алуан тш мен куанышты ж иы н каракез, кы зы л жуздерден тустзк жейдг Кешеп б1р болымсыз тыныштык,, амандык кушнде ата-анасы у ш р т т айналган алма бет, бугшп кунде шстенген б {р жапырак ет болып, ж айы н тюшш арасындажулынып, сыдырылып асалып жатыр. Кезегш е ол сыбага келмегендер ез безм ен шубырып, суалып, таусылып барады. Б1р кезде п р ш Ы к п тшеп лупщ деп соккан журек те, ем1рл1к куйш ен жадылгад. У й ш ш каткан б1р-ак уыс кара кан гана болып, о да жыгылганын, ж ец ш гетн мойнына алы п тур18. Осындай куймен айналасы адамныд кан-жыдынатолган «к асап » каласына жакындап келе жатканда,арбадагы ж азалылар эрбхр сай ж ы раны д жанынан вт-кенде жендер1мен мурнын басып, б!рше-б1р1 ештедеайтпаса да ш т е й шошынып сыйынып етт1. Кел1с1мен буларды да абактыга кам ады 19. Б1рак коп квдргп жайландыргад жок- Белгклзд1кхалында ею -уш сагаттай уакыт откед с о д , дал туе кез1ндеабактыга эм1ршшер келш: Узак, Ж эм едке, Эубэк1рушеущ жауап береещдер деп ертш а лы п ж енелдг Буларды жауапка шакырган Кдракрлга келген ояздесть Б1рак кедсеге ушеуш уш солдат жалацаштаган кы -лышпен кузетш алып келгенде, шакырушы жалгыз о лемес, касында тагы б1р улкен тере бар екен. Ол Алматыданкелген эскери прокурор едг Ояз ж азалылардыд жайын мэл1м ет1с1мен, тергеупд с о лбастады. 137

Мухтар вуе зо в Жастау, семЬ, зор сары улык дэрежеге, токтыкка сем1рген аскдк, ес1рщю тэкаббар кершедь Эйтсе де бурын да шггершен «неге болса да шыдадык» деп беиш п алган, одан бер1 жол бойында кеп нэрсеш керш, естш, абактыда да б1рен-саран кыргыздан езгелердщ керш жаткандарын аныктап бшп алган жазалылар енд1 улыктын сырт ажарынан сескенетш,жаскднатын халден еткен сиякты ед1. Булар ездерш соншалык теменнйктеп жасыган,жазалы ккл сиякты керсеткен жок. Келген жерде сыпайы,тэрбиел1 коцыр момын пшшшен турса да, бойларынеркш кен, устады. ¥лыктарга «кшэс!збш, зэрщнен коркаалмаймын» дегендей сешмдшжпен, улкен салмакпенкарасты. Титмаш буларды бшмейтш б1р езбек екен. Кдзащпасезд] жаксы угынып, улык сурагын казакша тусшкпкылып аударады. Прокурор эуел! езгелерден жасымен,ак сакалды кер!шс1мен де езгешерек сияктанып турганЖэмецкеге карады да, алдымен содан жауап ала бастады. Тере колына кагаз, карындаш устан отырып, алды­мен аты-жвнщ, жасын, болысын, ауылнайын сурады.Жэмецке жолдан шаршап кажып келген кэр! жузшэдеттеп туксиген суык калпынан жазбастан, касынанда-санда кекесшмен жыбырлатып турып, алгашкысурактарга б!р-б!р ауыз сезбенен кыска жауаптарынбердь Жэмецкенщ ойында: улык жауап алды не, алмадыне? — бэр1б]р усташзден келген жамандаулар жеткшкпболран. Жауапка карап бул тузелмещц, сондыкганэншейш шиеле шст¡рмес уиин гана жауап айткан болукерек. Жауап келел1 узын сез емес, эйтеу1р б1рдеме десеболар деп кана ойлап ед1. ©з жауабын осылай бермеюшед1138

К,илы зам ан Сол жайын аягына шейш ойланып шыгар-шыкдастан улык: —Елдерщ ж т т бермеймш дегеш рас па? —Дегеш рас. — Ол С0зд1 елге юм уйрега, соны айт, — деген, — басшысы К 1 М ? — Басшысы жок, жалпак елдщ ез1 айтты, бундай сез уйретпдамен айтыла ма екен? Барлык Албан тугел бермеймш дейд1 . Соньщ бэрш б1рдей ю м окытыпты. — Неге б е р м е й м ш дейдх? — Ел: улы к б!зге эдшетсгздж кылды. Жер1\пздг,суымызды алып, е з 1м1зд1 шолге тастап камап, тауга куыпшыгып отыр. Шыгынын, алымын алы п отырып, неайтканынын бэр ш е кенш ¿степ отырсак, та, бгзд! э т кунгеез ел1м, дос ел1м санамайды. Жау деп б1лед1. Б1зге ек! с е з айтса, ол жалган болды-ау деп те ойламайды. Баягыдасолдат алмаймын деген, солдат алгы сы келедг Жерд1алмаймын деп ед1, оны алып отыр. Наразылыгымыздыайтсак, тындамайды. Сез1м1зд1 жеткгз деген юс1мгзд1айдайды. Абакды га алады. Жазалайды. 0з1м1зд1 ренжггсе,ез1м1здщ арызымызды тындамаса, сойлетпесе, ол улыктыжаксы улык, деп кайдан айтамыз? О н ы ц айтканын калайютейм1з? — дейдь — Ж итгп б1ржола бермейм1з дей ме? Жок, пэлендейшартымызды орындамасац бермейм!з дей ме? Елдщ у л ­ык мынандай 1с ютесе, кенем1з д е й т М бар ма? Бул сурак Ж эмецкенщ кутпеген сез1 едг Оньщ ойынаосы суракпен катар тезшен б!р байлау келгендей болды.Ештеце ш ыгарына сенбесе де, болы м сы з да болса, 51ркпнкене улпт елестегендей едг — Ел, берсек, кара жумыска бермейм1з. Нагыз солдаткылатын кы зметш е алсын дейдг Буны басынан айткан-ды. 139

Мухтар Эуезов —Кара жумыста болса, согыска юрмейцц, аман калады.Булай болганда солдаттыкты неге тшенед!? — Б\з де езге солдат болып журген ел сиякты елм1з.Б!здщ де еркег1м1з — еркек, ургашы емес. Сондыктанжурт катарл ы тец орында боламыз. Крлымызга кару бер-сш дейд1. Прокурор кекесшмен суык жымиып: —Кдруды кай жерде алгыларьщ келед!? —дегенде: —Кдруды каз1р ел ортасында колымызга берсш. Содансоц, б1здщ ата-анамыз, ел журтымыз бурын бундай сум-дыкты керген жок. Солардын, кез1 канып, бойы уйрсн-генше ел1м!здщ ортасында эскерл1кке уйретсш. Елжштгерщщ колында кару керш, ©з бастарын сактайтынкуралы бар екен деп кецшш орныктырсын. Содан кейшэскер енерш уйренген соц, улык жп1ттерд1 алып керепнежаратсын, —дейдь — Сен сол елдщ аксакалы, есп кклсщ, сен де осыныайтамысьщ? —Мен де осыны айтамын. — Бул вресксл сез. Е п тм н ен де буйтш эскер алын-бавды. Сен елге буньщ тер1с екенш тусщщрущ керек.Соны сен угындырамысыц? Елдщ айтканы болмайды. —Ол болмаса, ел де болмайды. —Елд1 сендер кендгрулерщ керек. Дкыл айтып токтатукерек. Эйтпесе, е л де катты жазага ушырайды. Сендер деулкен жаза тартасындар. ¥кгьщ ба? 1стеймкщ айтканды? —Мен кайтып ютейшн? Елд1 мен кайтш кенд!ремш?¥лык басынмен сен кенд1ре алмаганда, улыктыгым,кайратым жок, кептщ б 'щ кара казакпын, мен кайтшкещцремгн? — Сен айтсан токдайды. Сен ол елдщ басшысысыц.Елд1 айтканга квщйрш ж т т эперемющ, жок бурын ешб1рказак естш кермеген жазаны керем!сщ? Айт каз1р осы­ны! — деп, прокурор баягыдан берп сез! дарымаганга140

К,илы зам ан катуланып келш , орнынан турып, тактайды теуш калып, кабагын тушп Жэмецкеге карады. Жэмедке ызалы жузбен, езуш зорлыкпен тартып жы- миды да: —Мен саган вт1р1куэде бере алмаймын. Ол юке шамам келмейд1, — дедь — Сен осы айтканды ютейсщ. Б1з саган 1стетем1з. Ыктиярыдмед кенесщ бе, жок па?! —Кене алмаймын... —Кенесщ , кэр1 ит, кещцрем1з! —Ендеше м енщ кар! ка...ы кесш ал, бщдщ бе! Тшмаш бул сезге келгенде, артында аяздай согып турган улы кты д ызгарынан жаскднып, журш келе жатып аягы сынган аттай тосылып, омакатып калды. Б1рак сонда да айтпауга болмайды. Соддыктан юб1рт1ктеп турып б1рдеме деген болып ед1, прокурор акырып эм1р етш, солдатгарга Жэмецкеш экет дед1 де, ¥закда карады. Буган да сол шартты койып едь ¥зак.* — Сеш мен м ен кай сезде угысушы ед1м. Айтар жауап,берер уэдем жок. Ceнiмeн сейлеспеймш . Апарсац, улкенулыгьщныд алдына апар, —дедь Прокурор: — Сен де Жэмедке сезш айтамысыц? Осыайтканыдды гана куаттаймысьщ? Ж ок, баска да айтарыдбар ма? — дегенде: — М ен с е т м е н сейлеспеймш. Сенщ ющ зорлык.Зорлыкшымен сейлесуш! ме ед1? Жауап бермеймш, —дед1. Будан эр1 ек1-уш кайырган суракка тым-тырыс жауапкатпады. Солдаттар он ы да кей1н экеттг Будан с о д Эубэю рге кезек келгенде, ол кез1 канталап,жуз1 ашумен сурланып, асыгып тургандай едг — М ен щ айтатыным: не Ж эм едке айтканды юте, неболмаса елд щ екшпи айтатын сез1 баягыда ак патшага 141

Мухтар Эуезов Караганда солдат алмаймын, алымын гана аламын деген. Бугш ол сез1м ката екен, енд1 солдат алгым келд1 десец, баягыдан берп елден алган алымынды тугел кайтар. Содан берп елдщ шыгыныньщ барлыгын колына тугендеп санап бер де, солдатынды ал, анаган кенбесец, ел осыны ютесш дейдг М енщ жауабым осы, —дедь Осыдан сод ояз, прокурор екеу1 болып арлы-берл1 кагыткан, кажаган, урыскан сездщ ешб^рше де жазалылар жасыган жок. 0зге ешб(р сездерше жауап бермей, осы айткандарын кайта-кайта айтып, турып алган сод, «Кдйта апарып жабындар!» — деп эм1р еттг де, улыктар ушеуш де абак- тыга кайта каматты. Прокурор, ояз жауап алып, абактыга тыкканнан бер1 карай уш кун еттг Бул уакытга сыртынан да, абакты шпндеп езге туткындардан да ¥зак, Жэмецкелер еш каныкты хабар ала алмады. ¥зын кулак сиякты еститген шала-пула сыбыста: «жакында уйгырлар кетершгел1‘жатыр. Кыргыз тепе атка мшш, кару устапты.Абактыга ¥зактар сиякты колга тускен б!рнеше кыргызбасшыларын касындагы жиырма, отыз юсшер1менэкелш камап тастапты. Сол уйгыр юешершен де б1рталайбасты адамдар осы абактьща жаткан кершедг Бэр1 де неболарын бшмейдг Б1рак елдерше «кенбе, босама, алысабер» деп хабар айтып, «улыкка мойындамай, жасымайжаткан жайы бар» деген емю-емгс хабарлар гана еетшедг Б1р тау1р1 — К,аркара жагынан экелгед Албан исшер-1нщ барлыгын да б!р камерага камап едг Эл1 топтарынжазган жок. Буларга бурын жаткан, содынан усталганказактардан да жетЬсепз юа‘ экелш косып, осы кундеб!р белмеде жаткаддардьщ узын саны он сепз болып едгБэрщщ де айыбы б]‘реу-ак. Жшт бермеймш деген ел ушшжаткандар. К,алыц елден жырылып шыгып, камау уй1, к у и ттуткынга алынган жазалыларга кундж вм1рдщ ез1 де142

К.ИЛЫ за м ан жылдык, дэурен сиякты, толып жатк,ан белпс1здпске, жумбакка толгандай кершедь С агат сайын б1р ерекше каталдык, касты к кутедк Туе! бел гкпз болса да заты мэлхм сиякты. Осындай пптей ширатылган куд1к, кауш у с л а д е енбекс1з, алданышсыз отырган топ эр кезде эр элуан сез сейлеп, б1рде умттке беттеп, амандьткка сенгендей сез сейлесе, б!рде б1ршен б!р! жасырмай ашык, айтып, улкен кауш-катер барлыгын да сез кылысады. Кдйдан шыкканы, юмнен хабар ехеш белпЫз, б1рак буп н танертеднен берк «К дш кар кетерипш!, о лжакта патша солдаттары жениппт1, енд! Кдшкар эскер1осы жакка карай беттеп, мусылман атаулыны терелер зорлыгынан куткармакдды» деЩц дескен сездер шыгып едь Бул хабар да кундеп куджт1, коркынышты хабармен араласып к елш жататын, болымсыз умгт белгшер1 сиякты. Бутан казак камерасындаты к е п ш ш к сенгендей де ед1. Б1рак, ¥зак, Ж эмецке басынан сенген жок. Булардыдсенбеу! езгелер д щ де к уд тн кушейтп. Эйтсе де абактыга тускеннен бер1 созылган томагатуйык ж умбакты халге, булардыд тапкан жалгыз айласысол сиякты б о лы п , кумалак салу ш ы гы п едк Кейде жет1-сег1з1 б1р арага ж иы лы п, кейде екщен,уштен коралай отырып, жалпак, к ед нардыд уетшдебуршактан кумалак тартады. К ун сайын ертещц-кешсалынатын кумалак, жалгыз тииш, жалгыз кемесш умггберетш ермек сиякты. Бугш Кдш кар хабары еетшгеннен бер1 соган арнапсалынган кум алак жок едг Сондыктан журттыд кеб! б1ркалыпты сездердед, жудеулжтед кажыгандай, жалык-кандай бо лы п , нар уетшде жантайысып калгып жаткад -да, Кэрхбоз д еген аксакал басыд кетерш Эубэюрге: — Ей, Э у б э и р , кумалагынды экел шг, Кдшкар туралыне сейлер екен, — дедг 143

Мухтар Эуезоа — Ия, жайшылыкта кумалакха тыным таптырмай- мыз. Салатын болсак, ещц салайык та, канша айтса да, жаксылык кой мынаньщ ез1, — деп Сыбанкул да басын кетердк Эубэюр камданып, кумалагын алып, нардьщортасына таман малдасын курган бойынша, ундемей жоррактап сыррып келдь Бул уакытта ¥зак, Жэмецкелер де басын кетерш, тунерш карасып кутш отырысты. —Жаксы леб!з —жарым ырыс деген рой, мына юсшер сенбейм1з дегенмен, вз1м эл1 содан кудер узгемш жок. Сол жакта эйтеу1р б1зге жайлы б!рдеце бар, —деп, Эу- бэюрдщ жездес1 Нуке де сыррып келдь Эубэюр эл1 де ундемей сазарып отырып кумалак тартты. Кумалактын бас-аяры тугел жазьшып болран соц, журт тепе б1рталай уакыт ундемей отырысты да, аярында б1рше-б1р1: «Сейле, свйле, сен сейле» десш, колдарыменуштен, терттен ушршш тускен топтарды козрап-козрап койып, кайта-кайта журектег! уш кумалакты козралактап сыррыта берш кеп, аярында: —Онды-солды айкасып кеп тускен кумалак осы. —Рас, мынаган караранда хабары да, ез1де келдк —Бэсе, мынау кан майдан аралас кой. —Нес1 болса да умар-жумар б1р-ак болады. К,ашкарданэскер келд]. Кудай буйырса, босаймыз, туб1 аманшылык,тыныштык, — деп, жацагы Сыбанкул, Нуке айткансездердщ барлырына корытынды сиякты сезд! Кэр1бозаксакал айтты. Кешшшк бэршщ ортасындаты агасы сиякты Кэр:-боздьщ сезш дуалы сездей керш: — Айтканьщ келсш... бальщ пайрамбардьщ балыболсын. — Осы айтканьщ болгай-ак та, кария, аузьща Кудайсалрай-ак та!.. — дест, журт жабырласып алгыс айтып,144

Килы зам ан енд1 кумал акты жиыспакдпы бол ранда, батанадан ундемей отырган Эубэкзр: — Сендер солай дейс1ндер рой. М ен öipaK, соран сенбеймш. К^умалак олай сейлеп турран жок. Так,, мен бшген кумалак шын болатурын болса, 6ip улкен кыррын болады. С он да жартымыз елемгз, жартымыз шырамыз, — деп, Kapi6o3Pa T ecipem n карал, ундемей тына калды. Журттьщ бэрн —Аузына тас. —Тш-аузы таска болсын. — Tiny, T in y , ryidp жерге! — деп, Нуке де ByöaKipAi турткшедк Кумалак жиылган соц эрк±м орын-орнына таман сыргып бары сы п, кайта жантайды. Еюден, уштен рана ympinin, 6 ip i H e -6 i p i бурылып жатып, акырын-акырын, куцкш-кункзл рана энпмелессдк 0йткеш , кумалактьщ аяк кезшде eciicrin TeciriHeH белгип едет бойынша eid сук кез тары к елш кадалып, урлана жалтактап, булардын жай-кушн барып, андура келгенш ceздipгeн. Кулыггты кара ccíktíh кзшкентай TeciriHeH сыралай караган с о л eid к ез камерасындагыларга эркашан урюте, cecкeндipe келгендей эсер ететш. Алрашкы абактыра отырран к у т - а к сол суранак, сук кездер е и - у ш карап кайта жоралып кеткен уакытта Жэменке езгелер ге карап: — Абактыда k íc íh í сескещпрш, журегше шаншудай кадалатын к эш р осы гашкене TeciK. Kepin турранкорлырын, кыспарын да, соны керсетш зэрленш, иырьщаш ы р ы п турран м ьщ да 6ip жауын, улырьщ да сол TeciKTeHкаратан суы к кезден тугел K e p i H i n турады. Ж урекпкобалжытып, кажытатын да сол, — деп ед1. Содан 6epi журттын бэрше де теспске кадалган кез,булардын ек п есш ен кадалран дерттей, мандайына карапкезеген ажал орындай болып керш етш .749-10 145

Мухтар Эуезов Кейде жалтылдап, кейде жыпылык кагып андушыкездер камераньщ íiiiíh онды- солды кезгенде, нарусинде отырран казак жазалылары, карацгы тунде кунжаркылдагандай, нажагайойнагандай ундемей томсарып,inriней тынып калатын. К^малактын арты осындай иэ томсару, иэ болымсызрана Ky6ip мен жадыраура айналып едь Тыныштыкпенсут шшр1мдей уакыт етп. Сол кезде баганадан кабарынкатты тушп, козралактап аунакшып, тыныштык ала ал-май отырран Жэменке катты KypciHin, кетершцюрепкелш: —Апыр-ау, бул к;алай болып барады? Менщ жайымкетешн дед1 рой, íiiiímaí ертеп экетш барады, —дед1 де,кдйтадан шалкасынан край тусш, шыдамын тауысканазап кинаумен iniiH басып буктетипп кетть Журттьщ бэр! урпшп шошынып калды. —Не дейд1, не болып калды? Бэт1р-ау?! —Жаца сап-сау ед! рой, нел1ктен болды? — Кдй жерщ, калай ауырып тур e3i? - деп, Кэр1бозЖэмедкеге карай жылжьщы. Журттын 6api eci шыккан-дай саскан, уржкендей. bapi б1рдей киналып жатканкарияра карай козгалысты. Аздан сон Жэмецкеге айналателм1рш отырып, не болып калранын бшмей тадданысабастады. — Iini-бауырымды ертеп, езш барады. Тетенше небоп калды дейсщ? Не де болса, жацары жеген тамагынанболды... маган... сонда б!рдене косып ж1берд1 ме депотырмын. Баганадан шыдаган болып ед!м... ещпжайымды KeTipin барады... 6ítk c h í осы шырар... катын,бала, ел-журтка сэлем айтындар... кош ещц, — дед1 де,кайтадан буктетипп 6ip жиырылып, 6ip жазылып, жанынкинаран азапка туей. Минут сайын Tyci Kerepin, Kepi кабагы карыс жабылып,тастай туйЪпп, демг ауырлап, ушына бастарандай болды20.146

К,илы з а м а н К езш аш пайды. Е н д т кайгы-дерттх, соцты кинау сага- тын ж умулы кезбен eTKÍ3rici келгендей. 0Mip бойы ейтш -буйтш , алдаган болып, эр н э р с е ш керсетш, к,ад1рл1 де, жаксы да k íc í кылган сияк,танса да, агайынга, елге абыройлы, сал маты зор басшы кы лган сияктанса да, аятында öyrinri келш токтаган сон гы сатысы барлы к сол еткен к ун д еп болымсыздын б э р ш жокка шыгарган, мазактаган, адастырган сиякты. Тузде, абактыда, жау туткынында елген ел1м ж асы жетгас аскан шагында Ж эм енке басы на келген кабат каза, ауыр жаза сияктанды. 1ште тунш ыктыртан ауыр дерт бар. Кесю ленгендей TÛIím-т1лím б о л ы п , б1рде куйш ертенш , б1рде capa ты геидей аш ы п, бурш курысты рта н дене кинаумен 6ipre к ещ лд ей с о н т ы сез!мнщ K a 3 ip ri х а л д е н жирену1, туh u i i n , тодазып суы нуы да сондайлык. Аз уакы тты н пттшде ел1мге ба р лы к сез1м!мен б о й усынып а лы п , 6ip рет бар кушш ж и ы п келш: — Абактыда, жау колында е л ш барам, соны арманкылмасам, е з г е арман жок--- Ж эм ец к ен щ ж е м т т ...кашанты е л м е й ... суйретше берм ек... 6ipaK ж алгы зарман... эйтеу1р... жаудан елген сон;, не де болса... к,анмайданында карсыласып... елмед1м... Kopi колым... ты мболмаса... ж асты гын ала елмеди.. — дедк Кдсындаты журттьщ k g6í Ж э м е ц к е н щ ез1мен öip reбасынан-ак ш ош ы ны п кудер у зе бастап едк А й н а ла отырган атайыннын барлыгыныд кезш ен де дыбыссызжастар там ш ы лады . Еш нарсе айтысып сейлескен жок- Ж эмецкенщез айтканы рас. Кумалак салардьщ алдында 6ip ш айкайнатымдай буры н барлык туткы ндарга сорпасымак 6ipнэрсеш э к еп берген. Сонда: «М ы н а у Жэмецке ш алдыю »деп атын атап 6ip табакшаны Ж эм енкеге усынган. Н еболса да, со д а н болды. К едш де сайрап угылып тур. 147

Мухтар Эуезов Прокурорта берген жауабы журттьщ есше tyctí. Оньщ устше жасы жеткен шал. Буны езге жазамен елпру киын. Аткызу заннан тыскары жумыс сиякты. Сондыкган ез ажалынан елд! демекке эдеш астыртын у 6epin отыр. Бул жайды езгенщ бэршен бурын ашык, толык тусшген ¥зак едь Ол басынан-ак, ен алташкы усталтан куннен 6epi-aK осындай 6ip íc t íh ; бэр-бэршщ басына да келетшш бшгендей. Сотан íih íh c h ез басын эбден дайындатан. Журегш эбден орныктырып алып ед1. Сондыктан, бугши кумалакка да, оган карап умгг, жубаныш тапкан жас-KBpire де ешнэрсе айтпаган. BipaK YMÍt ойлап желпшген жок-ты. Сондайлык, eзгeлepдi шошыткан Эубэю р сезшен де бул сонша урюп, коркып сескенген жок. Жэмецке баягы заманнан 6epi TÍ3eci айрылмай келе жаткан узенri жолдасы, жан cepiri едь Екеущщ 6ipiH-6ipi угынып, iiHi-тысымен уйлескендш ерекше болатын. О з тусында бул екеушщ тэттшгшдей тэттшж, б1рлж ешю'м-де де болтан жок. Кай icTe болса да, бутар ж ай-куйлсрт айтыспай угысатын. Кдбакпен неше алуан жумбактардытанысып, сейлеспей, емеуршмен тана келшш коятын. Осы жолы ел карсылыгына басшы болып, улкен сезд1устанып шытарда да eiceyi езд!-ез1 болы п кездесш, CKi-у шауыз сезбен утысып, туктр танысып келкжен-дь Озге жерде, кец байтакта, ауылда болса, ¥закЖэмецкенщ басын кушактап отырып жылар ед1 Бардыайтып арылып, арыздасар едд. Erbiin отырып арманынатытар ед1. Б1рак Kaiip соньщ кайсысын icTece де,Жэмецкенщ де, езшщ де намысынатиетш сиякты. Досынриза кылмай ренжггетш, куйдаретш сиякты. Жэменке,¥зак ниеп улкен ниет, екеуше б!рдей ортак ниет болатын— сол жолда бугш Жэменке елее, ертец ¥зак та еледт.Жэмецкеге сен елесщ-ау деп жыласа, онысы Жэменкешнниетш толымсыз керген, ката тапкан, кемешгеннщ бел-148

К,илы за м ан г1с1 болар ед1. Екеу1 де кере, бше тура юрюкен. Неге бол- са да шыдаймыз, кетерем1з десш, ньщ уэделесш алып юргскен. Ж э н е туткында, жау колы нда отырып жыласа, екеушщ де суйегш сындыргандай, ездерш ©здер1 корлап, кишрешп жасыткандай болар едь Бундайды Жэмецкеден де, езге барлык казактан да ¥зак ерекше анык тусшедь Баярыдан буньщ айрыкша мшез1 осындайда кершетш, сыналатын, сез болатын, душпанра табашы болар дейтш жер келсе, ондайда бул еннеи ет кесш алса да былк етпей, сыр бермей, каскыршадыбысын шыгармай ©луге жараушы едь Ж эменкенщкайрысы кабыррасын сындыррандай боп батса да, ¥ за кбосацсудын орнына сурланып, т1стенш, ептамге де тшкатпады. К в з 1 кып-кызыл болы п, ашумен жаркыл дан карайды. Кдтайып, сазарып отырып алды. Жалрыз-ак Жэмецке акыргы рет буран карап, «к о ш »дегенде: — 0м1р1 кабакпен танысып етш едпс. Менщ не куйдеотырганымды да бЫ п жатырсьщ. Крш , кариям, с е р т м ,не айтайын. Ж аньщ Кудайга аманат. Артыцнан мен дежетермш... ©кшбе... арманжок! — дед!. Содан эр ! езген щ бэр1 кещштдеп, кемсендеп, кайта-кайта мурнын тартып жыласып, Кэр1боз «ясищц» окыпиман айтыл, ушюрш отырранда, Узак ундемей ранаЖ эмецкенщ жузш е тесите карап жым-жырт отырды. Мезгщден мезгш ©ткен сайын Жэмецкенщ хал1ауырлап, тукыртып экетш бара жатты. Сезден калтанына б!р талай уакыт болды. Сонгы уа-кытта ж алгы з рана узд!кт1рш ышкындырган, толкын-толкын кинау азап бар. Анда-санда аузынан кек жалкаякактарылады. 1шш ертеп тшгшеп бара жаткан аурудьщ куштипг1орасан жат сиякты. Кдра езепнш шпнде пышагы бардушпан к о лы аралап, актармалап журген сиякты. 149