Әуезов М. Қилы заман

Мухтар вуезо в К,алган ж^рттын басшылары эл1 де шыдасып, камапкормеюш болы п ед1, отан: — Ертен; ерте кел1п, тан; бардан таты сотысайык Свзд1сотан байлайык. Кдз1р ат та, адам да кажып б т п тур.Ку далада н е т талшык кыламыз? Бос кырыламыз той.Ертец тагы сотысады екем!з, — деп, ¿рггю салушыларкебешп, сез б!р жерге байланбай, калын топ кдрантытущц жамылып, жан-жакка ж ж -ж тм ен ыдырап-ыдырапкетш жатты. Сонымен ел жатар кезде жэрменке манындаказак, колынан ешюм де калган жок, талай кунп жалын,екпш пулеметтщ ею-уш рет ушыктатан карсылытынанжалтарып, суынып калды. Жалтыз-ак жэрменке бул халден хабарсыз едк Кушбойы ел жиыныньщ керсеткен мшез! бундаты журттыкатты сескешпрген болатын. Сондыктан жэрменкешпнен шыгытI, ел тобына карсы барып, карсы шабуылжасаута жарайтын ешб1р эскер, ешб1р жан шыкдан жок-ты. Керек десе, пулеметке де карсы шабуыл жасап, жайынтолкындай, б^лкынып, шандатып журтен елден эскер дешошытттандай болып, улык та зорлай алмады. Жэрмен,ке онын, устше куш бойы аткыласута жараганелдщ отын да кордь Пулемет сиякты жарактары жокболса да, елде мылтык саны к еп сиякты. Ок сайманыда б!рталай атысып, шыдасуга жарайтындай кершд!.Жар бойында кешке шешн жатып, кадалып атканмергендерден жэрменке гапндсп б!рталай жан жаралы даболып, каза да тапты. Буны ц бэрш щ тусында корыкканта кос кершш,0зшщ кунп артык бола турса да, жау карасын б1р белпсьзкубыжыктай санатан уркект1к те бар е/п. Калын казакжайлауыньщ ортасында мынадай карасы калын топтынортасында камауда отыртан терелерге каз1рп ездершщхал! ~ улкен кауштк куддкг! хал кершген.200

К.ИЛЫ з а м а н Соны м ен к;ас карайып, тун жетугн жэрмецке де асыгыпкутш едь Жауласкаы ек! жактыц екеу1 де буинп куш бойысогыстан ал тан эсерлер1 сондайлы к болатын. Б1рш-б1р1урютш, коркы ткан, шггейжудетш, сескенд1ргеш болм аса,екеу1 де жата жыртып, кол батырып кимыл кылган ж о к 35- Б1рак анык, ж ау сиякты суык, жат айдын керсетуге екеу!де жарады. Осы мен ымырт эбден жам ы лган сон,, ел жатынанжаксы да, ж ам ан да белп ала алм ай, тым-тырыс куйдеб!р сагаттай турды да, сонын; артынан жэрмецке басыкиы р-ш иы р болып, тез камданып арба жегш, ат ерттеп,жецю лш ж внелуге айналды. Осы к,ам басталган соц-ак, б1р сататтыц ш ш щ ежэрмецке айналасына т1зипп турган арбалардыц барлытыколды -колга таралып, узын-узын кеш болып, ж е п л ш пркелш калды. Алута келетш кару-жарак, асыл казы наболса, барлыты да тиелш, ж и н алы п жатты. Аттар да тепе ерттелт, улы к атаулыныц кецселер]де тиелдк Кдтын-калаштары д а тугел1мен арбаларгамшш о рн аласы п алды. Соны м ен ел эбден жататын кезболганда, барлы к жэрмецке Ж аркентке карай кететшкара ж о лм ен шубап-шулап тартып бердь АбактыдагыСер1кбай, Турлыгожаларды ала кетш. Туткындардап баска, казактардан бул обозбен кеткенею -ак к!с1 бар. О л — Оспан м ен Жеб1рбаев. Ею тшмашкешеп куш жэрмецке басынан шыгып следовательменб1рге С ар ж аз каласына барып, бугш тусте, нагыз атысбасталган кезде кайтып келш едь С арж азда казынага ат алы п жаткан уюмет к ом и с-сиясынын; б1р адамын «ереуш шш ер елпрш к е т к т » дегенхабар к еш е тусте жэрмецкеге к елш , соны зерттеуге с л е ­дователь баратын болган. 0з1 б ар уга беюнген сон;, о лэдет б о й ы н ш а Оспанды ертш алы п, артынан Акж елкен щкецес1м ен Жеб1рбаевты да алы п едь 201749-14

Мухтар Эуезов Булар кеше кешке барып тергеуш жасап, тан ата кайта кайткан. Барган к1с! бул ушеушен баска, тарыушеу-тертеу ед1. Б1рак, казак мынау екеу1 тана болатын. К,айтк,анда жолдагы б1р бекеттщ бэр ¡не б¡рдей ат-келжжетпей, езгелердщ бэр1 дайын атка мш1п, ею тшмашты эдеШ екшегендей тастап кеткен. Булар мшетш атаналар узап кетш калтан сон, артынантана тиш ед1. Сонымен жэрменкеге жакындап калтанда, елдщ калын колы жасап жаткан шабуылды керш, далада шапкылап келе жаткан ек1-уш казакка кездесш, болыпжаткан окита туралы толык матлумат алып едг Б¡рак екеуше каз!рг! хащц сспрткен казак: — Жэрменкеге барамысындар, жок елте тарта-мысындар? — деп, сураганда, екеу1 де мщпрлеп, ундемейкалып, ел кдсшер! кетш калтан сон; жэрменкеге келген. Жэрменкенщ Каркарага, Танбалы таска каратан жатыжаудан аман. Бул жагында кун! бойы да сотыс болтан жок. Кущцз элденеше рет жэрменкеден шыгып, мацайындагыелдщ койын, жылкы, сиырын там-тумдап айдап келшжаткан эскерлер де осы жактан шыгып, осы жакпен орапкайтатын. Тшмаштар да сол куш мен пайдаланып, осыжактан келш , базарга юрген-дь Булар келген соц да сотыс б!р узшгп, б1р басталып,анык аякталмай, созылып жатты. Тшмаштар колдарында каруы болмаса да, Акжелкемен следовательдер турган жерге келш, кездершен тасаболмай, унем! кершгс берш журген. Басында булардыеске алып, есептеген улык болган жок- Жалгыз-ак кешкежакын гана Акжелке Оспанды байкап: — М ен с е т ауылта кашып кеткен екен десем, мундаекенсщ гой, — деп едг Оспан содгы кундердег! улыктардьщ езше каратанажарынан сескенщкзреп, жет1м козыдай туртшппктеп,жалтактап, жудеп жур едь М ына с©з б1ржолата коркытты.202

К,илы з а м а нЕнд! не де б о л с а, ульщтар касы нан кия баспай, 6ipre елугетырыскан. С оран ею тшмаш та бекш ген едь Туе aya бере жэрменке басы н а мацайдагы жаьуынауылдардын; бес жуздей койлары н айдап игубатып терт-бес солдат келген. Сол койды жэрмедке басындарыбарлык жанра: «Керегшше сойы п, асып тамактанындар»деген руксат болып едь С о н ь щ артынан базар басындаты саудагерлерденбастап, б ар лы к эскер бол сын, жалпы кызмет иелер1бол сын, аяры k ím тшесе сол б о л сы н, барлыгы да б а с -б а ­сына 6 ip -6 ip еркек койдан, кош кардан устатып алы п,кун! бойы кыргын жасап шыкты. К еп койлар К¥Р ранабауыздалганы болмаса, сойы лм ай, сойылран болса,бузылмай, асылмай да рэсуа болып, кып-кызылалакушнде т е н к и in-тенкшп жатты. Тш маи гтардын бойындагы барлык казакдлылык,«елш щ щ к» с о л кущц кергенде рана шыккан сияктаныпедь « М ы н а м ал рэсуа б о лд ы -ау » деген болып, езгегебатпаса да, саудагерлерд1 жагалатт келш, б!рдеме айтыпед1 , 6ip-aK еш ю м де ол сездерш елеген жок- С о н ы м ентыныштанып кала берген. А лдьщ ры халшщ не б о ла р ы н битмей, улыктьщкабарынан гштей сескенш, саскалактап калтан О с п а незш у л ы к iiiiiHeH ескерген ен п ам болматан сод, к е ш -ке ж акы н 6ip татар саудагерш жагалады. Саудагер ж э р -мецке басыыан ультктар кететш болса, солармен 6ipreЖаркентке к оса кетпекий ед1. О сп а н осымен се й л е с ш ,уэде бай ласы п , соньщ арбасына MiHin кететш болды. IniTeri ece6i улыктардьщ ездер1 epTin алмаса да,карасы нан калмайын, Ж аркентке мен де 6ipre барайы н.Содан ары тары да сешм аларм ы н, утысармын. Эз1рказакка ж ан асп ай , мынау сиякты татар, езбектщ касы ндаболсам, туб1нде осылардьщ кушпг1мен де вз басымдыактаура б о л а р . Егер бул халдщ уст1нде 6ip казакка ж а - 203

Мухтар Э уезов нассам, онда ешб1р сез1ме де сенбес, казакгын, куэлшн де алмас деп ойлаган. Осымен таныс саудагермен сез байласып, соньщ арба- сыньщ касында жатып калып, б1р мезгщце оянса, тац агарып атып калган екен. Жэрменке канырап калыпты. Саудагер жургел! арбасын жегш, асыгып камданып жа- тыр екен. Манайда тереден, эскер атаулыдан б!р жан калмаган. Б1рак ж эрменке басына келген казак та жок- Сондайлык кешкен елд ш журтындай азынап, кргазып, иеспздешп турган жэрменкеш кврюхмен Оспан да саудагермен б1рге тез камданып, уэде бойынша сонын арбасына мшш алып, Жаркентке карай тартып бердг Кешеден бер1 эдеш шетке шыгарып кугандай, буны казак тобы на карай итерш, кейде коре тура, елемей кетш, кейде умытып кетш, дейде сезбен шабакгап, ез ортасындагы арам сирактай санаса да, сол мшездщ бэрш ютеген улыктардьщ артынан намыс, ж1герс13 жалтан кезтшмаш тагы да салды. Байы тастап кеткен квщл! бос, ашуы ж ок катындай, сол жазалаган, мазактаган байынакушгш шакдакщы, жалынбакдпы, багынбакшы болып,бекш т алы п беттедь Сол бетпен кара жолмен к еле жатып, жэрмецкеденбес-ал ты шакырымдай жер шыкканда жол жанындасулап-сулап жаткан кеп ккпнщ е л т н кердь Эр жергеэркайсысы шашылып, эр куйде жыгылган екен. Кей-б1реулершщ аралары торт-бес кадам. Б1р арада екеу-ушеуден жатканы да бар. Он, он бес кадамдай жердежаткандар да кершедг К ш м дер1 мен карайган такырбастарына Караганда, бэр! де казакка уксайды. Шынындатепе казак екен. Осылардьш, ш ш д е шалкасынан туеш,бетш бурып кубылага бергп, е л ш жаткан Сержбайкершд!. Бунын аузы аз кисайы и ашылган. Ок шекесшентиштг ¥зы ндау болып ескен, кайратты шашын он жак204

К,илы з а м а нсамайыньщ тусында урпитш, куйдтрш кетштк Тенгедейжерде кара курец кан уйысып, тепстелш турган ж ара бар- октын орны. Сол жараньщ айналасындагы шаштарытеrie TiKipemii, жан-жакка бытырай кашкандай болы п,шашылып, урпш п тур. Ж узш де коры ккан, ур1ккеннщ белпс1 жок- E kíкасынын арасында жогарыдан томен карай уп-узы нболып созы лган жвдшке эжхм бар. Кабактары туйш щ ю .Барлык бет ажарында суыктык, бекшгендж к ерш ед гСонымен 6ipre актыгына, жазыксыздыгына сенгенсалкын сабы р, кец сешм, тазалык ажары бар. Bipey уетш е6ip сур ш апанды айкара жауып кетштг Ракымменен и ш ,жаны аш ы ган колдын ютеген ici сиякты. С ерж байдан 6ip-eid адымдай жерде Турлыгожа жатырекен. Мумк1н душпандары «аты п елтгрдж» деп кеткенсоц тары да б iраз киналып, 03Í аунап тускен шыгар. О летпетшен жатыр. Осындай-осындай эр жерде жаткан элпегщ барлырыда. О с п а н н ь щ танитын адамдарыньщ eniri болы пшыкты. Барлы гы да Кдракол абактысында елген ел б а с -шыларындай, жарменке басындагы абактыга кам алы потырган басты Kicûiep екен. Бунын; пшнде сол жумыстанбаска ж ум ы спен отырран б1рде-б1р k íc í жок. Барлыры да—улы ниеттщ , елдщ ураныньщ курбаны. 0 з кенщдершде«ш е ш т т з, акпыз, ел тшегшщ ж олы на шалынран «е р к е ктоктымыз» деп елген жандар. О й , журек батырлары, тегюнамыс кулы едк О сы лардьщ жанынан жемтгк жагалаган буралкыиттей б о л ы п ой, адамшылык буралкысы — тшмаш g t t í .влгендердгн. аруагына акыргы жаза, акырры мазак осысиякты болды . Татар саудагерлершщ арбасына м ш ш ,мыналарды крырып салган улыктьщ артынан сумендепкетш б ар а жаткан - Албан б ал асы, 6u iím í бар окы ганказак- Б ул е л ш сатып, кулкын куып кетш бара ж аткан 205

Мухтар в у е зо в журМмен барлык ютелген 1р1 ют1 былгагандай. Сол ниет жолында елген ел азаматтарынын суйегш корлаган-дай ед1. 1шшде болымсыз тана болса да, ем!ршде б!р-ак рет болса да, азгантай к,арсылык дауысы оянып, езш- ез1 уялтатын, сегетш сыншы дауыс шыгута керек едь К,аз1р де, керек десе, сонын, да белпс1 кершген жок. Кур, бетхн сипап, бата кылтан болды да, эркайсысына тамашалатандай карай-карай ете бердк Кеудесшде ит елгендей, сасып-бык,сытан арам ез1мшщщкпен б1рге, ерекше, жаксы уйлескен бгтеулж, сез1мс1зд1к бар ед1.Ар мандайы кен терщей кальщ едк Сол ары мызгымай, кайыспай отырып алып шыкты. Аландамай, бегелмей,Жаркентке карай тарта бердь Сол куш улы сэске кезшде Кдркара жэрменкесшщ орнында лаулаган кызыл отпен аралас кап-кара болып будактатан булттай калын кара тутш. турды. Кешепжэрменкеге жиылтан журттьщ бупн бэр1 61рдей келмеседе, жартысынан артытылек-легдмен кайтадан уран салып,тары да Квкжотаны бетке алып жан-жактан жосылыпед|', бугш кепшш1к кешепдей бет ашыкка шытыпсотыспакшы емес. Ылти рана камауда сактап, соныменжэрменкенш титыгын курытып, эла'ретпек, содан эр1орайы келсе тунде, я болмаса ертен, бурс1куш болсада, эйтеу1р коркытып турып, жэрменкеж талкандап,1шшдег1 улы к атаулыны устап алып, кырмакшы едк Енболмаса, осыларта кыласыны кылып, аз да болса, кепмд!алып кетем1з десш ед1. Осымен катар ел-елдщ бэр1 де туйесш комдап, уйлершжытып, квшуге юрюкен едк Жанаты ниетпен жэрменкегекарай беттеген жшттер жан-жактан андап келгенде,¡шшде ешб1р жан калмай, канырап турган жайын корген. Содан кейщ барлык ел кеше-кешесш кернеп алып,¡шшде арлы-берл! кезш журш, туткында отыртанкютердщ дерегш 1здесш ед1. Ешкдмд1 де, ешб1р белпш детаба алмады.206

К,илы з а м а н К еш елерде шашылып жаткан эр алуан дуниелнстербар едь Э р жерде бауыздаулы куш нде сойылмай калганкошкар, багландар, байлаулы калган жаман-жэупкаттар, коралард а калган топты койлар да бар екен. С о лсияктыжр1 малдарды босатып шыгарып алып, соданкалган дуниелжтщ ешбгрше карамастан, жэрмецкегежан-ж агы нан ерт койган. Талайдан 6epi жауын кермей, ыстык кунде Keöipcin,курап турган агаш лэпкелер, тактай шатырлар, куаргансыргауылдар ку шептей, лаулап ж ан а бастады. Баягы заманнан 6epi А лбан жайлауын обырдай обы п,тэтт! дэм дю ш ciMipin жутып, ж онданы п турган ж эрм енке6yriH ен акыргы сагатына, ел1м к у т н е жетп. К еп зам ан ­нан 6epi улкен кентеры! кенд1кнен шыдап келген ел,енд! булкы ны п кеп, катты тулады. Астын-устше кетерштастагандай, дуниесш ойран кылгандай болып тулады. Соны м ен eMip боны душ пан ниетхмен келген есюжэрменке улкен ерттщ кушагына Kipin, кара тутш нщастында туншыгып, быксып, ж огалы п бара жаткан ш актакалын А л б а н н ь щ ел1 де удере к е н т . Салкар-салкарболып, кайткан каздай TÍ3Úiin, aya кеш ш тартып берд1. Артында кара тутш боп ж эрм енке калды. Meci3 болы пканырап Алатаудын жайлауы калды. Кулазыи кыстау,конырсын журт калды. Кдндплн KecKÍ3Ín, KipiH ж уганмомындык KyHi калды. А л б а н албан болгалы кыстынжугып, ж аздын пщетш керсетпеген, жер к1ндт — атаконыс м е к е т калды. Тау-таудын саласында Heci3 ш улап,к ора-кора к о й калды. Тау толган аркар, буты, елж , к ар а-куйрык, тау текедей жабайы, ж айы н Kepiiiüiepi де калды.Алдында бeлгiciздiккe толган туманды кундер! кушагынжайды. А р т ы н а нэлет айтып, алды на карай жол тартты. К алы н А л б а н тобынан адаскан каздай жырылып,далашыктын байы Дэулетбак калды, Бул Асы согысындажаяулап, кангы п калган Хлы новскийге сол kyhí тунде- 207

Мухтар Эуезов летш кос-кос атпен юситер жзберш, бэрш де аман-есен Алматыра жетюзд1рш салып, тэщр! жарылкасынын алып калып ед1. Дэулетбактан баска Текестщ, Сырпъщ тауыньщ тас-тасына, уры койындарына т ы ры л ы п журмек болып, Тунгатар бай калды. Жур гга калган буралкыиттей болып, улыктардын обозыныц артынан ере бермекке, тшмаштар калды. Оспан мен Жеб1рбаев калды. Соны. Ленинград, декабрь, январь, 1927-1928 жылдар208

ТУС1Н1КТЕР «К.ИЛЫ З А М А Н » 1. 1 2 - б е т . «Кызуы мен ж е л т басылып болган ж о к »академиялык нускасындагы (170-бетте) бул се й л емжиырма томдьщ басылымында (2-том , 1979 ж., 111-бет)«кызуы мен ж е л т эл1 басылып солгындаган жок,» депберихген. 2. 12-бет. Академиялык нускадагы «шумектенк\йгандай» т!ркес! жиырма томдык. басылым б ой ы н ш а«шумектеп куйгандай» болып озгертщд]. Баспанын кестес1б о л ар. 3. 16-бет. Бурынгы басылымында: («К длы за м а н »,1975) «П р и с т а в тълмашы Жеб1рбаев орыс улыгы мен екеушетускен м алдан ...» делшсе, академиялы к нускасында бул:«П ристав, т1лмаш Жеб1рбаев улыгы мен екеуше тускенм алдан...» деп тузетипгт. Б1ршппс1 алынды, сонгы сыкате. 4. 1 8 - б е т . «Булай болганда, казак баласына и мжала ж а п с а , соньщ езк он-терклне карамай, макулболатын болганы гой. Арызымыз ты ндалмай, ак-карамызтексершмей е л е беретш болган сод, б1з де б!р, муттайымюс! де б1р болганы гой...». - 1979 жылгы басылымындагы 209

осы сейлемдер академиялык томында былай жазылган: «Булай болганда казак баласына им жала жапса, соньщ свз1 оц-терюше макул болатын болганы, 613 де б!р, белгш муттайым юс! де б1р болганы гой...». Бурынгы нускасы алынды. 5.18-бет. Академиялыкбасылымдагы: «Сенщ суйдейтш кунщболушы ма едЬ> —кате. Дурысы — «Сенщ суйдемейтш кунщ болушы ма ед!...». 6. 19-бет. «...айдаган солдаттардьщ алдына тусш бара жатып, сезш кимай айтып бара жатты». 1979 жылгы басылымда бул сейлем былай: «...айдаган солдаттардьщ алдына тусш бара жатып, сезш тыймай айтып бара жатты» - осы дурыс. 7. 20-бет. «...алыстан аялап урш» — баспа катеа болар. 1979 жылгысында бул: «...алыстан абалап урш». 8. 38-бет. Елу томдык, нускасындагы: «Бул тау аркасындагы елдщ уйкысы албанныц токсанга, жузге келген шалы болса да бул елдщ кдяс кушнде жутаганын, жаз кушнде ¡ндетке ушыраганын бшмеп едЬ> деген сейлемдер арасында б1раз сез тусш калган. М ун ы 1975 жылгы, 1979 жылгы басылымдар бойынша гузетш ж1бердок: «Бул тау аркасындагы елдщ уйкысы кальщ ед1, таудьщ кишндей кен жайылган т^ршшп бар едК Албанныц токсанга, жузге келген шалы болса да, бул елдщ кыс кушнде жутаганын,жаз кушнде ¡ндетке ушыраганын бшмеп ед1». 9. 40-бет. «ЕлдЬ> сез1 елу томдыкта «ендЬ> деп кдте басылган. 10. 54-бет. Т олы к жинак томдыгында: «Ол кунде кесш-лескен дуспаны, яки, батыр суйепне тацба салды». Булбурынгы басылым бойынша: «О л — кунде кесилескенкекесшд! дуспаны. Бэкей батыр суйепне тацба салды» дептузетиад. 11. 61-бет. Академиялык нускасында (5-т.) «У» дегентарау саны еш рет (210-6. жэне 223-6.) кайталанган. Албурынгы басылымында: «Бугш улыкда жауап беретш кунжетт!» деген сейлемнен басталатын беттер ез алдына210

емec, IV тарауга 6ipiKTipmn бершген. Брт жерде гы лы м и басылымдагысы кате екешнде кум эн жок. 12. 78-бет. Ш .Айтматовтьщ алгы сез1мен жарык; к ер- ген «К,илы зам ан» ютабында V тарау: «Шршген узын кец елкеде шубатыла отырган кец ауыл» деген сейлемнен бас- талады екен. Бул, эрине, жацсакдык;. Жиырма томдык, пен гы лы м и басылымдардагы м эт!ш дурыс. ягни: «H ipin- ген узын кеч елкеде шубатыла отырган кеп ауыл» (185-6.). 13. 80-бет. «Бузауына жакын келш, шешуш кутш турып, 6ip-aK кайырып мешреген сауын сиыр байкалады » — буры нгы басылымдардыц бэрш де осылай. Р ы лы м и томдыкта «шешуш» деген сез T y cin калган, «сауын» c©3i «саулы» боп езгертшген. 14. 117-бет. « Бундагы жшттер...» — гылыми басылымда «Бурынгы Ж1пттер... »деп жапсак жазылып кеткен. 15. 120-бет. «Шарай топтьщ» деген т1ркес гы лы м и басылымда «шырай топтьщ» боп жур. Cipa, баспа катесл шыгар. 16. 127-бет. «Басшысы Эубэк1р, Баймагамбет, Жансешт е;и. ¥зак аулында болган юсшерден жалгыз аман шыккан Баймагамбет болатын. Оны тацертец турран соц Сержбай Акбештке 6ip жумыека жумсап ж1берген-дь Сонымен, солдаттар келгенде ауылда болм ай, аман калган» — бурынгы басылымдардагы м этш осылай, ал гы лы м инускасында асты сызылган сой лем тутас кушнде жок;. 17. 133-бет. Бурынгылардагы: «кейде шауып» TÍpKeciтолык ж инак томдыгында «майда шауып» деп озгертшген. 18. 137-бет. Е лу томдыкдагы: «У й Ы п каткан oip-ак уыскаракат ка на болып, о да жыгылганын, жешлгенш мойнынаалып тур» д е ге н жолдар бурынгы басьшымдар бойынша:«YftLiin катран öip-ак; уыс кара к;ан рана болып...» депалынды. 19. 137-бет. Бурынгы басылымдардагы; «Осындайкуймен айналасы адамнын кан-жынына толы «касап»каласына жакындап келе жатканда, арбадагы жазалылар 211

эрб1р сай, жыраныц жанынан вткенде жецдер1мен мерный басьш, б1рше б$рж ештеце айтпаса да, ¡штей шошынып, сыйынып е т п » деген сейлемнен кешнп б1р абзац — «Келюмен буларды да абакдыга камады» академиялык нускасында тусш калган. Калпына келт1рдж. 20.146-бет. «...дели ауырлаи, ушына бастагандай болды» —«Кдты заман» кггабында бул; «...дели ауырлап, кысыла бастагандай болды». Бурынгы басылымы алынды. 21. 152-бет. «...белдеуден найза, белден кылыш сабы сиякты каруын...» бурынгы басылымы бойынша: «... бедбеуден найза, белден кылыш, сапы сиякты каруын...» деп тузетитдт 22. 177-бет. «...мылтьщтарын окгап, айбалта, сапы сиякты каруларын ыщайлап...» — елу томдыкта: «сиякты» С0з1тусш калган. Бурынгы басылымдарда ол бар. 23. 178-бет. «...терец ауып квшш кеткенде» — бурынгы басылымы бойынша: «...ертец ауып кеш т кеткенде» деп тузетищ. 24. 179-бет. «Тас тубшдей нык, байланган» — баспа катесь Дурыс ы — «Тас туйщдей». 25. 179-бет. «Б ¡рак совдайлар жок; болтан сайын, еддщ кальщ тобы — ру-руы, болыс-болысы, жайлау-жайлауы тугел^мен б1рше-б1р! жамырасып, б1ржолата ¡шек-карны араласып, шынымен канатжазып тутасып кеткен сиякты» — бурынгы басылымындагы бул мэтш гы лы м и нускасында: «Б1рак сондайлар жок болган сайын, елдщ кальщ тобы ру- руы болсын. болысы, жайлау-жайлауы тYгeлiмeн...» деп беритген. Б1з буры нгысын дурыс кердгк: «ру-руы, жайлау-жайлауы» болгасын, «болыс-болы сы» екендш эбденкисынды емес пе?! 26.179-бет. -Гылыми басылымдагы «екшенш дайындау»т1ркес1 бурынгы нускасына сэйкес; «ек1лешп дайындалу»деп езгертшдг. 27. 181-бет. «1стщ басы туннен басталган безмен жел1С1узшместен» — академиялык, басылымда асты сызылган«бетшен» соз! жок;.212

28. 182-бет. Тылы ми басылымдагы: «М ол денел1, кальщ елдщ шашы сиякты» деген сейлемде кеп сездер тусш калган. Бул бурынгы нускдсында былай; «М о л денелц кальщ елдщ ашумен урпиген жуш , айдынмен тшрейген кайратты тебе шашы сиякты». 29. 183-бет. «BipaK барлык елдщ жузшде сан карудан к уи т боларлы к улкен сешм белпсй ipi кайрат ажары бар» дегендеп асты сызылган сездер академия томдыгында «ipi кайраты, ажары бар» деп езгертЪгген. Бурынгы басылымындагы кисынды. 30. 188-бет. Тылыми басылымдагы: «...от бурюп турган пулеметке бет карап каскайып шыдай алмай» деген жоддар «Килы заман» жинагы бойынша: «...от буркт турган пулеметке бет карап каскайып баруга шыдай алмай» боп езгертщдд. Гылыми басылымньщ 322-бетшдеп: « Е л бет карап каскайып баруга шыдай алмай...» деген оралым да б1здщ Ty3eTyÍMÍ3 дурыстыгын растайды. 31.191-бет. «Тобымен бой керсетпесш» — гылыми томда: «Тобы м ен бой корсетсш» деп кдте басылган. 32. 192-бет. Тылыми басылымдагы стильдпс се л к е у л т бар: «О л а р казак; тобыныц октарына тое косып, шылбырсоза шыккан октар солардыш екен» деген сейлем бурынгыдурыс нускдсы бойынша тузетшш ж1берд1; «К дз1рдеЫбырай тобыныц октарына Т1зе косып, шылбыр соза шык­кан октар солардыю екен». 33. 194-бет. «Жайылган ж ок » деген т!ркес гылымибасылымда; «жабылган жок» боп к;ате жазылган. 34. 199-бет. «...кара озып кашып шыгып Kerri» —бурынгы басылымда; «...кара узш кащып шыгып кетп ». 35.201- бет. « Кол батырып кимыл кылган жок» —гылыминусвдца: « К о л барып кимыл кылган жок». Алгашкысыналдык. ЕсенбайД УЙСЕНБАИ УЛЫ. 213

ГЫ ЛЫ МИ ТУОНИСТЕМЕ «К.ИЛЫ З А М А Н » ул шыгарма 1928 жылы Кызылорда каласын- даты «Казахстан» баспасынан: «Эуезулы Мухтар. «Кдлы заман», тарихи повесть (узынецпме). 1916 жылты Албан квтерипсшен», — деген атпенжеке кггап болы п басылып шык,ты. Кецес екшетшШсаяси-идеологиялык щ сы м ы н ьщ кес1ршен «Кдлызаман» повес! жазушыньщ кез1 т1рю1нде кайтып жарыккерген жок. Будан кешн А.Пантиелевтщ аудармасыбойынша «Н овы й мир» журналыньщ 1972 жылты6-санында жарияланды. Мэскеуде орыс тшшде шыккан«Бес томдык шытармалар жинагынын» 1-томына енд!(1973). «Ж улды з» журналыньщ 1974 жылгы 8-санындаказак; титшде басылды. 1975 жылы «К,илы заман» дегенатпен жеке жинак, болып шыкты. 1979 жылы кайталапбасылды. Жазушыньщ «Жиырма томдык шыгармаларжинагынын:» 1-томына алдыщы жинактардаты нускабойынша енг1зщд1. «Племя младое» (1977) атты жинакдаорыс тшнде жарияланды. М.Эуезов шыгармаларынын«Елу томдык толы к жинагына» повесть 1927 жылгыбасылымымен салыстырылып, текстологиялык сузгщен

еткен нускасы бойынша енизш1п отыр. Текстологиялык салыстыруды журпзгендер Суцкар Журтбай мен Мукаш Кржахмет. «К д л ы заман» повесл орыс, немю, француз, кыргьгз, уйгыр ттдерше аударылган. «К илы заман» повесл 1916 жылгы улт-азаттык кетерипсш суреттеуге арналган. Соныц шйнде жазушы Жетгсу губерниясынын Жаркент уезвдеп Кдекара жэрмецкесшде болган тарихи окиганы шыгармасына аркду еткен. Жазушы улт-азаттык кетерипсщщ шыгу себептер1 мен отарлау-жазалау саясатыньщ зардаптарын жаксы бшд1. 1918 жылы патшальщ жазалау эскершщ кыргынына ушьтрап шет ел ауып кеткен Жетюу казактарына кемектесу ушш Семейде уйымдастырылган «Алаш » корынын жауапты хатшысы болды. 1927 жылы шщде айында Кдзакстан оку-агарту комиссариатыньщ арнайы жолдамасымен Жет1су ещ рш аралап, Кенесары мен 1916 жылгы улт-азаттык кетертстер1 туралы ел аузынан деректер жинау ушш Ж етюу губерниясына келдь Сапардын; максаты туралы «Тш ни» газет1нде жарияланган «Алматыга Мухтар Эуезулы келдЬ>, —деген хабарда толык; айтылган. Онда: «Жакын арада Ленинградта окьгп жаткан казактын; атакты жазушысы Мухтар Эуезулы Алматы каласы на келдь К е л ге н жумысы: Жетхсудан казактын ауыз эдебиетш (ел ец , так^пац, ертегг тары сондай цазац елшде ауызша айтылып, жазылып ж урген шыгарма, деректер) , 16-жыл кетерипсшен калган турл1 шыгарма, деректер,Кенесары, Наурызбай жорыктарынан калган ел аузындасейленш журген эцпме-елец, ертегшерд1 жинау. Жет1-суда жогаргы айтылгандарды (цайсысы болса да) бшетшазаматтар болса «Тшии» баскармасы аркылы тщдесугеболады. М ухтар жолдас келген к^ызмеп жешнде елэдебиетш суйген азаматтармен, кэр1 кулак карияларменсейлесш, дерек алуды тым-ак титейдь Еск1 эцпмелерд1 215

кеп бшетш казактын акындарын, карияларын, аты-женш (турран жерш айтып) бишрген, ез тусынан жигандеректерд! (материалдары болса) ж1берген азаматтаргаалрыс айтады. (Ецбек басылып, ¿ске асардай болса, к$рщол цалмайды. Этмет цазынасынан ак;ша 6ep'myi мумкш).Bcipece, 16-жыддьщ окирасы туралы деректерд! жинаудыелкедеп Кдзакстанды зерттеу котам ы мен елкелж партиякомитетшщ уггг-насихат 6 е л 1 м1 (кадаралап) тапсырранекен. Мухтар жолдас Жетюуда августын 15-ше шешнрана болады. Т1леген адам жотарры марлуматын «Тиши»баскармасы аркылы ж!бере бергендер1 дурыс», — депжазран. 1927 жылы Кдркдра жэрмедкес1 сонгы рет ашылды.М.Эуезов жэрмецкенщ туы кетеритш, думаны кызраншакта Кдркарата келедт Осында 1лияс Жансупровпенкездеседт Кдркара жэрмецкес1нде к¥рамьщда КалибекКуанышбаев, Эм1ре Кашаубаев, Иса Байзаков, Елубай0м1рзаков, К^рманбек Жандарбеков, Серке Кржамкуловбар казак, драма театрыныц артистер1 ойын-сауыккерсетш жатады. Оларды елкелйс партия комитетшщсекретары Ораз Жандосов, Жетгсу губерниялык аткдрукомитетшщ тератасы Ыдырыс Кешкшов карсы алды.Каркара кетерппсшщ окирасы еткен жерге ескерткпдтас уйдь Ол тебеш будан былай «Ереуш тэбе» деп атаутуралы шеннм кабылдады. Бул рэс!мге М.Эуезов текатысты. С .Кржамкулов езшщ «Ереуш тебе» аттыестел1г!нде: «М.Эуезов «Кдлы заман» повесш жазаралдында материал жинаура ш ы р ы п т ы . Жас кез1 рой.Соныц езшде карттар кусап кабыррасы кайыса сейлептурды: - Кеп корлык керген ел екен. Кдрсылык бщд!рдшдепжазыксыз атып, шауыпты, соныжазайындепжурмш.Б1раз дуние таптым, ешц Алматыта карай шырам, 6ipa3адамдармен жолытам. Асыда болдым, содан К,аркараракелд1м, - деп кабатын шыта женш айтып едЬ, — деп216

жазды («Ж улды з». 1977. № 9). М.Эуезовпен ГЖансупров ексу1 Кдркара, Мьщжылкы, Шырганак, Саты, Асы, Караш-К,араш жайлауын аралап, тамыз айыньщ басында Алматыга кайтып оралды. Алматыга келген сон 1.Жансуг1ров жи наган 1916 жылгы кетерЫс туралы архив деректер1мен танысады. Ж олай Кызылорда кдласына согып, кыркуйек айыньщ басында Ленинград каласына кайтып оралады. Кыркуйек айы ¡плнде «Кдраш-Кдраш» окигасын жазып бтредк 1ле «К л л ы заманньщ» узак окигасына кдр1седь Шыгарманын соцына: «Ленинград. Декабрь. Гинуар 1927-1928 жылдарда», —деп кол коюына Караганда, повесть ею айдын шпнде жазылып б т е е н . Коджазбасын Кызылордадагы «Кдзакстан» баспасына жолдаган. Баспага жана келген бас редактор Р.Мус1репов коджазбаны тездет1п колга алып, шагын алгы сез жазып, мамыр айында жарыкка шыгарып улгердь Ютап уш мьщ дана болы п басыдды. Шыгармага аркау болган тарихи окиганыц мэшЫ мынадай: 1916 жылы 25 маусым куш Ресей императоры Николай I I казактарды майдандагы кара жумыска алу туралы жарлык шыгарды. Буган казактар жаппай карсыл ык керсетп. Осыган орай 1916 жьшы 16шщце куш Турюстан генерал-губернаторыньщ мшдетш аткарупгыгенерал Ерофеев патшаныцкабылдауынаюрш, Туркестанелкесш эскери жагдайга копиру туралы жарлыккакол койдырды. Бул буюл Орта Азия мен Казахстанхалкын «душ пан армиясы» — деп жариялаумен пара-парболатын. Жарлыкта: «сотка-жауапкд» тартылгандардыцбэр] берьлеш, сонын; ¡ипнде жеке адамдар туралыкосымша дерек жинамай, тергеудщ соцын кутпей-акезге сыбайластарын коспай-ак жазага тартылсын», —делшген. «К,илы замандагы» «А лб а н окигасы» кезшдепжуз отыз сеп з адамныц, Ш ишек уезвдеп бес жуз онадамнын ешкандай сотсыз азапталып, атып елт]р1ту1 осы 217

жарльщтьщ эсер! едь Жетюудаты улт-азаттык кетершсш басу ушш генерал-губернатордын кол астындагы теракты эскерден тыс отан мына отрядтар кел!п косылды. — Подполковник Гейциктщ отряды — 737 жасаты бар ею рота, е й зенфрек батареясы, б1р казак жуздш, саперлар бел1мшес1, 160 атты барлаушы; —Подполковник Алатырцевтщ отряды —терт аткыш- тар ротасы, б1р зецб1рек батареясы, б1р казак жуздш, торт пулемет, саперлар бел1мшес1; — ЭндЪкан-Нарыннан келген капитан Бурзидш отряды —уш аткыштар полкы, торт пулемет, 80 атты бар­ лаушы, казактар жуздш. е й таулы жерде колданатын зецб1рек, саперлар бел1мшес1; —240 адамнан туратын С1б1р жасаты жэне 28 атты бар­лаушы; —243 адамдьщ Самар жасагы; — Саратов жасаты жэне ею казак жуздш. Барлытын косып есептегенде, Жетюуга курамында 8750 адамы бар 35 рота, 3900 кылышты 24 казак жуздш, 16 зецб1рек,47 пулемет ж1бершд1 (Бул дерект ер Т.Елеуовт'щ 1955 жылы шъищан «К,азащстандары 1916 жылгы улт-азаттык, квтершЫ» ат т ы ецбегтен алынды). 1916 жылы 7 Ш1лдс куш Жаркент уезшщ Нарын-Кол-Шарын бел1мшесшщ бастыты А.Подварков Кдр-кара жэрменкесше ел басыларын жинап алып, 19 бен 31жастьщ арасындагы ер адамдардьщ т1 з1М1Нжасауды буйы-рады. 10 шщде к у т Жаркент уезше карасты болыстармен билер, ел басылары Кдбан Кдрагай жайлауындаты¥зак Саурыковтып уйше жиналды. Кепес корытынды-сында патшага эскер бермеу туралы уаздаласып, акбозат сойып ант бер1сед1. 11 шшде куш Кдркара жэрмен-кесше жиналып Т.Жансеркищц, С.Канаевп, А.Дэркен-баевн вюл ет1п сайлап, ездершщ шецпмдсрш айткызады.Кетериисииле р :218

— Ресей патшасынын кол койган уагдасы бойыншаказактан эскер алмауы тшс, сол ушш жан салыгын, малсалыгын, табыс салыгын, тут!н салыгын телеп отырмыз.Сол телен ген шыгынды кайтарып берсш.—Эскер мен согыс салыгы узбей теленш келед!, соларкайтарылсы н .— ©зге улттар сиякты кдзакдар да арнайы эскеридайындыктан етюзысш. Олардын колына кару бершсш.Эйтпесе курек устау уипн майданга бармаймыз, — депталал ко йды.Ж иналган кетершсшшер с о л кун! жэрменкедепак патша эскерш тас-талкан етть Алматыдан арнайыжазалау жасактары шыкты. Крзгалы с кесемдер! жаппайтурмеге камалды. Олардын, б1разы К,аракол каласындагы,б!разы Ж аркент каласындагы абактыга айдалды. Онеюнии тамыз кун! турмедег! туткындарды арандатуаркылы жаппай кыргынга ушыратады. Соныц салдары-нан жуз отыз сепз адам каза табады. Будан кешн жаза­лау жасактары тау-тасты шарлап жур!п кезге керш генказак ауылдарын туп-тукиянымен куртып ж1беред!. 1916жылгы караша айында Ресей думасы «Албан кетер1л!с!»кез!ндег! зансыздыктарды тексеру туралы комиссиякурды. Комиссияныц тергеу жумысыныц нэтижесшесуйенсек, кетерипскс дешн Жаркент уезшде 17.700тут!н саны болса, кетершютен к ей ш п санакта 5099 тутшгана калган. М!не, жазушы осы окиганы «Килы заман»повесше аркау еткен.1928 ж ы лы маусымда «Алаш орда» кайраткерлср1нжаппай турмеге алу науканы басталып, «Килы заман»тэрюге ушырайды. Кецес еы м етш е карсы астыртынуйым ашып, кдрулы кетерниске дайындалды, мэдениет,эдебиет сал асында арандатушылык; ютер журпзд! дегенжелеумен А.Вайтурсынов, М.Дулатов, ЖАймауытов,Х.Еаббасов, Д.Ыскаков, М.Тынышбаев, ХДосмухамедов 219

сиякты алаш ардагерлер1мсн коса М.Эуезов те туткынга алынды. Ею жыл тергеу астында болады. М.Эуезов пен Э.Ермеков кана «Социалды Кдзакстан» жэне «Казахстан­ ская правда» газеттерше «Ашык хат» жариялап (1932, 10 маусым), «ез кател1ктерш мойындайтындыктарын» мэл1мдед1. Хат аркылы М.Эуезов езшщ бурынгы жазган шыгармаларынан бас тартуга мэжбур болды. Сейтш, «К,илы заман» повесшщ татдыры талкыга ту- сш, акыры курдымга кетш тынады. «Россияга жэне орыс халкына карсы жазылган, улт арасындагы ешпендийкп коздыратын ултшыл-арандатушы шытарма» ретшде «Килы заманга» тыйым салынып, узак жылдар бойы жариялаута руксат етшмедй «К длы заман», «Хан Кене» шытармалары жазушынын бетше салык боп басылып, саяси кудалаудьщ куатты куралына айнадды. Бул кысым ол академик (1946), СССР Мемлекегпк сыйлы- гынын лауреаты (1949), Лениндгк сыйльщтыц лауреаты (1959) атанган сон; да калмады. «Будан бурын М.Эуезов 1916 жыл К0тер1л1сшщ шындьдын «Килы заман» повесшде терю тусшш, терю тэсшмен керсеткен бола-тын», — (М.Кдратаев, М.Эуезов, 1967) деген юпетпшшрлер сол бурынгы екпшмен болса да айтылып калыпжурдь Осы уакыт цщндеи шыргаланга ушыраган телшыгармасыньщ тагдырына кынжылган М.Эуезов:«Осы бгр дуниен) жаным каншама азаптанып, киналаотырып жазганымды сезетш шыгарсыз деп ойлаймын,каз!р казак халкынын; каншалыкты тудгиык туб1нен баскетерш, бой жазып шыккандыгын ойлаудыц ез1соншамакоркьшыш. Бул туцгиык тунектгн, аты — патриархал-дык. Орта Азиядагы 1916 жылгы котернпс революциягакелш уласты, б1рак бар жерде б1рдей дэрежеде дамы-ган жок. Торгайда ол кейш Азамат согысыныц ерлер1болган Аманкелд1 Иманов пен 0л1би Жангелдидщ шы-гарды. Менщ геройларым ¥зак Саурыков пен Жэменке220

Мэмбетов — булар да тарихи адамдар, халык басшылары, бiрак олардьщ тардырлары бас каша, ейткен! окира аты шулы Торгайда смес, «ты п-ты ны ш » Кдркарада, Жет1- суда, м ом ы н Албан руыньщ уясында, баскаша айткан- да, тек стихиялык желшшстЁ рана тутызран элеуметтж мешеул1ктщ элг! айтылран туцриык тунегщце болады. А л бул ж елш ш стщ непзше барып турран саяси сокырлык, тэж1рибес1здгк, алдаркаткан сэбш пк ацкаулык, сарым кутан к,иял м ен жалfaн сешм, патриархалдык карацрылык; пен дэрменс1здж кана бар едЬ>, — деп А.Пантиелевке кынжыла сырын ашкан. Соран карамастан, жазушы « Килы заманньщ» туп- tíh тубшде эдебиет тарихынан езшщ th íctí орнын алатынына сенедк Елушпп жылдардьщ аярында повеет! жолма-жол аудартып, А.Пантиелевке жасырын жар-дайда тэрж 1мал аура бередь Окира еткен жерлермен аудармашыны таныстырады. Жазушы кайтыс болран- нан к е й т о н 6ip жыл еткен сод аударма Москвадагы«Новый м и р » журналында Ш.Айтматовтьщ алры сез1менжарык кердр E k í жылдан кешн М .Эуезов атьщцары Э д е­биет ж эне ен ер интитутында арнайы талкылаудан етшбарып, Э .Ш эрш овтщ косымша алры сез1мен «Ж у л-дыз» журналында 1974 ж ы л р ы 8-санында жарияланды.Жогарыда аталып еткен уил алры сездщ «Килы заман-ньщ» жарык керуше тжелей a c e p i бодды. Сондыктанда шырарманьщ жазылу, жарияла! iy таедырынан тольщхабардар ететш уш алры сезд1 толыктай усынамыз. БуньщМ .Эуезовтщ oMipi мен шырармашылык жолын T y c iH y reмумкшдтк 6epeTÍHÍ анык. 221

«КАЗАКСТАН» БАСПАСЫНЫН БАС РЕД АК ТО РЫ Г.МУС1РЕПОВ ж а зга н а л г ы сез «К,илы заман» романы казак, ппшде болтан зор окига -1916-шы жылдагы Жетюудагы А лб а н казактарыньщ «Акпатша» жарлыгына карсьт жасатан кетерЬйспн кимылынсуреттейд1. Бул окига казак арасында тецкерюшиццк мэшбар, тарихи манызы зор козгалыс. К,азак тарихында 1916-шы жылдьщ орны белек. 1917-ип жылдыд окигасындаулт козгалысыныц, улт 1щщдег1 топ тартыстарынын,бай мен болыстьщ, тшмаш-терелердщ сумдыктарынын,ултшыл окытандардыц жаксы, жаман 1стеген ктершшбэрш де ашып жазу, дурыс суреттеу керек едг Б¡рак, жасыратыны жок, м^ны жазып отырганМухтар б1зге тугел!мен бершген, б!зге тэн адам емес.Мухтардьщ будан бурынгы жазгандарынын кеб! еск!сарын. Ол шп кунге дешн еск1гпктщ жырын жырлап,жогын жоктап жур. Ол осы кунге дейш «есю казактьщ»ескипгш кексеп журген адам. Жанд журтшылыктан герх,0 Л1 де болса да ескинкп артык багалап журген жазушы.Эрине, мундай аты баска, заты белек, бет1 терю адамнантарихи окиган ы тул-тугел Маркс жолымен, ецбекшшер222

жолымен жазылуын куте кою да мумюн нэрсе емес. BipaK, жазушыньщ езшше бул элеумет езгер1стершжендеп суреттед1м деп жазган романы. BÍ3 бул романдыбаспада ©3ÍmÍ3 кейб1р кемшииктерш керсетш, тузетт^ргенболдык. Мунын; устше бул сиякты суретпен жазылган керкемэдебиет б1зде жок,тыц кдсында. Мше, осы жагдайларды окушыларымыздьщ алдынасалып, кун бурын ескертшм1з кедд1. Окушылар! Осы жагдайларды еске алый, бул роман окырда сынK©3ÍMeH кдрап, Tepic cyperrepi, Tepic 6eTi болса — ашыпайтып, сынап-мшеп окуларьщыз керек. Бул кггап шык,-кдн сон да дурыс сындарынды баспасез жуз1 аркылыбщпдрулершДз жен. 1928 жыл. Кызылорда. «К^азащстан баспасы» 223

а. шартовтыц алгы сез! Габит MycipenoB жазушыныд керкемдж кестесшмойындай отырып, оньщ идеясы нан «жатпирылды»,«есюшшддсп», «ултшылдьщты» кексегед, «аты баска,заты белек, Tepic адам» екедш айтуга мэжбур болды. Заман талкысы, уакыт е к т т , саяси кысым саганитермеледь Арада 45 жыл еткеннен кейш де сол тэсшгетары да жугшуте тура келдк Татдыры киын шыгармаШ.Айтматовтын; алты сез!мен орыс типнде жарык керугемумющцк алды. « 0p6ip улы жазушыны, улы ойшылды шын мэншдетанып биту, дурыс тусшш, кабылдау — белгий6ip мерзш-мезгщдщ тана емес, байтак уакьтттыд, бэлки, tíiitíрасырлардыд урдкл. 6йткед1, ед эдш сарапшы да, эдштереип де э манда уакыт. Содры сезш айтуга асыкпайтын,катал да эдш казы — уакыт кез! келгенде эркшд1, эрH9pceHÍ th íc tí ез ернына кояры даусыз. Кдзак совет эдебисыныныц сонау бозала тацында t íiit í данышпан Абайдынезше де тосыркай, куджтене каратан шакгарымызболганы мэ;пм. А л сол Абай творчествосыныц улылыгын,агартушылык, прогресшш барытын деп таныран бугиштацныд езшде оны эр кайта окытан сайын акын ойынынтерещцгщ, философиялык толраныс-теб1решстершщ224

тьщ т т с , жанд астарын тары да жана б1р кырынанашкандай куйде болатынымыз да сондыктан шыгар. Туптеп келгенде, улылыктыц сыры мен айырмашылыгыда осында болу керек. Заманымыздын рты суреткер1 — Мухтар Эуезовэпикалык кулашы кец, карпуы мол каламгер екеншец алгашкы шыгармаларыньщ ез1нде-ак таныткан болатын. Алайда, оныц алгашкы шыгармаларындасуреттелетш ем1р, баяндалатын окига кебшесе рево-люциядан бурынгы кезен болгандыктан, сол туста-гысында такырыптьщ ескхлт авторта юнэ боптагылды. Мухтар Эуезовт1 б1здщ баррикаданыц карсыбет1ндеп каламгерлердщ катарына косып карайтынсоциалогиялык солакай сынньщ салкыны жазушыныцжиырмасыншы жылдардьщ аяк птеншде жазган «К илызаман» повесше де тидь Эпикалык байсалды баяндаутэсиине, психологиялык сез1м куйлершщ терендтне,харакгерлердщ сомдалуына, ел ем1ршщ бугеиигесшедейш жомарт каламга тана тэн даркандыкгтен бер1-луше Караганда, повестей гер1 роман деуте лайык бултуынды 1928 жылы Кызылорда каласында 61р рет жекейтап болып басылды да, кайтып жарияланбады. Ютаптабаспа атынан жазылтан алгысезде авторга «аты баска,заты белек, бет1 терю адам» деген сиякты жазушыньщэлеуметпк саяси платформасына цгубэ келт1ретш жал-ган айып тагылды да, шыгарманьщ объективпк идея-сына тусшбей, байыбына бармай, ойланбай айтылыпкалган сол б!р същаржак сынныц салдары жылы кундетиген тымаудай созылып, кепке дейш калмай келд1.Шыддыгында, сол жиырмасыншы жылдардьщ ез!ндеэдшетшздпасе карсы айтып кана коймай, кол кетерш,кару сштеген Бактыгул («Кдраш-Кдраш окигасы»)бейнесшщ мусшделу1, аягы уды Октябрьге келш уласкан1916 жылгы улт-азатгык козгалысы такырыбына («К илы

заман») батыл барып, революциялык окигага бет буруы М.О.Эуезов творчествосыньщ алгашкы кезешне деген козкараскд к©п айкындык енпзсе керек. Ал отызыншы жылдардын, орта тусында 1916 жыл окигасына кайта оралып, «Тунг! сарын» сиякты классикалык, пьеса жазып, Тэнеке карт пен Жантастай ер жтттщ образын жасаута жазушы «К^лы замандагы» Жэменке кария мен ¥зак батырды баспалдак кып келгенш тусшу киын емес. «Кдлы заманда» албан сиякты момын елдщ кара бвр1кп карапайым кь1р казатыныц патшалык Россиянын пристав Подпорков ( к^азак, арасында «Ак,желке» атанып кеткен), урядник Плотников тары олар сиякты жеб1р еюмдершебайланысты айткан кейб1р наразылык сездершщ артык- кемш бугщгт, жстгпсшш! жылдардын окырмандарына тусшд!рш жатудьщ кеп кажет! бола коймас. Бул шыгарма «Лихая година» деген атпен А.Н.Пан-тиелевтщ аударуында 1972 жылы «Новый мир» журна-лында (№ 6) орыс тшнде тунтыш рет жарияланды. Булжариялануына Лениндхк жэне Мемлекеттж сыйлыктынлауреаты, жазушы Шьщгыс Айтматов алгы сез жазды.Сол нускасы жазушыньщ Москвада орыс тшнде шыгыпжаткан «Бес томдык шыгармалар жинагыньщ» I томынаенпзЪда. Демек, ещц казак окьгрмандарына да ездершщб!р кезде суйш окыган шыгармасын кайтарып берудщрей де, мезгип де жеткен тэр1зд1. «Жулдыз» журналынын1974 жылты 8-санында жарияланган нускасын гатап етуэбден орынды. А л окьфман кауым кептеген гздеу салып,сагынып тапкан туысымен кайтадан кауышкандайсез1мде боларына сешм мол. ЭдиШ ЭРШ ОВ, М .Э у е з о в атьшдагы Эдебиетжэне е н е р институтыньщ директоры.226

1916 ЖЫЛГЫ К А Р КАРА КОТЕР1Л1С1 Ж Э Н Е « К И Л Ы ЗАМ А Н » ПОВЕС1¥ лы Мухацнын — Мухтар Эуезовтьщ эйгип «К^иты заман» повес1 т р ш ш рет сонау 1928 жылы, соя кездеп астанамыз Кызылордакдласында араб жазуымен басылып шыккдны белгип.Мен 3000 дана таралыммен жарык кврген 176 беттж солитапты осы мак,аланы жазу максатымен кайта б!р карапшыктым.Кггаптын беташар бетше 1р1эрштермен «Килы. заман»деген шыгарма аты, оньщ астына киншеу эрштермен«Тарихи повесть Срын эцпме)» деген шыгарма жанры,ал оньщ астына «1916 жылш Албан кетершсшен» дегентусшжтеме жазылыпты.Мен осындагы «Албан кет ерш ст ен» деген сез гпрке-сшщ грамматикалык магынасына назар аударып кал-дым. Автор «Албан квтерша» деп атау септшмен айтпай,не ушш «Албан квтерттнен» деп шыгыс септтмен айт-ты екен деген ой келдь Мухан осы тусшнстеме аркьшы«Кдлы заман» тарихи повес1 «1916 жылгы А лбанкетерипсш» басынан аягынадешн тугелшен камтымайды, 227

онын, белгкп 6ip кезенш рана бейнелеЗД» деген ойды мензеп туррандай бодцы. Осыган толык кез жеттазу ушш 11 тараудан туратын «Кдлы заман» ловесш бастан-аяк кайта 6ip карап шыгуга тура келдг «Белгш 1916 жылдыц жазы edi» деп баста- латын 6ipiHHii тарау кальщ Албанньщ ертегщей ерекше KopiKTi жайлаулары, кумырсканын илеу!ндей кужына- ган Каркара жэрмецкесх, ондаты «Акжелке» аталып кет- кен улык бастаган жемкор-жеб!рлер туралы айта келш, патшаньщ атышулы 25 маусым жарлыгын Акжелкешн болыс-билерге жариялауымен аякталады екен. Екшип тарау: « Keuieei кун болыстар айтып келген хабар ел imm yühçbi-myiiKfbi fçbuidbt. Бугт июлъдщ ceai3i» деп басталып- ты. Одан кейш Жэменке, Узак, бастаган ел басшылары мен бгркдтар болыс-билердщ Узак, батыр ауылындары оцаша кенесу], «бала бермеуге», кушпен алмак, болса, карулы карсылык керсетуге баталасуы, оныц арты ауыр болатыны, оран елдщ дайын болу керектт айтылады. Будан кейшп тарауларда Жетюудары 16 болыс Албан атабаласыньщ Айттебедегг (Ереуиттебе) улкен жиыны, букшелдщ «бала бермейм1з» деп патша жарлыгын мансук ету1,оны жэрмецке басындагы улыкка барып уз1лд1-кесшд!айтып, патша уюметгмен ат кекш н Kecicyi, ею жактынек! аптадай астыртын андысуы, б1р!нщ жазалаута дайын-дыгы, екшнп жагыньщ корганута камдануы, кетер1-л1с басшыларыньщ жаппай туткындалып, Караколгаайдалуы, Асы жайлауындагы « Кызылберж ici», Кдраколтурмесшде кетерШс басшыларын тергеу, Жэменкегеу беру, турмедег! кыртын, тары баск;алар баяндалыпты.Ец совды он 6ipiHnii тарау турмедеп кыргынды ecTireHхалыктьщ ортасына жай тускендей болып шошынуын,«Кднга —кдн, жанра —жан» деп кек алуга, emipy, ертеу,киратуга кетершуш, К,аркара жэрмецкешндеп согысты,ондагы Кравченконьщ жэрмедкеш ертеп, Прже-вальсюге (Кдраколга) кашып кетухн, жасакдшлардын228

ертке оранган жэрмедкеш алуын айта келш, « Сонымен, euip бойы душпан ниет1мен келген ectci жэрмецке улкен ерттщ цушагына Kipin, к^ара т ут ш нщ астында туншыгып, бьщсьт, жогалып бара жатк^ан шак^та, цалыц Албанныц ел1 de fÇbimaÜFa к,арай бет тузеd i» деп аякталыпты. М ш е, «Килы заман» мазмуныныц А -дан Я-га дешнп жалпы сулбасы осындай. Мурагат кужаттары мен естелжтерден Кар кара жэрмецкес1ндеп алрашкы «жазалаушы» отряд бастыгы Кравченконьщ жэрменкеьп ертеп К,араколга кашуы, кетерипспплердщ ертенш жаткан жэрменкеш келш алуы 1916 жылдыц 14(15) тамыз куш екеш белгип. Сейтш, «Килы заман» повесшщ мазмунынан оньщ Жетюудары 1916 жылры Каркара-Албан KöTepuiici- нщ 7 шшдеден 14(15) тамызга дей1нп 6ip ай 6ip апта- дай уакытын бейнелегенш керелпз. Муханньщ «К и л ы заман» тарихи повесшщ 1928 ж ы л р ы туцрыш басылы- мына «1916 ж ы л р ы Албан к ет ерШ ст ен » деп жазуыньщ M9HÍci осы болса керек. Жетюудары Кдркара-Албан кетеринсщщ «К и л ызаман» бейнелеген бул кезещ халыктьщ 6ip ж едненкол шытара жумырыкгай жумылтан 61рлМ мен елд1гшкерсеткен; алдары тардыры ауыр боларын бше тура патшажарлырын мансук ет1п, бала бермеуге, кушпен ал макболса, карулы карсылык керсетуге бел бутан ерл1гшкерсеткен кезен ед1 Буратана халыктарра кабшетЫз, карангы, надан деп карап, оларды корлайтын кара дурсшжарлык шырарран патша укгметш катты састырып,буратаналарра кезш ашып карауга мэжбур еткен капарлыкезен едк Асы жайлауында халыкка эюрендеп, мылтыкаткан уезд бастытыньщ орынбасарын солдаттарымен6ipre аттан аударып, кару-жарактарын тартып алып,жаяу куьш ж!берген; патша укзметше колшокпарболып, кетерийске карсы ок аткан казак-орыс кенттер!нталкандап, Тем1рлпс, Талдыбулак, Жаланаш сиякты 229

почта-телеграф станцияларын кираткан; Мухацньщ свз1мен айтканда: «Баягы заманнан бер1 Албан жайяауын обырдай обып, тэттг-дэмдгЫн Ым1рт жутып, жонданып турган», озбырлык пен ектемджтщ, пэлекорлык пен паракорлыктын уясы болтан Кдркара жэрменкесшщ шацырагын ортасына туе1рген; осылайша Шелек езеншен Кдлтай шекарасына дейшп 1ле дариясыньщ сол жагындагы улан-гайыр жерден патша бшппн кулаткан жещст1 кезен eдi. ¥лы жазушы ©31 айткан «1916 жылгы Албан котер1- лтнщ» дэл осы кезещнщ керкем шеж1ресш жасау аркылы-ак кетершеке себеп болтан отарлык езгдан эбден шепне жеткенш, патша бшппнщ озбырлыты мен катыгез хайуандык эрекетш, халыктьщ отарлау- шыта карсы жанкеит куресш, жауына бас имейтш улттык рухын, тэуела'здж жолындагы курбаны кеп азапты тагдырын корсеттт. 1916 жылгы Каркара-Албан кетертеше, оньщ басшылары Жэмецке, ¥зак, Сержбай жэне баска батырларга, котершютщ барша курбанда-рына елмейтш, вшпейтш ескертюш орнатты. Мухан 1916 жылгы улт-азаттык К0теринс1 туралы, оньщ ¡ипнде Кдркара-Албан кетертс! туралы кешнп урпакка айтыпберетш тарихи керкем шежхре калдырды. Сонымен катарол б1*реуге тэуелд1, юрштар болмау ушш каранты, мешеуболма, артта калма, заманьщньщ алдьщгы катарындабол, б1рл1ктт бол, бипмд!, акылды бол, жан-жакты кушт!бол деген есиет те калдыргандай. *** Казактарихында орыныболе к 1916жылгы улт-азаттыккетерипстщ, оньщ йшнде Кдркара-Албан кетершешш де1917 жылгы патшаны тактан кулаткан Акпан тенкерюшебарып уласканы белгип. Сонда «1916 жылгы Албан230

квтерШ сШ ц» «Кцлы заманнан» кейтн, Муханньщ кдламы тимеген 6 айдан астам уакыты жатыр. Енд1 «осы уакыт пшнде Ж етюу кетерш!с1, оньщ басты ошагы болган Кдркара-Албан кетертс1 калай ербШ? Оган кдрсы патша уюмет1 кандай шаралар колданды? Кетерипстщ, кетерШсии халыкдын кешнп тагдыры не болды ?» деген занды сурактар туады. Бул сурак- тарга жауап беретш жайттар мемлекет жэне когам кдй- раткер1, жазушы Сэйдэл1м Тэнекеевтщ «1916. Каркдра- Албан кетерипсЬ деген ютабы мен белгш жазушы, эуезовтанушы галым, профессор Турсын Журтбай- дын «Бейуак;» атты монографиясында мурагат кужат- тары неНзшде жаксы айтылган. Сонымен б1рге М емле- ксгпк сыйлыктын лауреаты, акын -драматург Нурлан Оразалиннщ М.Эуезовтщ «Кдшы заман» повесшщ ¡з!мен жазылган «К^хргын» пьесасы да осы такырыптьщ драматургия саласындагы 1зашар ецбеп ретшде ел есшде калары созсгз. ¥зак, жылдар бойы сахнага шыгу жолы ете ауыр болган осы пьеса 1997 жылы Мухтар Эуезовтщ туганына 100 жыл толуына арналып М.Эуезов атындагы академиялык драма театрында койылды. Режиссер! Эубэк1р Рахимов болган. Бул койылым осыдан сон да ел назарына ек1 марте усынылды. Б1зде сол кужаттаргажэне баска мшпметтер мен К^ятайдеректерше суйене отырып, жанагы сурактарга жауап болатын жайттарды кыскаша айта кетуд] жен кердж. вйткеш о л «1916 ж ы лры Албан кетерыт» мен «Кдилызаман» повесш щ арасына «тенд1к» белпсш коймау ушш,аталмыш кетерипс туралы тарихи шындьщтан содынадешн хабардар ету ушш, отаршыл патша уклметшщшовинистпс, геноцид™ саясатын бугшп кун тургысынанэшкерелеу уш ш кажет болып отыр. 14 (15) тамызда Кдркара жэрмецкесш каратып,ещп Пржевальск (Кдракол) каласын алуга аттанганжасактар мен Жетюудын баска да казак, кыргыз, дун- 231

ген кетериисшшер! будан кешн де 6ip айдай уакыт патша yKiMexiHiH «жазалаушы» эскерше дес бере кой?ан жок,. Кдзак, кыргыз жасакдары 12 тамыздагы канды кыргыннын касапханасы болган Пржевальск турмесш талкандап, каланыц взш 6ip айга жуык коршауда устаяы. Жетюу облысыньщ губернаторы тамыздьщ 16-сы куш Ташкенттеп елке генерал-губернаторына « К,азак,тар- дыц mipi жаны щалмай квтерШске шыи^ты. Охотничьеге (Нарынк^олга) deumei кенттер тугел тас-талцан болды»деген урешй хабар ж1бердь Расында Каракол турмес1 мен Кдйкынын жолындагы кыргынды естш ашынган казак, жасактары Кдркаражэрменкес1ндеп Кравченконыц «жазалаушы» отрядынаколшокпар болган казак-орыс кенттерш тас-талкан етш, Кытаймен шекарада турган Нарынкол кенп гана приставДостополовтыц колында калган едг Тамыздын 20-сы куш сол Достополов Жаркентуезшщ бастыты мен Жет^су облысыньщ губернаторы-на: «КетерШсшшердщ 6ip тобы эскерге даярлаган 50 мыцк>ойдытартып альт, Щытай шекарасынан emin icemmi» делжеделхат жолдады. Шу ©зеншен Тургенге дешнп 17—18 болыстьщ казак-тарыда майданньщ кара жумысына «бала бермеймгз» деппатша уюметгне багынбай кетл . Кеп жерде бил1ктен айырылып, халы мушюл болганЖетюу облысыньщ губернаторы Фольбаум тамыздын26-сы куш. «Балцаш ещ рт е 2000-дай кэтершсшх гпопша-сып а л д ы » деп; тамыздын; 30-ы куш: «ШамалганныцАлатау е щ р т е 5000-дай а т т ы жасак; жиналып, к^ау'тmeHdipin т у р » деп; ал кыркуйектщ 9-ында: «Сы рт т аквт ерШ сш ш ер саны 60мыц адамга жетти ...Текес е щ р т е20 болыст ыц Kemepuiiciuuiepi ж иналды » деп, жогарыгаурейлене хабар жетюзщ, кемек сурап жатты. Мше осылайша Каркара жэрменкесше шабуыл бас-талган 11 тамыздан бастап кыркуйектщ орта шенше232

дешн Ы сты ккел ал кабы, Ш у ©зеншен К,Ь1тай шека- расына д еш н п 1ле дариясыныд онтуспк жагы неп зш ен алгадда патша уюметшщ ш енгелш ен шыгып калды. Облыс губернаторы бул ещрде облы с орталыгы А лм аты мен уезд орталыгы Жаркентке ж эн е баска б!рнеше кентке рана ие болы п отырды. Мше осы жагдайлар жэне одан да бурынгы патша жарлыгына карсы окигалар сатылай отырып П етер- бургтеп ортальщ укдметке, патшаныц езше де ж етш жаткан. Патш а уюмет1 Жет1су, Сырдария, Ф ергана (Тэжнсстан ктред!), Самаркан, Закаспий (Туржменстан юредО облыстары карайтын Туркестан елкесше, о н ьщ шпнде эс1ресе Аягез, Кдпал, Лепс1, Жаркент, Пржевальск (Кдракол), Верный (Алматы), П н и п ек уездер1 карайтын, Кытаймен шекарада жаткан Ж етю у облысына айрыкша кецш болдь Орталык; уюмет Туркестан олкесшдеп жагдайды таддай к елш , кетертстщ аса кдуши ещр1 Ж етю у облысы деп тауып, ондагы кетершют1 тез арада к,анга бояп басуды н стратегиялык, жоспарын жасады. О лжоспарда облы сты барлык жагынан коршап алып,кетершют1 тез туншьщтыру; о л уш ш кушги каруланганерекше «ж азалау» отрядтарын ж !беру; квтерЫсшшердщЬф1тайга етш , кутылып кетуше ж о л бермеу; казак-орыс-тар мен крныстанушы мужыктарды мобилизация-лап, кдруландырып, оларды котерииснп буратанал ардыкырып-жою мен талап-тонауга барынша пайдалану;буратаналардын болыс-би, бай, модда жэне баска бедедд1адамдарьгн майданныц кара жумысына алудан боса-тып, 03 пытершен б1р-б1р1мен кыркыстыру; кетершют1жаншып басканнан кешн Ж етюудыц байлыгы м ол,кержп* ж е р л е р т буратаналардан тазартып, тек канаорыстар туратын мекенге айналдыру, жэне баскаларкерсетицц. 233

Туркестан елкесшде кетершют1 аяусыз канра бояпбасып, осы стратегиялык жоспарды жузеге асыру ici 1916жылдыц шшде айынан Туркютан елкесшщ генерал-губернаторы api Туркестан эскери oKpyriHiH колбасшысыболып тагайындалган, «Килы заманда» «кэр1 жандарал»аталган 68 жастары А.Н. Куропаткинге жуктелдг Ал булкднды жоспарды Жетюу облысында жузеге асыру Жетюуказак-орыс эскерщщ атаманы, Жетюу облысынынгенерал-губернаторы И.А. Фольбаумга тапсырылды. Орталыкдын басшылырымен елке, облыс, уездердеriпатша бил!п стратегиялык; жоспарды жузеге асыругажандарын сала жан-жакты дайындалды. Тамыздыд 14-¡нде Жетюу облысында, 24-шде буюл Турюстан елке­сшде тетенше эскери жардай жарияланды. Тамыздьщ 17-ci куш Ресей Innd 1стер министрлт елке басшыларынакетершске катыскандарды катан жазалау шараларыналдын ала уйымдастыру туралы: « Ерекше к^щылы эскерисот уйымдастырылсын... Жауапты адамдар дереу сотцаберысм... Ерекше сот тек щана саптат офицерлерденжассщталатын болсын» деген ггускау жгбердк Бул нускдуды Жетюу облысынын губернаторыФольбаумдереуШпэкетш, тамыздьщ 20-сыкушкдрауын-дары эскер басшыларына барлык уездерде, жазалаушыотрядтарда дала сотын куру туралы, олардыц meniiMiбойыншаук!мд1дереу орындаутурасында тапсырмабердьОл дала сотыньщ ineiniMi кайта карал мауы, ол туралыарыз-шагым кабылданбауы керек. К,ыскасы олардын акдегеш —алрыс, кара дегеш каргыс болатын болды. Турюстан елкелж эскери штаб бастыры генералЕрофеев барльщ облыс губернаторларына жеделхатжолдап: «...Утметтщ жарлытна царсы шыщан бура-тана хальщтардыц санасына урей тудыру ушш «эскерисеруендер» жасалсын!» дед!. Ал Жетюу облысыньщ губернаторы Фольбаум ол«эскери серуеннщ» кызметш нактылап: «ôyAiKuiûiiKmi234

жылдам басып, тэубесте келтлру т ек 6ip гана жолмен icKe асады. Ол уш т тэж1рибе р ет т д е ец бултшы болыстыц тас-тал^анын шыьарып, Gipiieme ж у з адамын к,ырып салу аркылы эзгел ер ге улгл сабаи^ беру к ер ек » дед!. MiHe осындай-осындай дайындыктармен катар ©лке орталыгы Ташкентте, облыс орталыгы Алматыда, уезд орталыгы Жаркентте жэне Эулиеата, Самаркан, тагы баска жерлерде кеп пулемет, к ек зецбгрекпен карулан- ган «жазалаушы» сары эскер жасакталып жатты. Батые майданга ж1беруте дайындаган эскерден де кетерипске кдрсы едэу1р куш белшдг T in T i Кытайдьщ Кулж а каласында турган жузджтердщ де 6ipeyi шакырыл- ды. Осылардын; бэрш 2010 ж ы лы шыккан «Кдзакстан тарихынын» мэл1мет! бойынша жинактап айтсак: « Kemepmicmi басы п -ж аншу ушт п а т ш а ук¿мет орындары Жетюуга 8 7 5 0 найзалы мылтыгы бар 95 рота, 3900цылышы бар 24 ж у зд ж , 16 зецб1рек, 47 пулем ет ж1берд1» (3-том , 648-бет). Буран жэне Жетшудын; езш де мобилизациялан-fan 14190 казак-орыс пен мужыктарды косыцыз. К ейдеректерде Жетюудагы улт-азаттык KeTepinicTi басугаадам саны 30 мындай карулы куш жум ылдырылды деп теайтылады. влкенщ генерал-губернаторы opi эскери колбасшы-сы Куропаткин осы карулы кушке: «Бузацыларга к;арсыlueiuyiui ж э н е ешк^андйй ж ас, ж ы н ы е ерекшелггше щарамайаяусыз ж а за ла у жур&зысш!» деген кднды буйрык бердьМунысы кетерш кже шыккан буратаналарды ецбектегенбаласынан ен;кейген кэрюше дейш ештедесш каддырмайкырып-жой д еген геноцидтж буйрык, ед1. Сонымен 1916 жылгы кыркуйек айыньщ басына деш нЖетюу KGTepiniciHe карсы шаралар эбден дайындалып,Жетюудагы улт-азаттык кетеринске карсы согыс м ай­даны курылды. Эр багытта, эр еш рде эрекет жасаи-тын «жазалауш ы» куштер жасакталып жтберщць О блы с 235

коршауга алынды. Сойтш, аяусыз «жазалау» шараларын кен келемде журпзетш, Куропаткиннщ кандыбуйрыгын асыра орындайтын уакыт та келш жеттг Кен; келемде болмаса да Кдркара кетершсш «жаза­ лау» ici пулям едэу1р бурын басталран болатын. Ярни Кдр- карага алгашкы Ж1берыген «жазалаушы» куш«дэрменш» деген Подпороковтьщ (Акжелке) орнына Пржеваль- сюден (Кдракол) арнайы Ж1бершген Кравченконьщ отряды болды. Оньщ 14(15) тамызда жэрмецкеш тастап, Караколга кашып кеткенге дейшп «жазалау» ic-эрекеи Муханнын «Кдшы заман» повесшде егжей-тегжейл! бейнеленген. Одан кешнга жэне 6ip «жазалаушы» куш Алматы- дан жасакталып шыгып, Асыдан aya кешкен Кызыл- 6epiK болысыньщ i3ÍHe тускен Волков пен Чадовтын отрядтары болды. Олар Жаланашка келген сон 6ipiKTipùiin, «Жалацаш отряды» деген атпен Волковкд багындырылды. Ол 23 тамыз куш К,ызьшбвр1к ауылдары отыр деген Кенсу-Меркеге шабуыл жасады. Бул кездеол ауылдар кигз уй, мал-мулiктерш тастап, Кытайшекарасына карай кетш калган ед1. Волковтьщ отряды600-дей иесгз калган кшз уйд1 ертегт, мал-мулжт! тонап,каракднылык, жасаудан баскд тук 6iTipe алган жок-Каркара жэрменкесшен Кравченконы куып, Кдракрлдыкоршап алган кетеpliicmiлердiн айбынынан коркыл,олар epKÎH epicTen, «серуен» де жасай алмады. К°РшаУ'да калган Кдраколга кемекке баруга буйрык алып,солай бара жаткан жолында Талдыбулактары 500-дейказак, жасагына тап болып, б1рталай шыгынга ушырап,эушр1мдеп К,араколга жетп. Сонымен, Кдркдра-Албан квтериисше карсы кен ко-лемдег! катыгез «жазалау» шаралары ерекше жасактал-ган карулы куштер эржакдан тугел келш жеткеннен кешнбасталды.236

©лке губернаторы Куропаткин стратегиялык, мацызы зор уезд орталыгы Пржевальск мен Ьуытайта тшп турган Кдркара ещрше ерекше мэн берген екен. Осы багытка ж1беру ушин Самаркан-Ташкент жакта полковник Гейцигтщ ерекше к у и т отрядын жасак- тады. Пржевальскшщ турмес! мен айналасы галкан- далып, ез1 коршауда калганда, оны кайткенде де колдан шыгармауга жанталасып, Кдркара жэрмедкесшен кашкан Кравченконьщ да, Алматыдан шыгып, Кецсу- Меркеде тонаушылыкден, карак,шылыкпен айналыс- кан Волков, Чадовтьщ отрядтарын да, Ташкарасудан Кравченкога кемекке аттанган У р гсн никовтын жуздптн де Пржевальские кемекке жумылдырды. Б¡рак булар котерипсшшердщ бетш кайтара алмады. Кыркуйектщ 6-сы куш Пржевальсюге курамы н- да б1рнеше пулемет тобы, зенб1рек дивизионы бар Гей- цигтщ дружинасы келш жетть О л каланы коршаудан босатып, 1шке де ендг Мш е осы кезден бастап, саны болганымен жещц каруы, эскери дайындыгы, баска- ратын орталыгы жок кетерипсшшер шепнуге мэжбур болды. О л ©шрдег! казак, кыргыз, дунгевдер Кфггайга карай ур!кт1, калгандарьг тау-тауды паналап кетть Гейциг Пржевальсюге бурын кемекке келген эскерлерден 1500 адамы бар ерекше К¥рама отряд курды, оны Кравченкога багындырып, кыркуйектщ 9-ы куш Каркара-Нарынкол-Шэлкеде багытына аттандырды. Оган осы ещрлердеп казактарды аяусыз «жазалау»шарасы тапсырылды. Сейтш Кравченкога Кдркаражэрменкес1нде кеткен кегш кайтарудьщ орайы келдг Гейцигтщ н епзп купи Кравченко аттанып кеткенненкешн Прж евальск жакта б1р аптадай «жазалау» шара-лары мен айналысып, одан кейгн ез1 де Кравченконьщсонынан Каркара- Нарынкол багытына жорыкка шыкты.Ол овдрдеп казак-орыстар мен мужыктардьщ кенттершбосатып, оларга кару-жарак, ок-дэр! улеспрдг 237

Кетпен тауыныц солтус^кке караган екшип жагын- да Гледен отш келш, Кдлжат батытына жорыкка аттанган полковник Ветлициннщ полю бар едг Енд1 сол Подгорное -Кдлжат багытына Алматыда жасакталган Бычковтын, отряды ж1бершдг 1500 адамы бар бул отряд кыркуйектщ орта шеншде Сарытогай, Крнырбер1к, Бодет1, тагы баска болыстарга карайтын казактарта карсы «жазалауга» шык,ты. Бул ошрде Жаркенттен ж|’бсршген баска да «жазалаушы» отрядтар эре кет етп. Осылайша кыркуйектщ ортасынан былай карайженд1 каруы, эскери дайындыгы жок бытыранкы кетер1-люшшер ш егшуге мэжбур болды да, коп пулемет кетерш,кок зецб1рек суйреткен патша ecKepi басымдыкка ие болды. Кетерипсшшер шагын топтарга белшш, тау-тасты калкан eTin, шегше журш урысу тэсшне кешт1.Ур1ккен елд! коргап, шекарадан отюздг Ал «жазалау­шы» эскерлер болса, кебшесе карапайым бсйбггхалыкка, тау iniiH паналаган бала-шагага шабуыл жасап,соларды Куропаткин айткандай, «ешцандай жас, жынысерекшелтне щарамай аяусыз ж азалап» кырып-жойды,мал-мулкш тонап карактыл ы к,пен айналысты. ОларыTinTi саналы орыс генералдары м ен офицерлершШ Денамысын келт1рш, наразылыгын тудырды. Ерекше жасакталган осыншама карулы куштщ солуакыттагы осы ещ рге жасаган жорыктары мен согыстарытуралы мурагат мэл1меттер1 тым аз екен. Оньщ басты 6ipce6e6i бул жерлердеп жогарымен жалгастыратын почта-телеграф стами иял арыныц котерййс кезшде icTeH шыгыпкалганы болу керек. Осы арада дерек ретшде бурынгы Кеген ауданы, ЖанаТоган колхозьш ын Mynieci Ж азылбек Сер1байулынын1936 жылы жазган «1916 жылгы кетеринс туралы» дегенестелтнен узшд1 келт1ре кетешк: «... Тау Шелектен 6epiкарай Албан руы К,ытай шегте царай ypmmi. Еарынщол,Сумбе шектерте барганда шек бащцан К,ытай аскерi238

ур'ткен ел di К,ытайга еттзбей тоцтатты... Н ары нцол шегтде Албанны ц устiне Кцращол уез'шен щыргыздыц Буры руы уркт к елт к^осылды... Урш кен ел еш ай шамасында Нарын^ол, С ум бе шектертде цамалып отырды... E ip кум « у ш -т е р т ж уз эскер1мен, б1рнеше эскер бастырымен Кравченко келтт Ы деген свз шык;ты... Ка^паь^тьщ ауызы мен Текес суыньщ жарасында аздап атыс болды... К ун кеш K ip in , т ун болган соц, Кравченко эскер{ Кацпацца келт к^онды... Тац атщан соц К равченко Кщнацтан ш ы р ы п ,зецб/peKm i гуры дет т Нарьпщ олга келд1... К^ыргыздан копадам ш ы р ы н болды ... Зецб1ректщ жалындаран о р ы н к вргенсоц, К ы т а й ды ц шек эскерлерт тыцдамай, щмырск^аша басып, А л б а н , Буры Kptmait ш егт ен em e шъщты...». Бул естел1кп Кытай деректер1 де растайды. 1916 ж ы лд ьщ 22 казаны куш Текес езеш бойындагы Кытай заставасыньщ бастыгы Г о Ибао 1ле корганыскомиссары Я н Фишага мына жардайды мэл1мдепт1: «1 9 к;азан к у ш тац азанда Р е с е й д щ 500-ден астам dCKepi Ресей к^азацтарына зецб1ректен ощ жаудырды, коп е р -эйел, у л к е н -K Íw i, ул-щыздар цырылды... Ресей ¡^азацтарыел1м 1здщ íiukí жагына тым- т ырацай жанталаса цаш т ы .Ыздщ эскерлер оц атып то^татпащ болып edi, оларвл ген -т гр ы ген т е щарамай, шекараныц íiukí жарына em inK em m i...». M in e осылайша Каркара кетергпсш басуга аттан-дырган карулы куштер бейбгг халыкты кырып, к,алынелд1 Кытайга етш кетуге мэжбур етп. Олар казан-карашаайларындагы жогарыга ж1берген баяндамаларындаКаракол, Каркара ещрлершде карсылык керсететш жаукалмай, «жазалаушы» отрядтар «эскери серуен» жасадыдегешд айтыпты. Кы ска карай алыстан келген Гейцигтщ дружинасысияктылар кейшкайтты. Обл ы сгы к уюметез карауындагыказак-орыстар мен солдаттардан жер-жерде теракты 239

«жазалаушы» отрядтар курды. Олар К^ггайга етпей не-месе ете ал май калган бейбгг халыкты кырып, мал-мулкштонап каракшылыкпен айналысты. Сэйдатм Тэнекеевагамыздьщ жогарыда аталган К1табында керсетшгенKa3ipri ¥йгы р ауданыньщ Жондан жайлауындагы 43адамнын, Райымбек ауданыныд Актас деген жер1ндеп50 шакты адамньщ бейт, Тузкелдщ мацында елт1рш,кембей тастап кеткен 26 адам жэне баскдлар —солардыцсайрап жаткан канды гздерг Осыган тары 6ip мысал келт1ре кетелж. «Егемен Казакстан» газетшщ 2010 жылгы 8 казандагы санындазацгер, тарихшы Сайлау Агыбаевтыц 1916 жылгы улт-азаттык кет1рш1ске катысты 6ip макаласы жарияланды.Сонда Коробин дегеннщ мынадай сез1 бершптк «...Откенайдыц аярында Шэлквде постысында Иван Пшеничныйдыцбуйрырымен Ылайлы цыстауына бардык,. Онда 42 ер адам, 62эйел, 56балаболды. Оларда 4 5 жылк<ы, 43сиыр, 50шак,тыцой бар екен. 29 желтоцсан куш еркектерд1 Охотничийга(Нарынк^ол) айдадъщ. ...Кдрацгы т усе Савенков, ЧеркашинyuieyiMi3 олардыц бэрт цырып тастадъщ. К,азак,таргй200 он; жумсадык;. Tipi к,алгандарды цылышпен шаптьщ»- Бул — 1916 жылдын 29 желтоксанында болган окига.Мундай колына тускен казакты кырып кету 1917жылгы даризмд1 кулаткан Ак,пан тенкер1сше дсйшжалгасты. О л тен,кер1с болмагаыда одан да opi жалгасаберу! мумюн ед1. 1916 жылдьщ 10—11 шщдесшде Кдбанкаратай менАйтебеде (Ереуштебеде) болган тарихи жиындарда тутанжерде туруга мумкщцж болмаган жагдайда Кытайга ау-ып кету мэселес! де мензелген болатын. Ерекше жа-сакталган карулы куштер жаппай «жазалауга» шыгып,кетерЫсшшер ш епнт , халык басына сондай кауштвнгенде, олар 1ргелес жаткан Кдлтай жершен пана ^здеу-ге мэжбур болды.240

Ж епсудан ур1ккен халыктьщ басым кепш ш п 1леайматына, б1р бел1м1 (негаш ен кыртыз, дунгендер)Тянь-Ш аньннщ Бедел асуын асып, Аксу, Кдшкар,Уштурпан ©шрлерше барды. О л кезде 1ле айматынынорталыты Кдажа каласы мен Онтустж ШинжандагыКдшкар каласында Ресей елшшпт болыпты. Солардыдмэл1мет1 бойынша, 1ле аймагына ©ткендер саны 300мыцнан, Кдшкар, Аксу, Уштурпан ещрше бартандарсаны 120 мыцнан асыпты. С ейтш Жетюу облысыньщ420 мындай тургылыкгы халкы К^ытайга ауып кетутеможбур болыпты. *** Ол жакка елдщ калай © т к е т мен бастан кешкенауыр жагдайларын аз да болса елестету уипн Караколтурмес1ндег! кыртыннан тгр\ калып, соньщ бэрш ©збасынан ©ткерген Эубэюр Султанбекулыньщ е с т е л т -нен узшд1 келт1рейж: «...Тунде Сарыцырдагы уйже келд1м.Ел бвлШ п , казак та, цыргыз да цалмай уркт кет т т иК,атын, баламды жиып альт, мал-мулт, уйд1 т аст ап,елдщ арт ынан К^умбелде куып лсаттим. Журтп цалмак,Катарту т арт канда, 2000 сом акша (Ю ат т ы ц щ н ы ) берт ,ары втт1м. К,ас деген эзеннщ бойына, бардым. Дэр1байдеген К,ызай ацалацшысыныц (б о л ы с ) цасына щысшадым...Ол ж а к т а кормегенЫ корд¿к. К,алм(щ ер1кЫз тонады.Оныц уст ш е колдагы келт пен м ал жутады. Малдыц кеб1журтта калган. Албан алды болмасам да тэу1р дэулет1мбар ед1. 1 7 ж ылдыц жазында 2 сиыр, 16 ат, 2 ж ылкъшенцоныскя келд1м. 17 жыл бост андык болды деп к ° ныск(акелгенде ш ек е кызран ж о к Б о с т а н д ы ц к аза к -оры ст Мболран екен. К елген соц бар малы мды жэне сыпырып алды.Ек1 жыл ат ы сы п журт, тащыр к едей болдым...». 241

Естелж Meci болыс болган, K03i ашык, кеюреп ояу, дэулет1 бар адам. Ал уржкен елдщ кебшщ керген куш будан элдекайда ауыр едк Ocipece Бедел асуын асып Уштурпан, Аксу ешрше барган боскындардын тардыры xinTi мушк!л болыпты. Бул туралы Ресейдщ Кдшкар консулдытын ын 6ip кызметкер былай деп баяндапты: « Уштурпанга ^ашцандар нег1зтен Пржевальск мен Пшпек уездертщ кетершске к,атыск,ан болыстарыныц адамдары edi... Оларга жан багып отырган малый тастай н^ашуга тура келген. Ал айдап шьщ^ан малдары болеа, жол бойында цырылган. Бедел асуында он мыцнан астам малынан айырылып, Кытай жертв аш-жалацаш келдЬ>. Бул ещрге урк!п бартан боскындардын ез ул-кыз- дарын сатура мэжбур болтанл ары да, 1917 жылы елге кайтарда оларды кайта сатып алгандары даболыпты. Оны б1з Кьггай деректершен керемгз. 1917 жылы мамырдын 22-ci куш Аксу айматыньщ эи м ш е жотаргы кузырлы орыннан мынадай 6ip жеделхат келштк «К,ытай азамат- тарыныц Ресей азаматтарыныц ул-кыздарын сатып алуы ет мемлекеттщ келшмтегз ¿стелген. Сондьщтан бул буттдей ж еке адамдардыц cayда ici болып табылады... Kpsip балаларын цайта сатып алура барынша кецшшкжасалады... Б1рац цандай болганда да эуелг1 сатылганбаланы цайтарып алу квзделсш!..» Патша ук1мет1 Кдлтайта ауган казак, кыргыздардынсол жакта-ак тубше жетш, оларды кайта оралмастай етугетырыскан. Сондыктан К,ытайдын шекарадагы эскерикушшщ аздытын пайдаланып, ур^ккен елд1 «жазалау»максатымен Бычковтьщ пулемет кетерш, зенДрексуйреткен 6ip мындай acKepi Кдлжат шекарасынанКытай жерше басып шрген. С вй тт, 1ле дариясын ерлей«жазалау» жорыгын жасакт. Сол сиякты Уршкццеп Ресей елшглш Жетюудатыкетериис басшылары мен олардьщ сыбайластары деп242

54 адамнын т1з1мш берш, жергш1кт1 Кытай еим етш еноларды устап беруод сураган. Жэне ондай «устапбер» дегендер1 усп-устше кобейе берген. Ол туралы1917 ж ы лды н 12 кантарындагы б1р Кытай дерегшде:«Олардыц «у с т а п бер» деген адамдары барган сайын кобеш п,Ресейден к^аьиып келгендердщ бэрш щ басыно цаут т онткеледЫ деп жазыпты. Патша укдметшщ К,ытайга етш кеткен боскындарженшдеН пигылын Туркестан влкелпс губернаторкецсесшщ инспекторы Г.И. Бройдоныц сезшен декерем1з. О л: «Р е се й укшет1 цазащтарды К,ытай ж ер т д еэбден титыктатып, кбайта оралмайтын ет1п, олармекендеген кец оц1рд( «ж аца ж е р г е » айналдыргысы келдЫдеп жазды. Патша уьаметшщ «жана ж ер» туралы бул максатыЖет1судагы кетершуст1 тез басу женшдеп стратегия-лык жоспарында да бар болатын. Кетерипс аяктаугатаяган кезден-ак оны жузеге асыру шаралары кол гаалына бастады. «Карацол, К аррара вщртде царсылык,кврсететт лсау калган жон]» деген хабарды естклмен©лке 1убарнаторы Куропаткин Алматыгй кслд1. 16 казанкуш тж елей е з 1 баскарып, облы с губернаторы мен жер,кеип-кон, жерге орналастыру жэне баска ж енш депбасшыларды катыстыра отырып жиын етюздь ОндаЫстыкквл жагалауы, Кеген жазыгы, Каркара ещр1,Текес, Ш элк ед есу ©зендершщ ацгарын буратаналардантазарту, б ул жерлерд1 тек кана орыстар мекенше айнал-дыру м эселес! каралды. Осылайша К,ытайга ауган елд1кайта етю збей , мунда калгандарын баска жакка куып,кец 0ШрД1 «жаца жерге» айналдырып, онда тек орыстаргана туратын жаца Пржевальск уезш КУРУ женшде каулыкабылдады. Патша ук!мет1 осындай есек дэмемен жургендекаИарлы да каЫретп 1916 ж ыл етш, тонкерюке толы 243

1917 жыл келдь Ресейде Акдтан тецкеркл болып, сэтс1з согыстармен елд1 ауыр куйзелюке, аш-жаланаштыккаушыраткди, бодан халыктарды кыргынга, шетке босып кетуге душар еткен царизмд1 аударып тастады. Патшауюмет1 кулады. Николай II де, оньщ колшокдарлары да ездер1 казган керге ездер1 тусш тынды. *** Кытайга этш кетуге мэжбур болган халык, муны естш,елге кдйтуга умтылды. Кытай укдмет! де Ресейден босыпкелген халкын кайтарып экетуд1 талап егп. Уакытшауюмет Албандар мен кыргыздарды елге кайтару мэселесш 1917 жылдьщ мамыр айында ш еш ш , Жет1су облысынынбоскындары сол уакыттан бастап елге кайта бастады. Ол кеш со л жылдьщ кыркуйек айына дешн созылды,б¡рак кеткен ел тугел келе алмады. Эртурл! себептерменол жакта кдлып койгандары да аз болган жок. Кытай-дагы Ресей елшшшнщ м эл1м ет1 бойынша, Уштурпанжакта 8 мындай кыртыз, казак;, дунген, Кулжа округшде(1ле аймагы) 50 мындай казак калы п койыпты, ягни 1916жылы Жет1су облысынан Кытайга урюп кеткен 420 мьщадамньщ 15 пайыздайы кайта оралмапты. «...1917 ж ы лы бостандык, болды деп к,онысща келгендешеке цызган жок;. Бостандык, казак-орыстш болганекен. Келген соц бар малымды ж э н е сыпырып алды...» депЭубэюр Султанбекулы айткандай елге келгендер тагыда тепер1ш кердг. Уакьггша укдметтщ жергипкп билнтнешрш алтан бурынгы казак-орыстар ещц Уакытшауюмет атын жамылып, бурынгы жаулыгын кайта 1стейбастапты. О ны мурагат кужаттары мен естелхктерденанык к©рем1 з. 1936 жылы жазган «Албан К0тер1л]'с1» деген естелтндеСабырбек К,оежанульг ез кез1мен керген темендеп244

окигаларды айтыпты: «Орыс атамандары жиында: «Б1здщмал -м у л кímisdi алып, К,ытай ж ер т е emin едщдер... К,ытай ceudepdi айдап вткгзт 6epdi. Eudi сендердщ барар ж ерлерщ ж окСонды к^т ап mymÍHÍMÍ3¿e 100 к<ой, 15 фарадам бересщ, егерде бермейтш болсац, цара шаруа, кедей бущарацды кырып, ondipin алут шамамыз келедЬ> dedi. К,азак, бук,арасын билеп от ы рган би-болыстар оран « жарайды» деп, к едей- кембаралдардыц сауындык; сиырын, мшстт аттарынтартып алып берд!... Кедейлер 1917 жылдыц куз айындажабайы оскен астыцтыц масагы н тере бастады. К,аны к,асбузьщтар эр жерде масац mepin журген адамдарды атыпкете бер ет т болды. Мысалы, О збек деген kícíhí К,ащпа^тамасак, m epin журген жертде атып eAmipin icemmi». Тары даосы с с т е л ж т е «мал алатын саудагерлер едж» деп 10 адамкелш, К уры сай деген жерде отырран 3 уйдщ 23 адамын(yuieyi кон ак) елт1рш, мул1ктерш тонап, уйлерш ертепкеткенх де айтылган. Одан Оразай деген 14 жасар балагана Tipi калыпты. М ундай жагдайды мемлекет кайраткер1 Тур арРыскуловтьш жазбаларынан да кезйтрем1з. Турар 1917жылы кектемде MepKire кайта оралады. Сондары 6ipecтeлiгiндe былай деп жазыпты: «...Уащытша укш ет т щкомит етт ерт е царсы эрекет em e бастадым. Муныц ce6e6i— бурынры чиновниктер мен орыс кулактары орнырыпалып, ком ит ет атынан 1916 ж ылдыц булт ушт эр к^азащболыстарына 4 0 0-500 мыц сомнан (2500-дей аттыц к;уны— Т. Ж . ) контрибуция сала бастады. Уа^ытша ут метатынан цыррыздарды цанра боктЬру жалрасып ж а т т ы ...»(«Егемен Кдзакстан», 14. 10. 2014). М ш е, патша уюметшщ «жазалаушы» куштер1 зен;бьрекпен аткылап Кытайга отуте мэжбур еткен кдзак, кыр-гыздар 1917 жылы азып-тозып елге оралганда осындайT en epim пен кыргынды да бастан кешшп. 245

ж ** Сонымен, Кдркдра кетеринсшщ, Муханныд ез сезь мен айтканда «1916 жылгы А лбан котерШсшщ» «Килы заманнан» кейшп тагдыры осындай болды. Ол Ресейде царизмд1 жойган 1917 жылгы Акдан твдкернлне уласа барып аякдалды. Осы арада «Б ул котерипстщ бастапкы жед!ст1 кезещ н жазган Мухад оны н кешнп жагын бшген бе, бшсе неге жазбаган?» деген сурак болуы мумкш. Едщ соган ез ойымызды айтайык,. Ленинград университетшщ сонгы курсына кошкенстудент Мухтар 1927 жылдьщ жазында «1916 жылгыАлбан к вт ерШ ст » зерттеу, жазуга дайындалу максаты-мен Алматыга келдг Ен алдымен сол котершс туралы1лияс Жансуг1ров жинап, Фатима Габиткызыныцкольтнда сакдалган материалдармен танысты. Одан кешн котерыютш ошагы болган Кар кара жайлауына барды.Онда журген 1лияс Жансупровтш оз!мен де кездесй,эцпмелест!. К,аркара жэрменкесшде болып, жиындамунда келген максатын айтып сез де сойледь КотерЬл\с басшылары Жэмедке кария мен ¥зак батырдьщауылдарына барды, жайлау-жайлауды аралады. Соцын-да Белексазда отырган кетершю басшыларыныд б!р!Сержбай Кднайулыныц ауылына келш туей. Сер1кбай-дыц эйел1 Кдныкей (Кокшепр) апамыз курметп конагынулкен баласыныд уйше жайгастырып, бар жагдайдыжасады. Мухтар осында жатып, кетершюке катыскан,оны кез1мен керген коп адамдармен эдпмелесп, керекпдеректерд! жазып адды. Жас Мухтар той-жиындарга,улттык ойындарга катысып, ж тттерм ен бхрге адга дашыгып, котерипс жасаган елмен де, кетерипс болганжермен де емш-еркш танысты. Алматыга кайтардаузаткдн кызына келе жаткан Кдныкей апамызбен б1ргежурш, Асыга да сокты. 1916 жылы К^ызылборж болысы246

кетерипс жасаган жерлерд1 керш, ол туралы эдим еге каыыкты. Содан Алматыга келш , 1лияспен тагы да б1рге болып, екеу! Асы жайлауына жэне барып кайтты. Одан кешн К ы зы л ордага согып, онда б1раз аялдады да, оку басталарга жакын Ленинградка келдц. Алдымен «Караш- Кдраш ок,игасын», одан кейш э й г т «Килы заман» повесш жазды. «1 9 1 6 ж ы л р ы Албан к вт ер Ш ст » осылайша егжей- тегжейл1 зерттеген Мухад о л кетерЫстщ тагдырын соды на дейш бшмеу1 мумкш емес деп ойлаймыз. «Ендеше оны неге жазбаган, жазу ойы болмаган ба?» деген суракка жауапты улы жазушы ез1 айтып кетшть Едщ соган кыскаша токдала кетешк. «К и л ы заман» повеш 1928 жылы «Казахстан» баспа- сынан басылып шыкканда о л бастырушыньщ: «...М у н ы жазып отырран Мухтар б1зге тугелгмен бертген, б1зге тэн адам е м е с ... Ол эл1 кунге дейт ескШктщ жырын жырлап,ж о р ын ж о ц т а п жур... М у н д а й аты басща, заты белек, бет! т ергс адамнан тарихи о тираны туп-тугел М ар к с ж олымен, ецбекшыер жолымен жазыауын куте цою мумкшнэрсе ем ес...» деген алгы сез1мен к¥Йрыгына шала байлапжзбергендей болып шыкды. Одан кешн «Килы заман»«зиянды шырарма» деген ж аламен «камауга» алынды да,44 жыл бон ы кайта кагаз бетш кормед1, ауызга да алын-бады. О л кездеп эдебиет окулыктарынан, тшп «гы лы м -бьлм ж инагы» дейтш энциклопедиядан да «К и лызам анньщ » атын таппайсыз. Мысалы, тунгыш «Казак;совет энциклопедиясы» (К С Э ) «Эуезов» деген келемд1макаласында Мухацньщ барлык шыгармаларын кезен-кезед1мен ттзш келш, «Л ени н гра дт а сщыран с о ц р ы ж ы -лында Э у е з о в екг тамаша повест ь жазды. Олар — «К ,араш -Караш окирасы » (1927) мен «Кексерек» (1928)» деп етешыгады (К С Э . 2-т., 55-6., 1973). А л шындыгын айтсак,бул ею шыгарманыц ортасында «Килы заман» повес1 247

жазылган болатын. Повестщ тунгыш басылымында: «Ленинград, декабрь-январь 1927—28-iuiui жылдарда» деген арабша жазу бар. Мше кердвдз бе, макала оны эдеш аттап кетш отыр. Мухан «К^лы заманын» ерекше жаксы кершт!, оны орыс окьфмандарына, орыс достарына, орыс тш аркылы дуние жузше жетюзуд1 арман етшть Сондык- тан 1960 жылы, ягни ©si кайтыс болардан 6ip жыл б¥рын орыс жазушысы, аудармашы Алексей Пантиелевп Ыстыккелдеп саяжайына шакырып, «Килы заманды» орыс тшне аудартады. Сол орыс досы кешшрек Мран туралы «Жайсац жазира жыршысы» деген квлешй естелж жазады. Осы естелжтщ 6ip жер1нде А. Пантиелев Мухацныц ©зше айткан мына 6ip сезш келпредк «Эуезов: «Килы заман» — ойга ajiFan трилогияныц 6ipiMui белш, екмш'1 болштщ геройы ~ Сертбайдыц Азамат сош- сына цатыск^ан баласы, ал ymmuiide Сертбайдыц Отан coFbicbma цатысцан немереы болуга керек...» —деуш ед!» («Б1здщ Мухтар», Алматы, 1976, 104-6.). Осында ею рет аты аталган СерЬсбай баска емес,жогарыда айтылган Кдркара KeTepinici басшыларыньщ6ipi — Сержбай Кднайуяы ед1. Ал оньщ «Азаматсогысына щатыщан баласы» Мыркдсым деген улкенульг болатын. Ол 1897 жылы дуниеге келген. 1910—16жылдары Пржевальсюде мектепте жэне училищедеокыган. 1916 жылгы кетершс кезгнде патша жарлыгыбойынша майданный кара жумысына алынатын жастаекен. Уй inii, ел-Ж¥ртымен 6ipre уюметтщ аяусыз«жазалауын», квтершстщ трагедияга толы тагдырынбастан-аяк ез басынан еткерген жшт, Мухац e3i айткан-дай, «трилогияныц ек\нш1 бол 'ш 'шщ геройы» етш Сер1кбай-дыц осы баласын жазса, 1916 жылгы К,аркара-Албанкетершсщ аягына дейш бейнелеу1 мумюн едк Амал канпта, тагдыр оны эдебиет!м1здщ мандайы-на жазбаган екен. ¥лы тулга 1961 жылдьщ жазында,248

64 жасында дуниеден етш кеттк Свйтш, Муханнын ез! «трилогияныц б1ртш1 бел1мЬ> д е л атаган — «Килы заман» повес1 ж алкы шыгарма болып кала бердь Ол аттай 44 жыддан кешн гана «камаудан» шыкты. А. П антиелев аударган орысш а нускасы Ш ь щ ш с Айтматовтын алтысез1мен 1972 жылы «Новый м ир» журнал ыны н 6-санында, казакдиасы 1974жылы «Ж улды з» журналынын 8-санында Э.Ш эрш овтьщ алгысез!мен жарык кердь А л екшпп рет жеке кгтап болып 2006 жылы «А н -А р ы с» баспасынан басылып шыкты. Бул ж олгы басылым Казакетан Жазушылар одагыбас карм ас ы н ы н терагасы Нурлан Оразалиннщкамкорлыгы н е гт н д е, аталмыш кетершютщ 90 жылды-тына арналган ын айта кеткен ж ен. Клтапка Ш.Айтматов-тын алгыс0з1мен б1рге Н.Оразалиннщ макаласы датушнсоз ретш де коса беригген. Одан кешн француз жэнебаска б1рнеше улт тщдерше аударылып, элем эд еби еттщалтын коры на косыдды. Сейтш, улы Муханныд —МухтарЭуезовтын эйгип «Кдлы заман» тарихи повес11916 жылгыерлж пен елд1ктщ улгюш керсеткен, трагедиясы ауырКдркара-Албан котершкпнщ керкем шеж1рес1 эр1 енсес1бипс ескертк1пи болып мэцпге калды. Турдакын ЖЕКСЕНБАЙ, жазушы, хадыкаралык, «Алаш» эдеби сыйлыгыньщ лауреаты; тунтыш казак энциклопедияшыларыныц б!р1. 249