Әуезов М. Қилы заман

Мухтар Эуезов кш-бауыры тшнш, жыртылып, ертенш келш туйшп ауырранда, тыныс б т п , эл курьш, жоктыкка батып туншыгып кеткендей болады. Кур рана туйреп туйипп ауырткан аурудыц ез1 рана есшен шатастырып, акыл- ойын жутып бара жаткандай бодцы. Катты кинаган дерт кэр! жуз! не де ете суык, кубыжык тацбасын баскдндай. Эншешнде эжiмi коп, катпары мол, кэр! бет мына керш жаткан азап усйнде танымастык болып езгерш кеткен. Барлык жуз1* сазарып, кул беттен- щ, ел1м тацбасын басып, кекшщценш алран. Тукт! ка­ бак; жиырылып курысып келш катты жумылгандыктан, кездщ орнын да тугел басып алран сиякты. Анда-сандаулкен зорлыкпен аларып, ашылып жабылран кездерш-де ол дуниенщ мещреу карацгылы рын , жоктырын керш шегшшекгеп шошынып турран уржкешпк бар сиякты. Кезшщ карасы азайып, ары мол айран. Томен иэ тура карамайды. Жогары карай шапшып шалкалай бередь Шошыткандай болып канталап аларады. Мандай, бет ажымдары жыбырлаган жуз курттайболып, эншешндеп бет пшпнш, т1ршшк ажарын жо-ралтып, сол бетт! жайлайтын кор шпнщ куртындай ке~ршед1. Кдшау толкынын эс1ресе анык керсетш турран кесе-леу урты мен ер1ндерк Ышкынып келш ер1ндершжымы-рып, шпнде мын буралып толкыган дертпен б1рге косакиналып, козралактап жетелгенде, ауыз белпа б1ржолатажоралып, орнында бейнеуаз, сиыксыз, ирек-ирек эж1м-эшм сызыктар рана калады. Осындай нш-тысын б1рдей ортеген кинау жаза, адамайткысыз азап устшде ек! сагаттай жатып Жэмецкекайтыс болды. Жодцастары тепе жутап, жудеп жылапотырып, иманын айтып дем салып, акыргы болымсызкемектерш берш, кызметш ютеумен б!рге ец акыррыжалынды, арманды «кош-кошын» да айтты. Дене кай-150

К.ИЛЫ з а м а н раты бхтсе де, жан кдйраты эл1 талайга жетерлж екшш бар, жас жанды асыл кария сонымен кете барды. Камерада с о л куш кушмен туш бойы Албан к!сшер1 Жэмецкеге кайта-кайта куран окып, курсшш кабак, шытып каралы болып отырып, уйкысыз кун мен тунд! етк!зд1. Ертен1не тацертец тана б улар сырттагы вздерш бакылап журген юсигерше Ж эм енкенщ жаманатын айтты. Булард ын жай-жапсарын бш емш деген ысшерд! унем1 ж!бере бермейтш. Кунше б1р-ак мезгш б1р танашс1 керюуге болуш ы едь Сол кецшипкпен пайдаланып,Эубэшрдщ артынан 1здеп келген катыны шрген екен.Алыстан байы н кер1с1мен, бундай сумдыкты бурынбасынан аткармаган момын, элсгз э й е л жалтыз с у й е т п л е й кез1 болы п , мелтищетш жас а ш зы п , амандаспастан даусын шытарып та жылаута айналып еда. Эубэш рдщ езш е де бул кершю катты эсер етп. Ерекше босансып, ерш бара жаткандай бодцы. 1шше ыстык ш октастаган сиякты. Куйж, амалсыздык дерп бшшдг Б¡раксол жайды байкатан сайын езш ез1 тез 1ркш, токтатып алукерек ед1. Басынан сейтпекке бекш ген. Сол себепт! жылап турган катынына жакындай бере,амандаспастан: — Ж ылама, кез жасьщньщ мунда тиынга да керепжок. Ж ылайтын болсац кайт каз1р! — деп, ез1 де б!р там-шы суп-суык жасын 1ркш алып: — к еп сейлесуге мезгшемес, бекер келгесщ той, соншалык алыстан. Баланды да,езщц1 де б1р А л л ага тапсырдым. Бар, кайт! Кеше кешкеЖэмецке кайтыс болды. Тамакка косы п б1рдеме бердд медеп куд1ктенем1з. А с артынан кетп. Содан баска сез жок.Елден келген езгелерге соны айта бар. К,ош! К^дайта ама­нат! — деп, катынын сейлетпестен кайта айналып журшкетп. Бул хабар Кар кара мацына жеткенде жайлау-жай-лаудын барлы к е л ш дурк ерпзгендей болды. 151

Мухтар Эуезов Алдында да Асыдагы Кд>1зыл берж босып кел!п, уркшдшщ алдын бастаган соц, одан бер1 кыргыз, уйгыр хабары да уст1-устше кат-кабаттап келш жаткан сон, Кдркара мацындагы Албан буынып-гуйшш, б!р улкен 1ске эз1рленш калган сиякты едь ЕщЦ кай кезде, кай ютщ тусында басталатыны белгклз. Б1рак ел бойын кернеген ашу мен кек тун аскан сайын таскындап, молайып келе жаткан. Осы соцгы кундерде Кдраколдан ертенд1-кеш онда экеткен юсшер! туралы хабар алып, жэрменке басындагылар туралы да узбей, ат 1зш кургатпай, б1реуден б1реу хабарланып, амандык, тыныштыктарын бшп тур- ган-ды. Б1рак олардьщ жатуы созылып барады. Сондыктан б1р-еи куннен бер1 юсшер1м1зд1 кайта сурап аламыз. Ел болып жиылып, жэрмецкеге барып шыгарып бер, босат деймгз дескен эртурл1 байлаулар болган. 1с жалгызжэрмецкенщ езше калса, Жансешт, Баймагамбет бай-лаган сез бойынша Кдркарага элдекашан шабуыл жа-сауга да ел тепе тас тушн болып дайындалып, белсеншалып едь Б¿рак бундагыларды солайша аламыз десек,яки солай алсак та, анау Караколга экеткендер оныменбосамайды. Бундагы ютщ сазайын солар тартып,ауыртпалыкты соларга туетрт алармыз деп, сол жактыкеп ойлап, богелендеп тур едь К,айтсе де б1р ютш басталатын кезу жетш келедд.Жараньщ аузы ашылута айналып, сарысу кернеп кетт!.Жукарган, тесшгел1 турган жерлер кеп. Кдйсысынаншыкса да, бдр кимыл, б!р сыр шыгады. Соны ойлапжайлау-жайлаудьщ ел!, дэмел1 ж\ гггтер] аттарын кущцз-туш колда сактап, белдеуден найза, белден кылыш, сапысиякты каруын кепрмейтш болган21. Жатпай-турмай1здеп журш, мылтык, алты атар тауып алгандар да бар­ды. Ондай сирек курал бул кунде елдщ барлыгындасанаулы сурдей сактаулы. Бурын мылтыкты кеп устаган152

Килы зам анмерген болса, яки 6ineri сешъда журеюд ер деп танылганмактаулы азаматтар болса, соларра тапсырылып бериппжаткан. Бул каруды тапсырумен 6ipre ел атынан тшекайтылатын. E c k í казактьщ Kapí батасымен 6ipre к эр!мура сиякты болган ерющцкп ж окгауды \пндст кылыптапсыратын. Осындай куд1кт1, купи куйде томсарран катулыжузбенкамданып, дайындалып келе жаткан елге кеше кешкеЖэмецкенщ жаманат хабары келш естшген. Кдраколдары туткындарга ас ж етю зш , ертерцц-кешкызмет кылып, жай-жосыгын, аман-есендш н бипптурурашырарылран он, он бес k íc í болаты н. Солар Э убэю рдщкатынынан Ж эм енкенщ хабарын ест!ген соц, сол арадаабакты улырына барып, кариянын е л !г !н сураган. «0 3 ÍM Í3таза арулап, колымыздан коямыз, ю.сгшздщ суйегш б ер »десш едь Буран абакты улыры ез бепм ен жауап бере алмай, ас-тыртын уезге акылдасып алып келш , Жэмецкенщ 0л1г1нбермейтшш айткан. Елге Ж эм ен к е жайынан хабар ж!беруден бурынКдракол басындары ж тттер бундары улык атаулыньщбарлырына барып, сейлесш, ары лы п шыккан. Ояз,прокурорды да керюкен. Ешкайсысы да жарытып жауапберген жок- Арыздарды дурыстап тындаган да kící болганжок- Эйтеу1р б1рдеде айтты деп збек ушш, абактыда е л -ген жазалы k íc íh í зан бойынша ел колы н а беруге болмай-ды. М усылман э дет-íмен молдага жаназасын шыгартып,0 3 ÍMÍ3 койрызамыз деген болды. Кдркарага Ж емецкенщ ел imí жайында хабарды эк е-лушшер осы сезд ! коса экелген. К е п еддщ аласыз кен -шмен тутас кэдгрлеген кариясынын ce3ÍK T Í 0лiмiмeн 6íp-ге мынандай кы лы п суйегш де бермей коюы еспмегенсумдык сияктанды. «Каркарара барамыз, бундары улы к аркылы юс1м1здщсуйегш суратамыз, колымызга алам ы з» деген шарт байлау 153749-11

Мухтар Эуезовжайлау-жайлаудьщ барлыгындагы елдщ басын 6ip аратакоскан тугел тшек сиякты бодцы. Осымен хабар келген кештщ ертещнде Кдркарагатус-тусынан кальщ-катьщ топтар узшмей атылып келшжатты. Так, туе кез1 болтанда талайдан каныраи иестзденттуртан жэрмецкенщ басы баятыеынша аттылы-жаяу болып кернеген ел тобына лык толды. Базар орталары ереш-кареылы жыбырлап козталыскан калын, кол болыпкети. Кеше-коше аттылы, ©пзд1, тайлы, кулынды-биел1Албандарта cipecin толып алды. Шет-шеттеп эл1 де болса, оннан, жиырмадан тарау-тарау жолдармен шубатан бержтшер арылтан жок.Токтаусыз атылып жатыр. Барлык жиын шиндепадамдардьщ жуз1нде 6ip-aK кана сурак бар. Bepi дежиьшарын жиылып алып: «Енд1 кайтем1з? Неденбастаймыз? Кептен куткен hm cttí е ш п 1ске асырамыз ба,жок па? Эл1 де тосарымыз, кутер!м1з бар ма?» дегендейдел-салда едь Бугшп жиынта олай кыл, булай кылды айтъшбасшылык кылтан kící жок EipaK басшымыз, байлаусызкозгалган калыц жиынньщ тшеп де, шарты да ез шнндеайтыспай, серттеспей-ак кальщ топ ыммен емеуршкабакпен угыскан сиякты. IniTeri шын наразылыкден,содан тутан карсылык ниеп, енд! тесш шытар жерштана кугедь Сондыктан, ел тепе томсарулы, ашулы, кепсейлесш даурыкдайды. Ешшм де соншалык желнтп,жецшешп кулш ойнамайды. Б1рен-саран балалау жЫттер, ойыншы, кулд1рпжещлтек адамдар арасында болмаса, бурынты бундайжиында болатын неше алуан калжын, желтк казтрдеатымен жоталып ешкен сиякты. Елдщ туеш, кабатын башп журген урядник, казак-о-рыстар Акжелке кедсесше осындай ажардын барлытындамыл алмай жетю'зт турды.154

Килы заман Тацертецнен елдщ буйтш агылатынын бшмеген, кут-пеген улыктар, жэрмецкеге бугш ерекше кеп елдщ келшкалганыя гуске такаганда гана байкап ед1. Шеттен тынымалмай агылып жаткан аттыларды да с о л кезде байкатан. Елд1 м ум кш болганша ж эрмецке басына к еп -кептеп келглрмеу керек. К,альщ жиындар болса, онытарату керек едь BipaK 6yrÍHri ел жиыны басында аз-аздан бастап, б!рщдеп куралып алды. Басында елемей,байкамай отырганда, жэрмецке ш ине элденеше жуздейKÍci ерте келш K ip in алыпты. Содан кеш н жэрмецкенщ ©з¡панде кернеп турган топтыц ©3Í де мвлшерден тыскарыкеп болгандыктан, сырттан к елш жаткан бесп-ондыюсшерд! кайта кайырып, жолатпаймын десе, T e p icболатын сияктанган. Ондайдьщ ©з1мен де шепне жетш,шетпгше ü iÍH Ín , сылтау ¡здеп турган слд1 шапка турппкоздырып ал ура болады. Коркак улы к осыны есептеп, жэрмецкеге агылыпжаткан топты токтата алмады. Б1рак не де болса, шарасыз, камсыз отыруга болмайды.Сондыктан урядник сиякты улыктар жэрмецкебасында эскер атаулыныц барлытын пристав кецсесшщайналасына эк еп жиып койып, базар мацында жургенулык атаулы, кызмет иелерш де тугел1мен Подпороков©3 касына шакыртып алган. С©йтш алдырган юсшершщ1шшде казак тшмаштары да бар болаты н. Буларды эншейш уакытта казакпен катынасазайганнан 6epi кунде шакырып, кундеп керегшежаратпаса да, осындай казак елш щ тобынан кепшшшненжасканган куш эдеш 1здетт журш кастарына алгызатынжэрмецке улыктарыныц эдет1 ед1. Осындай тайлы-таягын 6ip apara жиып камданыпболып, ещ ц ел топтары не сей леп , неш ниет кы лы пЖYpгeндepiн бш лзуге кайта-кайта жансыздар ж1берш, елжагынан ic кутш отырган. 155

Мухтар Эуезов Булар к у т к е н íc t í е л туе a y a бастады. Квшедеп тыгыздык елден ерекше. Ине шаншар жер кдлдырмагандай. Дус1р-дус1р баскан ауыр салмакбипнедь Аяцнан артык журю бере алмай, узецп, ер-турманымен кактыгысып, кажаскан аттар салмакпен ыргалып, жан- жактын барлыгынан Акжелке кенсесгн камап, коршап келедь Жиын И1Н т!рескен, ушы-киыры кершбеген кептж, тыгыздыкдшн кенсе мацайын каптап басып алды. Анда- санда эр жерде ©зара б1рен-саран сезбен тш катысканы болмаса, кепшшакте эл! де ун жок, касарысып шрескен тым-тырыстык уст1нде кара булттай туйшген ашулы ызгарлы топ калыц кара ордай болып двнгеленш, канаттасып алганда, кецседеп улы к атаулыньщ барлыгы баягысынша тагы да тыска шыкты. Е л буларды кергенде, 6ipi уетше 6ipi ентелеп кимелеп басып кеги. ¥лыктардыд солдаттары 6ip белек жакта калып, ездерш атты казактыц тобы ортасына кысып жырып алды. Акжелке бул жайды манайына жалтактап турып бай-кап керсе де, енд1 ешбтр айла icTeyre болмай калып едь Сондыктан, не де болса елдгн бет1мен кетпек болып: — Не айтасындар? Неге жиылдындар? Арыз айтатынбасшыларын; k ím ? Неге сейлемсйд1? — дед!. Буларды коршап алган жиынньщ алдьщгы катар-ындагы KicLnepi Баймагамбет, Жансешт, Картбайларед1. Барлык езге топтьщ нншен ужымды екп1нд1л1кпен,ерекше ызгарл ыкпен де езгешелешп шыккан Децгелексаз елi болатын. Bcipece, осы apara жиылган топсондайлык врлеген, катуланган куйде едь СондыктанАкжелке жадагы сезд] айтып токдасымен б]рнеше дауыс; —Ж эмедкенщ суйелн бер! —Кюгмгздш в лш н колымызга бергаз! —Сен жапкыздъщ, сен елген кю1м1зд1 колымызга алыпбер!156

Килы заман — Абактыдагы езге kícímí3aí шыгарып бер!.. — деп,кез кызарып, бет сурланып, куре, шеке тамырларыадырайып турып б1рнеше ашулы ж т т т ер катты-каттысейлеп ж1берд!. Булардыц шлнде Жансешт, Баймагамбетте сейлед!. А к ж елк ет бул сиякты тутаскан ашулы шу сескещ ирт, шошытуха айналды. Ол ©ni куарып, жоргалактай басып,жагына сей леуге бет койып, к еп тщ айдынына т1ктепкараула шыдай ал май ыга женелд1. —Халык, с1здер сезге к¥лак сальщыздар. Ел KicùiepiHжапкызган жогарыдан келген буйрык. Б1з ешнэрсешез бет1м1збен icTereHÍMÍ3 жок- Ж огаргы улыктыц буй-рыгын хана к;тейм1з. Кдраколдагы улы к та б!зден улкен.Айтканымызды ол алса — алады, алмаса — кояды.Жэмецкенщ ©л ген i рас, 6 ipaK суйегш бермей отырган —б1зден жуан улык. Оган мен кайтемш?! — Сен устап ж^бергенсщ. О ньщ айтканын сен icTe-генсщ. Ендк «Мундагы ел наразы болып, ереуш кы лыпжатыр. М е н щ типмд1 ал, kícíhíh; суйегш бер» деп,Кдраколга кагаз жаз, kící ж!бер, — деп, Баймагамбетжауаптаса бастады. — Оган о л к©нбесе кайтесщ? М ен д е кайрат жок. О ныкайтесщ? — Ол конбесе, Алматыга телеграм сок. Мына елдщарызын орындаган дурыс. K íc íc íh ©здерше беруд1 макулкерем1н де! М ына, осы елдщ барлыгыньщ жиылыпкелген c©3i — осы сез. BÍ3 KÍcÍMÍ3fli аламыз. — Ия, ©лт1ргендерщ де жетед!, суйегш бермей отыраалмайсьщ, — деп, Жансешт 6 ip жагынан кадалды. —К1с1м1здщ суйегш эпер. Акркелке, ел сеш бшедц. — Сен ю тедщ осыны, егер кклмЪдщ суйеп тимейтшболса, сен 1ст ед{ деп бшемгз, — деп желке жагынан тагыб1рнеше дауы стьщ кадалганын байкады. Улыктардын барлыгы да жан-жактарына жалтактап,0 p6 ip сей леген юсшердщ ©ндерше теллйрш, eci шыгын- 157

Мухтар Эуезов кырап, кы сы ла бастап едг Акж елке де айтар сез таба алмай кур жалтактауга айналды. С о л уакытта тергеуип ез типнде: — Айткандарынды ютеймш. Алматыга телеграм согайык деп уэде 6epini3, —деп куцк еттт Содан кейш Акжелке: —Ж эм ецкеш д суйегш коддарына беру керек. Бул 6ip жацылыс кате гой деп ойлаймын. Егер онда бермейм13 деген сез ш ын болса, Алматыга телеграм согайык. BipaK жалгыз мен емес, сендер ездерщ де, е л атынан ел Kicûiepi де согындар, 6ipre согайык, —дед i. Баганадан Баймагамбет, Жансешттер мен Акжелкенщ сейлескен сездерш дурыстап кулак; койып тындамай, 6ip жерден кь1рпуын тауып сокгыгуд ы, булщущ KyTin турган ел, мына сезден сон барлык кызулы оты токталып бэсендеп, сабасынатусе бастады. Б1реуден 6ipeyre: — Акжелке Алматыга телеграм берешк. Жэмецкенщ суйепн жогаргы улыкган сурайык- Бермегеш тер!с деп жатыр, —десш , сонгы Акжелке ce3Í журттьщ бэрше Ky6ip- Ky6ip, дабыр-дабыр еткен дауыстармен 6ipre онды-солды жазылып тарап жатты. Сонын тарауымен 6ipre кепшийк Ka3ipri табысына канагаттанып, токсы на калып, эдеттеп момындыгына бешмдеуге айналды. Бурынты ел1ртш турган ашу, е к т н ш е н кайтып, жуш жыгыла бастады. — Кдйтсын байгус. Буньщ шамасынан келетш сол-ак шыгар. — Макул айтады. 0з колынан келетнцЦ аямайын десе,одан api не к олк а бар. —Жалгыз-ак сол айтканын Kaaip 1стесш. — Kaaíp, каз1р icrecí н. —Телеграм казхр жазсын деп айтындар. Уа, ана жердетшдесш турган kím ? Кдзтр ic T e c iH с о л айтып турганын!—деп, арттагы к е п дауыс кайта-кайта айгайлап, осы 6ip158

Килы зам анС03Д1 элденеш е жерден сан kícíhíh; аузымен айткътзып,улыктарга жетьазш жатты. — K,a3 ip жазбак, бугш-ак ж1бермек болды, — дегенхабар кдйта ш ыкты. Баймагамбет, Жансей1т те алдарындажуш жыгылып, жоргактап турман улыктарды керш, енд!не буйырарды бшмей, дагдарып калып едг Сол кездеулыктар ептеп-ептеп сыргып, ксдселерш е таман козгалабастап, елге: — Ещц, халы к, сен тара. Б:ул арада бэрщ б1рдейушлгенмен не туседг? Телеграмма к о л коятын ю сш ерщкалса болады. Озгелерщ ауыл-ауылга кайта бер. Ек1-у шкунс1з хабар келмес. Егер жакында хабар келш калса,0 3 ÍMÍ3 бидарейпс, — деп тегю кетш бара жатты. Жансешт жанагы уэдеге басында кеппен 6 ipreриза болы п ipKinin калса да, артынша мыналардыдкысыльщкырап турган жайымен пайдалану уплн тары6ipHeme тш ек айтуды мак¥Л керш: — Онан со н мына абактыда жаткан кгсгшзд1 дешыгар. О лар жазыкты емес, ел жазыкты. К 1нэл1 десендейтшщ барлы к ел болу керек. Ж еке Сержбай, жеке¥зак еш тенеш оз жанынан шыгарган жок. Егер юс1м 1зд1берсец, K e n ic e M Í3 . Онда жаксы у л ь щ боласыц. Эйтпесе,6 Í3 сеш к ш элауд ан босатпаймыз. Акж елке, юс1м1зд1 бер!—деп айгайлады. Журттын, 6 e p i сол сезд1 де костап: —Ия, KÍcuiepiMÍ3 шыгатын уакыт болды. —Саргайтуьщ жегп, оларда ж азык жок. — М ы н а осы турган бэр1мгз де жазыктымыз, оларжазыкты б олса , кылар болсан, 6apÍMÍ3re кыл! —деп, тагыда к еп -кеп дауыстар жецкШп бара жаткан улыктардьщартынан пгубатылып, созылып ecTÛiin жатыр едг BipaK осы сездер айтылса да, е л кетш бара жатканулыкты боге ген жок* Зуелгщ ей ызгары жок, кысып,ыктырып та экете алмай, босадсы п бара жатыр. 159

Мухтар Эуезов Артындаты елдщ кеб! бет-бетше козгалып, жж-жптмен тарай да бастап ед1. Сондьщтан Акжелке, к,айта~к,айта айтайлап жауап сурап тавдгмдап болматан Ж ансеш ттен кутылмак болып, артына карап турып: — Ол к1сшерд[ жапкызган жотаргы жердщ улыты едт Жакында таты да жарлыктары келер деп тосып турмыз. Кеп устамас, босатар деп те ойлаймыз. Олар жайынан шыдай турындар, асыкпандар, - дед1 де, топтан жы- рылып шытып узай бердк Ел: —Асытатын уакыт болды. — КашанБЫ сартайып жатады? — Шытартып бер юс!м1зд1 шытармасан, ел жаксы ел болып турмайды, бузылысамыз. — Елдщ шыдамы жеттк Енд1 будан артыньг кетерер жайымыз жок,. — Бэсе, соны айт... юсймгз шыкса шыкты, шыкласа екпелеме бхзге... улык болсан, тыныштыкта улык, шытарсын. Елге сызьщ батып, м омы н журтты шабак,тап решюте берсен, керш алармыз. — Ещц аз кун сынармыз, керелнз... сонда айтк;анды ютемейтш болсандар, байкдсамыз сешмен. Ак; желкемющ, кек желкем!сщ, ктмщ болсац, оньщ бол! — деп кальщ жиын айтайлатан, еркш деген даусымен бурын еш уакытта айтпайтын создершщ бэр ш де айтып жатты. Б1ракулыктар буньщ бэрш б!рдей ез куларымен естйенжок;. Жарым-жартысын естюе де, байкаматан, есимегенК1С1 болып кете барды. Елдщ к олш п лк те осы айтайлар шертш, сыздап турганкалпында дем шытарып, тыныс-толас бергендей больш,бурынты жалынды кем!те, басендете бердк Бутшгеарналган ашу ю пен шыклай, кеп дырдудыц айгайы, ащыкекеспй кор к ы ткан сиякты дон айбатымен ш ы р ы п баражаткандай болды.160

К.ИЛЫ з а м а н Сондыктан танертецп ажарына Караганда бугш б ipсоктьныс болаты н сияктанса да, ж иын euiöip ерекшелж,тентектж ю темей, улыктыц жылпылдаткан сездершеалданып, ж уасы п бэсецсш, момын куйде тарады. 161

IX К епке берген уэде бойынша сол куш жэрмедке ртыктары Алматыра да, Кдраколра да атаган караздарын жазып, телеграмын да 6epin ед1. Ел Kicûiepi кезбе-к ез ез алдарында жазылып, шабаршымен, тырыз почтамен ж!бершген кдгаздарды Kepin, уакытша риза болып тарасты. Жазылган кагаздьщ толык сездерш ел tácmepi 03i окып, аныктап таныскдн жок. Ел арасында орысша хат бшетш казактан 6ip де kící ж ок болатын. Жазылшн сездердщ мэшн кепке Оспан айтып бердь Оран тапсырран, айтдеген Акжелке болатын. Оспан кыскаша мазмуны осыдеп: — Олген кю ш щ суйегш беруд! ел сурайды, елдщбунысын орындаран макул. Эйтпесе, ел наразылыгыкушейетш коршед!. Бугш жэрмедке басына элденешемындай kící жиналып келш, бгздсн осыны тугел сурады.Айткандарын улкен улыктын еске алып, орындауынтшещц. Шарткылыпкояды. Эйтпесе, ешметке наразылыккерсетуден, улкеш рек те ic ютеуден тайынатын сияктыемес. Абактыга алынран kícíл ер туралы да босатудысурайды. Осы туралы буйрык 1стеуд1, жол корсетуд!сураймыз, —деген.162

К,илы з а м а н Телеграмньщ анык толык сездер! осы едь Буньщпшнен О сп ан курык ÓepepJiiK, колайсыз кершерлйссездерд1 шытарып тастап, елмен 6ipre жэрмецкебасындагы ек1мет кызметкерлер1 де Жэмецкенщ суйегшберуд1 сурайды деп, кыскаша тойтарып кана аудартан. Осыдан сон; терт кун еткенде Кдраколга Алматынын;жауап буйрыгы келдг Каркарадан ж!бершген телеграм-мен 6ipre сол кундерде, келес1 кундерде Алматы улы к-тарына, Кдракол, Кдркара жатынан элденеше косымшахабарлар барып жаткан. Елдщ 6spi б1рдецеш Kyxin жур. Bip белгип уакыттасоктыгута камданып, дайындалып журген сиякты.Абактыдага Kicúiepre тана жалтактап бегелгендей, егеролардыц отыруы созыла берсе, ия оларта ютелд1 деген 6ipжазаны естюе, жалпак ел тутас ереушге шыгатын сиякты.Ka3ipri казак; елш щ анык жайы осы деп, кун-кун сайыносыган уксаган косымшаларды Каркара, Кдракол eKeyiде дуркш-дуркдн жетюзш жаткан. Облыстык каланын; улыгына осындай маглуматтардыжетюзумен катар, жергшкп кенселер соцты уакыттагыек1мет саясатыныц анык бетш тустнс алмай, эр алуанжарлык куткендей болатын. Bip есептен жаз ортасынанберп бетке Караганда, кыргыз, казак сиякты мол жергеие болып отыртан жабайылар кетершю, ереут жасаймындесе, жасап керсш . Клшкене еркшдетш ж1берш, кш эш езмойнына артатындай упай салып алып, ездер! ютеген íctxездерше кию кылып катты кыргын аш у керек. Бостырыптоздырып, тукымын куртып жтберш, олар отырганшурайлы ж ердщ барлыгын казынага алу, калатан k íc íh íотырту керек. Сондыктан, бул елдер кетерМст1 ойласа,ойласын; ic T e c e , icTeciH. Белшедк жарылады, екдметкежауыгып карсы лы к ойлайды деп сескену, кортану керекемес. Кбайта астыртын шабактап, сондай кимылта ездершайдап салу керек. Кэпке биццрмей, сезд1рмей отырып, 163

Мухтар Эуезов туртпек салып, шапка туртш ашындыру керек те, содан кешн ютеген кимыдына карап турып бас салу, талкан кылу, орнымен жок кылу керек дейтутын. Жаз ортасынан бер1 уездега улыктар мен солардын аудан-ауданга шытаратын приставтары да 25-цп июнь жарлыгымен катар естпен улкен сарын сол едг Басы солай делшш басталган сон, мундаты улыктар сол бетпен еюлешп, жаланып, «ш аш ал десе, бас алып», алдияр деп алып-ушып турган. Б1рак булар казак,, кыртыз ш ш ойравдап булд1'р ш , жындай кубылган жаманшылыктарды 1степ турса да, сонты уакыттарда алташкы бетпен нускатан жаца, тын буйрыктар болмады. Алташкы сез, эуелп бет бар ма, ж ок па —оны да аныкгап бшмейд1. О ны айтыспайтын сиякты болып барады. Булар эуелг1 бел гшенген нысана осы деп, б1р жатынан казак, кыргыздыд кальщ елш эр алуан орынсыз буйрык ерескел зорлыкпен шапка туртш ашындырып отырып, кыцк еткен басшыларын т1зш игубыртып, абактыга салып жазалап отырып, сонымен б^рге манайдаты взамен кездескен, алдарына келген казак-орыс, крестьянка да жанаты ездер1 ойлатан ниеттг угындырып, миландырыптуратын. С ол бетте баулып, адкау, момын тату елд1 эдеш орталарына от салып араздастырып, ушыктырып, б!рше б!рш жау кы лы п кврсететш болтан. Бул беттеп ютер1де далата кеткен жок. Ед алдымен казак-орыстар булшыртата одай келш, баятыдан улы кты д атарманы болыпкокактап калган эдетпен казак елш жауша бер!кпрш,урите кимыл кылатын бодцы. Булар казак, кыртызта беттегел[, тап бергел1 кес-кект! аюдай к1жшш, тюш басып дайын отыр. Шсштолтан, дайындалган ютщ б1р тарауы осы турде. Булсаналтандардан баска таты б1р туйш, таты б!р жаксышиелешскен тузактай болып елдш басшьшары тугелКолта тусш отыр да, арасынан Жэмедкес1 елш, оньщ суй-164

К,илы з а м а нeriH бермеу к ерек деген акыл табылды. G k í метке берседе, бермесе де 6epi-6ip болар едь BipaK елге 6api6ip емес.Оган бермей койса, шынымен кектещцрш еппкпредьКер бала, ан,кау ел сотан да шабына от тускендей тулап,таты да кш эга, айыпка карай аяндап, бурынгыньщ устшетагы да белш есш ен бата бердь С о л едщ коздыратын,кутыртатын ic болуга жаратан сол, Жэменкешн суйегшберу деген э н п м е де жэрмецке басындагы Акжелкеденбастап, К,ара кол дын улыгына да, одан api Алматыдагыулкен улыктарра да недэу!р улкен, келелк непздд мэселесиякты керш дь Аягында Алматы улыгы бул мэселеш m e m T i .Шешкенде, бул кунге шейш сонгы уакыттагы багыт,саясат туралы толык хабар ала алм ай, алгашкы карадурсшмен келе жаткан жергшиеп улыктарга бет нускап,багыт бергендей болып ш еп т . Ол, эуел1, Ж эмецкенщ суйеп берш м есш деген. E k íh ih í,елдщ булш ш ипгш е бастык болган басшылар абактьщанбосамайды. О л а р кешл eceirri. Егер е л осы кундерге ш е ­йш бузыктык, булш ш тктен тыйылмаса, абактыдагыKicûiepi тугел1мен улы жазага тартылсын. BipiH калдыр-май жогалту керек. Кдзакка, кыргызга, уйгырга да — б а р -лыгына да ютейтш ici осы. Егер содан api ел кетерий-ci болатын болса, оны да аямай, ез колдарындагыбарлык куштерд! жумсап, ергкс1з багындырып, басыпмойындатып алындар. Ешюмд! де аяу керек емес. К а н -дай каттыльщтан болса да корганбау керек. Оньщ устш е казак, кыргыз казак-оры с сиякты кала,поселке тургындарына залалын т и п зш , малын алып, у й -лерш ертеп, k íc íc íh елtípin турганы бар деп естшедк Е л -елд! аралауга шыккан кызмет адамдарынын да елгешбар. Керек десе, почтага, эскери обозга да шабуыл ж а -сатандары бар дейдк Бул — калыц елдщ ашык жаулыкжолына ш ы кканы . Ондайга аяныш, ракым, KemipiM деген 165

Мухтар Эуезов нэрсе болуга жол жок,. Аянбай, 1ркшмей отырып тен- тект1 жуасытып, асауды кещцрш, женге салу керек. Бул кунге шешн ютелген бассыздыктын кеп куши болу ке­ рек деп, кундерде барлык улык арасына жайылган белп- л1 катал тапты. Жер-жердщ улыктарын б1ржола кайрап ныгыздап, ектндетш юке кгр1ст1ру ушш Петербордан ел карсылыгымен алысуга келген кор1 жандаралдын сол кундерде барлык улык арасына жайылган белгин катал сездер! т!ркелген екен. Осы элпрдщ ез1 де сол жандарал атынан шыгыпты, Мунын облы с эгамдерше тапсырган буйрыгынан туыпты. Эм1рдщ эр жер1нде жандаралдын тапсыруын, буйрытын атап-атап к е л т ен аягында: — «патша солдатыньщ каны тамган жерде ешб1р буратана ел т1рпшпк етпесш » деген кэрл1 сезш куран созшдей, туга байланган урандай кылып келгпртт1. Каракол улыгы буйрыкты алысымен-ак ояз, про­ курор бастаган эскери кецес жасап, ортасына абакты улыктарын, карулы-солдаттардын бастыктарын алып отырып, абактыдагылар жайында к еп жасырын сезде р свйлеси. Байлаган евздерщ кенйклтрместен орындатпакдныбодцы. Бугш тацертеннен бер1 казак камерасындагы туткын-дар шгген де, сырттан да ешб1р хабар ала алган жок-Жалгыз-ак экеп берген тамакты гана алды. Ешкайсысынтыска шыгарып богде кклмен т!лдест1рген жок. Кун бойыабакты мацына казак, кыргыздан еш К1мд1 жолатпай, зеюпкоркытып куып ж1берш тур. Тегтнде сонгы уакыттардакалага босып келгендер кебейгеннен бер! карай казак,кыргыздьщ бос дала адамы кеш еде емш-еркш журеалмайтын да болтан. Жакында кьгргыздыц жаулыгынкерш, не ездер! жаралы болып, не туган-туыскандарынанайрылып келгендер болса, кешеде казактьщ, кыргыздынтуеш кергенде акырып боктап, жабылып куып сабап,166

К.ИЛЫ заманкейб1реулерд1 тобыныц ортасына экелш кергшеп ол Tip-in те тургандары болтан. Сондыктан ¥зактарды кутетшжптгтср ж ан н ан кеппп к,ана ецбек кылып жур едг Byrinri абакты ажары кундегщен де к,атайынкырап,бузылынкы р ан турган сон ¥зак, 0 убэк 1рлер абактынынез ишнен бгрдеме сыбыс ест!мес пе екем1з деп байкдп едьОл талаптарынан да ешнэрсе шыкпады. Камераларынаншыгармай, езге туткьтндармен араластырмады. — ByrÍH о с ы абактыньщ суркы жаман, калай болайындеп тур бул?! — деп кептщ ш тей жудеген кудшн K ap i6 o 3кария сыртка шыгарды. Элденеден танертецнен 6 epiбуньщ бойы ауырлап, жер тартып туртандай. Сонымен6 ipre к ец ш ш деп талайгы салмагынан ж ен ш ст п ,серпгендей 6 ip ерекше лепщдеген елгезектж белгкй дебайкалган сиякты. Сырткы кабына íiiiíhíh, к е н д т симагандай. — Суркы бузылып тур. BipaK не шара?! Не кылмаккерек, — деп, Н уке езге жолдастарына карады. Журттьщ бэрш щ жузшде катты кушейген Kayin куд^кбелпсхмен 6 ipre «не боламыз, не куйге ушыраймыз,буньщ арты кайда апарып сотады?» дегендей жумбактысураулар бшшуыи едг Туншыктыргандай белпстздж ¥зак.тьщ шьщамын тау-ыскандай, буындыргандай эсер етт1. Сондыктан о л ecÍKтестнен карап турган солдатка: — Ей, бiздi неге бугш шыгармай койдыц? Сырттанкелетш KÍcÍMÍ3re неге жолыктырмайсьщ? — дегенде,ею коз аз сьщсиып, ю ш рейщ ю реп турды да, ес1ктщ аржагынан: — С агат алтыда манифест болады, — деп сыргып тайыпKerri. Сы кситаны KYЛгeнi ме, болм аса «осыным шын» депымдатаны ма, отырган журт ура ал май калды. BipaK к езд щ жош 6 ip баска, бэрш ен де айтылган сезкубыжыктай, ажалдай дурк шошытты. 0 убэюрдщ денес! 167

Мухтар Эуезовуйып, талыксып кеткендей болды. 0 ш де куарып, каттысескешп, уркш кеткеннщ белпсш керсетш тур едь — Бунын айтканы б1р сумдык кой. Ещц «кош» дегенненбаска не каллы? Кдрия, иман айта бер! —ден, Кэр1бозгакарап шал кай ып барып кабыргага суйене кетть Осынын артынан Кэр1боз эрб!р кауш устшде ютейтшэдет! бойынша суре «ясинды» оки бастады. Даусы куб1р- куб1р етш, б1р узипп, б1р естшедь Жыртылып шыккандайтамагы кеб1рс!ген сиякты. Ешьамнен ешб1р ауыз сез шыккан жок. Барлык журт жым-жырт, сш еш п каткандай.Дене т1ршипгшен айрылып, КУР гана болымсыз судцер калтандай. Эубэюр алгашкы кабыргага суйенш калган калпында эл! де тастай катып калшиып калды. 0 не бойы езшш емес, бетен б1р буйым сиякты сезшп, ез1 кайсы,дуние кайсы екенш айыра алмай, тугел араласып, уласып кеткендей, б1р шатаскандык, кучпртпк байкалады. Озгенщ бэршен буньщYpкyi кулгпрек, ерекше сиякты. Калган журт соны байкагандай болып, Эубаырдщ алдынала усынганын жаман ырым сиякты кер1сп. Бул жайб!рше б1р1 сейлеген сезбен, тшмен бшнген жок Б1р-бтр гана караскан кезден, тынышсызданган кабакганугылгандай едк К,аз1рг1 улкен кауАгт кугу устшдеп жым-жырттык бул адамдарды ерекше сез1мд1 кылып, елб1ретш,жецшейтш тургандай. Дененщ б1р гана козгалысы,беттщ 6\р ажымыныц болымсыз гана б1р жыбыры болсасоган шешн отырган журттыд бэрше б1рдей туп-тугелтанылып, окылып койгандай болады. Келешек белпс1зд!ксагатты ыстык канды денемен, барлык ceзiмдi жуйржжанменен тугел усынып кулап куткещцктен, мына жым-жырттыктын; пшнде бул адамдардьщ тщцер1 сейлеспеседе, б1р!мен б!рщщ жаны ым кагып, белп берюш, жай-куйд1 танысып тур-ран сиякты. Сондай мандйдагы болып жаткандарды булжытпайтынкыратылык ерекше кепнпл сез1мдЪпк Эубэирдщ каз!рп168

К,илы з а м а нжайын буларта эдем1 таныткан. Б1рак каз1рп сататта оранбулар берер кайрат жок- Уйретер акыл да жок. Соны к еп п ен б1рте сезш отыртан Нуке Эубэк1рд1 не деболса, каз1рг! халш ен туртш шыгарып ж1бермек болып: — Балдызыма еркелешнип, — деп келш, Эубэюрдщт1зесше басы н салып жантая кетть Бул козгалы с ойлатанындай эсер егп. Эубэьар к о р -кыныш туе пен араласкан уйкыдан оянтандай, жымиыпесш жиды да, шынымен еркелеткендей болып жездес!-нщ бетш сипады. Бой жылынып, жададан жан жупрген-дей болды. Ерекш е сез1мдЪнкпен емеуршнщ, жумбак-тьщ сататы буларды баладай агартып, ацкдуландырыптур. Бэрш е де тазалык. канатын б т р ген д ей . Сондыктанмына екеуш щ ютеген балаша м ш ездер! ешшмге жат та,ерескел де керш ген жок,. Дэл к аз!рп халдерше сол кажет,сол тэтп де сияктанды. Осымен б1р жарты сататтай уакыт еткендс, есжтшсыртында сарт-сурт дыбыстар шыкты. Асытып, ерсип-карсылы кактыккан кеп кгсшщ дабыр-дубыр жур1 с]естыдь К ам ера ш толтан журт тугел1мен селк етшшошынып, есж ке жалт-жалт карады. С ол-ак екен, келес1секундте бар лы к абакты ¿цп дозак уншдей жат суык уншытарып, к еп мылтык даусы курс-курс, батыр-путыреетшш калды. Камера шп дэр1 мен аж ал шеше толып баражатты. К е р и л камералардан юрген, а л ас уртан, абактыныбасына кенпрген неше алуан жалынышты да, кекп де,дертп, ж аралы да айгайлар, шулар еетшдь Кдзак камерасында нар уетшде отыртан журт басындаб1рше б\р[ умтылып, б!р арата уй ш ш , бтрше Ъ\р\ сурш шжытылып, аягында жан-жакка тарай бастап ед1 . Алыстан жалынтан, еюрген, сиынтандардьщ дыбысыкеледь О к тиген, ел1мге карай бас игендердщ акыртыьщырануы, карты сы еетшедь Осы уакытка шейш казак камерасы аман сиякты едьЫр мезгшде батанаты каратан кез кайта айналып б 1р 169749-12

Мухтар Эуезов сыгалап калды да, касындагыларга акырып эм1'р е т Сонымен б1рге еспстщтeciгiнeн уш-терт бесатардын ажал шсп кек мойындары камера ¡пине жылман-жылман юрт алды. К1ре сала узшмей тасырлаган дауыстарымен бipгe жарк-журк еткен кекшш кызыл оттарын шашып, бурк- бурк тупндерш шыгарып, онды-солды кайшыланып нар устше ок жаудыра бастады. —Алла, Алла! —Аруак, иэ, аруак! —К,ош, кош!.. — Иэ, Райымбек ата... сактай кер, иэ, Кудай! — деген неше алуан ургашнт, жалынышты, шошынган айгайлар казак камерасын да басына кетерш, мылтык типмен б1рге элс1з ундерш узбей жатты. Алгашкы октармен б!рге ушып-ушып буктетшп-буктетинп тускен денелер де бар eдi. Олардьщ бэршщ де уш б1р-ак ешкендей. Жалрыз-ак б1р-екеушщ рана даусы: — Уу-Ь... уу-Ь... жа... не... м. Жа... не... м... Алла... Алла! — деп уздшгт кана естйщщ. Кейб1р ок тиген д е н е ­ лер жаткан жершде ыршып-ыршып тусш, б1р арест, б!р жиырылады. Онды-солды аунап буктелш шиыршык атып жатканы да бар. Нар усп' жосып, сырылдап аккан кан болып кетть Кейб1реуш1 н кеудесшен, мац- дайынан ыткыган ыстык кандар айналасыньщ бэрш бояп, шапшып жыгылып жатыр, мылтык токтамай; толас кылмай курсщдеп, дозак кунш тудырып тур. Б1рак ка­ мера пш тутаскан кек тутш болып кетп де, ещц тар те- С1кке кадалып турган кездер камера шпндеп адамдар-дын; елгеш мен т1р1сш аныктап кере алмайтын, тугендейалмайтын бодды. Бул уакь1тка шешн елген юс1 нар устшде жатыпкалган жетьсепз. Калганы жаралысы бар, аманы баралгашкы атылган мылтык даусымен б!рге еденге домалапжыгылып тусш, содан нар астына кашып, кашып ю р т170

К.ИЛЫ з а м а нкетш едь Будан калган ушеу-тортеу! есжтен киысырак турган гтсштщ жанына келш тыгылган. Бул арада турган Сы банкул, Эубэюр, ¥зак. Эубэш р мен ¥закты к бойынан кан саулап тур. 0 не бойлары ып-ыстык, болып, олдекандай кызумен кайнагандай. Мылтык барлык абакты ппшде э л 1 де узитмей батыр- лап тур. Тесгктеп кек тем!рлер б 1р!не б!р! соктытып, тар тесжте кысылып онды-солды айкасады. Жогары да, те- мен де ушледк Э р б 1р козгалысымен б!рге кызыл от ж арк-журк етш, ж ай отындай жаланып, буын-буын тутш дебурк-бур к шыгады. Эрб1р жат дыбыспен б1рге, эз1рше шыбын жаны шык,-паган туткындардын, коркынышка толган кеудесшен: — И э, Кудай, иэ, аруак! —Аксарбас, аксарбас! —Ш ынымен бггкен1 м!3 бе? — Кырылганымыз ба?! Алла, А лла! — деп, жасканып,шошынып турып, узш-узш айткдн жалыныш, екш пнарман тип шыгады. Осымен бес минуттай уакыт еткенде абактыньщтуктр жагындагы мылтык, дауыстары шугылынан ток-тай калып, сол жактан коридорга карай актарыла, ш улайжупрген кальщ айгай шу естшдь Б ул жакта коп кыртыз-ды камаган улкен камера бар едк Дыбыс солардьщ жатагыжактан шыкты. — Босандык, босандык! К д а, жой! ■Жастыгынды ала жат! —Атан; кер:П... — Кет, кез1 нд1 жогалт... — К^ыр, жой! Ия, аруак! И я, бабам! — деген калын;айгай, дырду естидо... мылтыктар токтап басылып калды.Суык кару кур гана кашкан кодда сатырлап, босып баражаткан сияктанды. Бул кезге ш ей ш казак камерасынакадалган уш мылтык эл1 де ажал белпсшдей болып, су-гын кадаудан токтаган жок едь 171

Мухтар вуезов Сырттаты дауыс пеш жанында туртандарта алдыменестшп, тезшен кайрат берш, акырты дэрменщ кар-сылыкка, алы сура карай айдагандай болды. — Олсек, к,арсыласып елешк, аянатын не калды ещц,умтыл! ¥ста ана мылтьщты, — деп, Узак айгай салыпж1бср1п , есхкке карай тап бердь Бунымен б1рге Эубэюр, Сыбанкул да: — Бэсе, ещц не калды? Ия, аруак!.. Ия, Край! — депкелш, ес!ктен сыталап турман мылтыктарды кабыргажактан жагалап келш темен карай жулкып-жулкыпкеп тартып калды. Сол арада коридор бойынан жосыпкашкан кеп солдаттармен б1рге бул камераньщ алдындатургандар да мылтыктарын тастай-тастай каша женелдо. Осы кезде нар астында калган б1рен-сарандар дасуйретЫп ш ы ш п алдыщыларга косылып калып eдi. Солдаттан камера мацы айыккан сиякты болды. Ко­ридор бойында жецкшп шулап, тарс-турс жупрш кележаткан туткындар болатын. Осы жайды шала-пула тусшумен бгрге камераныцшпнде кыбырлауга шамасы келген жандардыц барлытыда ещц ес!кт! бузып, шыбын жанын касап ушнен суйретшшыгуга юрюти —Буз еспеп! — Кират мынаны, суыр ана нардын тактайын! — деп,б1реуге бхреу эм1р етш, колына тускен нэрсемен такгайлыес1ки таре-туре ура бастады. Нардьщ улкен тактайын езгеден бурын Эубэк1рсуырып алып ед1 . Бунын каз1р де аркасы оттай жанып,ысып журсе де, бойын жещп кулатып экетш бара жатканауыртпалык жок- Дерт бшнбейтш сиякты. Сондыктанбарлык дэрменмен улкен тактайды кулаштап кетершокеле жатып: — Уштщ б!р! т1л дегенщ кайда?! О н сепз юсщен б!рд!шыгармаймысьщ, а, Кудай! — деп, эл1 кунге лпз бак-172

К,илы за м ан пай тартан тастай суык Кудайына шынымен ертенш, наразыланрандай болып, акырып келш : — Ия, Райымбек ата! Ия аруак;! — деп, eciicri кальщ ж алпак тактаймен туй- мештеп койы п-койы п ж!берд1 . Bpi жас, ap i к,арулы, денел1 Э убэш р езше ок тисе де кайратьшан айрылмарандай к;ажырлы сешмд1 сияк,ты едь Баганадан буныц бойын уйытыгг, жецш, басып тур- ран жайын коркыныш, ещц кайнаган ашу мен ызаньщ астына тусш жоралып кеткен сиякты. Cay денеш T e c inKipreH ок, сол дененщ шырарран ыстык канымен 6 ipre,ец аддымен бундары адамдардьщ шиндеп коркынышYPKeKTiKTi де ала шыккан сиякты. Эубэк1 рмен 6ipre Сыбанкул, ¥ з а к та eciicri 6ip-6ipтактаймен тарс-турс урды. Tonca ш и кылдап, merecí не н шыгып, кобырап кетш бара жатты. Кппкене каланьщ жендекшеу болып салынган абактысында соншалык сешщц мыктылык, улкен 6epÍKTÍK ж ок едр Эйтеу1р елетш болган сон; карсыласып, алысыпелу керек. С онда тана шешт боласьщ деп ертеден кепайтысып, ны к сешскен кецшмен камера шпндеп шамасыбардыд барлыры туткын ecirme барлы к куштерш салыпеди Аярында Эубэш р бее-алты салы п калып, енд1 тарыда алгашкыдай екпшмен еюленш к елш тары 6ip-eKi ретycTÍ-ycTÍHe туиш-туиш ж^бергенде, кара eciK шалкасынан кисая барып кулай Kerri. Денесш суйреуге шамасы б ар -дьщ барлыры да: — Ия, ак сарбас, ия, Tanipi, бере кер! — деп, ш у-ш уетш алдьщры босап шыккандардьщ арты коридорданарылранша, булар да жосылып сатырлап кашып женелдк BipaK абактыньщ ез iiniime солдат болмаса да, тыстагыулкен корган iiniime эдеттеп кузетте журген карулыларалi де бар едк Абактыньщ 03 iniiHe Kipin, камералардыаткыларан солдаттар алгашкы кыргыз тобы eciicri бузып 173

Мухтар Эуезовшыгып, калын селдей болып ездерше карай каптаган-да есл шыгып босып женелген. Арасында кару-жараш-нан айрылып калганы да бар едь 0 здер1 кырып, канжоса кылып, елйрш турса да, сол ел1мге айдап тургантоптар бетЬбасы кан болып, ажал танбасын басып алганпшпндер1мен ездерше карай дурк жупргенде солдататаулы кер шпнен копарылып кетеринп келе жатканкекп, жайын жузд1 суык кайратты кергендей болып,карсы карап туруга шыдай ал май ы+ып женелген. Солардьщ алды босып кашкан туткындармен б1ргешыгып есш жиып алып, кайтадан каруланып та калыпед1 . Сондай-сондайлардан куралган он шакты мылтык аб-акты ушнщ ар жагына карай шашырап шыгып, дуалдансеюрш шыгамын деп, тым-тыракай кашып, карбаласыпжаткан туткындардьщ 61 рталайын эл1 де атып жыгып,канына шомылдырып жаткан. Казак камерасынаншыккан каш къшдар дэл осы кезге келш шщц. Бул уакытта кун кешюрш, кала 1шше ымырт каран-гысы юруге айналган едг Егер каз!рп тоскауылдан аман-есен шыгатындары болса, б1рдеме кылып жалтарып,кашып керуге сол б1р суйешш сиякты болатын. Эубэюр031 кашумен б1рге ¥закты да колынан устап суйрей жупршкеле жаткан. Булар шыккан мезгшде дэл абакты есшнщалдында турган солдат жок екен. С ол жакта дуаддьщ енжакын жершен жаца гана сеюрш кеткен б1р уйгырдыкездер1 шалып кдлды да, соган карай жупрютк СыбанкулЭубэюр мен ¥зактыц артында едь Жупрш дуалга жетебере ¥закты колтыгынан, аягынан кетерш, дуалданасырып тастаган Эубэюр ещц ез1 сеюруге айналганда, артжагынан буларга карай кезелгендей болып таре бергенмылтык даусын естщ. Сол кезде жан ушыргандай болып,Эубэюр дуаддьщ уепне шыга бере, ар жагына кулай-кулай домалап тусть Жалгыз-ак дуалдан аса бергенде,артындагы Сыбанкулдьщ:174

Килы заман - А-11-Ь... калдым... мен... кош!., — деген сездерштанаестщь Отан о к т и ш , шалкасынан серец-серец етш барып,аягында жиырылып, буктетиип кулап калды. Дуалдан тусютмен Эубэкпр ¥закты кайта устапкетеруте айналы п ед1, оньщ козталарлык жайы болмайкалган екен. А я р ы н баса алмады. Алдында бойынанарып журген канньщ ез1 де буран мендеп, дене тауыптиген октьщ барлытын 6\лд\р\л жур едк Бул уакыткдшешн ерекше шыдамдылык кылып т1стенген тарамыскайратпен рана зорга суйретшш келген екен. Оньщ устшедуалдан кулап тускен уакытта картан; дене окыс жыгылыпмершш, элс1реп калыпты. Каз1рде ©л1мге бой урганы ма,жок, талтаны ма, эйтеу1р, ещ кегерш , туршипк ажарыкетш, бойы суынып кетш бара жатты. Журуге б1ржолатажарамайтын сиякданды.Сол куйде Э убэю р аркалап, суйретш экетпеюш болыпед1, озшщ де жайы кетш, басы айналы п, шйндеп дерттецселтш ж ы ш п бара жатканын байкады. ¥закден б1ргесулдер! курып, жырыла кетп. Басында калган акыргы сез1м ¥ зак к а жолдасыньщжайын уктыррандай болды. Ол:— УЬ... бггкешм осы гой... бар ещц... кош... А лбанбаласына, калсац, сэлем айт... арм ан жок... ел ушш...—дед1 де квзш жумып кайта талып кетш бара жатты. Сол уакытта сатырлатан мылтык дауысы жакын ж ер­дей тары естше бастады. Ещц кеш еге шыгып аткылаураайналтан екен. К1д1руге орын калмады. Эубэюр: — К,ош! Кдйран¥зак...жамандыгым болса, кеш, жаркыным! — дед1 де, ¥зактьгн;бетще карап сыррып женеле бердк Акырты рет ¥зактыцк1рпш козгалып, ымменен иек к,арып, коштаскандайболды. Эубэюр жакын жердеп дуалдан дуалга сеюрш отырып,алдында езш ен бурын кашып ш ыккан ек! уйтыр, б1р кы р- 175

Мухтар Эуезов рызра косылып тертеу болып алып, б1р корадан б!р кората тусш, абакты мацынан узап кетш бара жатты. Булар сол туш б1риеаз ущц тауып алып, аз рана бекшш отырып есш жиып алып, ел эбден жаткан соц каланыц адамдарынан урланып, жасырынып журш отырып, кашып берд1. Кешеде келе жаткандарындаурге н итестершшыгарып, састырып ед1. Б 1рак ит дауысына шыккан кугыншылар болтан жок. Иттен со ц ры бегет каланьщ кеше-кошесше квлденендетш тартып тастаган неше катар арбалар, кала сыртында айкыш-уйкыш кып казган орлар болды. Осыран карап кашкындар бугшп окираньщ шю жай- ын толык тусицп. Бул кала мацайдагы елдщ шабуылын, жаулырын кугеди Сондыктан мынандай бас коррайтын камдар ютсп, каласын буып-туйш дайындап отыр. Абакты шпндеплерте ютеген катты жаза да содан. — Эттен, сол куткен жауынеге келмед1? Неге кекке кек, канра кан агызбады? Не мангаз, не каска жайсац жусады ро й мынау улык, мынау душпанньщ сумдырынан. Эттен! Эттен! — деген арман шыкты. Жау колынан кутылып далага шыккан сод кыррыз, казак, уйгыр демей терт кашкын далада отырып, бipгe туган бауырын жоктаган туыскандардай болып, осындай жалынды армандарын айтып отырып, ботадай боздасты.176

X Ш Ж арак;ол кыргынынын хабары Кдркарага жет- кенде, калын елдщ к,ан жиыныньщ ортасына I зен;б1рек оты тускендей эсер erri. Жат хабаржайлау-жайлауды н барльнына кеш ке жакын 6ip мезгш-де тшп ед1. Е л ерсин-карсылы шабысып, кешк! ж айы -лыста ж урген жылкыдан дамылсын-дамыл топ-топ ат,айтырлар усталып, ерттелш жатты. Енд! кырылу, кыру,колта тускен улыкты холма- кол бауыздау, канды канменжуу, соны мен 6ipre бул араны мекен етпей, талак кьшып,барлык еткен дэуренге, баятыдан 6epri момын TipinúiiKKeтспттт айтып aya кешу, тез-тез кек алып, кезтне келгенд1эртеп, ж осы п жвнелту, — е н д т калтан ажарсыз куннщ ,адыра калтан куннщ барлык камы да, Tuieri, мураты дасотан тана арналды. Сондыктан еркек атаулы ат устап, найза баптап,мылтык октап, айбалта, сапы сиякты каруларын ьщ -райлап22, дайындап жатканда, эйелдер уй íih íh íh жугшжешлдеп, белек-салакты азайтып, ете керек болатынаспаптарын тана 6ip-eid тед кылып буып, езге буйыматаулысын каида тастарын, к1мте 6epin тапсырып кетер!нбшмесе де ещ ц керегалз, талак болтан дуниедей керебастады. 177

Мухтар вуезов Уйдеп бегет болатын улы дуниеден баска далада журген т1р1 кдзына, аякты малдьщ езшщ де канша буй- ырары, к;адшасы колында калары белпсгз. 0йткеш бос- кдн елдщ алдыд керш отыр. Асыньщ Кь1зыл б©р1г! арты- нан кутан эскерден бексерше, асыга кашатын болган сон коралы кой, топты сиырларынын талайын талай жерге шашып, иес1з тастап кетштк Жасы улкен кария, улкен басты еркектер болсын, кару устаган жас-желед боз бала, кдтын-калаш, бала-шага болсын, — бэрш щ аузында кайта-кайта айтылатын б1р- ак сез: — Дуниенщ бэр! де жан садагасы. Мал да, жер де аманшыльщ, тыныштыкта, ер азаматтьщ аманшылы- гында жак;сы шыгар. Олардьщ басына кун туган сон дуниенщ, кдзынаньщ, мал-мулжтщ не кереп бар десетш. Бул ниеттщ жолында баласы солдаттыкка шнетш де, шнбейтш де, — бэр! де бгрдей жумылган. К,аз1рп уакытта Тунгатар, Дэулетбактай б1рен-саран малын кимаган, т о к т ы р ы н , тыдыштыгын кимаган байлар болмаса, яки Оспан сиякды улыкка тыгылган тшмаштар болмаса, езгенщ аладсыз, аладсыз б1рлш бар-ды. Белпс1з улкен, кдын сапар бар деп б!р экенщ ба- ласындай, б1р уйдш, пшидей буынып, тушшп дайын-далган ел. Б1р1 бшгенд1 б!р! бшдь Улкен бшгенд! бала бищ, бдреудщ сейлегенш журттыд бэр1 де сейледь Осын-дай бас-аягы б]рдей халдщ устщде тутасып жумарланганелдщ ортасында тым болмаса б1р де 51реу1 болса да ертенауып кешш кеткенде баратын жердщ жай-куш кацдай,кеп елд! бетед ел сигыза алатыд бей ¿л бар ма? Кендшкдндай? Ондайдыд ешбгрш де битмейтш, хабарсызды.Буны кеп те бтмейдь Коп пшнде керек десе жалгыз-жарым, некен-саяк адам да битмейдг. Басында тшп былайкыспакка алатын болса, ауамыз деген сез сейленгенкезде калмакда барады екемхз. Онымед Узак; жаксы екен.178

К,илы за м а нУш жылга молынан сигызып сак,тап шыгам деп айтады дескен сездер шыккан. Осы кунге шейш елдщ K a p i - жасыньщ малданып жургеш сол рана сез. Буны сынайтын, ерескел дейтш, куд1кке алатын k íc íжок. Ондай айтушы болса, елдщ 6 ip iK K eH тшеуш бузушы, кепшшпсп ip iT y iiii есебшде танылады. Булардан баска елде кептщ байлаган iciHe, кептщ жумылран ниетш е сын да, шэк, нгубэ да жок. Tac тушндей нык байланган24, шегелешскен. 0 л деген жерде елюу,отка туе деген жерде ойланбастан, айналмастан отына датусуге кальщ топ шынымен-ак дайын сиякты. Жэмецке хабарынан сон уш -терт куннщ нпшдежэрменке басы на елдщ кальщ тобы барып кдйтканнан6epi карайры кальщ кепшЬйктщ жай-куш осындай едь Бул кундерде бурыннан 6epi атына, абыройына я тш, ябеделше кальщ ел болып бас Hin мойындайтын басшыжок. Ондайлардын барлыгы да туткында, жазада. BipaKсондайлар ж о к болтан сайын елдщ кальщ тобы ру-руьт,болыс-болысы, жайлау-жайлауы тугел1мен 6ipme 6ipiжамырасып, б1ржолата ннек-карны араласып, шыныменканат жазып тутасып кеткен сиякты25. Ендш öipniK ,тутастык басш ы лар аркылы рана туган тутастык емес.Нагыз кальщ, мыкты кептщ езпш а. Еркек, ургашы, xapi,жасын тугел1мен 6ip apara жиган шоктай шрген, 6ip-aKуран, öip-а к кара езекп как жарран, намыс тшщдей тшекбар. Сондыктан ел-елдщ арасындагы катынас бурынры-дан да к у п т . Екш н кызу еюленш дайындалу26, кутшуде бурынгьщан сонарурым T a p T in T i, не ici болса дашапшан. Козгалыс, кимылдыц барлыгы да жылпынкагып, урш ыктай ушршш, танымастык, тезд1кпенкулдырап турран сиякты. Кен, момын, болпыш, салгырт-салак жайлау бул кундерде бой жасаган баладай. Бурынешуакытга корсетпеген отын керсетш, екшндеткен 179

Мухтар Эуезовжалынымен ушкьшдап, елепзш турган сиякты едь Солкуйдщ устше Кдраколдьтн сумдык; хабары жеткймен-ак, ел жылап-сыктап, шошынып уркш босацсудьщ орнына Öip-ак сэттщ шшде тастай катайып, ашумен, кекпенжанып ширап алды. Сол туш -ак жуз-жуздеген кдрулы, сайманды ер жшт- тер ылги сайлы сэйгулпсп MÍHin, жэрмецке айнала- сындаты усак к,алалардьщ барлытына жаталай шабуылжасап шьщты. Бул шабуылдар тамам жайлаудьщ куш 6ipÍKTipin, т1зе косып алып icTereH ici емес. Э р ауданньщ елшщ ездьез бет^мен мына естшген сумдьщ хабарга берген алгашкыжауабы сиякды. Буныц бэр i ертерек болатын улкен кимылдьщ басы, сотая аддын-ала кара жарыс сиякты 6ip ютер icTen, ерте бастан баптанып алу керек. BipeH саран да болса, кару-сайман xycipin алута болады. Жэне жэрмецкеш шошыту керек. Алд ын-ал а кутын алып,урюте беру кджет. Сондай талай-талай себептер жиылып келш, бупн-ri кущц жагалай шабыска айналдырган. BipaK эл1барлык Албан 6ip apara жиылып, öip-ак жерге кушшжаппатандьщтан, эр жайлаудьщ ел1 оздьез тусындашусак калаларына карай беттескен. Сонымен тан; атканга шейш Шырганактын ын тобыG3ÍHe жак,ын жердеп новоселдердiн; 6ip-eKi зайымкесшшауып вртеп, мал-мулкш тугел айдасып алып, соданарты жердеп Ж ала наги каласына да шабуыл жасады. Bip-ак бул ертеден орналаскан, кеп казак-орыстьщ улкенкаласы едк Елдщ шабуылын куткендей, камданулысак екен. Алдьщры зайымкелердей kícící3, карусызбоп кездескен жок. Жасантан жшттердщ шабуылынт1зе коскан ьщтымакты кеп мылтыкден карсы алып,к,аласына жуытпады. Бутан шапк;ан уакытта тан да атыпк,алып ед1. Жалтыз ютелген ic —тацертен; ертерек каладан180

Килы заман шыккан ж урпнш терш ен бес, алты к1снп елт1рш, б1р-ек1 уш корага тау жагынан жасырынып келген еш-уш ж!ггг ерт койды. Буран ютеген ютер1 осымен б т п , кун шыруга айнал- ран кезде Ж ансеш т бастаган коп ж1г1т тун бойры ютеген жорыктарына, шабуылына риза болып, ендк «Жэрмедке! Жэрмецке!» дес1п асырып шапкылап, солай карай беттедь Осындай ют! Акбешт, Ж ел Каркара, Тацбалы тас ел! де топ-топ жзгггтер аттандырып, эр жерде эр алуан кылып ¿степ, желшнш алган. Бул тунг1 жорыкта казактоптарынан юсщ еп ш ы ры н шыккан жок. Жалрыз-ак бес- алты ж1гггтщ астарындары аттарына рана ок тид1. Жер, сумен коштасатын кун такап келдт. Ещц буг1н бе, ертен бе кeтeдi. Кеткенде кегсп журек, томсарран жуз, туйшген кабакпен кетпек. Артта калып бара жаткан зорлык, реш ш , киянат дэуреш мен соныц бэрш турызранжат мшездь ж ау ниети улыкка айыкпайтын араздык,арылмайтын нэлет, каррыс айтып кетпекпп. Сол жирешшкарсылырын кальщ елдщ кан журегшде нык сактамакка,мэцгипкке сактамакка ездер1мен б!рге ала кетпекпп. Бугшгт туннщ ютер1 сол нэлет айткан журектщ еналрашкы рет шешшгеш, бетш ашканы. 1стщ басы туннен басталран беп м ен желю1узшместен27келеа куннщ танертещне араласты. Ещц топ жэрмецкеустше карай аунады. Тунп жорыкта болган жшттер жайлау-жайлауларынакайтып, астарындагы аттарын ауыстырып, шала-пулатамактанып тыным алган сон, барлыгына да «Ж эрмен-кеге карай каптасын. Тайлы-таяры калмай, сонынайналасына жиылсын. Барлык кару-аспап колда болсын.Бугш бар кайратты салатын кун. Бугш хркипп, бой барыпкелмей калаты н ккл болса, ол елд)н тшсущен калган,шетке ш ы ккан, кепке бетен ккл болраны. Келет1ндертез камданып, богелмей келсгн. Дэмел1 жшт, сен!мд1 181

Мухтар Э уезовкару, жуйрж ат бугш ушш. Бугшнен калган жан — жан,мал — «м ал» деген буйрык хабар жан-жактьщ барлыгынаекпшдеп шапкан сайгулжтершщ Т1зпн ушымен 6ipreушып, шашылып тарап жатты. Буйрык кандайлык тэрт!пт1, тыгыз, куцт болса, со-нымен 6ipre камданган елдщ жиыны, шабуылы да сон-шалык тыгыз екпшд] ед1. Мезпл шадкай туске жакындаган уакытга жэрмец-кенщ кун батыс жагындагы кек жота кара óepiKTiАлбанньщ куртша кайнаган кальщ тобына cipecin,лык толгандай болды. ¥зын кек белдщ Шыртанактыгакараган 6eTi жщ1шкелеп аккан мелд1р булак, ишкенеаттар болса, сол арадан аз гана сулап, ер-токымдарынжелпгпп, айылдарын кайта тарткызып, Ka3ip болатынжорыкка тыгыз эз1рленш жатты. Кдлыц колдьщ эр жергеекшелш ympui in жиылган кара нешрлершщ ортасындакей-кейде узын найзага байланган кызыл ала тулары дакершедь Эр жердеп топтьщ ара-арасында 6ipiHeH 6ipiHe караймезгиьмезпл шапкылап шык,кан тшшыер, хабаршыларкершеда. Соцгы 6ip аз уакыттан 6epi гана келушшер саябыр-лай бастады. Енд! жиылар куш жиылып болып калгансиякты. Мы нау етекте жалпайып, кпшрейш 6ypicínтурган жэрмецкеге осы колдьщ вз! де каптай шапса,тамтыгын калдырмайтын сиякты. Бупнп жиындардыц ортасында кепке нуска берш,айгайлап басшылык етш журген k íc í аз емес, кеп. BipaKсол кобшщ эркайсысынын айналасында кем болса,öipneme жузден эскер1 бар. К,ол-колдьщ барлыгындажогары кетершш т!кейш шаншылган шокдар, сойыл,íctík найза, жаркылдаган айбалта, ел колы тугел1менíctíktí, шанышкылы кол сиякты. М о л денел! кальщ елдщашумен урпиген жуш, айдынмен тдарейген кайратты182

К,илы з а м а н тебе шашы сиякты28. Уд1рейген Т1 К турган ашу, кайрат белгкп бар. Ж алгы з-ак жэрмецке кутш ка н шалык, кандайлык екеш белгю1з. С ол белгклздщ шпнде ен алдымен ун шыгаратын мылтьщ болу керек. С оган жауап беретш отты кару казак колында канша камданганмен аз рана болы п шыкты. Бесатар атаулы тшт1 ж окка жакын, бэршде азын аулак берден,ке гана бар. Одан баска кепшш^шц сенгеш аркар, таутеке ататын жалгыз ок- С од ан калганы бытыралы п и т , б1рен-саран кос ауыз. Эйтеу1р мылтык даусын кебейту унпн кейб1реулершщ койнына тыгып алган жаман ш олак алты атарлары да бар. Кару деген кару осы. Б1рак барлы к елдщ жуз1нде сан карудан кушт! боларлык улкен сеш м белгкп, кайрат ажары бар29. Б1реуге бхреудщ сырт ажары, жалынды жуз1, екшнд1 шапшан козгалыстары осы жайды угындырып сезд1ру- мен б1рге баганадан бер1 жиылып жаткан топтыц а р а -а - расында сейлен ген сезден де сол бiлiндi. Бугшп топ- тарга ж агалай кыдырып журш сейлеген жшттер де болган. О л а р : Кекбай, Баймагамбет, Жансешттер едг Б1р белек топтарга Кдртбай да айгайлап, еюленш турыпкеп-кеп сетм д1, к у п т сездер айткан. Солардьщ б эр ш щ айтатын с е з ш Кекбай аныктап, ашып, тусипкп кылып сейлегендей. Ол Ш ы рганакты ел1 ещц ш абуылга шыгамыз деп аткатепе м М с ш , Кекбелдщ бетше карай дуре-дуре басыпкозгала бергенде келденендеп ш ауы п келш: — Уа, ж т т т е р , бэр1м1зд! ата-бабаньщ аруагы колдап,жолымызды оцгарсын. Бул тигект! тшемеген жан жок-Жас-кэр1, жаксы-жаман тугел1мен осындай ак титеу-дщ уст1нде тебелшге куй казса да шыдадык, ещцкелш барлы к ер азаматты кыргынга салам дейдг О ны н 183

Мухтар Эуезов айдауында барып кырьиганша, осы тутан жер1м1зде кальщ ел1м!здщ алдында осы елдщ намысы, елдш ушш кырылайык. Б1р1м1з калтанша касарысып, шыдап батайык. «Кырык жыл кыртын болса да, ажалды еледЬ> деген. Т н т елсек, осы н и е т ц уст!нде влш-ак, калайык, еркек токты курбандык. БГз елсек, ертен таты б!р ул туады. Тубщце ел туы жытылмасын, Алыспасак, атар тан, шытар кун жок. Енд! шыдар да, токтар да жайымыз калтан жок;. влсек, мынау елгендерден артык еместз. Осындай жодда бурын казак, баласы \с кылып та, влт те керген жок,. Бет1м1зден жарылтасын» — деп келш айгайлап, аргысы Уйсш, Албан бабаларым, берп Райымбек, Саурык аруаты кайдасын,? Он сапарынды бер,жар бола кер, ия, аруак! Ия, тэщрЛ — деп, айтайды салыпж!берд1 . Кектобеш каптай туртан кальщ кол б!р ауыздан: — Ия, аруак, аруак! - деп, шу-шу еткен бойьшен белден аса бере жэрмецкеге карай бет тузедь Желд1 кунпдаланыц ортшдей узын жотаны кап-кара топыр болыпкаптап алып, уйыткып шалкып лап койды. Жайын куштей жалантан кара шубар топ дурюрегенселдей акты. Тау басын аспанга шапшып буркыраганкальщ шан басты, Етекке карай тау кеп акгарылгандайболып, жер кущрешп, дуние шуга толды. Жер сткш ш , тау ойран болып, куз басынан жакпар-жакпар тас куларанда естшетш купр-куир, сатыр-сутырундер шыкты. Шатырлап жай тусш, кущренщ аспанжарылтандай айдыдды суык сарын естищ. ¥зак уакыткасозылып, б1р калыпты естшп, баскан жерш калтыратып,д1ршдетщ турды. Ауыздыгымен алысып жер сузген жараужуйртктер пзесш кем{ртеидей болып емшш, карсы урыпкеле жатыр едь Ыскыртан жалаулы ецкей найзалы шуы кеп айдындытоп етекке тугел келш куяатан кезде алдынан батанадан184

К,илы заман бер1 ундемей жым-жырт болы п турган жэрменке уш шьщты. Узшместен сытырл ап, кеп мылтык сейлеп ж1бердь Атылган жалгыз мыл тык емес, пулемет те юрюкен екен. Ыстык кунде ажал огы шыжылдап 1зденш шыкты. Калгып турган аспанды зу-зу тшп, жындай ойнап отш жатты. А л д ь щ р ы топтьщ ен алдыцгы катарында т1зе косып ж ш келе жаткан кол жел кисайткан орттей болып жапырыла шалки женелдг К^сая бердк Кдтардан жиырма-отыз ат будак-будак шыккан шанныц астында жумарланып-жумарланып, кулап-кулап тусть Устш деп иелер1 омакасып жьпылыл, серен-серен етш, ушып-ушып тусш жатты. Ж эрменке тацертецнен бер1 тьныздыкпен нык дайы н-далтанды. Е н эуели дайындык кеш е кештен, Кдракол ха­ бары келгеннен бер! басталып едь Тун бойы жэрменкеден ш аш ау журген карулы ос- кердщ барлыгын тыным таппай хабарландырып б1рарага, Кдркара басына жиып шыккан. Тацра жакынжузден аса карулы эскер дайын болып, енд1 келеЫ куннщхабарьщ ток белбеу болып кутш отыртанда, манайдынбарлык калаларынан агылып боскан казак-орыстар келебастаган. Акжелке мен эскер командир! соларга тепске жакынмылтык тауып берд1. Мылтыры жокка кылыш, найзаберюти Булардан баска жэрменке басындагы кызмет иес\улык атаулы да жасанып, тепе каруланып алды. Кдз1рде казактыц саны коп болса, буньщ туйиггенсуык, жат кайратты купи кеп. Сондыктан ещц корку,жаскану дегенд! ешкайсысы ойламагандай болатын. Ж эрменкеде согыстьщ, атыстьщ эдюш кеб1рекбшген эскери адамдар каз1рг! каруланып дайын турманкуштерше сенсе де, жаман айтпай жаксы жок деп, ютщен нашар болы п бузылтан уакытында ютейтш камды дадайындаган. 185749-13

Мухтар Э уезов Бул бетте ютеген нэрсе: ен эуел! жэрменкешн ай- наласына базар басындагы арба, бришке атаулынын барлыгын жиып алып келш, айналдыра йркесйрш Т1зт, б!рше-б1рш байластырып койган. Тан атардан бастап жэрменке басындагы коп елдщ ¡стеген ютер1 осы бо- латын. Бул жумыска солдат, крестьянды салудан баска, базар басынан кетпей жаткан озбек, татар саудагерлерш, уйгыр, кашкарлыктьщ журпшшлерш, асбузылшы ка- рекетшитерш, — барлыгын да э к е л т жеккен-дь Сонымен каз1рп уакытта жэрменке айналасы жаралай пзигген, б!рше-б1р1 мыктап т!ркелген арбалар болатын. ¥лыктын кедсслерше жакындаган жерлерде арбалардын ею катардан тхзипп турманы да бар. Жэрменке буынып, туйшш казак шапкынына осындай бегет жасап алып ед1. Бунын устше егер ел колы буган да карамай, коян- колтык араласып, шке юрш алатын болса, колдарына тусш, усталып калмас ушш, барлык жэрменке басындагы адамдарга тег^с салт аттар дайындалган, олар тугел ерттеулк Жэрменке ортасындаяы улкен кораларда т1зшш кутш тур. Зэу! сайтан сондай кун бола калса деп, Акжелке урядник, командир1мен акылдасып, соты кундерде манайдагы какас журген жалгыз-жарым казактан э л - денеше аттар аудартып алган. Оньщ устше бугш танертенде он бес-жиырмадай с о л ­ дат урядникке бастатып кез келген ауылдын жылкысын алып, кез келген елдщ коралы койын топтап жосылтып алып келуге буйырган. К,ойды камауга тускел1 турганжэрмецкеге сойьгска жаратпак. Казактын ез! гздеп тапканжаульнъг, ез есебше шыгынын арту керек. Жылкынымалынан айрылган, дуниес! ертенген шаруа иелершеулеепрш белш бермек. Сонымен олардын кониинжубатпак. Б1ржолата ез артынан ерпзбек. Одан бер] деказ1рп жаяуларына ат берш, шабуылга карсы согыскашыгармак болатын.186

К,илы заман Осындай улкен кораммен ютейтш басты камдардан баска, Акж елке улы сэскедсн 6epi Кекжотаныц аргы бет1не жиылып жаткан казак; туралы да кыска-кыска хабар алып тур едр Ондары топ молайып, етек алып ендеп келе жатыр дегецщ естгген сон, Акжелке мен командир сон™ кундерде iiirrepiHe тыгьш жасырып журген 6ip сырын тары да сыртка шырарып, Кекжотага таман беттетш койран. Ол алдьщгы куш Кдраколдан алрызран пулемет болатын. Бундай кару болран жерде казак тобынан касап кы- рура болады. 0 3 i карусыз, езшде с о ры с тьщ eni6ip айласы, тэсип жок, койша уйшш топырлаган казак пулеметтщ аузына карай 6ip жосылып K o p iiiic бсрсе, бурын татып кермеген сыбарасын алады. Соны ойларанда жэрменке улыктары iniTepiHeH Teric риза болы п жымиятын. Кдзак- тьщ алдында курулы какпан, келденендеп казылран ор дайын тур. Танертецнен 6epi a p 6 ip арбаньщ туб!нде ажал оры андып, сыгалап карап, «канды басыц 6epi тарт» деп отыр. Бэрш ен де сешмд1, бэршен де артык кайрат 6epin коп оры бар пулемет кезелш тур. Жотадан шапкан ел тобына елден бурын карсылык отын ш аш кан осы пулемет ед1. Буньщ басында Акж елкемен командир ездер1 келш, бакылап карап тартан.Алрашкы пытырлап шыккан тунгытп октармен 6ipre шан кауып топырлап кулап жаткан аттыларды кергендеАкжелкенщ кьгбы кангандай болып: - Ата бер, ж1бере бер. Бет1 бурылды. Жалтарды.Келденен сыпыр, кыр, жой! — деп, мереш аскандай бойжасап бара жатты. Пулеметпен катар арбалар арасындаTiaürin отырран солдаттар да дамылсыз атура Kipicin едкЕл алдьщры катарда шауып келе жаткан колыныц шпндеБаймагамбет, Жансешт, Кекбайлар да келе жаткан-ды.Кай кезде келгеш белг1с13, бурын Асыда ютеген ерл1г1 187

Мухтар Эуезовестшгеш болмаса, ез1 квп жиынга кершбей жургенЫбырай да кдз1рде осы топка келш косылып, алдыдтыкатарта шытып калтан екен. Жэрмедкеден батырлап атылган ок булардын катар-ындаты б1рнеше адамды ушырып-ушырып Ж1бергенкезде, бэршш, астарындаты аттары локып-локып уркшаткып кетт!. Бурын согыс, атыс кермегещцгш кылып,сьщар езулеп кисая женелшть Сол алгашкы жытылтан топтьщ артын ала Кекбайда ат-матымен домалап тусть Астындаты ат орткыпбарып омакаса жытылтанда, бул езше де ок тиген шытардеп ойлап, иманын айта берш едь Б1рак ат жытылыпкалып, ез! басынан асып тускенде ештецес1 кетпегенекен. А м ан д ы ш н бипп, тезбе-тез атына турып, шан1шшде мылтытын жормснке жакка кезеп, арбаларданокдиауырак калып, солай карап шауып келе жаткан б!ратты казак-орысты кездеп турып, басып калганда, анауатыньщ ар жагына ушып барып туст!. Кокбай со л кезде байкады. Казак колы несердейжауып, дамылсыз от бурюп туртап пулеметке бет карап,каскайып барута шьщай алмай30, темен карай женелгенекен. Бул эл1 толык айыкпаса да, сергш калтан шан¡шшде жаяу калыпты. Жалгыз да калтан шыгармын депжан-жатына аландай берш ед1. О н жатында б!р жардьщернеуше жабысып жэрменкеге карай бурк-бурк окЖ1берш жаткан б1рнеше ю сш щ тобын керд!. Солардынарасынан: — Бер! жур. К аш бер1, ок тиед1! Бутып жупр! — дегенкатты айгайды еступ. Сонда тана укты. Бул Ы бырайлар екен. Кдсында оншакты мылтыкпен жаткан жолдастары бар. Батанаданузбей ок шытарып атып жатыр екен. Кекбай енбектейжуг1р1п булардын касына келе бере мылтытын октапалып кездеп жата кадды. Д эл осы кезде пулемет даусыбэсендеп барып басылып ед1.188

К,илы за м а н Баганадан пулеметтщ кай жерде екенш аныктап бшгел1 болж ап отырган Ы бырай, езге жолдастарына жалпы ж эрмедке топырына карай аткыза берш, ез1 сол пулеметтщ омы шыгып турман орынды тауып алып, ылги рана со л араны нысанага байлап атып отыр едк Жадамы пулеметтщ токдауы буныд с о ц р ы о р ы н ы д тутш! басылар-басылмас болтан кезбен дэл келдг Ш ынында пулеметл’ атып отырран солдаттыд мандайынан ок тшп, шалкасынан ушып туст едг Пулемет б!р жер! сынгандай болып, пытыр-пытыр етш барып какдлы п турып калды. Ыбырай бундай 1с болар деп ойлаган жок едь Басында бул ез касында Асыдан epiп журген б1р топ мылтьщты жолдасымен кслш араласып, алдътнгы катарра ш ы р ы п шауып келе жатканда, аты окка ушып жьтрылган К е к - байды керди Онан сод дэл сол уакытта Кекбаймен б1рге ушып тускен тары б1рнеше ж т т п кордт. Бэрш щ де ж ы р ы л ы с ы жаман кершгенмен, ок, темевдеп ушып тур. Аттарына рада тиген сиякты. С он ы байкай салысыменжэрмедкенщ шетшде окка ушкандарды басып к ал-ралы, ш апкалы турран топты атты эскерд1 керш, езжоддастарыныд бэрше: <Аттад тусш атыс» деп эм!ркылып, ед аддымен ез1 тусе калганды, езге мацыдда кележаткан жгпттердщ кебше: — А н а жыгылрацдарды жинап мщгест!рш алып кет, —деп айгайлагг, акырып жарлык шашкан. Сол сез кур дырдумен ес1 ш ы р ы п келе жатканж!г1ттердщ кебш е ес шрпзгендей болды. Буныд ай -гайын катарында келе жаткан Баймагамбет те естш едгОл сол арада аттан кулаган ж тттерге карай жиырмашакты Ж1птпен кайта беттеп келш , октан аман калганжолдастарын мшгесдрш-мшгест1рш алысып кедденедшапты. Будар да осы жакка карай жосыган кальщ топтыдбепмен ш ауып, сол жакта жакыд жердеп б!р тебеппктщтасасыда к елш шнгендей. 0зге кальщ кол да сол тебенщбойына жазылып, ¿ркшш барып токтап турып калды. 189

Мухтар вуезов Елдщ бет1 жалт бергенде, жэрмедкеден шабута кам- дантан солдаттар эл1 де камауынан шыта алмай турды. ©йткеш барлыты он-он бес кдна мылтык болса да, Ыбырайлар тобы басы керщген, шашау шыккан юсшерд1 ек1 бастырмай, баудай тус1рт кулатып тур. Арба артында жатып кезелген мылтык еитмд! де кираткдн жок,. Ел бей жалтарып кеткен сод, олардын нысанасына ипнбейтш болып ату мелшершен к,иыс етш кетт1. Жоддаты арбалар ел карасын аныктап керсетпейтш болды. Олар эм!р алып, орындарынан козгалып, жана жерге орныккднша ел колы жанагы тебеге барып инщи. Елдщ д эл соцты беттеген тусында отырып ок шы- гаргандар болса, олар Ыбырай тобы ны д не атын жыгып, не анда-санда б1р к!с1сш кулаткан болмаса калын колдын бэрш б1рдей жусата бере алмады. ©йткеш ел тобыныц алдьщты кдтары булар жаткан орнынан шакырымта жуык, жерде бол атын. Саскалакиен астын-устш байланып, дэл карауылмен атылмай жаткан мылтыктар, мынадай кашыктан еш тсн ет ойсыратпады. Атыстьщ кашан жерден болатынын Ыбырай ертеден есептеп едь Ырак жэрменке мадындаты адресе, Квк-жота жатындаты болымсыз кабат болса, не жар, нетебепик болса, барлытын да жырынды Ыбырай ертекуннен санакка алтандай сскерш алтан. Сондыктан, «окшыгаратын жер Кокжота емес. О л арадан аткан мылтыкепиамге де тимейд1, эншешн боска оттайды. Егер шынатысамыз десендер, матан ерген ж т т т е р Каркара суынынкасындаты жарта жетш батындар, атысты содан саламыз.Содан кешн токдау керек болса, жарды кулдап кете бара-мыз» деген. Кдз1р де Ыбырай сол айтканын 1степ, езге ею жактатытоптыц ешкдйсысына тимеген сн. жайлы орындыменшжтеп алып, сотан нык бекш ш отырды. Содан сонжэрменке 1гшндег1 эскерд! ешкайда жалтартпайтын, киябастырмайтын болды.190

К,илы за м а н Кеп колды н жэрмецкеге карай беттеген, дауылда-тып каптаган шацы Ыбырайдын тобын озгенщ б эрш енузатып, езен касындагы жарга аман-есен экеп жетьазшедг Алгаш кы пулемет октарынан аман етш кеткен сон,,кешнг! атылган окгар ылги буларды н басынан асып тусш ,арткы реттерге кадалып жатканда, булар кел1п аттарынанTycin орныгып калган. Сонымен пулемет даусы токтап, жэрмецке оты сая-бырлаган кезде касында жакын жаткан Кекбайга Ы б ы -рай катты дауыстап: — М ы н ан ьщ пулемет! токтады. Басында отырган Kiciciжыгылды бшем, 6ipaKKa3ip кайта атылар. Кэшрпулеметкекарсы калы н кол шаба алмайды. Б о с кырылады гой. Е щ йанау елге «с о л орныцнан ш ы клай турып ал» деу керек.Bip толасын кутешк. Б1з осы арада жатып, жэрмедкеденешкшд1 ш аш ау шыгармаймыз. Енд! елге бар да айт,«Тобымен б ой корсетпесш31, ептеп, кабат-кабат ж ер-жермен томен карай жазылып, жэрмецкеш коршаугатырыссын. Ж эн е мылтыгы барлары н ipiicren шыгарып,жаяу мер гендер in сол бетке тасага жаткызып жэрменкешаткылатсын. Осымен кешке ш ей ш камап атып кореш к.Не де болса, елд1 осы келген жергнен кайта кайтармайык.Кеш болы п, ымырт жабылган уакытта шабуылды кайтабастаймыз. Осы дурыс емес пе?! — дегенде, Кекбай: —Дурыс! 1с осы. Октарьщ кеш ке шейш жете ме? — деди — Ж етедь Окты есеппен, шактап шыгарамыз.Басы к ерш ген KiciHi атпасак, К¥р бет алды далага окж1бермейм1з. Солай атсак неге жетпесш. Алац болмандар. — Байгусым, еркек сендер екенсшдер гой. Суйс1нд1мгой, батыр. Ж олыц болсын. — Ж арайды , мактауынды артынан айтарсьщ. Бар ендк- дед1. К ек б ай осыдан сон жардыц к¥р арнасын к^лдилап,бугып ж у п р ш отырып 03 ю сш ерш е карай беттеп келе 191

Мухтар вуезо в жатканда, осы жардыц шине ел тобынан шыгып жаяу лап келш орны тап алып, мылтыктарын жэрменкеге ка­ рай курып жаткан жиырма-отыз мергешй кердг Кекбай жакындай бергенде булардьщ бэршщ мылтыгынан берекел!, ынтымакты дауыстар желкпн узбестен курс- курс етш, аж ал отын шаша бастады. Кпнкене тебенщ тасасына барып иннген сон, Картбай мен Баймагамбет едцщ бэрше жанаты Ыбырай айткан- дай кецест! айтып, кепшипкт! со л apara 6eKÍTÍn койып, жаяу мергендерд1 бастап ездер1 жаяулап жер бауырлап отырып, кур ар нага келш тускен екен. К,аз1рде Ыбырай тобыньщ октарына йзе косып, шылбыр соза шыккан октар солардык! екен32. Кекбай буларга Ыбырай сезш кыска-кыска айтты да, úirepi карай, взге кепке карай етш женеддд. Бунын алдында юшкене жотан ын жонында да жэр­ менкеге карай бет тузеп, катарынан tííütíii мылтыгын кезеп жаткан он, он бес жас тагы бар екен. Ыбырай колы кэдуитп ecici тэртшт! эскер сияктанып, жэрмецкенщкунбатысы мен солтустшне таман созылып, эр жердежелшеп мылтык TÍ3Ín, тэртшпен атыс бастаган керiнд1. BipaK ел кальщ , кара кайрат м ол болтан мен, осы ба­рып жаткан жиыны елу-алпыс мергеннен баска езгенщешб1ршде мылтык жок. Сондыктан олар жотанынастында кур уйш ш тур екен. Кекбай буларта келш, эр жердега топтарына кыскашажайды мэлím етш болып, ешп кас карайтанша осы арадантапжылмай туру кажет екендтн айтты. Топ дауласттай, кобалжымай карсы алды, кабыл алды.Кепшшк ундемейдь Мец-зен, боп еседпреп, сескеншкалган сиякты. Пулемет дажалдай коркыныш каугп ní-iiiíhíh анык айкь1н керсеткендей болыпты. Ел турл!карсылык жаулыкты кутсе де, мынандайды ойламатан,ес кермегендей. ^Kyperi шайлытыл калгандай.192

К,илы з а м а н —Топ-топтыд ортасында эя\ кунге: —Жадагы атылган не нэрсе? 3en6ipeic дегеш осы ма?Эй, осы шыгар. Кэшрде Tirrri тыным жок кой. —Япы р-ай, TinTÎ биттей де толас кылмайды екен? —Сол сыртылдактыд бэршде ы лги окшыгарып турадытой. —Куттяй сактады. Не гып тегю кырылып калмадык? — Э л п зедб1реп жок дегеш кайда? Мынау ит баркаруын жиып, сакадай-сайланып отыр екен гой езь — Б1зде гой керек десе жаман бердецке де жок... а л -гызады деймющ? — Э й , алгызар Typi жок кой. Ж уз болса, жуз, мьщболса, мьщ — бэргн б1рдей жусатады да отырат та м ы наузедб1рек. — У а, зедбгрек емес дейд1 бул. Зедбхрек дейтгнуц май­дан шыгардындар? — Бэсе, зедб1ректщ огы öipey-а к болады. Тускен ж ершор кылып казы п кетед! дейтш1 кайда? Мынауыц 6ip баскасумдык. — Уа, не екен зенфрек болмаса, аты не екен осы иттщ?Бшгендерщ бар ма, туте, — деп, жадагы зедб1рек депсейлеген к ара сакалды, б т к кезд1 кызыл kící астындагысары аттыд узедгюше ею аягын Tipen басып кетершш,мойныд созы п турып журттан сурады. — Атында нед бар, атын бшгедде кайтушы едщ?Таныдыд го й атынсыз-ак. Отыз-кырык ккйнд! оракоргандай ö ip -а к кыркьш тус1рд1, — деп, кеп ш ш е н 6ipдауыс ж ауап бердг Бул топ ©згелерден repi екшелщ юреп, артка тамансыргып ш ы гы п турган топ ед1. Кезецге булардан ж акы нтургад топтардад бул уакытта ж аяу мергендер е к ш е л тшыгып кетш жаткан. Мыда топ олардыд icme де сен1мс1здж кудйспенкарайды. Н е кылса да еддш согысты керекшз тауып, бет 193

Мухтар вуезовбурып жалтарганды. Бас амалдаганды макул кор1скенсиякты. Озгелердщ бэрше бул алалы к эл1 жайылган жок3\ Олар мергендерш шыгарсын, пулеметтщ токтаганын сезкылсын, Ыбырайлардын, е р л т н е суйсш т, алгыс айтсын, эйтеу1р эл! с е т м , умпустшде. Ж ан ар отын, екпш ж елтн сощцрмеген сиякты. Мына босацсып калган топ олардыц мацына карайбарса ундемейдь К,ур гана сездерш тындап, жым-жыртболып турады. Сырт айнала бере арасында сешмненайрылган дауыстардьщ эр алуан ку/пп есттедт Б¿ракбуларга да каз1р майданнан кетш калуга болмайды. Кетуушш керйпске шыгу керек. О лай шыкса, тагы жанагысумдык кару свйлеп кетуге болады. Оньщ колы кай жер­дей болса да жетедь Сургш жасауына болады. Соданжаскагтгандыктан согысты токтату туралы ештеце айтканжок. Б1рак тущц колга берсе, ептеп сусып женелмекинсиякты. Араларында бетен болмай, езд1-ез! болып свйлескенде,картемшттер!: — 0зге казак вз бшгенш ез1 ютесш, тагы осы арадагыаз гана Элж ан, сен, есщ барда, елщ тап. — Бэсе, дабырайтпай, шуламай тарау керек. Бэр1б1рауады екемхз. Буны жецгенмен, барлык улыкты жецгенболамысын? Осымен согыс б т п , т ы н ы ш т ы к орнай ма?Т и т жен,ш-ак ал. Сондагы елт1ретшщ бгр жуз, ею жузсолдат бол ар. Сонымен жаудьщ тукымы кури ма? — Оньщ е з1 де оцайшылыкпен еле койса-ау? — Рас-ау, еле коя ма? Ж о к взщнщ талайындыжусатып сала ма? Оны кудай бш сш , — десш, осы топтын¿плццеи Элж анньщ барлыгына ру ж т м е н ¿рпш салып,топандасынын ен бос шаншулы жершен кажаугаайналды. Элжан Албанньщ ¿шшдеи саны кеп рудын; б!р1 болсада, баягы куннен: «Албан емес, туысы кемесьа» дейтш194

К,илы з а м а н6ip жала болаты н. Сол шын да б о л с а керек. Осы эц п м егекарап, А л б а н атаулы opi к в п т т н е , spi куш тилгш есуйенш, Э лж ан д ы эркашан кемс1те, корсына, шетке катажуретш. К е п Элж ан кедей де, тем еш ш к те болатын. 0 рболыстын ш ине бел min, ш аш ы рай юрген Элж ан онансайын о з д е р ш кел1мсектей керетш . С он д ы ктан бугшгщей кеп тщ аркасына салмак тусш ,калын кайратты коплен кдтарласып турып корсету к ерекболтан уакытта кеп Timкатарындa 6ip киындыккд ш ы дасугакелгенде, булар эркашанда осылайша жалтактап,сырталандап кете 6epriui, туракты емес болатын. BipaKсондай м ш езш щ кебшщ тусында «жауды кеп кашырады,жаксы аты Баракка калады» дегендей, жаксы 1стщ ататыЭлж анда кд ла ма, А лбанны н езгесш ен артылмайды.Соларта тиед1. Bi3ÄiH кара сорп а болатынымыз не деп, дауайтысатын. Шынында Э лж анньщ элгшдей м ш езш щ зорce6e6i осы ед1. BipaK сол едет ж ай уакытта болса да, Э л ж а нбаласы ньщ унем1 колданатын м ш ез! болып кеткен. Б угшде соны сы на бой урута айналы п турды. Бул кезде жэрмедке мен ел тобыньщ атысы алташ кыкызуындай болмай, ею ж ак та 6ipiH-6ipi барласы п,андысып айтысатын болып ед1. Кдй-кайсысы б о л с а даалгашкыдай урющцмен беталды о к шытаратынды к ой ы п ,ендпл аткан отын ел1мге арнап ататын болды. К е к б а й тасада ipKinin туртан топка келш, бутан ещ ц ютейтш icTiH, рет1н айтып ж ургенде, Элжан тобы да к е п - пен 6ipre батанаты кэтрстан мылтыктьщ атын естщь — П у лем ет дей ме, пулимент дей ме, сондай 6ip мы лты к бол ады десед1 той, сол болса керек, — десш жатты. — Б у л зен;б1ректщ 6ip атасы б о л с а керек. BipaK оты ж ш ,кауш зо р 6ip кэш р болса керек, — деп баганаты сары аттыЭ лж ан т о б ы н а кeлiп, еспген ж ай ы н мэл!мдеп жатты. — K a n ip екенш ез1м1з де керд1к. Онын несш айтасы ц Юм ж аксы д еп тур? Осы да 6ip кудай аманаты сезд! айта 195

Мухтар вуезов _____ ____ беретш К1С\ екен ез1, — деп, сыртынан куцкитдеп, мшеп туртандар да болды. Квкбайта Жансешт кел!п косылып ед1. Ол каз1р кулетеш, баярысынша калжьшкой болып алыпты. Кептен жоталткан кушн кайта тапкан сиякты. Мандайы шып-шып терлеп, анда-санда бетш ш терш алаканымен сыпырып тастап: — Кырамын тек бутш. Кдлзыл Ыбырайдын не кылыпжатканын кордщ бе? Пулеметтщ е зш де какалтып койды. Тек тун болсын. Мына жэрмен,кен! бугш кул кыламыз. Осыныц кара сорпасын урттамай, кешпеймш, аумаймын тшт1, —деп журш , кырык-елудей ж1г1тт! ¡р1ктеп алып: — «Жэрмедкеге келе жаткан карулы солдат, жургшипулык болса, туткын кыламыз», — деп калыц топтанжырылып кеткел1 жатыр едт Дак сол кезде елдщ артындары жотадан калыцжылкыны тасырлатып шубатып куып келе жаткан он, он бес кип кершдь Журт теше игу етш: — Мынау солдат кой жылкьг экеле жаткан. — Бэсе, бул осы жэрмецкеден шьгккандар той, экележатканы ел жылкысы той. —Шырранактьх елш шауып кайтып келед1, —деп Элжантобы келденец ккл сиякты кысыр кенеске айналып баражатканда, бетке жакын туртан жуз каралы ккп Квкбай,Жансейп: бастап, жылкы айдатандарта карай лап койды. Таты да жер дур-дур етш, шан, каптап кетп. Квп аттын, жын ойнарындай дыбыстар шырарды. Жылкы айдагандар алдарынан окьтста шыккан кауптпкере салысымен, ес1’ шытып урке жвнелдт. Жылкыатаулыньщ барлыты алдындагы курынныц бет!менетекке карай дурщцей лаулап ж еле шауып женелгендесолдат атаулы солтустжтеп ойра таман кисая шауып,жэрмецкеге кашьгп тытылмак болды.196

К,илы з а м а н Ел тобы да солай уйткып жосыды. Булар каш канжауды жэрмецкеге юрпзбей, бетш бурып, экетпеюш едь E kí жагы да 6ipi кашып, 6 ip i кууды рана ойлады.Мылтыкты 6ipeH -capaH болмаса, ешюм де аткан жок.Аз уакыттын ишнде 6 ip iH e-6 ip i киялап шапкан топ екпетустарына к ел in косылып калды. Калыц тупндей, бурк-буркшьщкан шацранакер1цщ. Ж эрмецке бул куйд1 к ерш ,ез K icù iep iH танып комек бермеюш болып едь Сондыктаназрантай уакыт баганагы пулемет кайта бытырлады. B ipаздан сон ол тары токтады. 0йткерп ел тобы аналардьщкабатына K ip in , ею жак айкасып калран. Ж эрм енке пулеметтен баска атты эскер шырарудыойланып eдi. Оран жар бойында жаткан Ы бы райлар,Баймарамбеттер сыпыра от ш аш ы п, жишеген атыстыбастап, эcкepдi ты ры лы п турран мекешнен шырармады.Не де б о л с а ел тобымен жанары аз рана солдат, ©3AÍ o3iбоп араласатын бодцы. К алы н топка öyriHri барлы к сорыс iшiндeгi снжубанышты, ец котерщю мезгип осы шак бодцы. Ш а цimiHe T y c in , сансыз калын, топтьщ арасына келш кш й к-кен солдаттар, мылтык сиякты каруга кол сала ал май,коян-колты к араласкан соц кылыштарын жаланаштапалып, соны м ен кайрат кылмак болы п едь Кдзактын, найза, сойыл, айбалта рана устаранЖ1гггтерше бул куй кецшдегщей колайлы кeлдi. К еп тенозара сейлескенде ел жiгiттepi: «Эттец, мылтыксыз ранакелш айкасатын кун болса», десетш. Сол шары ж анакелгенш керген соц, барлык ж т т кулшынып, жауланыпкета, ею л е ш п , екпшденш к елш KipicTi. Айтканы ндай алгашкы кезде 6ip солдаттыц кылышы6ip казактын бойына тие алган ж ок. Топ шинде алдынрыкатарда келген Кекбай, Жансешттер колдарындагышокпар, сойылмен кылыш устаран солдаттарды ы л р и ш е-кеден кагып, бойларына дарытпай, алыстап урыс салып 197

Мухтар Эуезов женелдг А лды нгы катарда келген б улар бет алдындагы жауларын 6ip-6ip салганнан ушырып туаргенде, езге солдаттар коя н-кол тык араласпак болып жакындай умтылып ед1. Бундайлардан ел ж1пттер1 жалтарып, кашкалактай согыс салды. © йткеш кепшипк кашып журсе де, артымен де урысады. Куы п келе жаткан жауын аттын, жалына кисайып жантая 6epin т1зеден де, тобьщтан да, бшектщ карынан да урып кетедг Алдыдгы жосылып каищад ж тттер д щ соцына тусш кутан солдатты, артынан туре куган ж тттер де ныгыздап баптап уратын бодды. Бглек кунд мык,ты болганмен, сол­ дат атаулыныд барлыгы да басына медзеп тиген сойылга тпгп шыдамсыз болып шьщты. ©йткеш, дзеге, улы денете канша соккы тиш жатса да, жыгылып калмайтын солдат, дал басына кеп шала-шарпы тиген сойыл болса да тымакша ушады. Б1ржолата е л ш калгандай болып, тебесшен шаншыла барып жыгылады. Бул кактыгыста ереушшшер колынан терт-бес жхггг жаралы болып, он бес шамалы солдаттьщ он екх, он y in i колга Tycin, туткын болды. К еп пшнсн жэрмецкеге кашып барып юрген Kici екеу-ак едг О н ы д 6ipi урядник болы п шыкты. Туткын болгандардыд каруын жтттер улесш алды. Урядник улыктар тапсырган бойыменен барып жакын жердеп жайлауларга комагай келды салган ед1. Bip арада отырган он шакты ауылдьщ барлык жылкысын жигызып niprin койы п, 1шше емш-еркш араласып, ы лги жасау ат, жарау айгыр, сартап болып журген ту биелерден гана Ti3in отырып, жузден аса жылкы ipiKTen алган. Экеле жатканы сол сдг 0зш щ астындагысы сол барган ауылыддагы бслгий жуйрж екен. Бул барлык Албанга аты шыккан, жэрменке басында да бэйгеден талай келген Матай дегеннщ кула жирен аты сд1, Барысымед жылкыдан соны танып, ез! устатып MiHin алыпты. К,ула жирен бул кундерде жш тац асып, зар кушнде жур едь Pleci эншешнде м ш се де, бугшг! согыска 198•Sai'w

К,илы з а м а нмшш барута кимай, окка ^ш ып кетер деп, ауылындакалдырып ед1. Сол кула ж ирен урядникп кальщ елдщ жабыла кутанкугынынан аман алып шьщты. Урядник эуел! етеккетусш, ж азы кка карай кдшып ойысып барып, соданжэрмедкеге карай орай салманда, артында мылтыксызкуып келе жаткан топтан кула ж ирен кара озып каш ыпшыгып кеттР4. Сонымен урядник аман кете барды. Б1рак о л кеткенмен, езге олж а ел тобына мол сияктыквршш, жауландырып, желпштш тастап едь Сонын: кызуымен дон астындагы кол жэрмедкеге к а ­рай тагы б1р каптап шауып к©рдь Б1рак тадертеннен берп согыстыд барлыгынад елгеосы ш абуыл катты залал келт1рд1 . Бул жолы пулемет те,жузден аса мылтык та т1зе косып тугел бытырлап бершедк Ел бет карап, каскайып барута шыдай алмай, азуакытта тагы кайта сершлдь С оны м ен кайтадан тобенгдтасасына жиылгаида, аргы бетте елу-алпыс жшттщ жусапкалтанын кер^стг Солардьщ арасында Квкбай да калганекен. Осыдан со д барлык елдщ оты кайтып, катты бэседдеп,жасып калды. «Алтызбайды, болмайды, боска кыргынтабамыз» деп, коркыныш айткан журттьщ дауысы кепжерден естшш, кушешп, м олайы п шыгуга айналды.Жакыны, туысканнан айрылгандардьщ бауырымдапжылатан бостыгы да керивд. Енд1 ел кайта каптапсогысуга жарамайтындыгын анык; керсетп. Баганаданберп соты ска араласпай, шегшшектеп турган Э л ж а нтобы кун д щ батуын асыгып куткендей болып, кызарыпуясына ю р ш бара жаткан кущи тез-тез жогалса екен деп,ойша куалагандай болды. Ж алты з тшеп карадгылыксиякты едк Б у п н п к ун н щ согысы осымен бггтк Кдс карайгад соделдщ барлы гы жиылып, акылдасуга келгенде кувдДзокалыд колды д жартысынад артыгы кетш калганы биннд! . 199