01. Bijak I Ramini (1-60)

ØekeâjCe ] jcewveer-2 51 keâe DeLe& he=LJeer, ‘YeJg e:’ keâe DeLe& Delb eefj#e leLee ‘mJe:’ keâe DeLe& Åegueeskeâ SJeb mJeie& nw~ heeÚr s ieeÙe$eer keâer ceefncee yengle yeÌ{eÙeer ieÙeer Deewj keâne ieÙee ekf eâ ieeÙe$eer ner JesoeW keâer ceeb nw~ meoid eg® keâyeejr keânles nQ efkeâ meyekeâs Yeerlej efveJeeme keâjves Jeeuee Ûels eve peerJe pees %eevemJe¤he nw, Gmeer keâer FÛÚe, Gmeer keâer keâuhevee ieeÙe$eer nw~ ieeÙe$eer mJeÙeb ceW keâesF& ye[Ì er Jemleg veneR nw, ekf eâvleg pees ieeÙe$eer keâer jÛevee keâjves Jeeuee nw, epf emekeâer FÛÚe mes ieeÙe$eer efveec| ele ngF& nw, Jen peeJr e ße‰s nw~ efkeâmeer efove eJf eMJeeefce$e ves ieeÙe$eer keâer jÛevee ØekeâeMemJe¤he meefJelee mes meodyegeæf keâer ØesjCee uevs es kesâ efueS keâer Leer, heeÚr s mes ceve<g Ùe kesâ De%eeveJeMe Jen he$g e, Oeve, jepÙe meye kegâÚ keâe ovs es Jeeueer leLee meejs heeheeW keâes Yemce keâjves Jeeueer yeve ye\"w er~ npeejeW Je<eeX mes ieeÙe$eer keâe Ieesj og®heÙeeis e efkeâÙee pee jne nw~ Deepe lees Jen ce$b e (Meyo-Ùeespevee) mes Øeelf ecee yeve ieÙeer ~ ØeMve nels ee nw ekf eâ ieeÙe$eer keâesF& MejerjOeejer veejer lees veneR nw pees Gmemes MejerjOeejer yeÇÿee, eJf e<Ceg leLee ceneoJs e hewoe nes peeles~ ieeÙe$eer lees ceveg<Ùe peerJe keâer FÛÚe ¤heer veejer nw, DeLee&le ieeÙe$eer kesâJeue peerJe keâer FÛÚe mes jefÛele Skeâ Jeew fokeâ ceb$e nw; Dele: Gmemes efkeâmeer Mejejr Oeejer keâe hewoe nesvee meJe&Lee DemebYeJe nw~ DeLe& Jener nevs ee Ûeeenf S pees mee= f°›eâce, keâejCe-keâeÙe&-JÙeJemLee SJeb ueeskeâ-efveÙece keâs Devemg eej nes~ Ssmeer emf Leefle ceW MejerjOeejer yeÿÇ ee, efJe<Ceg leLee Mekb eâj ieeÙe$eer kesâ Gheemekeâ ceeves pee mekeâles nQ Deewj FmeefueS GvnW ieeÙe$eer keâs he$g e keân efoÙee pee mekeâlee nw~ pees ieeÙe$eer Jeos eW keâer ceeb ceeve ueer ieÙeer, Gmes Ùeefo yeÿÇ ee, efJe<Ceg leLee ceneoJs e ves Deheveer ceeb ceevekeâj Gmekeâer Ieesj Gheemevee keâer nes Deewj Gmekeâe peveceeveme ceW peesjoej ØeÛeej ekf eâÙee nes, lees keâesF& DeeMÛeÙe& veneR ueielee~ Fmeer DeLe& ceW keâne pee mekeâlee nw efkeâ yeÿÇ eeefo ieeÙe$eer keâs heg$e ngS~ ‘‘ehf eâj yeÇÿew heÚt ue cenleejer...’’ ieeÙe$eer Skeâ ceb$e nw, Gmemes kegâÚ hetÚvee ner Demebiele nw Deewj Gmekesâ Éeje Gòej efoÙee peevee DemebYeJe nw~ leye DeeefKej Ùeneb keâe DeefYeØeeÙe keäÙee nes mekeâlee nw? yeÇÿee, eJf e<Ceg leLee ceneoJs e ceW yeÇÿee ßes‰ Les~ Jes jpeeis eCg eer nevs es mes DeefOekeâ ef›eâÙeeMeeur e SJeb Glmeener Les~ GvneWves ceevees Deheveer GheemÙee ceemb Je¤hee ieeÙe$eer mes heÚt e nes efkeâ ns ceeb! legcneje heg®<e keâevw e nw Deewj legce efkeâmekeâer veejer nes? Fmekeâs yeeo ceevees ieeÙe$eer ves Gòej efoÙee nes ekf eâ legce Deejw nce leLee nce Deejw lecg e keâes Úes[Ì keâj yeeÛr e ceW DevÙe keâeFs & veneR nw~ legcnejs ner mejerKes heg®<e nQ Deewj nceejer ner mejerKeer veeefjÙeeb nQ~ DeefYeØeeÙe nw efkeâ yeÿÇ eeefo pewmes peerJe ner ves lees ieeÙe$eer¤heer veejer keâes Deheveer FÛÚe mes hewoe efkeâÙee nw~ Dele: ieeÙe$eer-pemw es Deveks eâ ce$b eeW, OeejCeeDeeW, keâuheveeDeeW

52 yeerpekeâ [ØeLece- keâe pevceoelee hejce heg®<e peeJr e ner nw Deejw peeJr e ner Deheveer FÛÚe¤heer veejer ceW, keâuheveeDeeW ceW efJeceees fnle neks eâj hebâme peelee nw~ ieeÙe$eer yeÿÇ ee keâes ceevees Gòej os jner nes efkeâ legce-pewmes Ûels eve he®g <e ner nce-pewmeer keâuheveeDeeW kesâ pevceoelee nQ Deewj GvneR ceW hebâmekeâj mJe¤he keâes Yetue peeves Jeeues nQ~ ‘‘yeehe helt e keâer Skeâw veejer, Skeâw ceeÙe efyeÙeeÙe~ Ssmee hetle mehetle ve osKee, pees yeeheefn Ûeervnw OeeÙe~’’ ueeks eâJÙeJenej ceW Yeer oKs ee peelee nw efkeâ ehf elee Deewj he$g e—Fve oes heoeW ceW ner memb eej kesâ meejs heg®<e nQ Deewj Fvekeâer heeflveÙeeb Skeâ peeefle keâer veejer ner nQ~ Fme Âef° mes ‘‘yeehe helt e keâer Skewâ veejer’’ keânvee meeLe&keâ nw~ Fmeer Øekeâej ‘‘Skewâ ceeÙe efyeÙeeÙe’’ keâe Yeer DeefYeØeeÙe nw~ Skeâ ceelee-peeelf e mes ner lees meyekeâe pevce nels ee nw ~ DeeOÙeeeflcekeâ DeLe& nesiee ekf eâ peerJe keâer FÛÚe¤heer pees veejer nw, Jen Gueškeâj Gmekeâes efJeceens ves Jeeueer nw~ DeLee&le mecemle peeJr eeW keâes JÙeeceesenf le keâjves Jeeueer Skeâ FÛÚe¤heer veejer nw~ Skeâ ner ceeÙee-ceens ¤heer ceelee mes meYeer peerJeeW keâer pevceeefo mebmee= fle Ûeueleer nw~ Jener heg$e megheg$e nw pees Keeps e keâjkesâ ehf elee keâes henÛeeves~ DeLee&le Jener ons Oeejer ceeveJe ØeMemb eveerÙe nw pees memb e=eflemJe¤hee FÛÚe¤heer veejer kesâ pevceoelee efhelee keâes henÛeeves~ FÛÚe¤heer veejer keâe pevceoelee ehf elee keâewve nw? Fmes mecePeves kesâ euf eS Deueie veneR peevee nw~ Fmeer jcewveer kesâ DeejcYe ceW keâne ieÙee nw ekf eâ ceve<g Ùe keâs Devlej ceW efveJeeme keâjves Jeeuee peeJr emJe¤he Ûesleve ner FÛÚe¤heer veejer keâe pevceoelee nw ~ meodieg® keâyeerj Fme jcewveer ceW yeleeles nQ ekf eâ Ieš-Ieš Jeemeer peerJe ner hejce Ûels eve leòJe nw~ Jen %eevemJe¤he nw~ Jen Deheves Deehe keâes Yeut ekeâj FÛÚe¤heer veejer keâes pevce ols ee nw~ Ùen FÛÚe Ûeens ceeuf eve eJf e<eÙe-JeemeveeDeeW kesâ efueS nes Deewj Ûeens keâefuhele oJs eer-osJeleeDeeW keâs euf eS nes, ÂMÙe-Yeeme ner ceW hebâmeekeâj peerJe keâes Deheves mJe¤he mes Yeškeâeves Jeeueer nw~ Jener ceve<g Ùe ØeMebmeveeÙr e nw pees FÛÚe keâs pevceoelee—peerJe keâs MegæmJe¤he keâes henÛeevekeâj FÛÚe keâe lÙeeie keâjs Deewj Deheves Meæg Ûels eve mJe¤he ceW efmLele nes~ yeepr ekeâ Skeâ ienve iecYeerj meeiej-pewmee «evLe nw~ FmeceW pees efpelevee ner ieels ee ueieeÙes, Jen Gleves ner jlve heeÙes~ FmeceW mejue heo Yeer nQ Deewj ietÌ{eLe& Yejs heo Yeer~ FmeceW ekf eâleves ner Meyo Mues<eelcekeâ nQ, epf ememes mejuelee mes Deveskeâ DeLe& efvekeâeues pee mekeâles nQ~ Fmeeer uf eS efYeVe eJf eÛeej JeeueeW keâes yeepr ekeâ ceW mejuelee mes mLeeve efceue peelee nw~ Ùen iegCe yeerpekeâ kesâ DeeÙeece keâes JÙeehekeâ yeveelee nw~ heeb f[leeW keâe ceve oJw eer ÛecelkeâejeW mes Yeje nw~ Jes Oece&«evLeeW kesâ DeefOekeâlece heoeW keâe DeLe& ÙeLeemebYeJe ÛecelkeâejheCt e& keâjles nQ, pees keâejCe-keâeÙe&-JÙeJemLee SJeb ØelÙe#e me=ef°›eâce keâs efJe®æ nels ee nw~ Jes Deheves hebef[leeT leLee Ûecelkeâeejf keâ DeLeeX

ØekeâjCe ] jcewveer-3 53 keâer efmeefæ kesâ efueS hegjeves Oece&«evLeeW keâs GoenjCeeW keâe peeue lees efyeÚe ols es nQ, ekf eâvleg Sms eer Ùegeòf eâ veneR os heeles epf ememes ceeveJe ceve keâes oeg fveÙee keâer ecf eóer mes mheMe& keâjlee ngDee mejue yeesOe nes~ peye lekeâ pe[Ì -Ûels eve kesâ mJeeYeeeJf ekeâ mJe¤heeW, efJeMJe keâs MeeMJele efveÙeceeW SJeb keâejCe-keâeÙe& keâer JÙeJemLeeDeeW keâes nce \"ekr eâ mes veneR mecePe uels es Deewj Oece& leLee DeOÙeelce hej ueies ngS oJw eekr eâjCe keâs peeue keâes keâeškeâj peye lekeâ Gve hej ceeveJeerkeâjCe veneR nes peelee, leye lekeâ nceeje DeLe&-yeesOe Meem$eeW keâs mJehve keâe jepÙe ner neis ee~ Deepe kesâ Je%w eeevf ekeâ Ùegie ceW Oeee|cekeâeW SJeb DeeOÙeeeflcekeâeW keâes Fme hej OÙeeve osvee ÛeeefnS~ GvnW Meem$eØeceeCeeW keâs peeue ceW ve GuePevee ÛeeefnS ~ Fme jcewveer ceW yeleeÙee ieÙee ekf eâ ieeÙe$eer Skeâ ceb$e nw pees peeJr e keâer ner FÛÚe¤heer veejer nw~ peerJe keâer FÛÚe mes peerJe ßes‰ nw~ ieeÙe$eer keâ= ef$ece Meyo-Ùeespevee nw~ peerJe Gmekeâe keâlee& nw~ DeleSJe peeJr e keâes ÛeeefnS efkeâ Jen Deheves ner yeveeÙes peeueeW ceW ve hebâmes~ Jen Deheveer ieefjcee keâes henÛeeves~ me=e°f keâneb mes ngF& Deejw jece keâevw e nw? jcevw eer-3 ØeLece DeejcYe keâewve keâes YeÙeT~ omt ej Øeieš keâevr n mees \"ÙeT ॥ï1 ॥ï Øeiešs yeÇÿee eJf e<Ceg efMeJe Meòeâer~ ØeLeceW Yeeòf eâ keâevr n efpeJe Gòeâer ॥ï2 ॥ï Øeiešs heJeve heeveer Deew ÚeÙee~ yeng efJemleej kesâ Øeiešer ceeÙee ॥ï3 ॥ï Øeiešs DeC[ efheC[ yeÿÇ eC[e~ he=LJeer Øeieš keâevr n veeKw eC[e ॥ï4 ॥ï Øeiešs efmeæ meeOekeâ mevb Ùeemeer~ F& meye ueeeif e jns DeeJf eveemeer ॥ï5 ॥ï Øeiešs mejg vej cegevf e meye Peejer~ lesefn keâs Keeps e hejs meye nejer ॥ï6 ॥ï meeKeer—peerJe MeeJr e meye Øeiešs, Jew \"ekeâg j meye oeme~ keâyeejr Deejw peeves veneR, Skeâ jece veece keâer Deeme ॥ï3 ॥ï MeyoeLe&—DeejcYe·Glheeòf e~ \"ÙeT·mLeeve~ Meeòf eâ·ceeÙee, veejer~ Gefòeâ· keâLeve, Deboepe, keâuhevee~ ÚeÙee·Deefive, Decej keâeMs e ceW ÚeÙee kesâ Ûeej DeLe& nQ— metÙee& fØeÙee, keâeeb fle, Øeelf eeyf eyb e leLee Úebn (3/3/158)~ veewKeC[e·Fõb , veeie, Je®Ce, ieefYemle, leeceü, yeÇÿe, Yejle, meewcÙe SJeb keâmes® Ke[b ~ omt ejs Øekeâej mes veew Keb[ Fme Øekeâej efieveeÙes peeles nQ—keâg ®, efnjCÙekeâ, jcÙekeâ, Fuee, nefj, kesâlegceeue, YeõemJe, ekf eâVej leLee Yejle Ke[b ~ Peejer·meye-keâs -meye~ YeeJeeLe&—henues-henue efkeâmekeâer Glheefòe ngF&? omt eje ØeMve Ùen nw efkeâ Jen keâewve peien nw peneb hej \"njkeâj ekf eâmeer ves me=e°f keâer? ॥ï1 ॥ïyeÇÿee, eJf e<Ceg leLee ceneoJs e Meefòeâ (efkeâmeer veejer) mes hewoe ngS Deejw peeJr e heJt e& keâLeveevemg eej Deheves Devegceeve mes Yeeòf eâ keâjves ueies ॥ï2 ॥ïheJeve, heeveer Deewj Deefive Øekeâš ngS~ yengle

54 yeerpekeâ [ØeLece- efJemleej mes ceeÙee Øeieš nFg & ॥ï3 ॥ïDe[b , efhe[b Deewj yeÿÇ ee[b Øekeâš ngS Deejw veew Keb[eW keâs meefnle he=LJeer Øekeâš ngF& ॥ï4 ॥ïefmeæ, meeOekeâ, mebvÙeemeer, megj, vej, cegevf e Deeefo efpeleves memb eej ceW pevce efueÙes, meye efkeâmeer DeefJeveeMeer leòJe keâer Keespe ceW ueies jns, Deewj Gmeer ceW Lekeâ-nejkeâj hejsMeeve nes ieÙes ॥ï5-6 ॥ï peerJe mes ner efMeJe (FM& Jej) oJs eeefo keâer keâuhevee Øekeâš nFg &~ heerÚs mes keâeuf hele heoeLe& ner mJeeceer yeve yew\"s Deewj keâuheveekeâlee& peerJe Gvekesâ oeme yeve ieÙes~ keâyeerj meensye keânles nQ efkeâ ceQ Deewj keâg Ú veneR peevelee, cegPes kesâJeue Gme Deelce-mJe¤he keâe ner DeeMee-Yejesmee nw, efpemekeâe veece jece nw DeLee&le cesje efvejblej efJeßeece mJe¤hejece ceW ner nw ॥ï3 ॥ï JÙeeKÙee—pees ueesie me=e°f keâe DeejcYe ceeveles nQ, meoid eg® keâyeejr ves Gvemes ØeMve ekf eâÙee nw efkeâ meJe&ØeLece ekf eâmekeâer mee= f° ngF& nw? Deeies meeleJeeR jcewveer ceW Fme eJf e<eÙe keâe Keug eemee nw~ efkeâmeer «evLe keâer Skeâ-oes heeb fòeâ mes efmeæeble veneR efmLej efkeâÙee pee mekeâlee, ekf eâvleg hetjs «evLe SJeb heJt eeh& ej keâe eJf eÛeej keâjvee he[Ì lee nw~ meodieg® keânles nQ ‘me=e°f keâye, ekf eâmemes Deewj keâneb hewoe nes ieÙeer?’ DeLee&heefòe ØeceeCe mes emf eæ ngDee efkeâ meoid eg® me=e°f keâes Deveeefo ceeveles nQ~ yeÇÿee, efJe<Ceg leLee ceneosJe Ùeefo osnOeejer peeJr e nQ lees Ùes ekf eâmeer veejer mes ner hewoe nSg neiW es, Fmeereuf eS Meeòf eâ keâe DeLe& veejer efkeâÙee ieÙee nw~ ØelÙe#e osKee peelee nw ekf eâ MejerjOeejer vej-veejer kesâ efyevee kesâJeue Meefòeâ mes, Tpee& mes keâesF& ceveg<Ùe hewoe veneR nes peelee~ me=ef° ceW pees ›eâce Deepe veneR efoKelee, Jen henues jne neis ee, Ùen kesâJeue keâuhevee nw Deewj DemJeeYeeefJekeâ lees nw ner~ Fme jcewveer kesâ heJt e&, DeLeel& e otmejer jcevw eer ceW yeÇÿeeefo Éeje keâer ieÙeer Gheemevee- Yeeòf eâ keâer ÛeÛee& nes Ûekg eâer nw~ Ùeneb keânvee nw efkeâ ØeLece keâLeveevegmeej yeÇÿeeefo peerJeeW ves Deheves Devegceeve mes Yeeòf eâ keâer~ ‘Gefòeâ’ keâe DeLe& keâne ngDee nels ee nw Deewj lepeyeerpe, Devecg eeve, keâuhevee Deeefo Yeer nels es nQ~ yeÇÿeeefo peeJr e efkeâmeer mee= f°keâlee& keâer keâuhevee keâj Gmekeâer Yeeòf eâ keâjves ueies~ ‘‘Øeiešs heJeve heeveer Deew ÚeÙee...’’ ÚeÙee mes DeefYeØeeÙe Ùeneb Deefive nw~ eyf evee Deeif ve kesâ ØekeâeMe veneR leLee eyf evee ØekeâeMe keâs ÚeÙee keâer emf eeæf veneR~ Deeheelele: Ùener ueielee nw ekf eâ keâyeejr meensye Ùeneb Ùener keân jns nQ ekf eâ JeeÙeg, peue, Deefive, he=LJeer, Deb[, efheb[, yeÿÇ ee[b meye hewoe nSg ; efkeâvleg yeele Sms eer veneR nw~ Fmekeâe Kegueemee meeleJeeR jcewveer ceW ekf eâÙee peeÙeis ee~ yeepr ekeâ Ssmee «evLe nw efpemeceW Deveskeâ celeJeeefoÙeeW keâer yeeleW yeleekeâj yeerÛe-yeerÛe ceW Gvekeâer hejer#ee keâer ieÙeer nw~ ceve<g Ùe Deheves Meæg mJe¤he ÛesleveoJs e keâes ve mecePekeâj yeenj osJe Keespelee nw~ peerJe mJeÙeb DeeJf eveeMeer leòJe nw, efkeâvleg efkeâmeer otmejs DeefJeveeMeer yeÇÿe keâes Keespe jne nw~ peeJr e mes he=Lekeâ Ùeeof keâeFs & ceve, yeeg fæ, JeeCeer mes hejs Jemleg nw, lees Gmekeâe efceuevee

ØekeâjCe ] jcewveer-3 55 peeJr e keâer ogjeMee ner nw~ pees FefvõÙe Deewj ceve-yegefæ ceW veneR Deelee, Gmemes ceug eekeâele kewâmes neis eer? Jemlegle: Sms eer Jemleg keâer keâs Jeue keâuhevee keâer pee mekeâleer nw~ ve Gmekeâer Øeeehf le nes mekeâleer nw, ve yeesOe~ Fmeeer fueS $e+ef<e Lekeâkeâj mJeÙeb keânles nQ—‘‘yeÿÇ e keâes pees veneR peevelee, Jener peevelee nw leLee pees Gmes peevelee nw Jen veneR epfueeeSvel%eeee~lekenÙä ew~eWe’fk’e1â Jen peeveves JeeueeW keâs euf eS De%eele nw Deewj veneR peeveves JeeueeW kesâ leelheÙe& Ùen nw ekf eâ Gmes peevee veneR pee mekeâlee nw~ Fmeeer fueS pees keânlee nw efkeâ ceQ yeÿÇ e keâes veneR peevelee, Jener Gmes peevelee nw~ DeleSJe meoid eg® keâyeerj keâe Ùen keânvee meeLek& eâ ner nw ekf eâ ‘lesefn kesâ Keespe hejs meye nejer’ Gme yeÿÇ e keâer Keeps e ceW meye nej ieÙes~ ßeer evf eceu& e meenys e Yeer keânles nQ— ceve yegefæ JeeCeer hejs yeleeJeW~ hegefve lesenf oMev& e keâes ueueÛeeJeW ॥ï ieems Jeeceer leug emeeor eme peer Yeer keânles nQ— DeueKe keânQ osKeve ÛenQ, Ssmes hejce ØeJeerve~ leguemeer peie GheosMeneR, yeevf e yegOe DeyegOe ceueerve ॥ï lees keäÙee meeOekeâ keâes evf ejeMe nes peevee ÛeeefnS? efvejeMe nevs es keâer DeeJeMÙekeâlee veneR nw~ peeJr e epf eme hejce leòJe, hejce yeÇÿe SJeb hejce megKemeeiej keâes Keespe jne nw, Jen mJeÙeb nw~ DeleSJe meeOekeâ keâes ceve keâer keâuheveeDeeW mes ueewškeâj Deheves Ûels evemJe¤he kesâ yeesOe SJeb efmLeelf e keâer Deesj ceg[Ì vee ÛeeefnS~ ‘‘peerJe MeerJe meye Øeiešs, Jew \"ekeâg j meye oeme~ keâyeerj Deewj peeves veneR, Skeâ jece veece keâer Deeme ॥’’ peerJe ve neslee lees eMf eJe keâer keâuhevee keâewve keâjlee? Dele: Ùen keâneJele meÛe nw ekf eâ ‘nce ve nels es lees Keog e ve neslee’~ Deheâmeems e nw ekf eâ peerJe Deheveer keâuhevee keâes ner efMeJe ceeve yew\"e nw, peyeekf eâ Jen mJeÙeb efMeJe nw~ peerJe Deheveer keâefuhele OeejCeeDeeW keâes ner mJeeceer ceevekeâj Gmekesâ meeceves Iešg ves šskeâlee nw~ Gmes Deheves ieefjceeceÙe cenòJe keâe Yeeve ner veneR nels ee~ ‘keâyeerj Deejw peeves veneR, Skeâ jece veece keâer Deeme’ Fmekeâe Ùen mLetue DeLe& keâjvee ekf eâ ‘‘keâyeejr Deejw kegâÚ veneR peeveles~ GvnW keâs Jeue jeceveece keâer ner DeeMee nw’’ eÛE elÙe nw~ ceneleeefke&âkeâ keâyeerj Fleves Yeesues veneR nQ efkeâ Jes keâs Jeue jece-veece keâer DeeMee keâj yew\" peeÙeiW es Deewj DevÙe kegâÚ peeveves keâer Ûes°e ner veneR keâjWies~ Ùeeof Jes Ssmes Yeesues Yeòeâ nels es, lees hetje yeerpekeâ jece-veece keâer ceefncee keâe «evLe nels ee~ neb, Jes Ùen DeJeMÙe keânles nQ ekf eâ ‘‘jece veece efvepeg peeefve kesâ, Úeef[Ì ons g yemleg Keesešf ’’ (jcewveer, meeKeer 36) jece Sms ee veece legce Dehevee ner mecePees Deewj Keesšer JemleSg b (yee¢e keâuheveeDeeW keâes) Úes[Ì oes~ Ùeefo keâyeerj keâe keâesF& GheemeveerÙe jece nw, lees Jen Dehevee Ûels eve-mJe¤he ner nw~ 1. ÙemÙeeceleb lemÙe celeb celeb ÙemÙe ve Jeso me: ~ DeefJe%eeleb efJepeeveleeb efJe%eeleceefJepeeveleeced ॥ (kesâve Gheefve<eod 2/3)

56 yeerpekeâ [ØeLece- hejKekeâj peeue mes yeÛeves Jeeuee ner efvece&ue neslee nw jcevw eer-4 ØeLece ÛejCe ieg® keâervn eJf eÛeeje~ keâlee& ieeJew emf ejpeveneje ॥ï1 ॥ï keâcee& nf kewâ keâw peie yeejw eÙee~ meefòeâ Yeeòf eâ kewâ yeeeB fOeefve ceeÙee ॥ï2 ॥ï Deodyeog ¤he peeelf e keâer yeeveer~ Ghepeer Øeerelf e jcevw eer \"eveer ॥ï3 ॥ï iegCeer DeveiegCeer DeLe& veeEn DeeÙee~ yenglekeâ peves Ûeeer fvn veenE heeÙee ॥ï4 ॥ï pees ÛeervnQ leekeâes evf eceu& e Deib ee~ DeveÛeervnW vej YeÙes helebiee ॥ï5 ॥ï meeKeer—Ûeerefvn Ûeerevf n keâe ieeJeng yeewjs, yeeveer hejer ve Ûeevr n~ Deeeof Devle Glheelf e hejueÙe, Deehetner keâenf oevr n ॥ï4 ॥ï MeyoeLe&—ØeLece ÛejCe·Jeso jÛeves kesâ heJt e&~ ie®g ·$e+ef<eieCe Ùee yeÇÿee~ keâlee&·FM& Jej~ keâce&enf ·keâcek& eâe[b , Ùe%eeefo~ meefòeâ·Meefòeâ, yeue, Meeòf eâmehb eVe peeJr e~ Deoyd ego·DeodYelg e~ peeelf e·emf eæelb e, mebØeoeÙe~ jcevw eer·ØeeLev& ee~ Deehetner·ceveg<Ùe mJele: ~ YeeJeeLe&—$e+ef<eÙeeW leLee yeÿÇ eeefo ie®g DeeW ves Jeso jÛevee kesâ ØeLeceejbYe ceW mebmeej hej eJf eÛeej efkeâÙee Deewj Jes peiele-jÛeeÙf elee-keâlee& keâe iegCeieeve keâjves ueies ॥ï1 ॥ïie®g DeeW ves peeJr eeW keâes keâce&keâeb[ keâs peeue ceW hebâmeekeâj GvnW Gvceòe keâj efoÙee Deewj Yeefòeâ keâer ceeÙee ceW yeueheJt ek& eâ yeebOe eof Ùee, DeLeJee Yeeòf eâ keâer ceeÙee ceW Meefòeâceeve peerJe keâes yeebOe efoÙee ॥ï2 ॥ïFve mebØeoeÙeeW keâer JeeefCeÙeeb DeodYelg e ¤he nQ~ FvnW mevg ekeâj ceve<g ÙeeW kesâ ceve ceW efJejn GlheVe ngDee Deewj Jes Gme keâefuhele OeejCee keâs euf eS ØeeLev& ee keâjves ueies ॥ï3 ॥ïÛeens keâeFs & iegCeer nes Ûeens DeveiegCeer, Ûeens keâeFs & eJf eÉeve nes Ûeens DeeJf eÉeve, Jes keâefLele ‘efmejpevenej’ kesâ ieelr e keâe DeLe& veneR mecePe mekesâ~ DeefOekeâlece ueesie Fme ceve kesâ YegueeJes keâes veneR mecePe mekesâ ॥ï4 ॥ïefpevneWves Fme ceeÙee keâes henÛeeve euf eÙee, Gvekeâe ceve efvece&ue nes ieÙee, Deejw pees yes-heejKeer jns, Jes ceeÙee-ceesn keâer Deeie ceW heeflebies kesâ meceeve peuekeâj ve° nes ieÙes ॥ï5 ॥ï ns heieues! hejKees! hejKees! eyf evee hejKe efkeâÙes JeeCeer keâes keäÙee ieeles nes? legce JeeCeerpeeue keâer hejKe veneR keâj mekeâs ~ peiele kesâ Deeeof -Deble leLee Glheefòe-ØeueÙe keâer yeeleW lees lecg eves Deheves Deehe ner keâuhevee keâj-keâjkesâ keân [eueer nw ॥ï4 ॥ï JÙeeKÙee—me=ef° keâer megvoj OegbOeueer keâuhevee $e+iJeso kesâ veemeoeÙr e meòt eâ ceW nw~ Ùen eJf e<eÙe Deheves Deehe Deeies meeleJeeR jcevw eer ceW DeeÙeis ee, Dele: Fmekeâe efJeJejCe Ùeneb veneR efoÙee pee jne nw~ Deveble oMs e-keâeue-JÙeeheer Deveble yeÇÿeeb[ keâes osKekeâj ceve<g Ùe keâe ceve efkebâkeâle&JÙeeJf ecetÌ{ nes peelee nw~ Jen YeeJekg eâ neks eâj Fmekesâ jÛeeÙf elee efkeâmeer oJs elee keâer keâuhevee keâjlee nw~ ceveg<Ùe peiele keâs cetue õJÙeeW leLee Gvekeâs DeefYeVe ieCg e-OeceeX keâe

ØekeâjCe ] jcewveer-4 57 DeOÙeÙeve veneR keâjlee, pees Glheefòe-veeMe-jenf le Deveeefo leLee Deveble nQ~ Jen YeeJekg eâ yevekeâj ekf eâmeer oJs e keâes Fmekeâe jÛeeÙf elee ceeve ueslee nw~ $e+ef<eÙeeW ves meesÛee, keâeue (meceÙe), mJeYeeJe, efveÙeefle (YeeiÙe Ùee YeeJf eleJÙelee), ÙeÂÛÚe (mJeÙeb nes peevee), Yelt e (leòJe), Ùeees fve (Keeefve Ùee keâce&- yeerpe), heg®<e (Ûels eve peerJe) leLee mebÙeeis e—keÙä ee Ùes Dee\" mebmeej keâs nesves ceW keâejCe nQ? Gòej efoÙee ieÙee ekf eâ Ùen eEÛelÙe nw, efJeÛeejCeerÙe nw, mebosnÙeòg eâ nw; keÙä eeeW fkeâ FveceW kmDeeâeeemleekceleâLeeejes &CmneeJwn~e&1Lw~e2eDpeGlehe[Ì :eefvnFe<vQeeoDdeDekwjeeeâ\"eDr eÙeWee\"smheJes ebehfòebee=LhâÙeeg®keee<bâeJSeÛew kofeeslâkeevâme-elJkeeeeâm&seunecew,eLkheee&âsjovylsJeeneg mlg neegKw hpeeeeeÚrr-es osmegKefubmeeeeKrejne-eer svmieeseÙ=emf°eeers nQ, hejvleg Ùes eJf eÛeej lees yenlg e henues mes nesles jns~ keâeue, mJeYeeJe, evf eÙeefle, ÙeÂÛÚe, Yelt e, Ùeees fve, mebÙeeis e leLee heg®<e—Fve Dee\"eW keâes $e+e<f e pees eEÛelÙe keânles nQ, Ùes ner Jemlelg e: peiele keâs keâejCe nQ~ hejvleg Gòeâ cetueeOeejeW mes peiele keâer JÙeeKÙee heMs e keâjves kesâ efueS ceve<g Ùe keâes keâ\"ejs Jew%eeevf ekeâ Oejeleue hej Glejvee he[Ì lee nw~ Gmes efvejme efoKeves Jeeues efJeJeskeâ keâer keâmeewšer hej Ûe{Ì vee he[Ì lee nw; DeleSJe Fve leLÙeeW mes Deeoceer keâlejekeâj Deewj yeÛÛeeW-mejerKee YeeJegkeâ yevekeâj efkeâmeer oJs e keâer, yeÿÇ e keâer keâuhevee keâjlee nw Deewj keânlee nw efkeâ Gmeer ves mebkeâuhe keâer hetbâkeâ mes Deveble yeÇÿeeb[ keâes yeveekeâj Ke[Ì e keâj efoÙee~ meoid eg® keâyeerj keânles nQ efkeâ DevegYeJeiecÙe GheueyOe Deveeeof peÌ[-Ûels eve ceW Gvekesâ Deheves Deveeeof mJeYeeJeefmeæ iegCe-Oece& nQ, epf evemes Ùen Develb e yeÇÿeeb[ Deveeefokeâeue mes efJeÅeceeve nw Deejw Deveblekeâeue lekeâ eJf eÅeceeve jnsiee~ pe[Ì -Ûesleve ceut e nQ, keäÙeeeW kf eâ Jes Deveeeof -Deveble SJeb efvelÙe nQ~ ceut e keâe DevÙe ceut e veneR nels ee~ cetue mJeÙeb De-ceut e nels ee nw—‘‘cetues cetueeYeeJeeocetueb cetueced’’ (meeKb Ùe 1/67)~ ceut e õJÙe kesâ Deheves ieCg e-Oece& Yeer Deveeefo ner nesles nQ~ Dele: Gvemes Ùen peiele Yeer Deveeefo ner nw~ peiele keâes ‘‘ueerueeJeòeg kewâJeuÙeced’’ keânkeâj ekf eâmeer peeoit ej keâer hetâb keâ mes Fmekesâ Ke[Ì s nes peeves keâer JÙeeKÙee Skeâ Yeeus eeheve nw~ hetJe& kesâ Deveskeâ $e+ef<eÙeeW SJeb ieg®DeeW ves peiele keâer JÙeeKÙee peiele kesâ ieCg e-OeceeX ceW Iegmekeâj veneR keâer, ØelÙelg e YeeJegkeâ oJw eJeeo ueeokeâj ceveg<Ùe keâer eÛE eleveOeeje keâes megKee efoÙee Deewj Jes peiele mes efYeVe efkeâmeer peiele-jÛeefÙelee kesâ ieerle ieeves ueies~ meodieg® keâyeerj ekf eâlevee ceOegj JÙeib Ùe keâjles nQ—‘‘keâlee& ieeJew efmejpeveneje’’—Ùes ueesie peiele-jÛeeÙf elee ekf eâmeer keâlee& keâes iee jns nQ~ 1. keâeue: mJeYeeJees evf eÙeefleÙeÂ& ÛÚe Yelt eeefve Ùeesefve: heg®<e Felf e efÛevlÙeced ~ mebÙeeis e S<eeb ve lJeveelceYeeJeeoelceeÓhÙeveerMe: megKeog:Kenslees: ॥ (MJesleeMJelej Gheefve<eod 1/2) 2. Jener 1/3-4 ~

58 yeerpekeâ [ØeLece- meoid eg® keâyeerj Ùeneb GvneR ieg®DeeW keâes GodOe=le keâj jns nQ efpevemes owJeJeeo keâe Yecü e hewâue jne nw~ Ssmes Yeer Jeweof keâ $e+ef<e nQ pees peiele ceW ner peiele keâer JÙeJemLee Keespeles nQ Deewj Deelcee keâes ner hejceelcee ¤he ceW heeles nQ~ Skeâ GoenjCe ueW— ‘‘ÅeeJee, he=LJeer, mecemle ueeskeâ, mecemle efoMeeSb SJeb mJeie&ueeskeâ keâes meye Deesj mes mecePekeâj Jen lelkeâeue ner $e+le kesâ hewâues ngS levlegDeeW keâes ~Û’’e1erj [euelee nw ~ efheâj Gmekeâes osKelee nw, Jener nes peelee nw, keÙä eeWekf eâ Jen Jener nw ner $e+e<f e ÅeeJee, he=LJeer, ueeskeâ, efoMee, mJeie&—meyekesâ meeLe ‘heejf ’ efJeMes<eCe ueieekeâj mechetCe& mee= °f hej mekb esâle keâjlee nw~ Ùeneb keâne ieÙee nw efkeâ meejs efJeMJe ceW $e+le keâs levleg heâw ues nQ ~ $e+le eJf eMJemeòee keâs cetue õJÙeeW keâe ieCg e-Oece& nw, enpf Q2em—emes meeje memb eej evf ejblej Ûeue jne nw~ Jemw es JesoeW ceW $e+le kesâ leerve DeLe& euf eÙes ieÙes (1) Øeke=âefle-ieelf e, DeefKeue yeÇÿeeb[ ceW Skeâ meÂMe meeceevÙe ›eâce~ (2) Ùe%e kesâ meob Ye& ceW—osJeleeDeeW keâer hept ee ceW mecÙekeâ SJeb JÙeJeefmLele eJf eefOe~ (3) ceeveJe keâe veew flekeâ DeeÛejCe~ FmeceW henuee Deejw leemr eje yengle cenòJehetCe& nw~ pe[Ì -#es$e ceW Gvekeâs ieCg e-OeceeX mes keâejCe-keâeÙe& keâer JÙeJemLee leLee ceeveJe keâs veweflekeâ-#e$s e ceW heefJe$e DeeÛejCe, Ùener $e+le nw~ Ùeneb $e+e<f e keânlee nw ekf eâ pees efJeMJe ceW meJe$& e keâejCe-keâeÙe& keâer JÙeJemLee ¤heer $e+le keâes osKelee nw Deewj efheâj Gmekesâ heâw ues nSg levlegDeeW keâes Ûeerjkeâj pe[Ì -#es$e mes heej neskeâj DeelceleòJe keâes mecePe uels ee nw, Jen ke=âleeLe& nes peelee nw~ $e+ef<e Fmekesâ euf eS keâLeve keâer leevr e G[Ì eveW keâjlee nw—Gmekeâes osKe uels ee nw—(leoheMÙeled), Jener nes peelee nw—(leoYeJeled) leLee Jener Lee ner—(leoemeelr ed)~ Gmekeâes osKe uels ee nw; Ùen keâLeve Deheves mes, Deelcee mes Deueie keâer Deesj mebkeâs le keâjlee nw, hejvleg mebmeej keâs ueesieeW keâs hejcegKeehes#eer mJeYeeJe keâes osKeles ngS $e+ef<e henues Sms ee ner keânlee nw~ Jen heerÚs Deheves keâLeve keâes DeelceleòJe keâs evf ekeâš ueelee nw—Jener nes peelee nw~ efkeâvleg FmeceW Yeer Yeüce nw~ nes peevee Skeâ vekeâueerheve nw~ Dele: $e+ef<e Devle ceW evf eYeÙ& e neks eâj keân ols ee nw ekf eâ Jen lees Jener nw ner~ DeLeel& e efpeme melÙe keâes, yeÇÿe keâes, hejceelcee keâes JÙeefòeâ Keespe jne nw, Jen mJeÙeb Jener nw~ Fme Øekeâej nce osKeles nQ efkeâ keâyeerj 1. heefj ÅeeJeehe=efLeJeer meÅeÓFlJee heefj ueeskeâeved heefj eof Me: heefj mJe: ~ $e+lemÙe levlegb efJeleleb efJeÛel= Ùe leoheMÙeòeoYeJeòeoemeerled ॥ ÙepegJexo 32@12 ॥ 2. $e+iJeso 4/23/8-10 ceW yeejn yeej $e+le keâe veece DeeÙee nw ~ Deewj $e+le keâs efueS osefKeS $e+iJeos 1/90/6; 1/105/12; 1/121/4; 1@123@9ïï1/123/13; 1/124/3; leLee 1/136/2 ~

ØekeâjCe ] jcewveer-4 59 meenys e keâer eÛE eleveOeeje kesâ melhe®g <e henues mes Yeer nesles DeeÙes nQ~ Fmekeâs ØeceeCe JesoeW, Gheefve<eoeW leLee Meem$eeW ceW Yejs heÌ[s nQ~ meodieg® keânles nQ efkeâ epf evekeâes pe[Ì -Ûels eve keâe SJeb mJe-hej keâe \"ekr eâ yeesOe veneR nw, Jes keâlee& efmejpevenej keâs ner ieelr e ieeles nQ~ ‘‘keâce&efn kewâ keâw peie yeejw eÙee~ meeòf eâ Yeefòeâ keâw yeeBefOeefve ceeÙee~’’ metÙe&, Ûevõ, ce®le, Deefive, yeeoue, Je<ee& Deeefo Øeekeâ= eflekeâ Meeòf eâÙeeW keâes osJe ceeve euf eÙee ieÙee Deewj mecePee ieÙee efkeâ Ùes osJe DeekeâeMe mes nceW ›eâesOe Ùee oÙee keâer Âe°f mes Peebkeâ jns nQ~ Ùeeof nce nJeve Éeje GvnW mevle°g jKeiW es, lees nceejs Thej ›eâesOe ve keâj oÙee keâjWies~ Fme eJf eMJeeme keâes ueks eâj nJeve keâe Keyt e oewjoewje Ûeuee~ Deefive ceW Ieer, meecf eOee keâs meeLe-meeLe heMeg, he#eer Deeefo keâe nJeve ekf eâÙee peeves ueiee~ ieecs esOe, DeMJecesOe, vejcesOe lekeâ Ùe%e Ûeues~ $e+iJeso keâs ØeLece ce[b ue keâs 162 leLee 163 oevs eeW metòeâeW kesâ hetjs helQ eemr e (35) ce$b e osKeves ÙeesiÙe nQ, efpeveceW DeMJecesOe keâe JeCe&ve nw~ ÙepeJg eox kesâ Ûeewyeemr eJeW DeOÙeeÙe kesâ hejt s Ûeeueemr e ce$b eeW ceW Deveks eâ yeefue-heMegDeeW keâe ner JeCe&ve nw~ MeleheLe, ieehs eLe, Sls ejsÙe, leew fòejerÙe Deeefo yeÇeÿeCe «evLe; Deehemlecye, DeeMJeueeÙeve, yeewOeeÙeve, keâelÙeeÙeve, melÙee<ee{Ì Deeefo ßeelw emet$e leLee ie=¢emet$eeW ceW Ùe%eeJf eefOeÙeeb meefJemleej Jee|Cele nQ~ keâne ieÙee efkeâ ‘‘npeejeW yeeÇ ÿeCeeW keâe JeOe leLee ~D1ejÙyeeneW eib elYeek&-eân‘l‘ÙyeeeÇeÿkeeCâeeeW heehe keâesešf Deeneg fleÙeeW keâe necs e keâjves mes ve° nes peelee nw keâe ceejves Jeeuee, efJeMJe kesâ ueeis eeW keâe meecetefnkeâ JnewO~e’’2keâkjevâens eJeieueÙeeee leLee ieeÙe keâe ceejves Jeeuee Yeer DeMJecesOe keâjves mes Megæ nes peelee efkeâ meejer $e+efæÙeeb- emf eeæf Ùeeb, jepÙe, heg$e, mJeie&, efJepeÙe Ùe%e keâjves mes ecf eueles nQ~ Ùen meeje-keâe-meeje Skeâ ceneYegueeJeve ner nw, epf emeceW peeJr eeW keâe Yeškeâ peevee mJeeYeeefJekeâ nw~ Fmeereuf eS meensye ves keâne ‘‘keâce&enf keâw keâw peie yeejw eÙee~’’ omt ejer yeele, Yeefòeâ Yeer ceeÙee nw efpemeceW peeJr e yebOes nQ~ melheg®<eeW leLee melÙeyeesOe keâs Øeelf e Yeeòf eâ keâuÙeeCekeâejer nw; hejvleg pe[Ì ceevÙeleeDeeW Ùee Skeâ De%eele keâefuhele OeejCee ceW peeJr e keâes YeeJeeJf eYeesj keâj GuePee osvee, Ùen Yeefòeâ kesâ veece hej ceeÙee ner nw~ ‘meefòeâ Yeefòeâ keâw yeeeB fOeefve ceeÙee’ ceW meefòeâ keâe DeLe& Ùeefo meeòeâcele ueieeÙee peeÙes, lees Yeer DeLe& ceW efJemeib eefle veneR nesieer~ leye hetjer ÛeewheeF& keâe DeLe& neis ee efkeâ keâce&keâeb[, eEnmekeâ meeòeâ meeOevee leLee keâeuf hele OeejCee kesâ Øeefle Yeefòeâ—Ùes leevr eeW ner peerJe keâes yeebOeves kesâ efueS ceeÙee nQ~ 1. yeÇÿenlÙee menœeeefCe YeütCenlÙee Deyeg&oeevf e Ûe ~ keâesefš nescesve veMÙebefle ÙeLeeJeefÛÚJe Yeeef<eleced ॥ (celmÙe hegjeCe 93/138) 2. efÉpene efJeMJeneieeIs vees Jeeepf ecesOesve Meæg Ùeelf e ॥ (ieie& meb.10/7)

60 yeerpekeâ [ØeLece- ‘‘Deoyd ego ¤he peeefle keâer yeeveer~ Ghepeer Øeerelf e jcewveer \"eveer~’’ pees Fefleneme ceW ve nes, memb eej ceW ve nes, efpemekeâer keâneR keâesF& meòee ve nes, Sms es JÙeefòeâ leLee Jemleg keâer JÙeeKÙee keâefJe ueeis e Ssmes jmeelcekeâ SJeb ØeYeeJeer {bie mes keâj osles nQ ekf eâ Deece meceepe GvnW melÙeJele SJeb ØelÙe#eJele ceevekeâj ceveeis ele YeeJeOeeje ceW yenves ueielee nw~ FmeceW keâefJeÙeeW keâer keâuee lees DeJeMÙe cenòJehetCe& nels eer nw, hejvleg Jes melÙe keâe nveve keâj ceve<g Ùe keâes efJeheLeieeceer yevee osles nQ~ YeeJevee keâe cenòJe Lees[Ì er otj lekeâ ner nw~ melÙe keâer DevegYetelf e kesâJeue YeeJevee mes veneR, yeesOe mes nesleer nw~ ‘‘iegCeer DeveiegCeer DeLe& veeEn DeeÙee~ yenlg ekeâ peves Ûeeer fvn veeEn heeÙee~’’ meoid e®g ves DevÙe$e Yeer keâne nw—‘‘mecegePf e ve hejeuf e jece keâer keâneveer~ evf eyek& eâ otOe keâer meyek& eâ heeveer’’ (jcewveer 45)~ keâesF& Deeoceer meoeÛeejer nes mekeâlee nw Deejw eJf eÉeve Yeer, hejvleg Fmekeâe celeueye Ùen veneR nw efkeâ Gmes melÙe keâe yeesOe Yeer nes~ DeleSJe ‘emf ejpevenej’ kesâ ieerle keâe DeLe& iegCeer-DeveieCg eer, efJeÉeve-DeeJf eÉeve keâeFs & veneR mecePe mekeâe~ Fmes lees keâesF& heejKeer ner mecePe mekeâlee nw~ ‘‘pees Ûeevr nQ leekeâes efvece&ue Debiee~ DeveÛeevr nW vej YeÙes helebieeï ’’ ieg®peveeW keâe ceesn, hejcheje keâe ceesn, Meem$eeW keâe ceesn, ceve keâer keâuheveeDeeW keâe ceens hejKe uesvee Deewj Gvemes Thej G\" peevee, yengle ye[Ì er yeele nw~ pees yebOeveeW keâes osKelee nw, Jener cees#e keâes ~Y1eerieo®g sK,elheeje cnhew~je epf emes yebOeveeW keâer hejKe veneR, Jen cees#e keâes keäÙee mecePe mekeâlee nw leLee Meem$e meye DeeojCeeÙr e nQ, hejvleg Deheves efJeJeskeâ keâer yeefue ÛeÌ{ekeâj veneR~ ieg®, hejcheje leLee Meem$e keâer melÙe yeeleeW mes ner Dehevee leLee DevÙe keâe keâuÙeeCe nes mekeâlee nw~ meodieg® keâyeerj Ûeervnves SJeb hejKeves hej peesj ols es nQ, kesâJeue ceeve uesves hej veneR~ hejKeves Jeeues efvece&ue nesles nQ~ ve hejKeves Jeeues heelf eib es keâs meceeve ve° nes peeles nQ ~ ‘‘Ûeeer vf n Ûeeer fvn keâe ieeJeng yeewjs, yeeveer hejer ve Ûeervn~ Deeefo Deble Glheefle hejueÙe, Deehetner keâefn oervn ॥’’ ieg® keâer JeeCeer nw, meble keâer JeeCeer nw, Meem$e keâer JeeCeer nw, hejcheje keâer JeeCeer nw, Fme ßeæeeflejskeâ ceW he[Ì keâj ceveg<Ùe Gvekeâer JeeefCeÙeeW hej keâmeewšer ueieevee veeemf lekeâlee SJeb heehe mecePelee nw~ peye lekeâ ceveg<Ùe ceW melÙe kesâ euf eS evf e‰e veneR peie peeleer, leye lekeâ Jen Meem$eeW keâer JeeefCeÙeeW hej hejer#ee keâer keâmeewšer veneR ueiee mekeâlee~ Deewj peye lekeâ Ssmee veneR neslee, leye lekeâ melÙe keâe ceesleer veneR ecf eue mekeâlee~ meodieg® keânles nQ efkeâ peiele kesâ Deeefo-Deble, Glheeòf e- 1. yevOeve efÚhew ve peeefn mes, cegeòf eâ leeefn keâer Âef° ~ yevOeve pesefn DevegYeJe veneR, lesefn keâes ceeg fòeâ DeÂe°f ॥ (cegefòeâÉej 6/11)

ØekeâjCe ] jcewveer-5 61 ØeueÙe keâer keâuhevee keâjves Jeeues Yeer lecg neR nes Deewj Ssmeer-Sms eer JeeeCf eÙeeW keâes euf eKe- he{Ì keâj Gvekeâe ØeÛeej keâjves Jeeues Yeer legcneR nes, Deewj ‘‘Deeheeg fn yeejf Deeheve iej yevOee’’ (jcevw eer 33) kesâ Devegmeej legce mJeÙeb Deheves JeeCeerpeeue ceW GuePes nes~ ‘Ûeerevf n Ûeeer vf n keâe ieeJeng yeewjs’ Fme DebMe keâe DeLe& DevÙe {ib e mes Yeer nes mekeâlee nw~ Fmekesâ henues meoid eg® ves keâne nw efkeâ ‘‘pees JeeCeer keâes Ûeervn efueÙee Jen efveceu& e nes ieÙee Deewj pees veneR Ûeevr n mekeâe, Jen heeflebies kesâ meceeve peuekeâj cej ieÙee~’’ lees ceevees ueesieeW ves keâne nes efkeâ ‘‘nce Yeer JeeCeer keâes Ûeevr nles nQ, henÛeeveles nQ~’’ Ùen megvekeâj meoid e®g ves ceevees Gòej efoÙee nes efkeâ ns heieues! legce Ûeevr n-Ûeervn keâj keäÙee ieeles nes? legcneje Ûeevr nvee, henÛeevevee OeesKes ceW nw~ lecg emes JeeCeer keâe peeue henÛeevee veneR pee mekeâe~ nbmeoMee YeüebefleÙeeW mes hejs nw jcevw eer-5 keânueeQ keâneQ Ùeig eve keâer yeelee~ Yeut es yeÿÇ e ve Ûeevr nQ yeeše ॥ï1 ॥ï nejf nj yeÇÿee kesâ ceve YeeF&~ efyeeyf e De#ej uew Ùeeg òf eâ yeveeF& ॥ï2 ॥ï efyeeyf e De#ej keâe keâevr n yeBOeevee~ Deveno Meyo pÙeeself e hejceevee ॥ï3 ॥ï De#ej hee{fÌ ieeg fve jen ÛeueeF&~ mevekeâ mevevove keâs ceve YeeF& ॥ï4 ॥ï Jeso ekf eâleys e keâevr n efJemleeje~ heâw ue ieuw e ceve Deiece Deheeje ॥ï5 ॥ï ÛengB Ùegie Yeòeâve yeeBOeue yeešer~ meceeg Pf e ve hejeuf e ceesšjer heâešer ॥ï6 ॥ï YeÙe YeÙe he=LJeer ongB eof Me OeeJew~ Deemf Lej nesÙe ve Deew<eOe heeJew ॥ï7 ॥ï neÙs e efyeefnmle pees efÛele ve [eus eeJew~ Kemeceenf Úee[fÌ oespeKe keâes OeeJew ॥ï8 ॥ï hejt ye efoMee nbme ieefle neFs &~ nw meceerhe meevf Oe yetPew keâesF& ॥ï9 ॥ï Yeòeâe Yeefòeâkeâ keâervn emf eib eeje~ yeet [fÌ ieuw e meye ceePB eue Oeeje ॥10 ॥ ï meeKeer—efyeveg ieg® %eeve ogvo YeF&, Kemece keâner ecf eefue yeele~ Ùeig e Ùegie mees keânJeÙw ee, keâeng ve ceeveer yeele ॥ï5 ॥ï MeyoeLe&—yeeše·jemlee~ YeeF&·DeÛÚer ueieer~ efyeefye De#ej·oes De#ej— Dees±ced, mees±nb~ yeBOeevee·efJeOeeve, evf eÙece, heejf heešer~ Deveno Meyo·Deveenle veeo, Keeshe[Ì er ceW G\"leer nFg & vemeeW keâer Pevekeâej~ pÙeeself e·ceefmle<keâ keâer iejceer, DeebKeeW keâer iejceer~ hejceevee·melÙe~ ieuw e·ieÙee~ yeešer·yeeš, Yeefòeâ ceeie&~ ceesšjer heâešer· Yecü e keâer ie\"jer heâš he[Ì er~ Deew<eOe·heejKe, yeesOe~ eyf eefnmle·mJeie&, cees#e~ Kemeceefn·heelf e, mJemJe¤he~ oespeKe·vejkeâ, eJf e<eÙe-Jeemevee~ hetjye efoMee·%eeve- efoMee, %eeve, hejKeyegeæf ~ nbmeieelf e·eJf eJeskeâ keâer oMee, mJe¤heemf Leefle~

62 yeerpekeâ [ØeLece- YeeJeeLe&—ÙegieeW keâer yeeleW keâneb lekeâ keântb, memb eej keâs ueesie yeÿÇ e kesâ mJe¤he keâes Yeut e ieÙes, mener jemlee veneR hejKe mekeâs ~ DeLee&le yeÿÇ e keâer JeemleefJekeâlee keÙä ee nw, Ùen veneR mecePe mekesâ ॥ï1 ॥ïeJf e<Ceg, ceneoJs e leLee yeÿÇ ee keâs ceve ceW Yeer Ùener yeele DeÛÚer ueieer Deewj Jes Dees±ced, mees±nced Deeefo oes De#ej efceueekeâj yeÿÇ e keâer JÙeeKÙee keâjves leLee mebmeej-meeiej mes lejves keâe GheeÙe yeleeÙes ॥ï2 ॥ïFme Øekeâej yeÇÿe keâes JÙeeKÙeeefÙele keâjves keâs euf eS oes De#ejeW keâer heefjheešer yeveeÙeer, Deejw Deveenleveeo- ßeJeCe leLee pÙeeself e-oMev& e keâes yeÿÇ e keâe ØeeceeefCekeâ mee#eelkeâej ceeve euf eÙee ॥ï3 ॥ïMeem$eeW keâes he{Ì -iegvekeâj mecØeoeÙe ÛeueeÙes ieÙes Deewj mevekeâ-meveboveeefo keâes Yeer Ùes ceeie& DeÛÚs ueies ॥ï4 ॥ïJeos eW Deewj efkeâleeyeeW keâe yengle efJemleej ngDee~ Fve Deiece-Deheej JeeefCeÙeeW SJeb Meyopeeue ceW ceve<g ÙeeW keâe ceve eyf eKejkeâj GuePe ieÙee ॥ï5 ॥ïYeòeâeW ves ÛeejeW ÙegieeW ceW Yeefòeâ-ceeie& keâer ÙeespeveeSb yeveeÙeer nQ~ Gvekeâer mecePe ceW Ùen yeele veneR DeeÙeer efkeâ nceejs Thej Yeüce keâer ceesšjer heâš he[Ì er nw ॥ï6 ॥ïmebmeej kesâ ceve<g Ùe YeÙeYeerle neks eâj omeeW efoMeeDeeW ceW Yeškeâles nQ~ ve Jes emf Lej nesles nQ Deewj ve GvnW yeesOe SJeb Meeeb lf e ¤heer Deew<eOe efceueleer nw ॥ï7 ॥ïÙeefo ceveg<Ùe Deheves ceve keâes ÛeÛb eue ve keâjs, lees Gmekeâes lelkeâeue mJeie& keâe megKe Øeehle nes~ hejvleg ceve lees Deheves ÛesleveoJs e ØeYeg keâes Úes[Ì keâj eJf e<eÙe-Jeemevee ¤heer vejkeâ ceW oe[wÌ lee nw ॥ï8 ॥ïnmb e keâer emf Leelf e %eevehejkeâ oMee ceW nw~ Ùen leòJe meyekeâs heeme nw, hejvleg Fmekeâe jnmÙe keâesF& eyf ejuee mecePelee nw ॥ï9 ॥ïYeòeâ ueesie Yeefòeâ keâe ëeib= eej keâjles nQ Deewj meye mebmeej-meeiej ceW [yt ekeâj cejles nQ ॥ï10 ॥ï efyevee ie®g %eeve kesâ ner Ùen Peie[Ì e ceÛee nw~ Yeòeâpeve ueesieeW mes efceuekeâj peerJe kesâ Thej ekf eâmeer efYeVe Kemece keâer yeele yeleeles nQ~ Fme Øekeâej keâs GheoMs e Ùeig eevegÙegie mes Ûeues Dee jns nQ Deewj FvneR kesâ ØeYeeJe ceW ueesie ØeYeeeJf ele nQ~ mener yeele ceeveves Jeeuee keâesF& veneR nw ॥ï5 ॥ï JÙeeKÙee—yeÇÿe keâe meerOee meeoe DeLe& nw ‘ye[Ì e’—ye=nòJeeled yeÿÇ e~ Deheves Megæ Ûesleve mJe¤he keâe YeeJe ueskeâj Ùen ceevevee efkeâ ceQ yeÿÇ e ntb, Megæ-yeæg ntb, efpeme hejcele=ehf le keâer cePg es YetKe nw, Jen cejs s ner Deheves Meæg mJe¤he ceW efveefnle nw—Ùen DeOÙeelce keâe GÛÛelece yeesOe Deewj efmLeefle nw~ hejvleg peye Ùen ceeve euf eÙee peelee nw ekf eâ meeje efJeMJe-yeÿÇ ee[b yeÿÇ e nw Deewj Jen ceQ ner ntb leye nce Skeâ Ssmeer YeeJekg eâlee ceW yen peeles nQ efpemekeâe mee#eer yeesOe veneR nw~ ceQ Develb e efJeMJe-yeÇÿeeb[ nbt, Ùen ekf eâmeer keâe DevegYeJe veneR nw; ekf eâvleg Skeâ YeeJekg eâleehetCe& peesMeeur eer OeejCee nw epf emeceW melÙe keâe jemlee Kees peelee nw~ ceQ meyekeâe mee#eer Meæg Ûesleve ntb, Ùen DevegYeJe leLÙe nw~ efheâj Fmekeâs meeLe ceQ ceW yeÇÿe Meyo pees[Ì ovs ee keâesF& yejg e veneR nw~ meeJeOeeveer Ùener nesveer Ûeeenf S ekf eâ ceQ ceW peiele ve peesÌ[e peeÙes~ DeleSJe meodieg® pe[Ì -Ûesleve-DeefYeVelee

ØekeâjCe ] jcewveer-5 63 yeesOekeâ yeÿÇ e keâes OÙeeve ceW jKeles nSg Ùen \"erkeâ ner keânles nQ efkeâ ‘Yetues yeÇÿe ve ÛeervnQ yeeše’~ peneb pe[Ì -Ûels eve keâe efJeJeskeâ ner Kees ieÙee, peneb Ûesleve keâes pe[Ì mes Deueie veneR efkeâÙee pee mekeâe, Jeneb efveefMÛele ner mener jemles keâer henÛeeve veneR ngF&~ Jemlegle: yeÇÿeJeeoer JeemleeJf ekeâ yeÇÿe keâes Yetue ieÙes~ Jes Ûesleve cee$e keâe yeesOe Deewj efmLeelf e Úes[Ì keâj Deie-peie-JÙeehekeâ pe[Ì -Ûels eve-DeefYeVe ceeve efueÙes~ Deesced, meesnb, jece Deeeof ceveg<ÙeeW Éeje keâeuf hele veece nQ~ Fvekeâs peheeefo ekf eâmeer heefjheešer keâs meeOekeâ keâs euf eS meeOevee ceW keâg Ú otj lekeâ meneÙekeâ nes mekeâles nQ, hejvleg Ùes veece ekf eâmeer meeOekeâ keâe ue#Ùe veneR nes mekeâles~ Fmeer Øekeâej Deveenle Meyo Deejw pÙeees fle keâer yeele nw~ keâeve Deeefo efÚõeW keâes yevo keâjves leLee Skeâe«elee nesves hej efmej kesâ Yeelr ej OJeevf e megveeF& osleer nw Gmes Deveenleveeo keânles nQ~ Jen leòJe, Øekeâ= elf e SJeb vemeeW keâer Pevekeâej nevs es mes ßees$e keâe ßeeJÙe nw, pe[Ì nw~ Fmeer Yeeeb lf e DeebKe ceeÛr eves, veme oyeeves, $eeškeâ keâjves Ùee menpe DeeKb e yevo keâj DeeKb eeW keâs Yeelr ej ner iejceer hej OÙeeve ovs es mes keâg Ú meceÙe ceW pÙeees lf e efoKeeF& ols eer nw~ Ùen Yeer ÂMÙe nevs es mes pe[Ì nw~ Fme Øekeâej Meyo, pÙeees fle Deeefo keâes yeÇÿe SJeb Dehevee mJe¤he ceeve uesvee Deheves keâes OeesKes ceW [euevee nw~ kesâve Gheevf e<eod keâs $e+ef<e keânles nQ—‘‘epf emes DeebKeW veneR osKeleeR, efkeâvleg epf emekeâer meòee mes DeebKeW osKeleeR nQ, Gmeer keâes yeÇÿe peeve, Deewj DeeKb eeW mes osKekeâj efpemekeâer let Gheemevee keâjlee nw, Jen yeÇÿe veneR nw~ efpemes keâeve veneR mevg eles, efkeâvleg epf emekeâer meòee mes keâeve megveles nQ, Gmes let ~y’e’Çÿ1e peeve Deewj keâeveeW mes mevg ekeâj epf emekeâer let Gheemevee keâjlee nw, Jen yeÇÿe veneR nw ekf eâmeer heefjheešer keâe meeOekeâ Deheves ceve keâer Skeâe«elee kesâ efueS ef›eâÙeeÙeesie kesâ ¤he ceW Deveenleveeo-ßeJeCe leLee pÙeees fle-oMe&ve keâj mekeâlee nw, hejvleg Fmekeâes yeeÛr e keâer ner meeOevee ceevevee Ûeeenf S, ue#Ùe veneR~ Deveenleveeo, meejMeyo, pÙeesefle Deeeof Fme Øekeâej efpeleves veece efueÙes peeles nQ meye ceve kesâ Yeeme, ÂMÙe SJeb keâeuf hele nQ~ Ùes ceve kesâ meÙb eceve ceW meneÙekeâ nes mekeâles nQ, JemlegefmLeelf e veneR~ meceeefOe ceW peye ceve keâer meòee ner meceehle nes peeleer nw, leye ceve mes eÛf ee$f ele Meyo, pÙeees fle Deeeof keâe keâneb Deemf lelJe! Jeneb lees mJemJe¤he Ûesleve keâer Meæg meòee cee$e nw Deewj ienjer Meebelf e nw~ Yeejle ceW Ûeej Jeso yeves, heeÚr s Deveks eâ yeeÇ ÿeCe, DeejCÙekeâ, Gheefve<eod, Meem$e, cenekeâeJÙe, hejg eCe, GhehegjeCe Deeefo DemeKb Ùe «evLe yeves~ efJeosMe ceW leewjsle, peyetj, 1. ÙeÛÛe#e<g ee ve heMÙeefle Ùesve Ûe#etbef<e heMÙeelf e ~ leosJe yeÇÿe lJeb efJeefæ vesob Ùeefoocegheemeles ॥ ÙeÛÚ^es$esCe ve ëe=Ceeself e Ùesve ßees$eefceob ßegleced ~ leosJe yeÇÿe lJeb efJeeæf vesob Ùeefoocegheemeles ॥ (keâs ve Ghe. 1/6-7)

64 yeerpekeâ [ØeLece- Fbpeerue, kegâjeve, noemr e, eEpeoeJems lee Deeefo DemebKÙe «evLe yeves~ veevee eJf eÉeve Deewj cenelcee veevee {ib e mes Deheves eJf eÛeej jKes~ Fve meyekeâes heÌ{keâj ceveg<Ùe keâe ceve heâw ue ieÙee~ mJe¤heyeesOekeâ JeeefCeÙeeb lees yengle ner keâce nels eer nQ~ Fmekeâs efyevee keâneb yeesOe Deewj keâneb Meeeb lf e! nj meceÙe ceW ceveg<Ùe kesâ ceve ceW Yeefòeâ keâer YeeJevee jner nw~ Ûeens YeÙe Deewj mJeeLe& ueskeâj Deewj Ûeens ekf eâmeer kesâ ieCg eeW mes ØeYeeefJele neskeâj Øecs e-JeMe~ DeefOekeâlece ceve<g Ùe YeÙe leLee mJeeLe&JeMe neks eâj ner Yeeòf eâ keâjles DeeÙes nQ, pees Ieešf Ùee nw~ YeòeâeW ves Yeeòf eâ-eJf emleej kesâ efueS meoJw e Deveskeâ jeÛs ekeâ Deewj ecf eLÙee keâLeeSb ie{Ì er nQ~ Yeefòeâ kesâ peeMs e ceW ceve keâer OeejCeeSb ner meJeexÛÛe yeve ye\"w eR~ Ùeneb lekeâ ekf eâ Deeie, heeveer, helLej, veoer, hes[Ì ceveg<Ùe keâs keâuÙeeCeoelee meJe&ßes‰ yeve ieÙes Deejw mJeÙeb ceveg<Ùe, epf emeves Fve pe[Ì heoeLeeX keâes ceevÙelee oer, Fvekesâ meeceves Iegšves šks eâves ueiee~ ceve<g Ùe mecePelee nw efkeâ ceQ Yeefòeâ keâjlee ntb~ Jen Ùen veneR mecePelee efkeâ cesjs Thej Yeüebelf e keâer ceešs jer heâš he[Ì er nw~ Jen YeÙeYeerle neks eâj omeeW efoMeeDeeW ceW Yeškeâlee nw~ Jen he$g e, Oeve, Øeefle‰e, cees#e SJeb YeieJeeve keâes heeves kesâ euf eS veefoÙeeW, heneÌ[eW SJeb leerLeeX keâer Keekeâ Úevelee nw~ Yeefòeâ keâe peeMs e Gmes efmLej veneR nevs es ols ee~ Gmes meye peien YeieJeeve keâs meheves efoKeles nQ~ ekf eâvleg ‘‘pÙeeW oheC& e keâer megvojer, ienw ve DeeJew yeeeB fn’’ (meeKeer 279)~ Mevt Ùe keâs ješs er, oeue, Yeele mes hešs keâw mes Yejis ee? ceve keâs #eeCf ekeâ Deevevo kesâ efueS YeeJevee keâe YeieJeeve \"ekr eâ nw, efkeâvleg meÛÛee YeieJeeve lees Dehevee Ûesleve-mJe¤he nw, epf emekeâs yeesOe SJeb emf Leelf e mes Devevle Meebelf e nesleer nw~ Ùener YeJeJÙeeefOe keâer Deew<eOe nw~ hejvleg ceve keâs emf Lej nSg efyevee Ùen Deew<eOe kewâmes ecf euesieer! eÛf eòe keâer efmLejlee ner mJeie& nw, cees#e nw, hejceevevo nw Deewj hejceheo nw~ meodieg® keânles nQ, ns ceveg<Ùe! Ùeefo let mJeie& Ûeenlee nw, lesjs keâes cees#e F° nw, lees let Deheves ceve keâes emf Lej keâj~ lesje hejceØeYeg lees lejs s Deheves ùoÙe ceW eJf ejepeceeve lesje Dehevee Ûesleve-mJe¤he ner nw~ let Deheves ceve keâes Gmeer ceW ueiee~ efJe<eÙe-Jeemevee pees vejkeâ nw, GmeceW ve ues pee~ ‘‘hetjye efoMee nbme ieelf e nesF&~ nw meceehr e mebefOe yetPew keâeFs & ॥’’ efpeme eof Mee ceW meÙt e& Gielee nw Gmes heJt e& keânles nQ~ metÙe& ØekeâeMemJe¤he nw~ ØekeâeMe %eeve keâe Øeleekr eâ nw~ DeleSJe hetJe& eof Mee keâe DeLe& %eeve keâer efoMee nw~ ueeskeâesefòeâ kesâ Devegmeej nmb e veejr - #eerj-eJf eJeskeâer nels ee nw~ Jen peue keâes Úes[Ì keâj keâs Jeue otOe ueslee nw~ ieelf e keâs DeLe& ieceve, %eeve, Øeeefhle, cees#e Deeefo nQ~ DeefYeØeeÙe ngDee efkeâ pees %eevehejkeâ yeeg fæ Jeeuee SJeb eJf eJeks eâer nw Jener ceve keâer OeejCeeDeeW SJeb pe[Ì eOÙeemeeW keâes ÚesÌ[keâj Deheves Megæ Ûesleve-mJe¤he ceW efmLele nels ee nw~ ‘Denced’ Deewj ‘me:’ Fve oes heoeW kesâ pees[Ì mes ‘nbme’ Meyo yevee nw~ nmb e ceW De leLee eJf emeie& uehg le nes ieÙes nQ~ Denced±me:—

ØekeâjCe ] jcewveer-6 65 ceQ±Jen, DeLeel& e epf emes ceQ Keespe jne ntb Jen ceQ ner ntb, Ùen nbme keâe nmb elJe nw~ efceóer keâs efKeueevw es yesÛeves Jeeues nerjs keâer hejKe veneR keâj mekeâles~ hejes#e keâefuhele Jemleg keâer Yeefòeâ-YeeJevee ceW yenves Jeeues ueeis e Jemlehg ejkeâ nbme oMee keâe ve yeesOe Øeehle keâj mekeâles nQ Deewj ve GmeceW emf Lej nes mekeâles nQ~ eJf eJeks eâ%eeve ceW ner nbmeoMee keâer Øeeefhle neis eer~ eJf eJeks eâ%eeve keâer Yeet fcekeâe meyekeâs efvekeâš nw~ evf ekeâš keânves keâe Yeer Skeâ lejerkeâe nw~ Jemlelg e: meye ceveg<Ùe kesâ ùoÙe ceW efJeJeskeâ%eeve keâe yeerpe nw~ Gmes mecePevee Ûeeenf S Deewj Gmekeâe GheÙeesie keâj mJe¤heefmLeelf e Øeehle keâjvee ÛeeefnS~ ‘‘Yeòeâe Yeefòeâkeâ keâervn eEmeieeje~ yeet f[Ì iewue meye ceePB eue Oeeje~’’ Yeeòf eâ ùoÙe keâer Skeâ keâecs eue YeeJevee nw, pees melÙeyeesOe SJeb melÙe ceW efmLele nevs es kesâ euf eS DeeJeMÙekeâ nw~ hejvleg Ùen peye keâeuf hele ceve keâer OeejCeeDeeW SJeb peÌ[ GheemeveeDeeW ceW GuePe peeleer nw, leye melÙe keâe jemlee DeJe®æ nes peelee nw~ keâne peelee nw ‘‘\"ebJe ieCg e keâejer, \"eJb e ieCg e keâepej’’~ Jener peye ieeue ceW ueie peelee nw leye keâeejf Ke keânueelee nw Deewj peye DeebKeeW ceW ueielee nw leye keâepeue keânueelee nw~ efpeme Yeeòf eâ keâe heâue Deelce%eeve Deewj DeelceefmLeelf e nw, Jen GÛÛe nw Deewj efpeme Yeefòeâ keâe heâue kesâJeue YeeJeveeDeeW keâs peiele ceW yenvee nw, Jen memb eej-meeiej ceW ner [yg eeves Jeeueer nw~ ‘‘efyeve ieg® %eeve ovg o YeF&, Kemece keâner ecf eeuf e yeele~ Ùeig e Ùegie mees keânJeÙw ee, keâeng ve ceeveer yeele ॥’’ Kemece keâe DeLe& heefle Ùee ceeefuekeâ nw~ meYeer %eeve-eJf e%eeve keâe heelf e Ùen peeJr e ner nw, ekf eâvleg ‘‘keânueeQ keâneQ Ùegieve keâer yeelee’’ Deewj ‘‘Ùegie Ùeig e mees keânJeÙw ee’’ meoe mes Ssmes ner DeefOekeâ nels es DeeÙes nQ pees peerJe kesâ Thej DevÙe Kemece emf eæ keâjles nQ Deewj Gmekeâer Yeeòf eâ-YeeJevee keâe ëebi= eej keâj ceve keâer Oeeje ceW [tyeles nQ~ Fme Peie[Ì s kesâ ceut e ceW nw ieg®%eeve keâe DeYeeJe~ ueeis e Yeefòeâ keâs mecceesnve ceW %eeve keâe eflejmkeâej keâjles nQ~ meoid eg® keânles nQ ‘keâeng ve ceeveer yeele’ ekf eâmeer ves yeele veneR ceeveer~ hejvleg Ùeefo keâesF& ve ceevelee, lees efJeJeks eâceeie& mebmeej ceW keâw mes Ûeuelee jnlee? Jemlelg e: Jes Yeüeeb fleÙeeW kesâ peesj hej ØekeâeMe [eue jns nQ~ meÛe nw, melÙe keâe jemlee Dekesâues keâe nw~ Fmeeer fueS eJf eMJekeâefJe šiw eesj peer keânles nQ ‘Skeâuee Ûeuees js’~ keâuheveeSb Úes[Ì keâj ceve keâes Mevt Ùe keâjes jcevw eer-6 yeCe&ng keâevw e ¤he Deew jKs ee~ otmej keâevw e Deeenf pees osKee ॥ï1 ॥ï Jees TkB eâej Deeeof veeEn Jesoe~ leekeâj keânng keâewve keâg ue Yesoe ॥ï2 ॥ï veenE leejeieCe veenE jefJe Ûevoe~ veenE keâÚg nesles efhelee kesâ efyevoe ॥ï3 ॥ï veenE peue veeEn Leue veeEn efLej heJevee~ keâes Oejs veece nkg eâg ce keâes yejvee ॥ï4 ॥ï veenE keâÚg nels es efoJeme evf epeg jeleer~ leekeâj keânng keâevw e keâg ue peeleer ॥ï5 ॥ï

66 yeerpekeâ [ØeLece- meeKeer—MetvÙe menpe ceve megecf ejles, Øeieš YeF& Skeâ pÙeels e~ leeenf heg®<e keâer ceQ yeefuenejer, efvejeuecye pees nels e ॥ï6 ॥ï MeyoeLe&—jsKee·efÛeÖ, ue#eCe~ Deeeof ·ceut e~ kegâue·mebheCt e&~ eyf evoe· JeerÙe&~ yeefuenejer·ØeMebmee, OevÙeJeeo~ evf ejeuecye·efvejeOeej, Demebie~ YeeJeeLe&—ekf eâme ¤he Deewj ue#eCe keâe JeCe&ve keâjles nes? lecg nejs Deelf eefjòeâ Gmes ekf eâmeves osKee nw? ॥ï1 ॥ïGme ØeCeJe keâe cetue lees Jeso Yeer veneR peeveles nQ, yeleeDees! Gmekeâe mehb etCe& jnmÙe keÙä ee nw? ॥ï2 ॥ïkeânles nQ ‘‘henues leejeieCe, meÙt e&, Ûevõcee, efhelee kesâ JeerÙe&, peue, he=LJeer, DeekeâeMe, JeeÙeg Deeeof veneR Les~’’ efheâj efkeâmeves veece jKee Deewj Fve meyekeâes GlheVe nevs es keâer Dee%ee oer? epf eme yeÿÇ e kesâ evf epe mJe¤he ceW efove-jele, %eeve-De%eeve keâg Ú veneR Les, Gmekeâs keâg ue Deejw peeelf e DeLeel& e ieCg eelcekeâ ue#eCe keäÙee JeCe&ve keâjles nes? ॥ï3-5 ॥ï menpe ceve mes mcejCe keâjles ngS peye mebkeâuheeW keâe MetvÙelJe ngDee leye ùoÙe ceW %eeve-pÙeesefle Øekeâš nFg &~ ceQ Gme he®g <e keâer ØeMebmee keâjlee nbt pees Demebie nes peelee nw ॥ï6 ॥ï JÙeeKÙee—‘‘yeCe&ng keâevw e ¤he Deew jKs ee...’’ Deheves Ûesleve mJe¤he keâes Úes[Ì keâj pees ueesie Deueie yeÇÿe Keeps eles nQ, Gvemes meodieg® hetÚles nQ ekf eâ legcnejs ceeves nSg yeÿÇ e kesâ keäÙee ¤he Deewj ue#eCe nQ? Ùeeof Gmekeâe keâesF& yee¢e ue#eCe nw, lees Jen Yeewelf ekeâ nw Deejw Ùeefo Jen Ûels eve cee$e nw, lees cesjs Deheves mJe¤he mes efYeVe veneR~ Ùeefo efYeVe nw, lees mepeeelf e cee$e nw~ Ssmeer oMee ceW cesjer efmLeelf e cesjs Deheves Ûels eve-mJe¤he ceW ner nesieer, ve efkeâ DevÙe mepeeefle Ûesleve ceW~ nj neuele ceW mJe¤he mes efYeVe melÙe keâe Keespevee Skeâ Yecü e nw~ meodieg® keânles nQ ekf eâ Ùeefo lecg e Deueie yeÇÿe Keespe jns nes, lees omt eje keâevw e nw pees Gmes osKe jKee nw Deewj lecg nW efoKee ois ee~ keânles nQ Gmekeâe veece ‘Ô’ DeLee&le ‘ØeCeJe’ nw; hejvleg Ùen veece Yeer ceveg<ÙeeW keâe ner yeveeÙee nw~ Deevf lece oewÌ[ JesoeW lekeâ nw, hejvleg Jeso Yeer Gmekeâe Yeos veneR peeveles~ Jes Yeer vees fle-vees lf e keânkeâj ceewve nes peeles nQ~ pees keâs Jeue keâuhevee keâe eJf e<eÙe nw, Gmekeâe efveOee&jCe keâw mes nes mekeâlee nw! efpevnW efvelÙe eJf eÅeceeve meòee keâs oes ceut e leòJeeW pe[Ì Deewj Ûesleve kesâ ceut e mJe¤he keâe eJf eJeskeâ veneR nw Deewj pees ekf eâmeer yeÇÿe Éeje DeJele&ceeve mes Fme Jelec& eeve peiele keâe ØeeogYeeJ& e ceeveles nQ, Jes mebmeej keâs meejs ueesie Ùener keânles nQ efkeâ ‘‘henues Ûeebo, metÙe&, ve#e$e, he=LJeer, peue, Deeif ve, JeeÙeg Deeefo veneR Les~ ekf eâmeer efove Megæ yeÿÇ e ves mheâg Cee& keâer Deewj Fve DemebKÙe eJf eMeeue yeÿÇ ee[b eW keâes legjvle ›eâce mes Ke[Ì e keâj efoÙee~’’ peiele keâes mecePeves ceW ceveg<Ùe keâer Ùen yenlg e ye[Ì er keâcepeesjer nw~ meodieg® ØeMve keâjles nQ ekf eâ peye Ùen veeveeeJf eOe memb eej veneR Lee, leye ekf eâmekeâer Dee%ee mes Ùen Gheemf Lele nes ieÙee? epf emeves DeJemleg mes peiele-Jemleg yevee oer, Gmekeâe Ô Ùee ØeCeJe

ØekeâjCe ] jcewveer-7 67 veece ekf eâmeves jKee? keÙä eeWekf eâ Gmekeâs Deelf eefjòeâ lees DevÙe keâeFs & Lee veneR~ peiele keâs peeJr e lees peielekeâlee& mes ecf eue veneR mekeâs , lees Ùen efmeæevle keâw mes efmLej efkeâÙee ieÙee? pees %eeve-De%eeve mes hejs leLee ef$eiegCe mes hejs nw, Gmekesâ keâewve-mes ue#eCe lecg nW %eele nQ ? ‘‘Mevt Ùe menpe ceve megefcejles...’’ peye ceve menpe, mejue SJeb evf e«eËLe nes peelee nw leye mJe-mJe¤he keâe mcejCe keâjles-keâjles Skeâ DeJemLee Ssmeer Deeleer nw peneb meejs efJeÛeej, meejs mekb eâuhe SJeb meejs mcejCe meceehle neskeâj efÛeòe Mevt Ùe nes peelee nw~ Ssmeer DeJemLee ceW %eeve keâer pÙeees fle Øekeâš nels eer nw~ mekb eâuhe mJe¤he%eeve keâes {ebkeâles nQ~ mekb eâuheeW keâs nš peeves hej mJe¤he%eeve keâe GodIeešve nels ee nw~ Ùen mJe¤he%eeve ner Jen pÙeees fle nw epf emeceW meejs De%eeve keâe Devle nels ee nw~ meoid eg® keânles nQ efkeâ ceQ Gmekeâer ØeMemb ee keâjlee ntb pees meejs ÂMÙeeW mes Demeib e neks eâj Deheves Deehe jn peelee nw~ ßegelf e Yeer keânleer nw ‘‘Demeib ees ¢eÙeb heg®<e:~’’ me=ef° Deveeefo leLee Deveble nw jcevw eer-7 leefnÙee nesles heJeve veenE heeveer~ leefnÙee me=e°f keâewve Glheeveer ॥ï1 ॥ï leenf Ùee nels es keâueer veeEn hetâuee~ leenf Ùee nesles ieYe& veeEn ceut ee ॥ï2 ॥ï leenf Ùee nels es eJf eÅee veeEn Jesoe~ leefnÙee nesles Meyo veenE mJeeoe ॥ï3 ॥ï leenf Ùee nesles ehf eC[ veeEn yeemet~ veenE Oej OejeCf e ve heJeve Dekeâemet ॥ï4 ॥ï leefnÙee nesles ieg™ veeEn Ûeus ee~ iecÙe DeiecÙe ve hevLe ognsuee ॥ï5 ॥ï meeKeer—DeeJf eieelf e keâer ieefle keâe keânes, peekeâs ieeBJe ve \"eBJe~ iegCe efyentvee heKs evee, keâe keâenf ueepr es veeJB e ॥ï7 ॥ï MeyoeLe&—leenf Ùee·mee= f° keâs henues~ iecÙe·mejue~ DeiecÙe·keâef\"ve~ ognus ee·keâef\"ve, oes~ DeeJf eieelf e·De%eele~ YeeJeeLe&—Gme meceÙe JeeÙeg Deewj peue veneR Les lees me=ef° ekf eâmeves yevee oer? Gme meceÙe ve keâueer Leer ve hetâue, ve ieYe& Lee ve Gmekeâe cetue JeeÙr e&, Gme meceÙe ve efJeÅee Leer ve Jeos , ve Meyo Lee ve mJeeo~ ve lees leye Mejerj Lee Deewj ve GmeceW peeJr e keâe evf eJeeme~ Gme meceÙe ve heJel& e Les ve he=LJeer, ve nJee Leer ve DeekeâeMe~ Gme meceÙe ieg® Deewj eMf e<Ùe Yeer veneR Les~ Gme meceÙe mejue Deewj keâe\"f ve—oesveeW ceeie& Yeer veneR Les ॥ï1-5 ॥ï efheâj epf emekeâe helee-cekg eâece kegâÚ veneR nw Gme De%eele keâer yeeleW keÙä ee keâjles nes? Fme iegCeefJenerve oMe&ve ceW keâlee&-keâejCe kesâ keäÙee veece keânesies? ॥ï7 ॥ï JÙeeKÙee—epf evekeâes evf elÙe Deejw Deveeefo pe[Ì -Ûesleve kesâ efvelÙe Deewj Deveeefo ieCg e-OeceeX mes evf elÙe SJeb Deveeefo peiele keâe yeesOe veneR neslee, Jes ØeeÙe: Ùener keânles nQ

68 yeerpekeâ [ØeLece- efkeâ keâYeer Sms ee Lee ekf eâ Ùen memb eej veneR Lee~ mebmeej keâs efJeefYeVe keâevs eeW ceW Fme Øekeâej keâer YeeJevee Jeeues ueesie ngS nQ~ Yeejle keâs ner veneR, ØelÙelg e eJf eMJe keâs ØeeÛeervelece «evLe $e+iJeso keâs veemeoeÙr e metòeâ ceW Skeâ GuePeer ngF&, OebgOeueer, eJf eveceü SJeb ceveesjce keâuhevee DeeÙeer nw, pees Fme Øekeâej nw— ‘‘Gme meceÙe Demele veneR Lee ve mele ner Lee~ ve he=LJeer Leer ve Gmekesâ Thej DeekeâeMe Lee~ DeeJejCe Yeer keâneb Lee? efkeâmekeâe keâneb mLeeve Lee? keäÙee ienve iecYeerj peue Lee? ॥ï1 ॥ïGme meceÙe ve ce=lÙeg Leer Deewj ve Decejlee Leer~ jele Deewj efove keâe Yeso Yeer veneR Lee~ Jen Skeâ evf eJeel& e Deheves mJeYeeJe mes emf Lele Lee~ Gmekesâ DeueeJee keâg Ú veneR Lee ॥ï2 ॥ïGme meceÙe DevOekeâej mes DevOekeâej {keâe Lee DeLee&le meJe$& e DevOekeâej Lee~ Deejw Ùen meye peueceÙe Lee~ Skeâ Dekb egâj Lee pees eflJe<e (Yetmeer) mes {keâe ngDee Lee, Jen lehemed (G<cee) keâer Meeòf eâ mes hewoe ngDee ॥ï3 ॥ïhenues keâece GlheVe ngDee Deewj ceve mes JeerÙe& hewoe ngDee~ ceveer<eer keâeJf eieCe Deheves ùoÙe ceW efJeÛeej keâj Demele keâs meeLe mele keâs yevOeve keâe helee ueieeÙes ॥ï4 ॥ïGmekeâer ekf eâjCeW pees meJe&$e heâw ueer LeeR, Thej LeeR efkeâ veeÛr es? JeerÙe& (yeerpe) keâes OeejCe keâjves Jeeues Les Deewj ceenf ceeSb (MeefòeâÙeeb) Yeer LeeR~ DeelceMeefòeâ veerÛes Leer Deewj FÛÚeMeefòeâ Thej Leer ॥ï5 ॥ïÙen me=ef° keâneb mes DeeÙeer, keâw mes yeveer, Fmes keâewve evf emmebosn peevelee nw Deewj keâevw e Fmekeâer efveYeeü v& le Iees<eCee keâj mekeâlee nw? osJelee ueesie Yeer mee= f° nevs es kesâ yeeo ner hewoe ngS nQ, efheâj keâevw e peevelee nw ekf eâ mee= f° keâneb mes ngF&? ॥ï6 ॥ïÙes me=e°f Ùeeb keâneb mes nFg Ë, efkeâmeves hewoe keâeR, ekf eâmeves veneR heow e keâeR—Ùen meye Jener peevelee nesiee pees Fmekeâe ॥Dï7eOÙ॥e’#’e1 Delb eefj#e ceW efmLele nw Deewj nes mekeâlee nw Jen Yeer Ùen meye ve peevelee nes 1. veemeoemeerVees meoemeeròeoeveeR veemeeõr pees vees JÙeescee hejes Ùeled ~ efkeâceeJejerJe: kegân keâmÙe Mece&VecYe: ekf eâceemeerodienveb ieYeerjced ॥ï1 ॥ ve cel= Ùegjemeerocel= eb ve leefn& ve je$Ùee DeÖ DeemeerlØekesâle: ~ Deeveeor Jeeleb mJeOeÙee leoskebâ lemceeæevÙeVe hej: efkebâ Ûeveeme ॥ï2 ॥ lece Deemeeòr ecemee iet[dnce«esÓØekesâleb meefueueb meJe&cee Foce ~ legÛÚŸesveeYJeefheefnleb Ùeoemeeòr ehememlevceefnveepeeÙelewkeâced ॥ï3 ॥ keâecemleo«es meceJele&leeefOe cevemees jls e: ØeLeceb Ùeoemeerled ~ melees yevOegcemeefle efvejefJevovùeof Øeleer<Ùee keâJeÙees ceveer<ee ॥ï4 ॥ eflejMÛeevr ees efJelelees jefMcejs<eeceOe efmJeoemeeor gheefj efmJeoemeerled ~ jsleesOee Deemevceefnceeve DeemevlmJeOee DeJemleelØeÙeefle: hejmleeled ॥ï5 ॥ keâes Deæe Jeos keâ Fn ØeJeesÛelkegâle Deepeelee keâg le FÙeb efJemee= f°: ~ DeJee&iosJee DemÙe efJemepe&vesveeLee keâes Jeso Ùele DeeyeYetJe ॥ï6 ॥ FÙeb efJemee= f°Ùe&le DeeyeYetJe Ùeefo Jee oOes Ùeefo Jee ve ~ Ùees DemÙeeOÙe#e: hejces JÙeescevlmees DeÁ Jeso Ùeefo Jeeve Jeso ॥ï7 ॥ ($e+iJeos , ce[b ue 10, metòeâ 129)

ØekeâjCe ] jcewveer-7 69 Øeehle Felf eneme ceW nceejs hetpÙe Jeew fokeâ $e+ef<eÙeeW keâer mee= f° keâs eJf e<eÙe ceW Ùen henueer keâesceue keâuhevee nw~ $e+e<f e GuePeer ngF& yeeleW keâjles nQ~ Jes keâuhevee keâer G[Ì eveW Yejles nQ efkeâ henues mele, Demele, he=LJeer, DeekeâeMe Deeefo kegâÚ veneR Lee~ efheâj Jes peue, efkeâjCeW Deeeof keâe nesvee ceeve uels es nQ~ Jes henues keâecevee leLee ceve kesâ mheob ve mes jls e (JeeÙr e&) GlheVe nevs ee ceeve uesles nQ~ hejvleg Ùen meye MejerjOeejer mes ner mebYeJe nw, epf emekeâe nevs ee Gme leLeekeâefLele Mevt Ùe keâeue ceW meJe&Lee DemecYeJe nw~ $e+e<f eieCe JÙeecs e ceW, DeekeâeMe SJeb Debleefj#e ceW Fve meyekeâe Skeâ DeOÙe#e (evf ejer#ekeâ) Yeer ceeve uesles nQ Deewj keânles nQ efkeâ nes mekeâlee nw Jener Fme me=e°f keâes peevelee nes efkeâ Ùen keâneb mes leLee ekf eâmemes GlheVe ngF& nw~ $e+ef<e Devle ceW Ùen Yeer keân osles nQ efkeâ nes mekeâlee nw Jen Yeer Ùen meye ve peevelee nes~ $e+ef<e Ùen keânkeâj ekf eâ nes mekeâlee nw Jen Yeer ve peevelee nes—‘ve Jeso’ DeOÙe#e keâes Deuhe%e peeJr e yevee osles nQ~ Fve cenòJehetCe& cev$eeW mes keâF& yeeleW GYejkeâj meeceves Deeleer nQ~ 1. henues memb eej veneR Lee, meye MetvÙe Lee~ 2. Ùen keâneb mes DeeÙee, ekf eâmeves keäÙee ueskeâj yeveeÙee, Fmes oJs elee Deewj DeOÙe#e (efvejer#ekeâ, DeefOe‰elee) Yeer MeeÙeo veneR peeveles nQ~ 3. Fmemes FM& Jej Debleefj#e ceW jnves kesâ keâejCe SkeâosMeer nw Deejw Deuhe%e leLee DeuheMeefòeâceeve nw ner~ 4. ceb$eeW ceW $e+e<f eÙeeW keâer mee= °f kesâ efJe<eÙe ceW Deevf eMÛeÙelee Deejw F&ceeveoejer šhekeâleer nw~ Fme meòt eâ kesâ yeveles lekeâ F&MJej keâer keâuhevee heg° veneR ngF& Leer~ Gmes Skeâ osJelee keâs meceeve Delb eefj#e mes veeÛr es keâer Deesj Peekb eâves Jeeuee DemeneÙe Deewj Deuhe%e pewmes ner ceeve euf eÙee ieÙee nw~ $e+ef<e mee= °f keâs efJe<eÙe ceW Skeâ keâesceue keâuhevee keâjles nQ, hejvleg Jes oeJee veneR keâjles ekf eâ pees ceQ keânlee nbt, hekekä eâe nw~ hejg eCe Deewj cenekeâeJÙeeW kesâ uesKekeâeW keâer Yeeeb lf e Jeew of keâ $e+ef<e efceLÙee meenme Deewj oeJee veneR keâjles nQ efkeâ mee= °f Decekg eâ oJs elee kesâ hesš Ùee cet[Ì mes evf ekeâue DeeÙeer Ùee Decegkeâ JÙeefòeâ F&MJej keâe ØeefleefveefOe yevekeâj Dee ieÙee Deejw Gmekeâer FÛÚe mes meye yeve ieÙee~ Jeew fokeâ $e+e<f e lees Ùeneb lekeâ Deheveer mejuelee JÙeòeâ keâj YoelsšeskenâlQ—ee n‘‘w~c’e’Q 1veneR peevelee efkeâ ceQ keÙä ee ntb, cesje GuePee ngDee cetÌ{ ceve FOej-GOej Deye ceut e yeele hej Deevee nw~ Øemlelg e meeleJeeR jcewveer ceW meodieg® ceevees veemeoerÙe metòeâ hej ØeMve heMs e keâjles nQ Deewj keânles nQ efkeâ peye henues keâeFs & leòJe SJeb heoeLe& veneR Lee leye me=ef° keâneb mes Dee ieÙeer? DeLeeh& eefòe ØeceeCe mes meoid e®g keâyeerj keânvee 1. ve efJe peeveeecf e ÙeefoJeos ceefmce efveCÙe: mebveæes cevemee Ûejeefce ~ ($e+iJeso 1/164/37)

70 yeerpekeâ [ØeLece- Ûeenles nQ efkeâ peye JemleSg b ~v’e1neR LeeR, leye keâneb mes Dee ieÙeeR ? ‘Demele keâer meòee veneR leLee mele keâe DeYeeJe veneR efJe%eeve Yeer ceevelee nw efkeâ cešw j (cetue õJÙe) ve yevelee nw Deewj ve ecf ešlee nw~ Jen Deveeefo, Develb e SJeb evf elÙe nw~ ceut e õJÙeeW keâs epf eve ieCg e-OeceeX mes Deepe me=ef° mebheeefole nes jner nw GvneR iegCe-OeceeX mes heeÚr s Deveeefokeâeue mes mee= °f keâe mehb eeove nels ee DeeÙee nw~ keäÙeeeW kf eâ Deveeefo cetue õJÙeeW ceW me=e°f -Glheeòf e kesâ iegCe-Oece& yeerÛe ceW keâneR MetvÙe mes veneR Dee ieÙes nQ, efkeâvleg GveceW cetuele: Deveeefo mes meceJeeÙe- mecyevOe¤he ceW nQ~ Deveeefo cetue õJÙeeW ceW Deveeefo ieCg e, Oece&, ef›eâÙee nQ efpevemes Deveeefokeâeue mes me=ef° efJeÅeceeve nw~ Yeeweflekeâ keâCeeW keâe Deueie-Deueie efyeKej peevee leLee Skeâpegš neks eâj ÂMÙe heoeLe& yeve peevee—Ùen Øeef›eâÙee Deveeeof keâeue mes nw~ keäÙee Deveeeof ceut e õJÙe Deheves ieCg e, Oece&, ef›eâÙee Úes[Ì keâj henues efmLej jns? ekf eâ ieCg e, Oece&, e›f eâÙee mes jefnle jns Deewj yeerÛe ceW keâneR yeenj mes Deekeâj ceut e õJÙeeW ceW ieCg e, Oece&, ef›eâÙee efceue ieÙes? Ùes meejer yeeleW lekeâ& nevr e nQ~ DeleSJe cetue õJÙe evf elÙe nQ, GveceW Gvekeâs ieCg e, Oece& leLee ef›eâÙee efvelÙe nQ Deewj Gvemes peiele-mee= f° efvelÙe nw~ Fmeer Øekeâej DemebKÙe peeJr e (Ûels eve meòee) Yeer efvelÙe nQ~ Gvekesâ keâce&-ØeJeen Yeer Deveeefo nQ~ DeleSJe me=e°f Yeer Deveeefo nw~ meodieg® keânles nQ ekf eâ evf elÙe eJf eÅeceeve peiele kesâ Øeelf e veÙes emf ejs mes GlheVe nesves keâer Sms eer De%eele keâer yeeleW cele keâjes efpemekeâe ieebJe-\"ebJe keâg Ú veneR nw~ ØeMve nes mekeâlee nw keâyeerj meensye, pees ‘ceemf e keâeieo ÚtJeeW veneR, keâuece ieneQ veenE neLe’ keânles nQ, JesoeW keâes keäÙee peeveW Deewj Jes veemeoerÙe meòt eâ kesâ eJf e<eÙe hej lekeâ& keâw mes keâj mekeâles nQ! Jemlelg e: Deveks eâ eJf eÉeve Deveks eâ efJe<eÙeeW hej yenlg e efÚÚueer ceerceemb ee ovs es ueieles nQ~ ‘ceemf e keâeieo ÚtJeeW veneR’ keâes ueks eâj Deveskeâ eJf eÉeve Ùener keânves ueie ieÙes ekf eâ keâyeejr meenys e lees he{Ì s-efueKes veneR Les~ Ùen \"ekr eâ nw efkeâ melÙe %eeve kesâ efueS euf eKevee-he{Ì vee Glevee DeeJeMÙekeâ veneR nw, efpelevee efkeâ evf e<he#e ØeieuYe yegefæ, mebJesoveMeeur elee, eJf eJeks eâ SJeb Deblejelcee keâer ienjeF& ceW Glejvee~ Ùes meejer MeefòeâÙeeb keâyeejr meenys e kesâ heeme LeeR~ ßeesleeDeeW, JeòeâeDeeW mes Meem$eeW keâer yengle-meejer yeeleW mevg ekeâj Gve hej leke&â Ùee efJeÛeej ekf eâÙee pee mekeâlee nw~ hejvleg Gòeâ ‘‘ceemf e keâeieo ÚtJeeW veneR’’ meeKeer keâs DeeOeej hej Ùen veneR efmeæ nels ee ekf eâ keâyeerj meenys e he{Ì s- efueKes veneR Les~ Jes Gòeâ meeKeer keâer henueer heeb fòeâ kesâ yeeo keânles nQ ‘‘ÛeeefjG Ùeig e keâe cenelece, keâyeerj ceKg eefn peveeF& yeele~’’ Jes Deheveer yeeleeW keâes yeleeves keâs efueS keâuece, keâeiepe 1. veemelees efJeÅeles YeeJees veeYeeJees efJeÅeles mele: ~ (ieerlee 2/16)

ØekeâjCe ] jcewveer-8 71 leLee mÙeener veneR Útles~ Jes cegKe mes ner yeeus eles Les Deewj efMe<Ùe ueesie efueKe uesles Les~ keâne peelee nw efkeâ JesoJÙeeme ceneYeejle Deheves cegKe mes yeeus eles ieÙes nQ Deewj Gmes ieCeMs e peer ves efueKee nw~ Deepe efkeâleves ner efJeÉeve cegKe mes yeeus ekeâj Deheves keâce&ÛeeefjÙeeW mes efueKeJeeles nQ~ heejKe efmeæevle kesâ Øeemf eæ Deewj efmeæ mevle ßeer efJeMeeue meenys e ves Skeâ De#ej Deheves neLeeW mes veneR efueKee~ hetje efJeMeeue JeÛeveecel= e Deehekesâ cegKe mes evf ekeâuee nw Deewj efMe<ÙeeW ves euf eKee nw; ekf eâvleg GmeceW Skeâ De#ej Yeer omt ejs keâer ecf eueeJeš veneR nw~ keâyeejr meenys e pemw es Øeelf eYee kesâ Oeveer leLee mebJesoveMeerue heg®<e leelkeâeeuf ekeâ Meem$eeW keâer Yee<ee keâeceÛeueeT heÌ{ efueÙes neW lees FmeceW keäÙee DeeMÛeÙe& nw~ Yeues, Jes JÙeekeâjCeeÛeeÙe& ve jns neW~ Gvekeâe yeepr ekeâ osKeves mes ner Gvekesâ Meem$e%eeve hej heÙee&hle ØekeâeMe he[Ì lee nw~ Fmekesâ DeueeJee hetJeh& e#e keâer yeeleW mevg ekeâj Yeer Gve hej lekeâ& ekf eâÙee pee mekeâlee nw~ leòJeceefme-eJf eÛeej jcevw eer-8 leòJecemeer Fvekeâs GheoMs ee~ F& Gheevf e<eo keânQ mevoMs ee ॥ï1 ॥ï F& evf eMÛeÙe Fvekesâ ye[Ì Yeejer~ Jeeenf keâ JeCe&ve keâjW DeefOekeâejer ॥ï2 ॥ï hejceleòJe keâe evf epe hejceevee~ mevekeâeefokeâ veejo Mekg eâ ceevee ॥ï3 ॥ï Ùee%eJeukeäÙe Deew pevekeâ mecyeeoe~ oòee$esÙe Jeees nf jme mJeeoe ॥ï4 ॥ï Jeees nf yeele jece yeefme‰ ecf eeuf e ieeF&~ Jeees nf yeele ke=â<Ce GæJe mecePg eeF& ॥ï5 ॥ï Jeesefn yeele pees pevekeâ Â{Ì eF&~ osn Oejs efJeosn keâneF& ॥ï6 ॥ï meeKeer—kegâue ceÙee&oe KeeÙs e keâs , peeJr ele cegJee ve nesÙe~ oKs ele pees veenE oseKf eÙee, De° keâneJew meeÙs e ॥ï8 ॥ï MeyoeLe&—leòJeceemf e·Jen let nw~ Fvekeâs ·DeÉwle JesoebefleÙeeW kesâ~ DeefOekeâejer · Ùeeis Ùe hee$e~ hejceleòJe·meJeeÛx Ûe melÙelee, yeÇÿe~ hejceevee·melÙe~ YeeJeeLe&—Jen-let-nw, Ùener Fvekesâ GheosMe nQ~ Gheefve<eoW Ùener meboMs e ols eer nQ ॥ï1 ॥ïFvekeâes Fmekeâe ye[Ì e Yeejer efveMÛeÙe nw~ DeefOekeâejer melhee$e efceueves hej Ùes Fmeer keâer JÙeeKÙee keâjles nQ ॥ï2 ॥ïÙener Fvekeâe ØeeceeefCekeâ hejceleòJe nw~ mevekeâ, mevebove, meveeleve, mevelkeâg ceej, veejo, Mekg eâoJs e Deeefo ves Fmeer efmeæeble keâes ceevee nw ॥ï3 ॥ïÙee%eJeukeÙä e Deejw pevekeâ keâe meJb eeo Fmeer hej ngDee nw~ oòee$esÙe peer ves Fmeer keâe jmeemJeeove ekf eâÙee nw ॥ï4 ॥ïjece Deewj Jeefme‰ ves hejmhej Fmeer yeele hej yenme keâer nw~ Fmeer yeele keâes ke=â<Ce ves GæJe keâes mecePeeÙee nw ॥ï5 ॥ïpevekeâ keâes Fmeer yeele keâe efveMÛeÙe keâjeÙee ieÙee nw~ Jes osn ceW jnles nSg Yeer efJeosn keânueeÙes nQ ॥ï6 ॥ï

72 yeerpekeâ [ØeLece- hejvleg kesâJeue keâg ue keâer ceÙeeo& e Úes[Ì osves mes keâeFs & peerles peer cegjoe veneR nes peeÙesiee~ pees osKeles ngS Yeer DeveoKs ee keâjlee nw, Jen eJf eJeks eâ ves$eeW mes jefnle ner keânueeÙesiee ॥ï8 ॥ï JÙeeKÙee—‘leòJeceefme’ Meyo ceW leevr e Ke[b nQ—leled-lJeced-Deefme~ ‘leled’ keâe DeLe& nw ‘Jen’, ‘lJeced’ keâe DeLe& nw ‘let’, ‘Deefme’ keâe DeLe& nw ‘nesvee’ DeLeel& e ‘Jen let nw’~ ‘leled’ keâe DeLe& leòJe, meej, melÙe Yeer nels ee nw; DeLeel& e let melÙe nw, meej nw~ efpeme melÙe, meej SJeb hejce leòJe keâes let Keespe jne nw, Jen let ner nw—Ùen DeOÙeelce keâe efveÛees[Ì nw~ Úeboeis Ùe Gheefve<eod keâs Ú\"W Øehee\"keâ keâs meeus eneW Ke[b eW ceW $e+e<f e Göeuekeâ ves Deheves heg$e MJeslekesâleg keâes Fmeer leòJeceemf e keâe GheoMs e efJemleej mes ekf eâÙee nw~ GvnevW es yeejyb eej keâne nw—‘me Deelcee leòJeceemf e MJeslekesâlees Felf e’—ns MJels ekeâs lees! Jen Deelcee, Jen let ner nw~ mevelkegâceej ves Úeboeis Ùe Gheefve<eod keâs meeleJeW Øehee\"keâ kesâ Úyyeemr e Ke[b eW ceW Ùen efJe<eÙe veejo keâes eJf emleej mes mecePeeÙee nw~ nGvnevgwDn~n2eeRee~vW F1nesmwÙk~eeee3ârnneefJer ey<neeeÙwleeYehMctejeegkeeâycoee=nsJW,eoeevfmjeJjCeeÙeflceekMeeeerâÙveGes hcjeeeeW,pfvee<Deeoehvedejlbceeeer Wf#cÙeeleW,ee%mekJeeâeleuÙs ekßeeÙäceerceW eDoJeedYnejweeimpeJeeKgevleeekenâcew,kW emâDeeceumePehbJeeeeÙecoeeeW ßeecr eodYeeieJele keâs iÙeejnJeW mkeâvOe ceW oòee$esÙe peer ves Yeer Fmeer keâe jmeemJeeove efkeâÙee nw, peneb GvnevW es Deheves Ûeewyeemr e ieg®DeeW keâe JeCe&ve ekf eâÙee nw~ cene<f e& Jeefme‰ ves ßeer jece keâes Fmeer leòJeceefme ceneJeekeÙä e keâe GheosMe Ùeeis eJeeemf e‰ «evLe ceW ekf eâÙee nw pees yeòeerme npeej Mueeks eâeW ceW jefÛele DeÉlw eJesoelb e keâe Devet\"e «evLe nw~ Fmeer leòJeceefme keâe GheoMs e ßeekr eâ= <Ce peer ves YeeieJele kesâ iÙeejnJeW mkeâvOe ceW GæJe peer k‘‘eeâefJs eMyJeencelg skeeâelecJf eekmelâb eehjeMÙmevesed’’e4fo—ÙeemeonwJw~e ßeer ke=â<Ce peer ves keâne nw—ns GæJe ! DeÉwle Âe°f jKees ~ Ùee%eJeukeäÙe Deewj De°eJe›eâ ves pevekeâ kesâ ceve ceW Fme leòJeceefme JeekeäÙe keâs meej keâes Flevee Â{Ì keâj efoÙee Lee ekf eâ Jes osnOeejer neskeâj Yeer efJeosn veece mes keâns ieÙes~ efpeme yeÇÿe, hejceelcee, evf eJee&Ce, cees#e, keâw JeuÙe, hejceevevo, hejceMeebelf e keâes let Keespelee nw, Jen let ner nw—leled-lJeced-Deemf e~ Ùen meÛeceÛg e ner DelÙevle cenòJeheCt e& JeekeäÙe SJeb YeeJe nw~ hejvleg Gheevf e<eod, YeeieJele, ÙeesieJeeemf e‰ Deeefo «evLeeW ceW Fmekeâer 1. Ùees Jew Yect ee lelmegKeb veeuhes megKeceefmle ॥ (Úeb. G., Øehee\"keâ 7, Ke[b 23) 2. ßeerceodYeeieJele, mkebâOe 2, DeOÙeeÙe 9, Mueeks eâ 32-35, Ûeleg:Mueeskeâer YeeieJele ~ 3. osefKeÙes ye=noejCÙekeâ Gheefve<eod kesâ leermeje leLee ÛeewLee DeOÙeeÙe ~ 4. ßeerceodYeeieJele, mkeâvOe 11, DeOÙeeÙe 28, Mueeskeâ 1 ~

ØekeâjCe ] jcewveer-8 73 JÙeeKÙee Fleveer GuePeer nFg & nw ekf eâ GveceW Fmekeâe mener meceeOeeve nesvee ner DemecYeJe nw ~ Ùen efpeme leòJe keâes ceQ Keeps elee ntb, Jen mceeJQ en&ceed1r —nbt; DÙeennecb eld ekSeâJeleeFs olecLeÙd emenJw;e&ched’ej’—bleg pÙeeyne keâne peeves ueielee nw ‘‘DenceJs eos b meye kegâÚ ceQ ner ntb; Ùen meeje eJf eMJe-yeÇÿeeC[ ceQ ner ntb; leye Deelce%eeve keâe Deeflejskeâ ekf eâÙee peelee nw, epf ememes efJeJeskeâ%eeve mes keâeFs & celeueye veneR jnlee~ keâne peelee nw ekf eâ meJeexÛÛe efmLeelf e ceW peeves kesâ efueS DeevegYeeJf ekeâ peiele mes Thej G\"vee ner nesiee, hejvleg Ùen DeevegYeefJekeâ peiele mes Thej G\"vee lees veneR ngDee, ØelÙegle GmeceW GuePe peevee ngDee~ ceve<g Ùe DeevegYeeJf ekeâ peiele mes lees leye Thej G\"lee nw peye Jen meejs mebkeâuheeW keâes lÙeeiekeâj meceeefOe ceW henbÛg e peelee nw~ ‘meeje efJeMJe-yeÿÇ ee[b ceQ ner ntb’—Ùen lees ceve keâe DeÙeLeeLe& JÙeeÙeece nw pees efpe%eemeg keâes Yecü e ceW [eueves Jeeuee leLee yeÿÇ e%eeve Ùee Deelce%eeve keâs veece hej peiele ceW GuePeeves Jeeuee nw~ Deelce%eeve keâe meÛÛee mJe¤he lees Ùen nw efkeâ meeOekeâ efJeJeskeâ Éeje Deheves Deehe Ûesleve-leòJe keâes pe[Ì peiele mes meJe&Lee efvekeâeue ues; hejvleg Ùeefo Jen Deheves Deehe keâes meyeceW ecf eueekeâj pe[Ì -Ûels eve Skeâ mecePeves ueiee, lees peevees Jen memb eej ceW GuePe ieÙee ~ Thej, veeÛr es, oeÙeW, yeeÙeW, Deeies, heeÚr s ceQ ner nbt2—Fme OeejCee keâe mee#eer ve efJeJeskeâyegefæ nw Deewj ve Ùen meceeefOe keâe eJf e<eÙe ner nw~ Ùen Deelce%eeve keâer Skeâ YeeJekg eâlee nw pees mJe¤he%eeve kesâ epf e%eemeg SJeb eJf eÅeeLeea keâes keâs Jeue Yeüce ceW [eueleer nw ~ Fmeeer fueS meodieg® keâyeerj Fmekeâes veneR mJeerkeâejles nQ~ Jes keânles nQ ‘‘leòJecemeer Fvekesâ GheoMs ee’’~ ‘Fvekesâ’ Meyo OÙeeve osves ÙeesiÙe nw~ meodieg® keânvee Ûeenles nQ efkeâ Ùen cesje cele veneR nw, efkeâvleg ‘Fvekeâe—DeÉwleJeeefoÙeeW keâe’ cele nw~ Deewj ‘‘F& efveMÛeÙe Fvekeâs ye[Ì Yeejer’’ keânkeâj Gve hej keâjeje JÙeib Ùe keâjles nQ~ meodie®g keânles nQ efkeâ Fvekeâe Ùen ‘‘ye[Ì e Yeejer’’ efveMÛeÙe nw ekf eâ Develb e efJeMJe-yeÿÇ eeC[ meye ceQ ner ntb~ ‘ye[Ì Yeejer’ Meyo DeefOekeâ OÙeeve ovs es Ùeeis Ùe nw~ JÙebiÙe keâe hetCe& peejs Fmeer Meyo hej he[Ì lee nw~ cFemW eYereeuftueeSieÙmeeso~’id’e3g® ves DevÙe$e keâne nw ‘‘mevekeâeeof keâ YebJejs hegef<hele JeeCeer keâer megiebOeer yeÇÿe%eeve keâer meele Yetecf ekeâeSb ceeveer ieÙeer nQ—megYeÛs Úe, eJf eÛeejCee, levecg eevemee, meòJeeheefòe, Dememb eeòf eâ, heoeLee&YeeJevee leLee legÙe&iee (legjerÙe)~ 1. ÚeboesiÙe G., Øehee\"keâ 7, Keb[ 25, cev$e 1 ~ 2. Úeb. G. 7/25/1 ~ 3. mevekeâeefokeâ Yetues YeBJej yeesÙe ~ (yeerpekeâ, yemevle 1/5)

74 yeerpekeâ [ØeLece- megYeÛs Úe—cees#e kesâ FÛÚeheJt ek& eâ Meem$e Deewj ie®g keâer JeeefCeÙeeW keâe he\"ve- ceveve ~ eJf eÛeejCee—meoeÛeej ceW ØeJee= fòe nesvee~ levegceevemee—Deveemeòeâ jnvee Ùee evf eeof OÙeemeve~ meòJeeheefòe—Deelceekeâej Je=efòe jKevee~ Dememb eefòeâ—meceeefOe ceW Dee¤Ì{ nesvee~ GheÙeg&òeâ heeÛb e Yetecf ekeâeSb lees yegeæf heJt e&keâ nQ~ Ú\"eR ‘heoeLee&YeeJevee’ ceW hengÛb ekeâj keânles nQ ekf eâ Gmekeâer iee{Ì er me<g eeg hf le keâs meceeve emf Leelf e nes peeleer nw~ omt ejs keâs Øees jf le keâjves hej ner Gmes yeenjer Yeeve nels ee nw~ Deewj ‘leÙg e&iee (legjeÙr e)’ ceW hengbÛekeâj lees Gmes keâg Ú Yeeve ner veneR jnlee ~ GmeceW MJeeme DneeJls eeMe~Ù1e Ûeuelee nw, hejvleg Gmes yeejcyeej peieeves hej Yeer Gmekeâe peeiejCe veneR Ùen evf eeMf Ûele ner Skeâ DevegYeJenevr e keâeuheevf ekeâ DeeoMe& nw~ meoid eg® keâyeerj ÙeLeeLe&Jeeoer melb e nQ~ Jes keânles nQ efkeâ Ùeeof keâeFs & kegâue-iees$e keâe Denkb eâej lÙeeiekeâj Deelce%eeve ceW jceves ueiee lees TÛb ee keâece nw; hejvleg Jen peereJf ele Deeoceer cegjoe kesâ meceeve DeÛesle veneR nes mekeâlee ‘peeJr ele cegJee ve nesÙe’~ efJeJeks eâ mes osKeves hej pe[Ì Deueie nw Deewj Ûels eve, Gmekeâe õ°e Deueie nw~ oesveeW Skeâ keâoeehf e veneR nes mekeâles~ Fmeer Øekeâej DeemeefòeâeJf enevr e %eeveer DeÛels eve veneR nes mekeâlee~ Deelce%eeve keâesF& keuä eejs ehs eâece& veneR nw efkeâ Gmes metbIeles ner Deeoceer DeÛesle nes peelee nw~ Fve leLÙeeW keâes osKeles-mecePeles nSg Fvekeâes DeveosKee keâj YeeJekg eâleeheCt e& keâeuheefvekeâ OeejCee yeveeÙes jKevee, efJeJeks eâmebiele yeele veneR nw~ [e@. npeejeØr emeeo efÉJesoer ves \"erkeâ ner keDâneJeelenerCw—e& n‘‘SgkeâyLeeerjs~’’y2enlg[e-e@0keâg ÚefÉJeksoeâeers DemJeerkeâej keâjves keâe Deheej meenme ueks eâj keâyeejr -DeveÙg eeefÙeÙeeW leLee keâyeejr -Øees fceÙeeW keâs efueS efueKeles ngS keânles nQ—‘‘Fme yeele keâe yejeyej ØeÙelve nels ee jne nw ekf eâ Deheves Fo&-efieo& kesâ meceepe ceW keâesF& Ùen ve keân mekeâs ekf eâ Fvekeâe Decekg eâ keâece meeceeefpekeâ Âe°f mes DevegeÛf ele nw~ DeLee&le eJf eõesner yieeÙveevee~s ’k’e3âer Øeefle%ee Yetue ieÙeer, meguen Deewj mecePeewles keâe jemlee mJeekr eâej keâj efueÙee yeepr ekeâ keâer JeeefCeÙeeW keâe DeveJg eeo keâjles ngS Ssmee keâj efoÙee peelee nw~ keâne peelee nw efkeâ keâyeerj meenys e keâe cele mevekeâeefo leLee veejo, Ùee%eJeukeäÙeeefo mes Deueie nes veneR mekeâlee~ keâyeerj meensye Fve ceneheg®<eeW keâs eJf eÛeejeW keâer DeeueeÛs evee keâj ner 1. ÙeesieJeeefme‰, Glheefòe ØekeâjCe, meie& 118 ~ 2. meehleeefnkeâ efnvogmleeve, 25 Deiemle, 1985 F&., he=. 19 ~ 3. DeMeeskeâ kesâ hetâue, Iej peesÌ[ves keâer ceeÙee ~

ØekeâjCe ] jcewveer-9 75 veneR mekeâles~ efveeMf Ûele ner Ùen mecePeewlee keâyeerj osJe keâs ØepJeefuele melÙe hej heeveer [eue ols ee nw~ hejcheje, ieg®peve leLee Meem$eeW hej ßeæe jKeves keâe DeLe& Ùen veneR nw ekf eâ nce meejemeej keâe efJeÛeej ner ve keâjW~ mJeÙeb Deewheefve<eeof keâ $e+e<f eÙeeW keâe Jeweof keâ keâcek& eâe[b keâs Øeelf e eJf eõens er mJej Øeefmeæ nw~ keâyeerj meensye ÙeLeeLe&Jeeoer nQ~ Jes eJf eJeskeâjefnle %eeve leLee Pet\"s DeeoMe& kesâ efJejesOeer nQ~ ceQ meeje efJeMJe-yeÇÿeeb[ ntb—eJf eJeks eâ-jenf le yeele nw~ Deelce%eeveer DeÛels eer ceW jnlee nw—Pet\"e DeeoMe& nw~ ceQ meyekeâe õ°e pe[Ì mes meJe&Lee he=Lekeâ Megæ Ûels eve ntb—eJf eJeskeâ%eeve nw~ Øeke=âelf e-ceeÙee mes Deveemeòeâ jnvee cee$e—peerJele ce=lekeâ nevs ee nw~ %eeveer meceeefOekeâeue ceW mebkeâuhe-Mevt Ùe nels ee nw, DeÛels e veneR~ mJeÙeb yebOes osJeleeDeeW keâer Gheemevee mes yevOeve veneR keâšsiee jcevw eer-9 yeeBOes De° keâ° veew melt ee~ Ùece yeeBOes DeBpeveer keâs helt ee ॥ï1 ॥ï Ùece keâs yeenve yeeBOes peveer~ yeeBOes mee= °f keâneB ueeQ ieveer ॥ï2 ॥ï yeeBOeGs osJe leQleerme keâjejs er~ meByejle ueewn yevo ieew leejs er ॥ï3 ॥ï jepee meyB ejs legejf Ùee Ûe{Ì er~ hevLeer meyB ejs veece ues ye{Ì er ॥ï4 ॥ï DeLe& efyentvee meByejs veejer~ hejpee meyB ejs hegncg eer Peejer ॥ï5 ॥ï meeKeer—yeefvo ceveeJew les heâue heeJew, yeevf o eof Ùee mees oÙs e~ keânQ keâyeejr mees Tyejw, pees evf eefMeyeemej veeceefnb ueÙs e ॥ï9 ॥ï MeyoeLe&—melt ee·jmmeer, yevOeve~ Debpeveer·ceeÙee~ peveer·hewoe ngF& me=ef°~ meByejle·mcejCe keâjles~ jepee·yeÇÿe%eeveer~ YeeJeeLe&—keâ°oeÙeer Dee\"-veew jefmmeÙeeW ceW peerJe yebOes nQ~ Jeemevee ves ceeÙee kesâ ieug eeceeW keâes yeebOe efueÙee nw ॥ï1 ॥ïJeemevee keâs neLeeW meYeer osnOeejer yebOes nQ~ keâneb lekeâ eif eveeTb, meejer mee= °f ner yebOeer nw ॥ï2 ॥ïmebmeeefjÙeeW keâes epf evekesâ mcejCe mes keâe\"f ve yevOeve kesâ ššt peeves keâe Yejesmee nw, Jes lelQ eerme keâjes[Ì osJelee mJeÙeb yebOes nQ ॥ï3 ॥ïyeÇÿe%eeveer peve legjerÙe DeJemLee ceW Dee¤{Ì neks eâj Denb yeÇÿeeefmce keâe mcejCe keâjles nQ Deewj veevee meØb eoeÙe keâs ueesie Deheves-Deheves ceevÙe veece keâe mcejCe keâjles nSg Deheves meeOevee-heLe ceW ye{Ì jns nQ ॥ï4 ॥ïDeheves ceW veejelr Je keâer keâuhevee keâj ceeOegÙe&Yeefòeâ keâjves Jeeues Oeveeefo keâer keâecevee mes jefnle neskeâj keâs Jeue keâefuhele heefle keâer Øeeefhle kesâ efueS Gmekeâe mcejCe keâjles nQ~ Fme Øekeâej he=LJeer keâer hetjer Øepee efkeâmeer-ve-ekf eâmeer Øekeâej ekf eâmeer osJelee keâer hetpee SJeb mcejCe-Jevove keâjleer nw ॥ï5 ॥ï

76 yeerpekeâ [ØeLece- pees yebOes ngS keâer Jevovee keâjsiee, Jen heâue ceW yevOeve ner heeÙesiee, keäÙeeWefkeâ yebOee ngDee yevOeve ner os mekeâlee nw~ meodieg® keânles nQ efkeâ GheemekeâeW keâer Ùener OeejCee nw efkeâ pees jele-efove veece pehesiee Jener mebmeej-meeiej mes heej nesiee ॥ï9 ॥ï DeLeJee Jebeof keâe DeLe& Ùeefo Jevovee ceevee peeÙes lees DeLe& neis ee ekf eâ pees Jevovee keâj YeieJeeve keâes ØemeVe keâjsiee Jener ceeg fòeâ heeÙesiee, keäÙeeeW kf eâ epf emeves yevOeve efoÙee Jener cegeòf eâ os mekeâlee nw~ legcneR ves oo& efoÙee, legcneR oJee ovs ee~ Dele: jele-efove veece peheves Jeeuee ner Gæej heeÙeis ee (Ùen GheemekeâeW keâe cele nw)~ JÙeeKÙee—hetjer jcewveer hej mejmejer efveieen [eueves hej mhe° nes peelee nw efkeâ meoid eg® Ùen yeleevee Ûeenles nQ ekf eâ meejs peerJe yevOeveeW ceW yebOes nQ Deewj Gvemes Úšt ves keâs efueS Jes Gvekeâer ner Jevovee keâj jns nQ pees Kego yevOeveeW ceW yebOes nQ, Ùee Jes veece- peheeefo eÚf Úueer meeOevee ceW he[Ì s nQ~ keâ°oeÙeer Dee\" Deewj veew melt eeW-jefmmeÙeeW ceW peerJe yebOes nQ~ Ùes Dee\"-veew Meyo mebKÙeeJeeÛekeâ nQ; hejvleg Fve MeyoeW mes meoid e®g ekf eâve yevOeveeW keâer mebKÙee yeleevee Ûeenles nQ, mhe° veneR nw~ FmeefueS Fvekesâ DeLe& ceW šekr eâekeâej pees Yeer mebKÙee oW, meJem& eccele yevOeve kesâ ¤nehsemnekeesvâleeeeÛneew,enf DSee~\"Deefme\"eeæf k1eâïeDDeewjeLen& h\"eeÙÛb eeesielekòeJsâe leLee Dleeeibrvee2ieYCg eeer keâer De°Oee Øeke=âefle Yeer Dee\" nes mekeâles nQ~ Fmeer Øekeâej Deewj vkeeeâgw Úefve~efæveÙeew ekb3eâelr emLeeebKÙveeeewOeceeW YheeeeòfÛb eeâ4efJYe<eeerÙue eDer epewjee Ûeleg°Ùe Deble:keâjCe efueS pee mekeâles nQ, mekeâleer nw ~ De°Oee Øekeâ= efle leLee De° efmeefæ lees yevOeve¤he nQ, hejvleg n\" Ùeeis e kesâ Dee\" Debie Yeer DeOÙeelce-eÛf evleve mes nšekeâj kesâJeue Meejeer jf keâ JÙeeÙeece ceW ueieeles nQ FmeefueS yevOeve¤he ner nQ~ neb, Ùeeis eoMev& e kesâ De°ebie Ùeesie—Ùece, efveÙece, Deemeve, ØeeCeeÙeece, ØelÙeenej, OeejCee, OÙeeve leLee meceeefOe keâuÙeeCeØeo nQ~ hebÛe eJf e<eÙe Deewj Ûeleg°Ùe Devle:keâjCe keâer veewOee leLee veew efveefæÙeeb yevOeveØeo nQ ner, ekf eâvleg mJe¤he%eeve mes otj jKevesJeeueer veewOee Yeefòeâ Yeer yevOeve¤he ner nw~ Yeòeâ ueesie efove Yej YeieJeeve (ceet l| eÙeeW) keâes peieeves, venueeves, keâhe[Ì e henveeves, eKf eueeves, Deejleer Gleejves, megueeves Deeefo keâs yeeueJele Kešheš ceW ner jlveleug Ùe meceÙe eyf elee osles nQ~ Ùece Gmes keânles nQ efkeâ pees peeJr e keâes yevOeve os~ ceve keâer DeeJf eÅee SJeb efJe<eÙe- JeemeveeSb ner peerJe keâes yeebOeleer nQ; Dele: Ùener Ùece nQ~ Debpeveer keâe DeLe& nw ceeÙee~ 1. DeefCecee, ceefncee, ueefIecee, ieefjcee, Øeeefhle, ØekeâecÙe, oeM| elJe leLee JeefMelJe ~ 2. ueÙe, leejkeâ, Decevemkeâ, meebKÙe, uebefyekeâe, jepe, kegâC[ueer leLee n\"ï 3. he©e, cenehe©e, keâÛÚhe, veerue, cekeâj, cegkegâvo, MebKe, Keye& Deewj kegbâo ~ (Decej keâes<e) 4. ßeJeCe, keâerle&ve, veece mcejCe, heeo mesJeve, DeÛev& e, Jevove, oeme YeeJe, meKeeheve leLee DeelceefveJesove ~

ØekeâjCe ] jcewveer-9 77 pees Depb eveer keâe hetle nw, ceeÙee keâe iegueece nw, Jener Ùece keâs neLeeW, JeemeveeDeeW kesâ neLeeW ceW yebOelee nw~ Ùeefo meeOekeâ meeJeOeeve ve jns lees Jes vej-veejer Yeer yevOeveeW ceW yeebOeves Jeeues Ùece nes peeles nQ pees DeefJeÅee Deewj JeemeveeDeeW ceW [tyes nQ~ DeefJeJeskeâer otmejeW keâes yevOeve ner oslee nw~ ‘peveer’ keâe DeLe& nw hewoe ngF&~ DeLee&le hewoe ngF& meejer me=ef° kesâ ceve<g Ùe Ùece keâs neLeeW SJeb JeemeveeDeeW kesâ heeMeeW ceW yebOes nQ~ ueeis e oJs eleeDeeW keâer ØeeLev& ee, Gheemevee SJeb hept ee keâj Deheves keâe\"f ve yebOeveeW mes ceòg eâ nevs ee Ûeenles nQ~ meodie®g keânles nQ efkeâ Jes meye osJelee mJeÙeb JeemeveeDeeW kesâ yevOeve ceW yebOes nQ~ iegueeceeW keâer mesJee keâj ekf eâmeves cegefòeâ heeÙeer nw! hegjeCeeW kesâ Devegmeej lelQ eemr e keâees fš osJelee nQ1 efkeâvleg Jes meye JeemeveeDeeW keâs DeOeevr e nQ~ Jeeuceeer kf eâ peer keânles nQ—‘‘osJeueeks eâ keâer lees Ùener emf Leefle nw Deejw oJs eleeDeeW keâe Ùen MeeMJele cele nw efkeâ efkeâmeer Dehmeje keâe keâeFs & heelf e veneR nels ee Deejw osJelee Yeer Skeâ m$eer mes yebOekeâj veneR jnles~’’ï2ïosJeleeDeeW keâs jepee mJeÙeb Fvõ ves hegueesce veecekeâ oeveJe keâer megvojer keâvÙee MeÛeer keâe DehenjCe keâj Gmes Deheveer helveer yevee ueer Deewj MeÛeer kesâ mebYeeeJf ele heelf e keâer leLee Gmekesâ efhelee heug eesce keâer nlÙee keâj oer~ meYeer osJeleeDeeW ceW ße‰s eJf e<Ceg Jev= oe keâs meeLe ÚueheJt e&keâ Ùeevw eeÛeej keâjles nQ Deewj peye Je=voe peeve peeleer nw leye GvnW keâg ehf ele neks eâj Meehe ols eer nQ~ hegjeCeeW keâes oes fKeÙes ØeeÙe: meejs osJelee Jeemevee keâs DeOeevr e neskeâj keäÙee-keäÙee keâce& keâjles nQ~ meoid eg® keânles nQ Fvekeâs hept ee-pehe mes ceveg<ÙeeW keâs yevOeve ššt iW es veneR, ØelÙegle Â{Ì neiW es~ yeÇÿe%eeveer, pees Deheves Deehe keâes %eeefveÙeeW ceW ße‰s ceeveles nQ, lejg erÙe DeJemLee ceW Dee¤{Ì neks eâj Denb yeÿÇ eeemf ce keâe mcejCe keâjles nQ, hejvleg Jes Deheves Megæ Ûels eve- mJe¤he keâes pe[Ì peiele mes he=Lekeâ veneR mecePeles~ Jes ÛejeÛej efJeMJe keâes Dehevee ner 1. MeleheLe yeeÇ ÿeCe kesâ Devegmeej osJelee leQleerme nQ—Dee\" Jemeg (Oej, OeÇgJe, meecs e, efJe<Ceg, Deeif ve, JeeÙeg, ØelÙet<e leLee ØeYeeme); iÙeejn ®õ (nj, yeng¤he, Decyekeâ, Dehejeefpele, keâheoea, jwJele, ce=ieJÙeeOe, Je=<eekeâefhe, MebYeg, MeJe& Deewj keâheeueer); yeejn Deeeof lÙe (Oeelee, DeÙe&cee, efce$e, Je®Ce, Fvõ, efJeJemJeeve, het<ee, ›eâleg, DebMe, Yeie, lJe°e leLee efJe<Ceg); Fvõ SJeb Øepeeheefle ~ FveceW Skeâ osJelee kesâ heerÚs efvevÙeeveyes ueeKe, efvevÙeeveyes npeej, veew meew efvevÙeeveyes keâer mebKÙee DeefOekeâ pees[Ì keâj ueesieeW ves osJeleeDeeW keâer mebKÙee leQleerme keâjesÌ[ keâj [eueer ~ ye=noejCÙekeâ Gheefve<eod kesâ Devegmeej Deefive, he=LJeer, JeeÙeg, Debleefj#e, metÙe&, osJeueeskeâ, Ûevõcee Deewj ve#e$eieCe—Dee\" Jemeg nQ ~ ome FefõÙeeb Ùee ome ØeeCe leLee ceve—iÙeejn ®õ nQ ~ yeejneW cenerves DeeefolÙe nQ ~ iejpeves Jeeuee yeeoue Fvõ nw ~ Ùe%e Øepeeheefle nw ~ Ùes ner leQleerme osJelee nQ ~ (ye=noejCÙekeâ Gheefve<eod 3/9) 2. osJeueeskeâ emf Leelf eefjÙeb megjeCeeb MeeMJeleer celee ~ heeflejhmejmeeb veeemf le ve Ûewkeâ m$eerheefj«en: ॥ (JeeuceerkeâerÙe jeceeÙeCe 7/26/39-40)

78 yeerpekeâ [ØeLece- mJe¤he ceevekeâj yevOeveeW ceW GuePe peeles nQ~ ueesie Deheves-Deheves mebØeoeÙe keâer meeer fcele ceevÙeleeDeeW ceW ner Deheveer yeeg æf yeebOe ols es nQ~ ceevÙeleeDeeW mes Thej G\"keâj meyekeâs ceeveves Jeeues Deheves Ûesleve mJe¤he keâes ve mecePe heeles nQ Deewj ve GmeceW emf Lele nes heeles nQ~ keâg Ú Ssmes Yeer Depeeyr eeis ejerye meeOekeâ nels es nQ pees Deheves Thej Skeâ heelf e keâer keâuhevee keâjles nQ Deewj mJeÙeb keâes veejer Ùee Gmekeâer helveer ceeveles nQ~ Jes ‘DeLe& eyf envt ee’ Yeefòeâ keâjles nQ~ DeLee&le Oeve keâer FÛÚe Úes[Ì keâj kesâJeue Gme keâeuf hele heelf e keâes heevee Ûeenles nQ~ ‘DeLe& eyf envt ee meyB ejs veejer’ keâe DeLe& Ùen Yeer nes mekeâlee nw efkeâ Ùes heg®<e neskeâj Yeer veejer yeves Yeòeâ ueeis eeW keâe meeg fcejve-Yepeve ‘DeLe& eyf envt ee’ DeLeel& e evf e<ØeÙeespeve nw~ Deheves Deehe keâes ekf eâmeer keâefuhele heefle keâer helveer ceevevee Yeeòf eâ ceeie& ceW yenlg e Ieešf Ùee ner veneR, oet f<ele efÛevleve nw Deewj jefmekeâ ceve JeeueeW Éeje ie{Ì e ieÙee nw~ ‘nefj ceesj ehf eG ceQ jece keâer yeneg jf Ùee’ yeerpekeâ kesâ Fme 35JeW Meyo keâer meYeer hebefòeâÙeeW hej hetCe& OÙeeve ve ovs es mes DeeueesÛekeâ ueeis e keâyeerj meensye keâes Yeer jefmekeâ Yeefòeâ ceW meefcceefuele keâj osles nQ, peyeefkeâ GvnevW es Ùen Meyo kegâmebmkeâej-peefvele leLeekeâefLele Fme Yeefòeâ keâe KeC[ve keâjves kesâ efueS ner keâne nw~ ßeer ceove meensye Yeer Ssmes ueeis eeW keâer Ûegškeâer uesles ngS keânles nQ— ‘‘megvees meKeer Skeâ yeele ceesejf legce, keâneb Kemece \"njeÙeJe peer ॥’’1 Fme jcevw eer ceW oes cegKÙe efJe<eÙeeW hej ØekeâeMe he[Ì lee nw—yevOeve Deewj yebOes nSg keâer Jeob vee~ DeefYeØeeÙe nw Fve oesveeW keâe lÙeeie keâjvee~ yevOeveeW mes Úšg keâeje eJf eJeks eâ%eeve leLee efJe<eÙe JeemeveeDeeW keâs lÙeeie mes nels ee nw, efkeâmeer otmejs kesâ mcejCe Deewj veece-pehe mes veneR~ JeemeveeDeeW keâe lÙeeie Dece=leemf Leefle nw jcevw eer-10 jener ues efhehejener yener~ keâjieer DeeJele keâeng ve keâner ॥ï1 ॥ï DeeF& keâjieer Yeew Depeietlee~ pevce pevce Ùece heenf js yetlee ॥ï2 ॥ï yelt ee heefnejf Ùece keâervn meceevee~ leerve ueeks eâ ceW keâervn heÙeevee ॥ï3 ॥ï yeeBOeGs yeÇÿee efJe<Ceg cenMs et~ megj vej ceeg fve Deew yeeBOeg ieCeMs et ॥ï4 ॥ï yeeBOes heJeve heeJekeâ Deew vee¤r ~ ÛeeoB metÙe& yeeBOeGs oeGs yee¤r ॥ï5 ॥ï meeBÛe ceb$e yeeBOes meye Peejer~ Dece=le Jemleg ve peevew veejer ॥ï6 ॥ï 1. Meyo efJeueeme, mebmkeâjCe 1965 ~

ØekeâjCe ] jcewveer-10 79 meeKeer—Dece=le Jemleg peevew veneR, ceieve YeÙee meye ueeÙs e~ keâneEn keâyeerj keâeceeW veneR, peerJeenf cejCe ve neÙs e ॥ï10 ॥ï MeyoeLe&—jener·keâceea peerJe~ keâjieer·ceeÙee~ Depeietlee·DeeMÛeÙe&~ Dece=le Jemleg·Decej peerJe~ YeeJeeLe&—efnueles ngS heehr eue kesâ heòes keâs meceeve ÛeÛb eue ceve, keâceeX keâer jen hej Ûeueves Jeeues peeJr eeW keâes ueskeâj yen ieÙee~ hejvleg Ùen ekf eâmeer ves veneR keâne ekf eâ Ùen ceeÙee keâe Dee›eâceCe nw ॥ï1 ॥ïDeeMÛeÙe& ngDee ekf eâ ceeÙee ves Deekeâj peeJr e keâes {keâ efueÙee~ pevce-pevceevlejeW mes Ùee keânvee ÛeeefnS Deveeefokeâeue mes ceve ¤heer Ùece ves Jeemevee keâe MeefòeâMeeueer peecee henve jKee nw ॥ï2 ॥ïDeefJeÅee keâe yeuehetCe& peecee henvekeâj ceve meye ceW meceeÙee ngDee nw Deewj ef$eieCg eer peerJeeW kesâ Deble:keâjCe ceW Gmeer keâe evf ejlb ej ieceveeieceve nels ee jnlee nw ॥ï3 ॥ïFmeves yeÇÿee, efJe<Ceg, cenMs e, mejg , vej, ceeg fve Deewj ieCesMe keâes Yeer yeebOe euf eÙee nw ॥ï4 ॥ïØeeCeeÙeece meeOeves Jeeues Ùeesieer, Deefive hetpekeâ keâce&keâe[b er, leerLeee& fo peue keâe DeeÛejCe keâjves Jeeues Gheemekeâ, Flevee ner veneR, keâceÙ& eesieer Deewj keâce&mevb Ùeemeer ¤heer oes JeerjeW keâes Yeer ceve ves yeebOe jKee nw ॥ï5 ॥ïceve:keâefuhele MeyoeW keâs ce$b epeeue ves mecemle peeJr eeW keâes yeebOe jKee nw~ veejer yeves ueeis e Decel= e Jemleg mes Depeevekeâej nQ ॥ï6 ॥ï ueeis e Decel= e Jemleg veneR peeveles, eJf e<eÙe-JeemeveeDeeW ceW [tye jns nQ~ meodieg® keâyeejr keânles nQ efkeâ peerJe ner Dece=le Jemleg nw~ ve GmeceW keâecevee nw Deejw ve ce=lÙeg; DeLeJee keâecevee lÙeeie osves hej peerJe Dece=le leòJe keâes Øeehle nes peelee nw ॥ï10 ॥ï JÙeeKÙee—jener peeJr e nQ, pees keâceh& eLe hej Deveeefokeâeue mes Yeškeâ jns nQ~ ceve ehf ehejener nw, heerheue keâs heòes keâs meceeve leefvekeâ-mes Jeemevee-JeeÙeg ceW enf ueves Jeeuee~ Ùen ÛeÛb eue ceve peeJr eeW keâes ueks eâj jele-efove yenlee jnlee nw~ meeOeejCeleÙee keâevw e mecePelee nw efkeâ ceve keâe Jeemeveelcekeâ yeneJe keâjieer nw—ceeÙee nw~ Deehe keâjieer keâe DeLe& Ûeens yeeÌ{ keâjW, Ûeens keâj mes, neLe mes yeveeÙes nSg yevOeve keâjW, Ûeens Deewj kegâÚ; hejvleg keâjieer yeebOeves Jeeues keâes ner keâne ieÙee nw~ DeleSJe meejle: keâjieer keâe DeLe& ceeÙee Ùee yevOeve ner nw~ Ùen yeele DeÛejpe keâer nw efkeâ meceLe& Ûesleve peerJe Gme ceve ceW yebOee nw epf emekeâe mJe¤he ner Yeemecee$e SJeb keâuheveecee$e nw~ Ùen keâefuhele ceve peerJe hej kewâmes neJeer nes ieÙee, meodieg® Fmekeâe meceeOeeve keâjles nQ ‘‘pevce-pevce Ùece heefnjs yelt ee’’ Ùen ceve ner Ùece nw~ Ùen pevce-pevceevlejeW mes eJf e<eÙe keâer Kegjekeâ heeles-heeles yeueJeeve nes ieÙee nw~ Fmeves yelt ee keâe, meenme keâe SJeb yeue keâe peecee henve efueÙee nw~ DeLee&le Deveeeof keâeue kesâ efJe<eÙe-DeYÙeemeJeMe ceve keâer JeemeveeSb yeueJeeve nes ieÙeer nQ~

80 yeerpekeâ [ØeLece- efJe<eÙe-Jeemevee keâe cepeyelt e yeKlej henvekeâj ceve meye ceW Iegmee nw~ ceve eJf e<eÙe-JeemeveeDeeW kesâ keâejCe yeueJeeve nw Deejw meyekesâ Devoj efJeÅeceeve nw~ Jen jpeesiegCeer Deewj leceesieCg eer peerJeeW keâes lees veÛeelee ner nw, mJe¤he%eeve-jefnle meleeis eCg eer peeJr eeW keâes Yeer veÛeelee nw~ leevr e ueeks eâ keâe DeLe& leevr e iegCe nQ, epf evekesâ ØeYeeJe ceW peerJeeW keâer leevr e ßees fCeÙeeb nQ~ pees mJe¤he%eeve leLee mJe¤heemf Leefle keâer Øeeefhle ceW Dee[Ì s DeeÙes, jes[Ì e yeves, Jen meeefòJekeâ keâce& Yeer ceve keâe yevOeve ner nw~ yeÇÿee, eJf e<Ceg, cenMs e, ieCesMeeefo mecemle osJemeb%ekeâ peve keâer ef›eâÙeeSb Yeer ceve kesâ peeue mes yeenj veneR nQ, ehf eâj $e+ef<e-cegevf e Deewj meeOeejCe ceve<g ÙeeW keâer yeeleW lees keânvee ner keäÙee! meejs osJelee ceve keâer keâuhevee keâer Ghepe nQ, hejvleg hegjeCeeW ceW oJs eleeDeeW keâe peneb JÙeeòf eâkeâjCe efkeâÙee ieÙee nw, Jeneb Gvekeâe Ûeefj$e meJe&Lee GppJeue veneR nw~ DeefOekeâlece $e+ef<e-ceeg vf eÙeeW keâer Yeer Ùener yeeleW nQ~ DeleSJe meodieg® keâyeejr keânles nQ efkeâ Ùes meye ceve keâs yevOeveeW ceW yebOes nQ~ ‘‘yeeBOes heJeve heeJekeâ Deew veer¤~ ÛeeoB metÙe& yeeBOeGs oesG yeer¤~’’ Fme Ûeehw eeF& ceW heJeve, heeJekeâ, veerj, Ûeebo Deewj metÙe& kesâ veece nQ pees meJe&Lee pe[Ì nQ~ Ùes Deheves Øeekeâ= elf ekeâ efveÙeceeW ceW yebOes nQ~ FveceW ve Ûeslevee nw Deewj FmeefueS ve ceve nw~ Dele: Fve hej Jeemevee Ùee ceve keâe yevOeve yeve veneR mekeâlee~ Jemw es hegjeCeeW ceW heJeve, Deefive, Je®Ce (peue), Ûevõcee Deewj meÙt e& veece keâs JÙeefòeâ oJs elee keâe Yeer efÛe$eCe nw~ meodieg® keânles nQ FvnW Yeer ceve keâer JeemeveeDeeW ves yeebOe jKee nw~ Fvekeâs Ûeefj$e- eÛf e$eCe Yeer ØeeÙe: GppJeue veneR nw~ yeepr ekeâ keâer Deheveer efJeue#eCe Mewueer nw~ Ùeneb heJeve mes DeefYeØeeÙe nw heJeve jeks eâves Jeeues, ØeeCeeÙeece meeOeves Jeeues Ùeeis eer~ heeJekeâ mes DeefYeØeeÙe nw Deefive hept ekeâ SJeb nJeve-leheC& e keâjves Jeeues keâcek& eâe[b er~ veer¤ keâe DeefYeØeeÙe nw veerj—iebiee, Ùecevg ee, veceo& eeof veefoÙeeW keâs peue ceW mveeve keâj heeheeW mes Úšt ves keâer FÛÚe jKeves Jeeues leLee leerLe& Deewj oJs eeeof keâer hept ee keâjves Jeeues Yeòeâ~ meodieg® keânles nQ Ùes meye ceve keâs ner DeeÙeece ceW yebOes nQ~ mJe¤heyeesOe SJeb DeelceyeesOe ceW pees hengbÛe peelee nw, Jen ceve keâs DeeÙeece mes, ceve keâs yevOeveeW mes Thej G\" peelee nw~ ‘‘ÛeeBo metÙe& yeeBOesG oesG yee¤r ’’ Ùeneb Ûeeob Deewj meÙt e& keÙä ee nQ? Ûeebo Meerleue nw Deewj meÙt e& iejce~ Ûeebo keâe DeLe& keâceÙ& eesieer leLee metÙe& keâe DeLe& keâcem& evb Ùeemeer ekf eâÙee ieÙee nw~ keâceÙ& eesieer keâe DeLe& nw keâce& keâjles ngS Deveemeòeâ jnvee Deewj Ùen keâeheâer mejue jemlee nw, Fmeeuf eS Fmes Ûeebo Meyo mes JÙeòeâ efkeâÙee ieÙee, Deejw keâce&-mevb Ùeeme keâe DeLe& nw keâce& keâjvee ner veneR~ Ùen keâef\"ve heLe nw, FmeefueS Fmes metÙe& Meyo mes JÙeòeâ ekf eâÙee ieÙee~

ØekeâjCe ] jcewveer-10 81 meoid eg® keânles nQ efkeâ Ùeeof Deheves Dece=le mJe¤he keâe yeesOe veneR nw lees Gòeâ oes Jeerj keâce&Ùeesieer leLee keâcem& ebvÙeemeer Yeer ceve kesâ peeue ceW yebOes nQ~ Delb ele: meoid eg® keânles nQ efkeâ melÙe keâes MeyoeW kesâ peeue ves yeebOe jKee nw~ ‘‘meeBÛe ceb$e yeeBOes meye Peejer~’’ ceveveeled cev$e:, pees ceveve mes, eJf eJeks eâ mes efmeæ nes, Jen ce$b e nw, hejvleg ceb$eeW kesâ veece hej yekeâJeeme Me¤g nes ieÙeer~ efpevemes efJeJeks eâ leLee eJf eMJe keâs MeeMJele efveÙeceeW mes otj keâe Yeer mecyevOe veneR nw, Ssmes YeeJeeW keâes JÙeòeâ keâjves kesâ euf eS ceveceeves Meyo ie{Ì efueÙes ieÙes Deewj Jes ce$b e kesâ veece hej ÛeueeÙes peeves ueies~ Ùeneb ce$b e keâe DeefYeØeeÙe nw F&MJej-JeÛeve, Meem$e-JeÛeve, Deehle-JeÛeve leLee ØeceeCe-JeÛeve~ Ûelegj ceveg<ÙeeW Éeje ØeYeg-JeÛeve leLee Meem$e-JeÛeve keâs veece hej pevelee keâer yeeg fæ keâe Mee<s eCe ekf eâÙee peeves ueiee~ melÙe %eeve leLee ceeveJelee keâs efyeuekegâue efJejesOeer yeeleeW keâes F&MJej-JeÛeve Deejw Meem$e-JeÛeve keânkeâj ceve<g ÙeeW hej yeueele Leeshee peeves ueiee~ Gve JeÛeveeW hej efJeÛeej keâjves JeeueeW keâes veeefmlekeâ, keâeehf eâj, veeheekeâ Deeefo keâne peeves uieejieey~ebOceee~ve’<g’Ù1e Deheves ner yeveeÙes JeeCeepr eeue ceW GuePe ieÙee~ ‘‘Deeheeg fn yeefj Deeheve melÙe Ûels eve keâes Gmeer keâs yeveeÙes ce$b e ves, Meyo-peeue ves yeebOe efueÙee~ ‘‘Dece=le Jemleg ve peevew veejer’’ veejer yeves ngS ueeis e Deheves Decel= emJe¤he keâes veneR mecePe mekeâles~ ‘cel= e’ ceW ‘De’ Ghemeie& ueieekeâj ‘Dece=le’ Meyo yevee nw~ cel= e keânles nQ pe[Ì keâes~ GmeceW ‘De’ Ghemeie& ueie peeves hej Gmekeâe Gueše DeLe& nes peelee nw ‘Ûels eve’~ Ûesleve ner Dece=le nw, Decej nw, Dehevee MeeMJele mJe¤he nw hejvleg pees ueesie efkeâmeer keâeuf hele heg®<e keâes Dehevee heelf e ceevekeâj Deheves Deehe keâes Gmekeâer veejer Ùee helveer ceeveles nQ, GvnW Keekeâ Deheves Dece=lemJe¤he keâe yeesOe nesiee! Jes lees mJe¤he%eeve kesâ eJf ejesOeer Skeâ kegâmemb keâej ueskeâj peelr es nQ~ Fmeeuf eS meoid eg® Fme jcevw eer ceW keânles nQ— Dece=le Jemleg peevew veneR, ceieve YeÙee meye ueesÙe~ keâneEn keâyeerj keâeceeW veneR, peerJeefn cejCe ve nesÙe ॥ï pees ceve keâer keâefuhele ceevÙeleeDeeW ceW [yt es nQ Jes Deheves ieefjceeceÙe Dece=le-mJe¤he keâes veneR mecePe mekeâles~ pees keâeuf hele oJs eleeDeeW keâe heMeg yevee nw, efpemes Iešg ves šskeâkeâj jesvee-efie[Ì eif e[Ì evee ner Yeelee nw, pees helveer yeveves keâe Iee= Cf ele mJeeib e Yejlee nw, Jen Deheves meJeeÛx Ûe Dece=leheo keâes keÙä ee mecePe mekeâlee nw! Deheveer cenòece oMee keâes mecePeves keâs efueS ceve-Ùece kesâ yeveeÙes meejs peeueeW keâes lees[Ì vee heÌ[siee~ meejs osJelee Deewj heefle ceeveJe keâer Deheveer nevr eYeeJevee mes heow e ngS ceve kesâ ner efJekeâej nQ~ Fvemes Thej G\"s eyf evee Deheves Dece=lemJe¤he ceW emf Lele veneR ngDee pee mekeâlee~ 1. yeerpekeâ, jcewveerï33ï

82 yeerpekeâ [ØeLece- ‘‘keâneEn keâyeerj keâeceeW veneR, peeJr eefn cejCe ve neÙs e’’ peerJe kesâ MegæmJe¤he ceW keâecevee-ceue veneR nw Deewj Gmekeâe cejCe veneR nels ee~ Ùen nw ›eâceMe: JÙeJenej Deejw efmeæevle~ peeJr e keâe cejCe veneR nels ee, Jen Decel= e nw, Ùen Dece=le keâe emf eæevle nw Deewj keâeceveeDeeW keâe lÙeeie keâj osvee, Ùen Decel= e keâe JÙeJenej nw~ efmeæevlele: peerJe keâe mJe¤he Decel= e nw; hejvleg JÙeJenejle: keâeceveeDeeW, eJf e<eÙeJeemeveeDeeW keâe lÙeeie keâjvee Decel= e nw~ nceW Deheves Dece=lemJe¤he keâe %eeve lees nw, hejvleg nce keâecevee-eJf epeÙeer veneR nQ, nceves JeemeveeDeeW hej efJepeÙe veneR heeÙeer nw, lees nceW Decel= elJe keâe DevegYeJe veneR nesiee~ henueer yeele nw Deheves heCt e& mJelev$e Ûesleve-mJe¤he keâe yeesOe Deewj otmejer yeele nw mJe¤he mes efYeVe meejer keâeceveeDeeW keâe lÙeeie—yeme Ùener nw Dece=le-leòJe~ Ùener nw ceveg<Ùe keâe Ûejce SJeb hejce ue#Ùe~ Fme jcevw eer ceW ceKg Ùe oes yeeleW GYejkeâj Deeleer nQ, Skeâ nw JeemeveeDeeW keâer Øeyeuelee ceW e$f eiegCeer peeJr eeW kesâ yenves keâe efÛe$eCe, Deewj otmeje nw JeemeveeDeeW mes Thej Deheves Decel= e Ûels eve-mJe¤he keâer henÛeeve leLee emf Leelf e~ Yeüebefle Deewj eJf e<eÙe-JeemeveeDeeW keâer veeRo lee[sÌ es jcevw eer—11 DeeBOeefj ieeg f° me=ef° YeF yeewjer~ leevr e ueeks eâ ceW ueeeif e \"ieewjer ॥ï1 ॥ï yeÇÿee \"iees veeie keânB peeF&~ oJs elee meenf le \"iees e$f ehejg ejer ॥ï2 ॥ï jepe \"ieewjer efJe<Ceg hej hejer~ Ûeewon YeJg eve keâs j ÛeewOejer ॥ï3 ॥ï Deeefo Delb e peekeâer peuekeâ ve peeveer~ leekeâer [j lecg e keâenks eâ ceeveer ॥ï4 ॥ï Jew Glebie legce peeefle heleib ee~ Ùece Iej efkeâÙeGs peeJr e keâes mebiee ॥ï5 ॥ï veerce keâerš peme veecr e ehf eÙeeje~ eJf e<e keâes Decel= e keânle ieBJeeje ॥ï6 ॥ï efJe<e keâs mebie keâewve iegCe neFs &~ eEkeâeÛf ele ueeYe cetue ieew KeeFs & ॥ï7 ॥ï eJf e<e Decel= e ieew Skeâw meeveer~ efpeve peeveer efleve efJe<e kewâ ceeveer ॥ï8 ॥ï keâen YeÙes vej Meæg yeMs eæg e~ efyeve heefjÛeÙe peie yet[Ì ve yeæg e ॥ï9 ॥ï ceefle kesâ nerve keâevw e iegCe keânF&~ ueeueÛe ueeieer DeeMee jnF& ॥10 ॥ï meeKeer—cegJee nw ceejf peengies, cegÙes keâer yeepeer {eus e~ meheve mevens er peie YeÙee, meenf oeveer jefnieew yeesue ॥ï11 ॥ï MeyoeLe&—ieeg f°·iee‰s er, meYee~ peuekeâ·yeÇÿee~ meenf oeveer·henÛeeve~ YeeJeeLe&—meYee DebOeer nw Deewj ogevf eÙee heieueer nw~ mele, jpe, lece leerveeW ieCg eeW kesâ ceve<g Ùe \"ies pee jns nQ ॥ï1 ॥ïyeÇÿee \"ies ieÙes, veeie \"ies ieÙes Deewj osJeleeDeeW keâs meefnle ceneosJe peer \"ies ieÙes ॥ï2 ॥ïÛeewon YegJeveeW keâs ÛeewOejer efJe<Ceg hej jepe-keâepe

ØekeâjCe ] jcewveer-11 83 Ûeueeves keâer jepeveeer lf ekeâ \"ieewjer he[Ì er ॥ï3 ॥ïepf emekeâe DeejcYe Deewj Deble yeÇÿee veneR peeve mekeâs , Gmekeâe YeÙe lecg e keäÙeeW ceeveles nes! ॥ï4 ॥ïJen TÛb eer Deeif ve-eMf eKee nw Deewj legce GmeceW keât okeâj peueves Jeeues heelf eib es nes~ lecg eves Deheveer Deelcee keâes Ùece keâs Iej ceW PeekW eâ efoÙee nw ॥ï5 ॥ïpewmes veecr e kesâ keâer[Ì eW keâes veerce ner hÙeeje ueielee nw, Jemw es cet{Ì peeJr e efJe<eÙeeW keâes, pees efJe<eleguÙe nQ, Dece=le keânlee nw ॥ï6 ॥ïefJe<eÙeeW keâs YeesieeW ceW keÙä ee ueeYe neis ee~ GmeceW #eefCekeâ FbefõÙe-megKe keâe Yecü e-pevÙe ueeYe efoKelee nw, efkeâvleg DeelceMeebelf e ¤he ceut eOeve Kees peelee nw ॥ï7 ॥ïDeeJf eJeskeâer Deeoceer eJf e<e Deewj Dece=le keâes Skeâ ner ceW ecf euee ols ee nw; ekf eâvleg efpemekeâes mener hejKe nes peeleer nw Jen efJe<eÙeeW keâes eJf e<e keâs meceeve mecePekeâj GvnW lÙeeie oslee nw ॥ï8 ॥ïleLeekeâefLele TÛb e Deewj veeÛr e peeefleÙeeW ceW hewoe nesves mes keÙä ee ngDee; eyf evee melÙeemelÙe hejKe ngS peiele kesâ ye[Ì s-ye[Ì s yegefæceeve Deejw efJeÉeve Yeer ceens -meeiej ceW [tye jns nQ ॥ï9 ॥ïefJeJeskeânerve Deeoceer meodieCg eeW keâe keäÙee eJf eÛeej keâjis ee! Gmes lees eJf e<eÙeeW keâer ueeueÛe Deewj DeeMee ueieer jnleer nw ॥ï10 ॥ï henues kesâ ueesie cej Ûegkeâs nQ, lecg e Yeer Deepe-keâue ceW cej peeDeesies~ cegÙes Ûeece keâe ner lees {esue yevekeâj yepelee nw~ memb eej lees mJehve ceW ecf eues ngS efce$e keâer lejn Skeâ OeesKee nw~ ceve<g Ùe kesâ cej peeves kesâ yeeo Gmekesâ efJe<eÙe ceW DeÛÚer Deewj yegjer ÛeÛee& ner, kegâÚ efoveeW kesâ efueS Gmekeâer henÛeeve jn peeleer nw ॥ï11 ॥ï JÙeeKÙee—‘‘DeeBOeejf ieeg °f mee= °f YeF yeejw er’’—ieeg °f keâe DeLe& nw iees‰er, meYee, ceb[ueer, meceepe, mecetn, Jeelee&ueehe Deeefo~ meoid eg® keânles nQ efkeâ Deveks eâ peien osKee peelee nw efkeâ Oece& keâs veece hej hetjer meYee ner efJeJeskeâ Úes[Ì keâj DebOe-meceLe&ve ceW pešg peeleer nw~ meoid eg® ves peye Gòeâ hebefòeâ keâneR nw, leye mes Deepe lekeâ heebÛe meew Je<e& yeelr e ieÙes~ Deepe eJf e%eeve Deheves Ûejceeslkeâ<e& hej nw~ DeeMÛeÙe& nels ee nw efkeâ Deepe Yeer Oece& kesâ veece hej Ûeueves Jeeues Deveks eâ mecent , meYee Deewj meceepe ienjs DebOeeJf eMJeeme ceW [yt es nQ~ Oece&ieg® ueeis e Sms eer-Ssmeer yeeleW [bkesâ keâer Ûeešs hej Ûeueeles nQ, efpevekeâe eJf eJeskeâ, keâejCe-keâeÙe&-JÙeJemLee SJeb eJf eMJe keâs MeeMJele efveÙeceeW mes ojt keâe Yeer mecyevOe veneR jnlee~ Úct elb ej kesâ yeue hej meeje keâece keâj osves keâe Peemb ee oskeâj meceepe keâes pees yesJeketâheâ yeveeÙee pee jne nw, Jen eÛE eleepevekeâ nw~ FM& Jej keâs veece hej lees memb eej keâes heeieue yevee efoÙee ieÙee nw~ nj cepenye kesâ Deheves F&MJej nQ, F&MJej kesâ DeJeleej, heiw ecyej leLee heg$e nQ~ nj cepenye kesâ FM& Jej, YeieJeeve SJeb oJs e ØeeLe&vee Deewj hetpee kesâ Iemt e heekeâj Deheves YeòeâeW kesâ heeheeW keâes ceeheâ keâjles leLee mJeie& kesâ efškeâš ols es nQ~ ueesie keâceeX keâs evf eÙeceeW keâes Peg\"ueeves ceW ueies nQ~ Ûecelkeâej, pees Skeâ Úue-keâheš SJeb yeFs &ceeveer nw, Gmeer kesâ yeue hej ceve<g Ùe Yeesie Deejw cees#e oevs eeW Ûeenles nQ~ Ùen mebmeej keâe heeieueheve veneR lees keÙä ee nw~ Fme ÚueeJes ceW leceesiegCeer, jpeesiegCeer

84 yeerpekeâ [ØeLece- leLee meleesiegCeer meYeer ceejs pee jns nQ~ DeÛÚs-DeÛÚs leLee Fc& eeveoej meeOekeâ Yeer eJf eJeks eâ ve nesves mes DevOeeJf eMJeeme ceW \"ies pee jns nQ~ ceve keâs Yeüce, DeeJf eÅee, ceesn leLee jeie ceW yeÇÿee, eJf e<Ceg, ceneoJs e, osJelee, veeie, Je®Ce, Ùe#e, je#eme Deeefo meye \"ies ieÙes~ Fvekeâer keâLeeSb cenekeâeJÙeeW leLee hegjeCeeW ceW he{Ì keâj Fmekesâ efJe<eÙe ceW heÙee&hle ØekeâeMe he[Ì lee nw~ ‘‘Deeefo Devle peekeâer peuekeâ ve peeveer~ leekeâer [j lecg e keâenks eâ ceeveer ॥’’ Fme hebeòf eâ ceW DeeÙee ngDee ‘peuekeâ’ Meyo yeÇÿee keâe JeeÛekeâ ueielee nw~ ‘pevekeâ’ hewoe keâjves Jeeues keâes keânles nQ Deewj hegjeCeeW ves yeÇÿee keâes meyekeâe pevekeâ keâne nw~ ‘pevekeâ’ mes ner keâneR hee\"Yeso neks eâj ‘peuekeâ’ nes ieÙee nes lees DeeMÛeÙe& veneR nw~ Jewmes ‘keâ’ keâe DeLe& Yeer yeÇÿee ceevee peelee nw~ peue mes yeÿÇ ee keâer Glheefòe keâer heewjeefCekeâ keâuhevee ves peuekeâ Meyo yeÿÇ ee keâs euf eS GheÙegòeâ yeveeÙee nes, lees GeÛf ele ner nw~ meodieg® keânles nQ efkeâ efpemekeâe Deeefo Deewj Devle yeÇÿee veneR peeveles nQ Gmekeâe YeÙe lecg e keäÙeeW keâjles nes ! $e+iJeso-keâeue kesâ Yeer heJt e& peye ueesieeW ves osKee ekf eâ Je<ee&, DeebOeer, YetÛeeue, DeJe<e&Ce, Deelf eJe<eC& e, peuehueeJeve, oeJeeeif ve, DeJemLeeheefjJelev& e, efØeÙeefJeÙeesie, cejCe Deeefo Sms eer IešveeSb nQ pees nceejer yegefæ Deewj yeue keâs yeenj nQ~ Fmeer Øekeâej Ûeeob , metÙe&, DemebKÙe efmeleejs, efJeMeeue yeÇÿeeb[ FvnW Yeer veneR mecePe heeles ekf eâ Ùes keâye, kewâmes, keâneb mes Dee ieÙes! $ke+egâilJeesoFÙekb eâeefJem$ee+e= f°e<f :e’’Y1eeDr ekLeâenel& e ye\"w e—‘‘keâes Deæe Jeso keâ Fn ØeJeesÛelkeâg le Deepeelee keâewve hetje peevelee nw Deewj keâevw e keân mekeâlee nw efkeâ Ùen mee= °f keâneb mes DeeÙeer! DeleSJe ceveg<Ùe ves keâuhevee keâer, efkeâ DeekeâeMe ceW Ssmes osJelee ye\"w s veerÛes keâer Deesj nceW Peekb eâ jns nQ pees nce hej keâeshe Deewj keâ= hee keâj mekeâles nQ~ Ùeefo nce FvnW KegMe keâj mekeâW lees yenlg e-mes GheõJeeW mes yeÛekeâj meKg e hee mekeâles nQ~ heâuele: ceve<g Ùe nJeve, lehe&Ce, yeefue Deeeof kesâ Éeje Gve keâefuhele oJs eleeDeeW keâer hept ee-Gheemevee keâjves ueiee~ peye Deeoceer Deewj meYÙe ngDee leye Gve meejs oJs eeW keâes Skeâyeæ keâj Skeâ ceneve oJs e keâes ceeve euf eÙee Deewj Gmekeâer hetpee-mesJee keâj Gmekeâer veejepeieer mes yeÛeves leLee Gmekeâs DeeMeeJr eeo& keâes Øeehle keâjves keâer DeefYeuee<ee keâjves ueiee~ keâyeerj meensye heefJe$e keâce&, veew flekeâlee leLee Deelce%eeve kesâ yeue mes yeueJeeve Les~ Jes leòJeoMeea leLee evf eYeeakeâ heg®<e Les~ DeleSJe Jes keânles nQ ekf eâ ns ceve<g Ùe! efpeme keâefuhele oJs e keâe Deeefo-Deble SJeb JeemleefJekeâlee yeÿÇ ee lekeâ veneR mecePe mekeâs Gmekeâe YeÙe lecg e keÙä eeW keâjles nes? efJeMJe ceW Skeâ keâejCe-keâeÙe& JÙeJemLee nw~ Yeewelf ekeâ peiele Deheves efveÙeceeW mes Ûeue jne nw Deewj peerJe Deheves DeÛÚs-yegjs keâceeX mes megKe-oKg e heeles nQ~ legcnW ogKe Deewj megKe osves Jeeuee keâesF& oJs e veneR nw~ Deheves Thej oJs e keâer 1. $e+iJeso, ce[b ue 10, metòeâ 129, ceb$e 6 ~

ØekeâjCe ] jcewveer-11 85 keâuhevee ner De%eeve mes GlheVe nw~ G\"es, mJe¤he%eeve ceW peeiees, Deheves keâceeX keâes megOeejes, ekf eâmeer keâe YeÙe cele keâjes! ‘‘Jew Glebie lecg e peeefle heleib ee~ Ùece Iej ekf eâÙesG peeJr e keâes mebiee ॥’’ Jes lecg nejs keâefuhele osJe Deeif ve keâer TÛb eer efMeKeeSb yeve ieÙes Deewj legce GveceW keât o-keât okeâj peueves Jeeues heeflebies~ letves Deheves Deehe keâes Ùece keâs Iej ceW PeekW eâ efoÙee~ Jeemevee, keâuhevee, De%eeve ner Ùece nQ Deewj let FvneR ceW he[Ì e nw~ ekf eâmeer keâefuhele osJe kesâ YeÙe keâer ÚeÙee ceW legcneje Deelce-eJf ekeâeme veneR nes mekeâlee~ osJeeW keâer ieug eeceer mes Úšt s efyevee ve mJe¤he%eeve nes mekeâlee nw Deejw ve GmeceW emf Leefle~ yebOeve oes Øekeâej keâe neslee nw—JeeCeerpeeue leLee Keeveerpeeue~ meodieg® ves yeepr ekeâ Yej ceW Fvekeâes hejKeeÙee nw~ Fme jcevw eer keâer Gòeâ heebÛe Ûeehw eeFÙeeW ceW Deeheves JeeCeerpeeue keâe efvejekeâjCe efkeâÙee~ Deye Deeies Keeveepr eeue keâe efvejekeâjCe keâjles nQ~ veerce kesâ keâer[Ì eW keâes veecr e ner eØf eÙe nw, ieesyejwues keâer[Ì s ieesyej leLee ceue keâes ner eØf eÙe ceeveles nQ~ efJe<eÙeeW ceW [tyes nSg peeJr eeW keâer oMee Ùener nw~ GvnW FefvõÙeeW keâer Gòespevee leLee ceefueve efJe<eÙeeW keâe meJs eve ner Dece=le ueielee nw~ hejvleg FveceW Yeemelee ngDee megKe Yecü epevÙe SJeb #eefCekeâ nw Deewj Fmekesâ heâue ceW Ieejs Deelceheleve nw~ Ùen DeveesKee peeJr eve ceeuf eve efJe<eÙeeW kesâ mesJeve keâs efueS veneR nw~ Ùen Deelceevevo keâe Dece=lejme heerves keâs efueS nw~ hetpÙe ßeer jecejnme meenys e keâer Yee<ee ceW Deevevo keâe meeiej Jener neslee nw pees efJe<eÙeeW keâer Denlb ee mes jefnle neslee nw ‘DeeveboemE eOeg Denlb eeleerlee~’ ueesie eJf e<e Deewj Dece=le kesâ Yeso keâes veneR mecePe heeles~ Yetue mes efJe<eÙe-eJf e<e keâes ner Decel= e ceeves jnles nQ~ Jes ceve<g Ùe OevÙe nQ, hetpeveeÙr e leLee JeboveerÙe nQ, pees efJe<eÙeeW keâes eJf e<eleug Ùe mecePekeâj Gvekeâe meJe&Lee lÙeeie keâjles nQ~ Megæ Deejw DeMegæ peeefle keânueeves mes keÙä ee nels ee nw, efyevee efJeJeskeâ meye efJe<eÙeeW keâer ceefuevelee ceW [yt e jns nQ~ DeLeJee ‘keâen YeÙes vej Meæg yeMs egæe’ Megæ ceeveJe Mejerj heekeâj keÙä ee ngDee, peye Jen DeMegæ eJf e<eÙeeW ceW ner ueevr e nw~ ye[Ì s-ye[Ì s eJf eÉeve leLee yeeg fæceeve Yeer eyf evee ÙeLeeLe& hejKe kesâ eIf eveewves keâceeX keâs meeiej ceW ieels es ueiee jns nQ Deewj mebmeej ceW nemÙeemheo nes jns nQ~ Ùener nw eJf eJeskeânevr elee~ Ssmes peerJe eJf e<eÙeeW kesâ ueesYe Deewj DeeMee keâer jmmeer ceW yebOes ngS mebmeej YeJeešJeer ceW Yeškeâles nQ~ efJe<eÙeeW keâs Øeefle Ie=Cee eof Keekeâj meodieg® Ûels eeJeveer osles nQ—ns ceeveJe! peeie! oKs e, henues keâs meYeer ueeis e cej Ûekg esâ nQ~ ye[Ì s-ye[Ì s veeceer-«eeceer veneR jns~ efpevekeâer nebkeâ mes oeg fveÙee keâehb eleer Leer, Gvekeâe keâneR eÛf eÖ veneR eof Kelee~ Fmeer Øekeâej let Yeer cejis ee~ meheves ceW yenlg e-kegâÚ ecf euee, hejvleg DeebKeW Kegueves hej meheves keâe meeje jepÙe ieeÙeye nes peelee nw~ meheves keâs Øecs eer mes keäÙee uevs ee-osvee! memb eej kesâ meejs ØeeCeer-

86 yeerpekeâ [ØeLece- heoeLe& meheves ceW efceues nSg kesâ meceeve efyeÚ[gÌ peeves Jeeues nQ, Dele: Fvekeâer ceesn-veeRo mes peeiees! lecg nejs cej peeves hej meceÙe ¤heer yeeuegkeâe hej legcnejs heo-eÛf eÖ kegâÚ efoveeW keâs efueS jn peeÙeiW es~ Dele: legce Sms es heo-efÛeÖ Úes[Ì es efpeme hej Ûeuekeâj ueeis e Decel= eOeece mJe¤heemf Leefle keâer lejheâ hengÛb e mekeWâ~ Ùener lecg nejs peerJeve keâe heâue nw~ ueebieheâs uees keâer ceneve leLee Øeemf eæ meet fòeâ Ùeeo Deeleer nw—‘‘meYeer ceneheg®<eeW keâer peerJeevf eÙeeb nceW Ùeeo efoueeleer nQ efkeâ nce Yeer Deheves peeJr eve keâes ceneve yevee mekeâles nQ~ peye nce ceneve ~y’’e1vekeâj mebmeej mes peeÙeiW es, leye meceÙe ¤heer yeeuet hej Deheves heoeÛf eÖ Úe[sÌ peeÙeWies Fme jcewveer ceW DevOeefJeMJeeme Deewj efJe<eÙeeW kesâ ceesn keâe efvejekeâjCe keâj JewjeiÙe keâer ØesjCee nw~ ceeÙee mes yeÛees jcevw eer-12 ceeešf keâ keâesš he<eeCe keâes leeuee~meesFkeâ yeve meeFs & jKeJeeuee ॥ï1 ॥ï mees yeve osKele peerJe [sjevee~ yeeÇ ÿeCe Je<w CeJe Skewâ peevee ॥ï2 ॥ï pÙeeW efkeâmeeve efkeâmeeveer keâjF&~Ghepes Kels e yeepr e veenE hejF& ॥ï3 ॥ï ÚeBe[fÌ osng vej Pees uf ekeâ Pesuee~yet[Ì s oeTs ieg™ Deew Ûesuee ॥ï4 ॥ï leemr ej ye[tÌ s heejLe YeeF&~efpeve yeve [ens oJeeB ueieeF& ॥ï5 ॥ï YeteB fkeâ YeteB fkeâ ketâkegâj ceejf ieÙeT~keâepe ve Skeâ efmeÙeej mes YeÙeT ॥ï6 ॥ï meeKeer—cetme eyf eueeF& Skeâ meib e, keâng keâw mes jenf peeÙe~ DeÛejpe Skeâ oKs ees nes meblees, nmleer emE enefn KeeÙe ॥ï12 ॥ï MeyoeLe&—Pees uf ekeâ Pesuee·JeeCeer keâe Oekeâehesue, ØeehebeÛf ekeâ JeeCeer~ heejLe· heejOeer, eMf ekeâejer~ oJeeB·oeJeeefive~ keât kegâj·JeeeÛf ekeâ%eeveer~ efmeÙeej·[jheeks eâ, DeeÛejCenerve ~ YeeJeeLe&—pe[Ì Mejerj¤heer ekf eâuee ceW pe[Ì yegefæ keâe ner leeuee ueiee nw~ Ùen pebieue peeJr e keâe ner yeveeÙee nw Deewj Jener Fmekeâe jKeJeeuee nw ॥ï1 ॥ïFme Deheves yeveeÙes Jeve-eJf emleej keâes osKekeâj Fmekesâ mecYeeeJf ele eJf eveeMe SJeb yevOeveeW mes peeJr e YeÙeYeelr e nes ieÙes Deewj Gmemes Gæej heeves keâs efueS yeeÇ ÿeCeeW Deewj Jew<CeJeeW keâs heeme ieÙes, ekf eâvleg yeÇeÿeCeeW Deewj Je<w CeJeeW keâes Skeâ ner Øekeâej oJs eer-oJs eeefo keâer keâuheveeDeeW 1. Lives of greatmen all remind us. We can make our lives sublime. And departing leave behind us. Footprints on the sands of time.

ØekeâjCe ] jcewveer-12 87 ceW GuePes nSg mecePees ॥ï2 ॥ïpemw es efkeâmeeve Kesleer keâjlee nw Deewj Gmekeâer DeveefYe%elee mes Kels e ceW [b\"ue lees Keyt e hewoe neW, hejvleg GveceW oeveW ve ueieW, Fmeer Øekeâej ieg®DeeW keâs JeekeÙä epeeue keâe efJemleej lees yengle nes peeÙes, ekf eâvleg GmeceW leòJeyeesOe SJeb mJe¤he%eeve ve nes, lees JeekeÙä epeeue evf ejLek& eâ ner nw ॥ï3 ॥ïDeleSJe ns keâuÙeeCesÛÚgkeâ! kesâJeue jesÛekeâ JeekeäÙepeeue keâe Oekeâehesue Úes[Ì es~ FmeceW he[Ì keâj lees ie®g Deewj Ûesues oevs eeW [yt e peeles nQ ॥ï4 ॥ïns YeeF&! leermejs Jes JebÛekeâ GheoMs ekeâ ¤he efMekeâejer Yeer [yt eles nQ pees mebmeej ¤heer Jeve ceW De%eeve keâer Deefive ueieekeâj Gmes Yemce keâj jns nQ ॥ï5 ॥ïJeÛb ekeâ ie®g MJeeveJele Yebkt eâ-Yebtkeâkeâj cejles nQ, efkeâvleg [jheeks eâ ieero[Ì keÙä ee ›eâeeb fle keâjiW es! ॥ï6 ॥ï keânes Yeuee, eyf euueer keâs meeLe ceW Ûent s keâer peeve keâw mes yeÛe mekeâleer nw? DeLee&le peerJe ceeÙee mes mecyevOe keâj keâw mes mejg ef#ele jn mekeâlee nw? ns mevlees! Skeâ DeeMÛeÙe& osKelee ntb efkeâ neLeer eEmen keâes Kee jne nw, DeLeel& e ceve-ceeÙee peerJe keâes heeflele keâj jner nw ॥ï12 ॥ï JÙeeKÙee—Ùen Mejerj efceóer keâe keâešs nw Deewj FmeceW helLej keâe leeuee ueiee nw~ Mejejr lees pe[Ì nw ner Deewj peye FmeceW yegeæf Yeer pe[Ì jnleer nw, leye keâuÙeeCe keâer keÙä ee Gcceeor keâer pee mekeâleer nw! Deeoceer ves Deheves pe[Ì Mejejr ceW pe[Ì yegefæ keâe leeuee ueiee jKee nw~ pe[Ì yegeæf keâe DeLe& nw efyevee efJeJeskeâ efkeâÙes keâg Ú Yeer ceeve uesvee~ ekf eâleves ueeis e meesÛevee, efJeÛeejvee, efÛevleve keâjvee heehe mecePeles nQ~ Ûeejs metjpe mes FmeefueS veheâjle keâjlee nw efkeâ Gmekeâs Gieves hej Gmekeâe hÙeeje DebOekeâej ieeÙeye nes peeÙesiee Deewj Gmes ÛeewjlJe keâce& keâjves keâer iebpg eeFMe veneR jn peeÙesieer~ ekf eâleves ueesie efveCe&Ùe-JeÛeve leLee leòJe-efJeJeks eâhetCe& melmebie SJeb meod«evLeeW mes Fmeeuf eS otj jnles nQ efkeâ Fvemes Gvekeâe keâcek& eâeb[ G[Ì peeÙeis ee~ pe[Ì lee cel= Ùeg nw SJeb ieelf eMeeur elee peerJeve~ DebOeefJeMJeeme pe[Ì lee nw, eÛE eleve ieelf eMeeur elee nw~ meodieg® keânles nQ ekf eâ pe[Ì yeeg fæ keâe leeuee cele ueieeDees~ meoJw e efJeJeks eâ SJeb hejKe keâes ßeÙs e oes~ nj peien DemelÙe keâe lÙeeie leLee melÙe keâe «enCe keâjes ~ ‘‘meeFs keâ yeve meeFs & jKeJeeuee’’ Ùen Mejerj leLee Mejerj mes mecyeevf Oele Iej, Oeve, heefjJeej leLee ceve ner ceevÙeleeSb Skeâ ceneve Jeve nw, pees peeJr e keâe mep= ee ngDee nw~ peerJe ner Fme Jeve keâe hees<ekeâ Deewj j#ekeâ nw~ hejvleg Deheves ner yeveeÙes Fme cenejCÙe keâes osKekeâj peerJe YeÙeYeerle nels ee nw~ YeÙe keâs oes keâejCe nQ, veeMe nesves keâer mebYeeJevee Deewj yevOeve~ Mejerj veeMeJeeve nw, Oeve veeMeJeeve nw, heefjJeej veeMeJeeve nw~ epf eleveer Yeewelf ekeâ Ûeepr eW nQ, pees kegâÚ peerJe keâe yeveeÙee peeue nw, Jeve nw, meye lees veeMeJeeve nw~ Fvekeâs veeMe keâer mebYeeJeveeDeeW keâes ueskeâj peeJr e YeÙeYeerle nes peelee nw~ efpevekeâer Lees[Ì er Megæ

88 yeerpekeâ [ØeLece- yegeæf nesleer nw Jen FvnW yevOeveeW kesâ ¤he ceW osKelee nw~ Jen FveceW yevOe peeves keâs YeÙe mes Yeerle neslee nw~ YeÙeYeelr e peeJr e yeÇeÿeCeeW kesâ heeme peeles nQ, Jew<CeJeeW kesâ heeme peeles nQ ekf eâ Jes kegâÚ keâ= hee keâj oWies Deewj nceejs ØeeCeer-heoeLe& megjef#ele jniW es Ùee nceejs YeJeyevOeve keâš peeÙeWies~ hejvleg yeÇeÿeCe Deewj Je<w CeJe Skeâ ner Fuuele ceW efiejheäle nQ~ oevs eeW ner Lees[Ì e Yeso jKeles ngS Jener keâce&keâeb[, Jener oJw eJeeo, Jener Ûecelkeâej Deewj ceefncee ceW Yetueves Deewj Yegueeves Jeeues nQ~ meejemeej keâer meJe&Lee hejKe, meejs DeJeuecyeveeW keâes lees[Ì keâj mJe¤he%eeve Deewj mJe¤heemf Leefle keâer mecePe Jeneb keâneb nw? efkeâmeeve keâs Kesle ceW heewOes lees Keyt e GieW, [b\"ue yenlg e nes peeÙeW efkeâvleg GveceW oeveW ve he[Ì W, lees Kels e ceW [\"b ueeW keâe yeePs e nevs es mes keÙä ee ueeYe! Fmeer Øekeâej Meem$e yengle ye{Ì peeÙeW, ye[Ì s-ye[Ì s cenekeâeJÙe Deewj hegjeCe yeve peeÙeW, JeÛeveeW keâer meJe$& e Pe[Ì er ueie peeÙes; hejvleg GveceW meÛÛee mJe¤heyeesOe ve nes, lees JeekeÙä epeeue mes keäÙee ngDee~ meoid eg® keânles nQ ekf eâ meJe$& e JeekeäÙepeeue keâe efJemleej nw, ekf eâvleg keâejCe-keâeÙe&- JÙeJemLee SJeb efJeMJe keâs MeeMJele efveÙeceeW keâer hejKe veneR nw~ Oece& keâs veece hej meeOekeâ keâes hejcegKeehes#eer ner yeveeÙee pee jne nw~ peeJr e keâes owJe-ieems eÙw eeb keâe ceng leepe yeveekeâj Deheves mJe¤he%eeve mes Jeeb fÛele ner jKee ieÙee nw~ FmeefueS meodieg® keânles nQ—Ss meeOekeâ vej! let Fme JeeCeerpeeue keâs Pees fuekeâ- Pesuee keâes, Oekeâehesue keâes Úes[Ì os~ let JeeCeerpeeue keâer OekeâeOegkeâer ceW keÙä eeW he[Ì lee nw! ecf eLÙee ceefncee keâer meejer JeeeCf eÙeeb legcnW hebâmeves kesâ peeue nQ~ Ssmes JeeCeerpeeue ceW heâb mekeâj ie®g Deewj Ûeus es oevs eeW De%eeve-meeiej ceW [tyes nQ~ ‘‘leemr ej yet[Ì s h~e1ejLheeejOYeeeerFk&’e’âe Ùeneb heejLe keâe DeLe& nw ‘heejOeer’~ heejOeer keâe DeheYeüMb e ‘heejLe’ nw DeLe& nw eMf ekeâej keâjves Jeeuee, yeefOekeâ ~ leelheÙe& nw OeesKeys eepe GheosMekeâ~ hegjekeâeue mes DeepeheÙe&vle Ssmes Deveskeâ GheosMekeâ ngS Deewj nQ pees peeveyePt ekeâj meceepe keâes yesJeketâheâ yeveeves ceW ueies jns Deejw ueies nQ~ Deeies Yeer JeÛb ekeâ GheosMekeâ neWies~ Ssmes ueesie yeeg fæ Deejw Øeelf eYee kesâ meeiej nels es nQ Deewj Jes Deheveer meejer yeeg fæ SJeb Øeelf eYee pevelee keâes yeJs ekeât heâ yeveeves ceW ueieeles nQ~ Jes Deveks eâ peeuemeepeer Deheveekeâj JeeÛeeemf eefæ, keâce&efmeefæ Deeefo kesâ Pe\"t s leceeMes melÙeJele eof Keeles nQ~ Jes Deheveer JeeÛeeueer mes ueesieeW keâes ØeYeeeJf ele keâj Dehevee mJeeLe& meeOeles nQ Deewj pevelee keâes melheLe mes otj jKeles nQ~ meoid eg® keânles nQ ekf eâ pewmes yeefOekeâ peib eue ceW Deeie ueieekeâj efMekeâej keâes Iesj uels es nQ Deewj GvnW ceejles nQ, Jemw es Ùes JeÛb ekeâ 1. ye=nled efnvoer keâesMe (%eeve ceC[ue efueefcešs[ JeejeCemeer) ceW ‘heejLe’ Meyo heÅe ceW ØeÙegòeâ nesves Jeeuee ‘heejOeer’ JeeÛekeâ ceevee ieÙee nw, efpemekeâe DeLe& neslee nw efMekeâejer ~ ‘‘Iej Iej meeJepe Kesues Densje, heejLe Deesše uesF&’’ yeerpekeâ, Meyo 31 ceW Yeer ‘heejLe’ heejOeer kesâ efueS nw ~

ØekeâjCe ] jcewveer-13 89 GheoMs ekeâ nQ~ Ùes memb eej-Jeve ceW Deeie ueieeves Jeeues Deejw ueesieeW keâes eJf eoiOe keâjves Jeeues nQ~ DeeÛejCenevr e Jeòeâe keâs Jeue Yekbt eâ-Yetkb eâkeâj cejles nQ~ jnveer kesâ efyevee yekeâ-yekeâ keâjvee MJeeveJele Yektb eâvee ner nw~ DeLeJee kegâòes peje-peje meer yeeleeW ceW Yekbt eâles nQ~ Yecü eehs eosMekeâ peje-peje-meer yeeleeW ceW nJeeF& cenue yeveeles nQ~ meej Ùen nw efkeâ Ssmes ueeis e yeeleW lees yenlg e keâjles nQ, hejvleg GveceW meej yengle keâce Ùee kegâÚ veneR jnlee~ ‘keâepe ve Skeâ efmeÙeej mes YeÙeT’ ieero[Ì keâer lejn [jheeks eâ Deeoceer keâevw e-meer GVeefle keâe keâece keâj mekeâlee nw! [jheeskeâ JÙeeòf eâ ve ieuele yeeleeW kesâ Øeefle efJeõesn keâj mekeâlee nw Deejw ve mener jemles hej Ûeueves keâs efueS meenme keâj mekeâlee nw~ Ssmee Deeoceer keâesF& Yeer GVeefle keâe keâece FmeefueS veneR Meg¤ keâjlee efkeâ Gmekeâs Demeheâue nesves keâe YeÙe ueiee jnlee nw~ Sms es ueesie melÙe Deewj GVeelf e-heLe kesâ jener veneR nels es~ pewmes eyf euueer keâs meeLe jnkeâj Ûetns keâe keâuÙeeCe veneR nw, Jewmes ceeÙee keâs meeLe jnkeâj peerJe keâe keâuÙeeCe veneR nw~ ekf eâleves ner %eeveer Ùen mecePeles nQ ekf eâ Yeesie Deejw Ùeesie meeLe-meeLe yeve peeÙeiW es~ Jes jepee pevekeâ keâe keâeuheevf ekeâ GoenjCe osles nQ~ Yeeis eeW ceW ueies Deeoceer keâe eJf eJeks eâ mees peelee nw~ Jen Ùeesie keâw mes meeOe mekeâlee nw! hetCe& Ùeesie kesâ efueS Yeeis eeW keâe meJe&Lee lÙeeie keâjvee ner he[Ì is ee~ keâg mebie ceW mebÙece keâe jn heevee keâe\"f ve nw~ efpeve ØeeCeer, heoeLeeX, mLeeve, osMe, meceepe Deeeof keâs mehb ekeâ& ceW jnves mes ceve ceW eJf ekeâej Deeves keâer mecYeeJevee nes, Gvemes otj jnkeâj ner Deheveer mJe¤heefmLeefle yeve mekeâleer nw~ meodieg® keânles nQ efkeâ ceQ Skeâ DeeMÛeÙe& osKelee ntb efkeâ neLeer eEmen keâes Kee jne nw~ mebmeej ceW Ùen oKs ee peelee nw ekf eâ emE en neLeer keâes ceej Keelee nw, hejvleg Ùeneb lees neLeer ner eEmen keâes ceejkeâj Kee jne nw~ ceve neLeer nw, emE en peerJe nw~ peerJe ceve keâes Deheves DeOeerve jKe mekeâlee nw, hejvleg Gueše nes jne nw, ceve ner peerJe keâes heeflele keâj jne nw~ ns meceLe& peeJr e! let Deheveer Meefòeâ keâes henÛeeve~ lejs s leps e-ØekeâeMe kesâ meeceves ceve-ceeÙee ¤heer DebOekeâej keâneb efškeâ mekeâlee nw! let Deheves cenòJe keâes veneR mecePelee, FmeefueS ceeÙee-ceve yeueJeeve ueieles nQ~ peye let Deheves ceneve yeue keâes mecePekeâj meeJeOeeve nes peeÙeis ee leye ceeÙee cej peeÙesieer Deewj ceve lecg nejs DeOeevr e nes peeÙeis ee~ efvemmeej YeesieeW keâes lÙeeiees jcevw eer-13 veeEn hejleelr e pees Ùen mebmeeje~ oye& keâer Ûeesš keâef\"ve keâw ceeje ॥ï1 ॥ï mees lees Mes<ees peeÙe uegkeâeF&~ keâent kesâ hejleerle ve DeeF& ॥ï2 ॥ï

90 yeerpekeâ [ØeLece- Ûeues ueeis e meye cetue ieceeF&~ Ùece keâer yeee{fÌ keâeefš veenE peeF& ॥ï3 ॥ï Deepeg keâepe pees keâeue Dekeâepee~ Ûeues ueeefo eof ievlej jepee ॥ï4 ॥ï menpe yesÛeejs ceut e ieceeF&~ ueeYe les neefve nesÙe js YeeF& ॥ï5 ॥ï DeesÚer ceelf e Ûevõcee ieew DeLeF&~ e$f ekeâg šer mebiece mJeeceer yemeF& ॥ï6 ॥ï leyener efJe<Ceg keâne mecegPeeF&~ cewLevg e De° legce peerleng peeF& ॥ï7 ॥ï leye mevekeâeefokeâ leòJe efJeÛeeje~ pewmes jbkeâ heje Oeve heeje ॥ï8 ॥ï Yeew ceÙee&o yenlg e megKe ueeiee~ïÙeefn ueKs es meye mebMeÙe Yeeiee ॥ï9 ॥ï osKele Gleheefle ueeieg ve yeeje~ Skeâ cejw Skeâ keâjw eJf eÛeeje ॥10 ॥ cegÙes ieÙes keâer keâeng ve keâner~ PetB\"er DeeMe ueeefie peie jner ॥11 ॥ ï meeKeer—pejle pejle les yeeÛB ent, keâeng ve keâevr n ieesnej~ efJe<e eJf e<eÙe keâs KeeÙent, jeefle efoJeme ecf eeuf e Peej ॥ï13 ॥ï MeyoeLe&—Mes<ees·Deble ceW~ uegkeâeF&·efÚhe peevee, ve° nes peevee~ yeeef{Ì · ØeJeen~ Ûevõcee·ceve~ heeje·heeÙee~ yeeje·osjer~ YeeJeeLe&—memb eejer ceveg<ÙeeW keâes Ùen mecePe veneR he[Ì leer efkeâ ceeÙee keâer ceej keâef\"ve nw ॥ï1 ॥ïÙeÅeehf e Jen Devle ceW uehg le nes peeves Jeeueer nw, leLeeehf e ekf eâmeer keâes Ssmee eJf eMJeeme veneR neslee ॥ï2 ॥ïceveg<Ùe keâer ceeew fuekeâlee nw eJf eJeskeâ-eJf eÛeej mes peeJr eve efyeleevee; hejvleg ceeÙee kesâ ceesn ceW he[Ì keâj ueesie Fmes Kees osles nQ~ ueeis e Jeemevee kesâ ØeJeen keâes keâeš veneR heeles ॥ï3 ॥ïns ceeveJe! Deepe let Dehevee keâuÙeeCe keâj mekeâlee nw~ Ùeeof let Gmes keâue kesâ Yejesmes hej Úes[Ì lee nw, lees Dehevee DekeâuÙeeCe keâj jne nw~ mebmeej keâs ye[Ì s-ye[Ì s jepes-cenejepes meejer ceeÙee ÙeneR Úes[Ì keâj Deewj kesâJeue Deheves keâceeX keâer ie\"jer ueeokeâj Ùeneb mes Ûeues ieÙes ॥ï4 ॥ïceeÙee keâer Yetue-YeguewÙee ceW he[Ì keâj yeÛs eejs menpe ner efJeJeskeâ Kees ye\"w les nQ~ ns YeeF&! ceeÙee keâs ueeYe kesâ JÙeeceesn ceW he[Ì ves mes DeelcekeâuÙeeCe keâer neefve ner nesieer ॥ï5 ॥ïÙeeis eer ceeveles nQ efkeâ hejceleòJe keâe efveJeeme e$f ekeâg šer kesâ ceOÙe ceW jnlee nw Deewj Gmekeâes heeves kesâ euf eS Jes Ùeeis emeeOevee keâjles nQ, hejvleg GveceW mes epf evekeâer yegefæ ceefueve jnleer nw, Gvekeâe ceve eJf e<eÙeeW ceW ueevr e nes peelee nw ॥ï6 ॥ïSms es ueesieeW keâes efJe<Ceg peer ves Ùee meoeÛeeefjÙeeW ves keâne efkeâ legce ueesie henues peekeâj De°cewLegveeW SJeb efJe<eÙeemeefòeâ keâe hetCe&leÙee lÙeeie keâjes ॥ï7 ॥ïleye mevekeâeefokeâeW ves leòJeefJeÛeej ekf eâÙee~ Jes Fme Øekeâej KeMg e ngS pewmes iejeyr e keâes he[Ì e ngDee Deheej Oeve ecf eue peeÙes ॥ï8 ॥ïmemb eej ceW Gvekeâer ceÙeeo& e leLee ceefncee ngF& Deewj GvnW ye[Ì e meKg e ueiee~ Fme efnmeeye mes ceevees Gvekeâs meejs Yecü e efceš ieÙes ॥ï9 ॥ïhejvleg efJeJeskeâ mes osKeves hej helee Ûeuelee nw efkeâ Fme leòJeeJf eÛeej mes pevce-cejCe keâe oKg e veneR ojt nes mekeâlee~ ceeÙee keâs ceesn ceW he[Ì keâj Skeâ Deeoceer cej jne nw, Deewj omt eje Gmeer ceW GuePeves keâs efueS meesÛe jne nw ॥ï10 ॥ïÙen keâesF& veneR yeleelee efkeâ ‘pees ueesie ceeÙee-ceens keâer Yeut eYeug eÙw ee ceW he[Ì keâj cej ieÙes, Jes

ØekeâjCe ] jcewveer-13 91 OeesKes ceW Ûeues ieÙes~’ pees ueeis e peeer Jf ele jnles nQ, Gvekeâes peiele-YeesieeW keâer Pet\"er DeeMee ueieer jnleer nw ॥ï11 ॥ï pevce-cejCe keâs leehe ceW peueles-peueles Ùen peerJe yeÛeves keâer Yetecf ekeâe ceeveJe- Mejerj ceW Deelee nw; hejvleg keâeFs & meodieg® keâer MejCe ceW peekeâj hegkeâej veneR keâjlee, yeefukeâ ueeis e efJe<emJe¤he efJe<eÙeeW keâes ner jele-efove pecekeâj Yeesieves ceW ueies jnles nQ ॥ï13 ॥ï JÙeeKÙee—oye& nw õJÙe, DeLeel& e Oeve-oewuele~ peye efkeâmeer lejn Fmekeâe veeMe nels ee nw leye ceens «emle Deeoceer keâes ye[Ì er Ûeešs ueieleer nw~ FefÛÚle Jemleg kesâ veeMe keâer Ûeešs ye[Ì er keâjejer nesleer nw~ Oeve keâer ceej mes Deeoceer jele-efove Ieguelee jnlee nw~ hejvleg mebmeejer Deeoceer keâes Ùen mecePe veneR Deeleer efkeâ Ssmeer ogKeoeÙeer ceeÙee ceW nce Deemeòeâ ve neW~ Oeve lees meogheÙeesie keâjves keâer Jemleg nw, ceesn keâjves keâer veneR~ Oeve- oeuw ele SJeb memb eej kesâ ØeeCeer-heoeLeeX ceW nce Ûeens epf eleveer cecelee keâjW, hejvleg ‘‘mees lees Mes<ees peeÙe uegkeâeF&’’ Jes lees Devle ceW ve° neWies ner~ ‘‘meejs me«b eneW keâe Devle eJf eveeMe ceW nw, meejer GVeefleÙeeW keâe Dnewv॥le’’1helFevmees ceW nw, meejs meÙb eesieeW keâe Devle eJf eÙeeis e ceW Deewj peerJeve keâe Devle cejCe ceW keâevw e jeks eâ mekeâlee nw ! hejvleg Deeoceer Fme mecYeeefJele eJf eveeMe hej efJeMJeeme veneR keâjlee~ Jen Iej ceW ueieer Deeie keâes veneR osKe heelee~ ‘ceveveeled ceveg<Ùe:’ ceveve keâjves mes Ùen ØeeCeer ceveg<Ùe nw~ ceveve keâe DeLe& nw eJf eÛeej-eJf eJeskeâ~ Dele: ceve<g Ùe keâer ceeew fuekeâlee Gmekesâ eJf eJeskeâ ceW nw~ ceve<g Ùe pe[Ì - Ûesleve, keâleJ& Ùe-Dekeâle&JÙe, «ee¢e-lÙeepÙe keâe eJf eJeskeâ keâj Ssmee peeJr eve peeÙr es pees Gmekeâs leLee omt ejs keâs efueS keâuÙeeCekeâejer nes, Ùener ceveg<Ùe keâer ceeew uf ekeâlee nw~ Ùener ceve<g Ùe keâer ceve<g Ùelee nw~ hejvleg ceeÙee-ceens leLee Fevf õÙeeW kesâ YeesieeW ceW GuePekeâj ceveg<Ùe Deheves keâes Kees oslee nw ‘DeeÙes Les nefj Yepeve keâes Deešs ve ueies keâheeme’ Jeeueer keâneJele ÛeefjleeLe& keâjlee nw~ Ssmes ueeis e ‘Ùece keâer yeeef{Ì ’ keâw mes keâeš mekeâles nQ! Jeemevee Ùece nw, yeee{fÌ Gmekeâe ØeJeen nw~ pees eJf eJeks eânevr e neskeâj ogefveÙeeoejer ceW GuePesiee, Gmekeâer Jeemevee keâe ØeJeen keâneb ®keâ mekeâlee nw! Yeeis eer yevekeâj DeeMee- le=<Cee mes keâneb Úgóer! ‘Deepeg keâepe pees keâeue Dekeâepee’ Ùen eJf eMe<s e OÙeeve ovs es ÙeesiÙe yeele nw~ Yelt e Ûeens epf elevee Deekeâ<e&keâ jne nes, Jen cej Ûegkeâe nw Deewj YeeJf e<Ùe keâe nceW keâg Ú helee veneR nw, Jelec& eeve ner nceejs neLeeW ceW nw~ nceW Ûeeenf S efkeâ nce Jele&ceeve ceW Dehevee keâuÙeeCe keâjW~ 1. meJex #eÙeevlee efveÛeÙee: heleveevlee: meceÛg ÚÙ^ ee: ~ mebÙeeis ee efJeØeÙeesieevlee cejCeevleb Ûe peerefJeleced ॥ (JeeuceerkeâerÙe jeceeÙeCe 7/52/11)

92 yeerpekeâ [ØeLece- Deepe nce Deheveer keâuÙeeCe-meeOevee keâj mekeâles nQ, Deeves Jeeues keâue kesâ Yejesmes ceW lees Deheves keâes Keesvee nw~ keâewve peevelee nw ekf eâ keâue keäÙee nesiee! Fmeereuf eS meoid eg® ves DevÙe$e Yeer keâne nw—‘‘pees keâue keâjvee nw, Gmes Deepe keâjes Deewj pees Deepe kDeâejJevmeeejnDw eGeÙmeiseseeD!e’Y’1eer keâjes~ heue ceW lees ØeueÙe nes peeÙesiee, ehf eâj keâye keâjves keâe ye[Ì s-ye[Ì s jepes-cenejepes memb eej mes Ûeues ieÙes~ Jes keÙä ee ues ieÙes? heÚt e ieÙee efkeâ hejg eCe keäÙeeW efueKes ieÙes? Gòej efoÙee ieÙee—‘‘epf emeves meÙt e&JeMb e Deewj ÛevõJebMe kesâ F#Jeekegâ, pevng, ceebOeelee, meiej Deewj jIeg keâs , pees meyekesâ meye veeMe keâes Øeehle nes Ûegkeâs nQ; ÙeÙeeefle, ven<g e Deewj Gvekeâs JebMepeeW kesâ pees Deye veece Me<s e jn ieÙes nQ Deewj Gve cene yeueMeeueer ogOe&<e&-efJe›eâce Deewj Deheefjefcele JewYeJe Jeeues jepee<f eÙ& eeW keâs , efpevnW Deewj Yeer G«eMeefòeâ Jeeues keâeue ves heÛeekeâj keâs Jeue keâLee cee$e yevee eof Ùee nw, Ûeejf le mevg es nQ, Gme JÙeeòf eâ kesâ ceve ceW %eeve kkeeââjeis Geeo~’Ù’e2 neis ee Deewj Jen Deheveer mebleeve, m$eer, ien= Éej, Yeet cf e Deejw Oeve ceW cecelee ve ceesn«emle yeves Ùes oevr e peeJr e menpe ner Deheveer efJeJeks eâMeeòf eâ Kees osles nQ~ DeelcekeâuÙeeCe Deewj hejkeâuÙeeCe keâs euf eS ceeveJe peerJeve keâs #eCe-#eCe oesnve keâjves ÙeesiÙe nQ; hejvleg Sms es jlve meceÙe keâes ceve<g Ùe DeveLe&keâejer eJf e<eÙemJeeo Deewj yekeâJeeo ceW ieJb ee ols es nQ~ pees mebmeej keâe pÙeeoe ueeYe uevs ee Ûeensiee, Gmekeâer neevf e nesveer ner nw~ pees memb eej keâes mecesškeâj jKevee Ûeensiee, Jen Deheves Deehe keâes Kees osiee~ Yeeis eeW kesâ efceLÙee Deevevo keâe FÛÚgkeâ eÛf ejlb eve Deevevo mes JebefÛele jnis ee ner~ efJe<eÙe- eJf ejòeâ JÙeefòeâ ‘‘mees peve meoe Devevoe’’ jn mekeâlee nw~ veekeâ keâs Thej leLee oesveeW YeewneW kesâ yeerÛe keâes e$f ekeâg šer keânles nQ~ Ùeeis eer ueesie keânles nQ efkeâ Ùeneb F&[e, ehf ebieuee leLee meg<ecg Cee—leevr eeW veeef[Ì ÙeeW keâe mebiece nw~ Ùeeew fiekeâ Yee<ee ceW JÙeesn$eerešef$keeJâ-esCceeergõne3w~keÙâejeis eÙeer nuebeeOis Ùeeecveeevueleeis eenleQ s efkeâ Ùeneb hejce leòJe keâe evf eJeeme nw; Dele: nQ ~ Deheves Ûels eve mJe¤he mes he=Lekeâ e$f ekeâg šer ceW ekf eâmeer hejceleòJe keâer yeele nw lees kesâJeue keâuhevee ner; hejvleg GmeceW Skeâe«elee Yeer Gmeer keâer nesieer, pees efJe<eÙeeW mes eJf ejòeâ nw~ DeeÚs er ceelf e JeeueeW keâe Ûevõcee [yt e peelee nw~ Ûevõcee ceve keâe osJelee ceevee ieÙee nw; Dele: Ûevõcee mes ceve DeLe& nw~ DeefYeØeeÙe nw efkeâ eJf e<eÙeeW ceW eØf eÙelee DeeÚs er ceelf e keâe ue#eCe nw Deewj Sms es efJe<eÙeemeòeâeW keâe ceve eJf e<eÙeeW ceW ueevr e nesiee ner~ 1. keâeue keâjs mees Deepe keâj, Deepe keâjs mees Deyye ~ heue ceW hejueÙe nesÙeiee, yengefj keâjesies keâyye ॥ 2. efJe<Ceg hegjeCe 4/240; efnvot meYÙelee, he=‰ 161 ~ 3. $eeškeâ cegõe keâe DeLe& nw efkeâmeer mLeeve efJeMes<e ceW Deheves ves$e ueieekeâj Skeâškeâ osKevee ~

ØekeâjCe ] jcewveer-13 93 eJf e<eÙeueerve JÙeeòf eâ meeOeveeueevr e veneR nes mekeâlee~ keâne nw ‘‘keâyeerj ceve lees Skeâ nw, YeeJew leneB ueieeJe~ YeeJew ieg® keâer Yeefòeâ keâ®, YeeJew eJf e<eÙe keâceeJe ॥’’ Fmeeer fueS efJe<Ceg YeieJeeve ves meeOekeâeW mes keâne ekf eâ lecg e henues De° cewLevg eeW keâes peerlees~ ‘‘efJe<eÙe mcejCe, eJf e<eÙe ØeMebmee, efJe<eÙeesòeps ekeâ ›eâer[Ì e, eJf e<eÙeemeefòeâhetJek& eâ oleKsLeeeveme,Leeut fJee<eeÙfJeee<WeÙkeesâef›ØeeâeÙfleee’’i1eghlÙeeJs eDelee°e&,ceewLfJeevg<eeÙnemQ~ekb epâueyhee,FvefJee<meeÙYeeeWer kesâ efueS evf ejlb ej Ùelve nw, leye Gmekeâe ceve meeOevee ceW ueie mekeâlee nw~ mes meeOekeâ Úšt peelee ØeMve nes mekeâlee nw ekf eâ eJf e<Ceg pees ie=nmLe Les Deewj pees meowJe ue#ceer keâes meeLe ueskeâj jnles Les, Jes meeOekeâeW keâes De°cewLegve peerleves kesâ GheosMe osves keâs DeefOekeâejer keâneb Les? Jemlegle: DeÛÚer jeÙe lees keâeFs & efkeâmeer keâes Yeer os mekeâlee nw~ ie=nmLe Yeer meeOeg keâes GvnW Deheves heLe mes Yeškeâles osKekeâj Ûels eeJeveer os nmeesFk&e~âl’’es2nQ ~ ‘‘jpeesiegCe yeÿÇ ee leceesiegCe Mekb eâj meleesiegCeer nefj Gefòeâ Devegmeej meleeis egCeer JÙeefòeâ ner efJe<Ceg nw~ keâeFs & Yeer meleesiegCeer yeÿÇ eÛeÙe& keâer jeÙe os mekeâlee nw~ Gòeâ GheoMs e keâes ceevekeâj mevekeâ, meveob ve, meveeleve, mevelkeâg ceej Deeefo $e+e<f eÙeeW ves hetCe& yeÇÿeÛeÙe& keâe heeueve efkeâÙee Deewj leòJeeJf eÛeej Yeer efkeâÙee~ leòJeefJeÛeej keâe DeLe& nw Debelf ece melÙe keâer mecePe~ meoid e®g keânles nQ—‘‘mevekeâeefoÙeeW ves pees Debeflece melÙe mecePee, Gmemes GvnW he[Ì s nSg Oeve efceue peeves keâs meceeve ye[Ì e ueeYe ueiee~ mebmeej ceW Gvekeâer ceÙee&oe Yeer ngF&~ GvnW Deheveer ceÙee&oe ceW Deevevo Yeer DeeÙee Deewj Gvekeâer mecePe mes ceevees Gvekeâs meejs Yeüce otj nes ieÙes~ hejvleg Gvekeâe ‘leòJeefJeÛeej’ yebOeveeW keâe meJe&Lee evf eJeejCe keâjves Jeeuee veneR nw~’’ Ùen meye keânkeâj meoid e®g keâyeerj Skeâ ›eâeefvle keâer yeele keâjles nQ~ keâyeerj osJe keânles nQ efkeâ mevekeâeeof keâeW keâe leòJeeJf eÛeej Gvekeâer Âef° mes YeüceefveJeejkeâ nw, hejvleg Jemlegle: YeüceefveJeejkeâ nw veneR~ ceut e heeb fòeâÙeeW hej OÙeeve oerepf eS— leye mevekeâeefokeâ leòJe eJf eÛeeje~ pewmes jkb eâ heje Oeve heeje ॥ï Yeew ceÙee&o yengle megKe ueeiee~ Ùeefn uesKes meye mebMeÙe Yeeiee ॥ï FmeceW henueer ÛeewheeF& keâer DeOee&ueer ‘‘leye mevekeâeefokeâ leòJe eJf eÛeeje’’ nw~ Fmekesâ yeeo Deeies keâer [s{Ì ÛeewheeF& mevekeâeefokeâeW kesâ leòJeeJf eÛeej hej JÙebiÙe nw~ JÙeib Ùe hej heCt e& peesj he[Ì lee nw otmejer ÛeewheeF& keâer Deeb lf ece DeOeeu& eer hej ‘‘Ùeenf ueKs es meye mebMeÙe Yeeiee’’—Fme efnmeeye mes ceevees Fvekeâs meye meMb eÙe Yeeie ieÙes~ Fmekeâe Deejw mhe°ekr eâjCe neslee nw Deieueer ÛeewheeF& keâer henueer DeOee&ueer ceW ‘‘osKele Gleheelf e ueeieg ve 1. mcejCeb keâerle&veb kesâefue: Øes#eCeb ieg¢eYee<eCeced ~ mebkeâuheesÓOÙeJemeeÙeMÛe e›f eâÙeeevf e<heefòejsJe Ûe ॥ o#emce=efle 7/31 ॥ 2. yeerpekeâ, Meyo 75 ~

94 yeerpekeâ [ØeLece- yeeje’’ eJf eÛeej mes oKs eves hej Fme leòJeefJeÛeej ceW pevceeefo Ûekeäkeâj he[Ì ves ceW osjer veneR ueieleer ~ mevekeâeefokeâeW keâe leòJeefJeÛeej keäÙee nw epf eme hej keâyeerjosJe JÙebiÙe keâjles nQ Deejw keânles nQ efkeâ Jen heCt e& %eeve veneR nw leLee Jen meJe&Lee Yecü e mes jefnle veneR nw? Jemlegle: heerÚs Dee\"JeeR jcevw eer ceW Fme hej eJf emleej mes eJf eÛeej keâj DeeÙes nQ~ Deelcee keâer ÛejeÛej JÙeehekeâlee keâer DeJeOeejCee leLee pe[Ì -Ûels eve keâer DeefYeVelee keâer Øekeâuhevee ves mevekeâeeof keâeW leLee Gheefve<eoeW kesâ leòJeeJf eÛeej keâes ieñceñ keâj eof Ùee nw~ Deelcee JÙeehekeâ nw Fme Meyo keâe DeLe& ceenf ceehejkeâ nw, Jemlehg ejkeâ veneR~ Skeâ Deelcee keâer JÙeehekeâlee kesâ DeJejesOekeâ DevÙe DeelceeSb leLee pe[Ì -leòJe nQ~ memb eej ceW keâesF& Yeer heejf efvee‰f le Jemleg meJe&JÙeehekeâ nes ner veneR mekeâleer~ Ùeefo Skeâ heefjefvee‰f le Jemleg meJe&JÙeehekeâ nes, lees ve otmejs ekf eâmeer pe[Ì -Ûels eve keâer meòee nesieer Deewj ve ØeJenceeve peiele nesiee~ pe[Ì -Ûels eve keâer DeefYeVelee keâer OeejCee lees DeefJeÅeecetuekeâ ner nw ~ keâyeejr osJe Keeveer Deewj JeeCeer oesveeW peeueeW keâes meeLe-meeLe hejKeeles Ûeueles nQ, Ùen Gvekeâer heejKeer-Âef° keâer Keyt eer nw~ Jes keânles nQ efkeâ ceeÙee-ceesn SJeb DeefJeÅee ceW he[Ì keâj Skeâ cej jne nw Deewj otmeje Gmeer ceW heâb meves keâs efueS meeÛs e jne nw~ Fme memb eej mes meyekeâes peevee nw~ efkeâmeer keâe Dehevee ceevee ngDee kegâÚ Yeer veneR yeÛe jnlee~ pees ueesie cejkeâj Ûeues ieÙes, Gvekeâe Deepe keÙä ee jn ieÙee! lees, pees ueesie Deepe peer jns nQ, Gvekeâer ceeÙee keâer DeeMee keÙä ee Pe\"t er veneR nw! ceeg òf eâoeÙeer meeOeveOeece ceeveJe-Mejerj heekeâj keâesF& meodieg® keâer MejCe ceW peekeâj hegkeâej veneR keâjlee~ leelheÙe& nw efkeâ keâce ueesie cecg eg#eg nesles nQ~ ueeis e heefleib es keâs meceeve eJf e<eÙeeW ceW ner GuePeles nQ~ Fme jcevw eer ceW ceeÙee keâer evf emmeejlee Deewj ogKe¤helee yeleeÙeer ieÙeer nw~ meeLe- meeLe leòJeyeesOe keâs Yecü e hej JÙeib Ùeelcekeâ mekb eâs le nw~ Delb ele: cecg eg#eg keâes efveoxMe efkeâÙee ieÙee nw efkeâ Jen eJf e<eÙeeW keâe ceesn Úes[Ì keâj meoid eg® keâer MejCe ceW ueie peeÙes~ hegjesenf leeW keâer ceeveJelee-eJf ejesOeer JÙeJemLee keâer Yelme&vee jcevw eer-14 ye[Ì mees heeheer Deeenf iegceeveer~ heeKeC[ ¤he ÚueGs vej peeveer ॥ï1 ॥ï yeeJeve ¤he ÚueGs yeefue jepee~ yeÇeÿeCe keâervn keâewve keâes keâepee ॥ï2 ॥ï yeÇeÿeCe ner meye keâevr neR Ûeesjer~ yeÇeÿeCe ner keâes ueeieue Keesjer ॥ï3 ॥ï yeeÇ ÿeCe keâervneW Jeos hegjevee~ kewâmesng keâw ceees fn ceeve<g e peevee ॥ï4 ॥ï Skeâ mes yeÇÿew hevLe ÛeueeÙee~ Skeâ mes nmb e ieehs eeueenE ieeÙee ॥ï5 ॥ï

ØekeâjCe ] jcewveer-14 95 Skeâ mes MecYet hevLe ÛeueeÙee~ Skeâ mes Yelt e Øels e ceve ueeÙee ॥ï6 ॥ï Skeâ mes hetpee peew fve efJeÛeeje~ Skeâ mes evf engejf efveceepe iegpeeje ॥ï7 ॥ï keâeFs & keâent keâe nše ve ceevee~ Pe\"t e Kemece keâyeerjve peevee ॥ï8 ॥ï leve ceve Yeepf e jng ceesjs Yeòeâe~ melÙe keâyeejr melÙe nw Jeòeâe ॥ï9 ॥ï Deeheeg fn oJs e Deeheg nw heelB eer~ Deehegefn kegâue Deehet nw peeleer ॥10 ॥ï meJe& Yetle memb eej efveJeemeer~ Deehegenf Kemece Deeheg megKeJeemeer ॥11 ॥ï keânFle ceeseEn YeÙeue ÙegieÛeejer~ keâekeâs Deeies keâneQ hegkeâejer ॥12 ॥ï meeKeer—meeBÛeefn keâesF& ve ceeves, Pe\"t efn keâs mebie peeÙe~ Pe\"t senf Pe\"t e efceefue jne, Dencekeâ Kesne KeeÙe ॥ï14 ॥ï MeyoeLe&—Keesjer·oes<e~ nbme ieehs eeueefn ieeÙee·keâ= <Ce keâes yeÇÿe keâne~ nše·mecePeevee, jeskeâvee~ Kemece·mJeeceer~ Kesne·Oetue~ YeeJeeLe&—Jen ye[Ì e heeheer nw pees Deheves keâes pevcepeele heeJf e$e ceevekeâj IeceC[ keâjlee nw~ Gmeves heeKeC[ keâe ¤he yeveekeâj meeOeejCe ceveg<ÙeeW keâes Úue efueÙee nw ॥ï1 ॥ïSkeâ yeeÇ ÿeCe ves Dehevee Jeeceve ¤he yeveekeâj Oecee&lcee jepee yeefue keâes Úue efueÙee~ yeÇeÿeCeeW ves ekf eâmekeâe keâuÙeeCe ekf eâÙee? ॥ï2 ॥ïmeejer Ûeees fjÙeeb yeÇeÿeCeeW ves ner keâer nQ, FmeefueS GvneR kesâ celLes meejs oes<e Yeer ueies ॥ï3 ॥ïyeeÇ ÿeCeeW ves Fme {bie mes Jeos -hegjeCe SJeb Meem$eeW keâer jÛevee keâer ekf eâ ekf eâmeer Øekeâej Yeer ueesie nceW DeÛÚe ceveg<Ùe mecePeW ॥ï4 ॥ïGvnevW es Deveskeâ hejg eCe leLee Meem$e efueKes~ Skeâ mes yeÿÇ e DeLeJee yeÿÇ ee keâe hevLe ÛeueeÙee~ Skeâ mes keâ= <Ce kesâ DeJeleej keâer ceefncee keâer ॥ï5 ॥ïSkeâ mes eMf eJe keâe ceenelcÙe keâj Gvekeâe hevLe ÛeueeÙee~ Skeâ mes Yelt e-Øesle keâe ner ØeÛeej efkeâÙee ॥ï6 ॥ïSkeâ mes peew fveÙeeW keâer hetpee keâe eJf emleej ekf eâÙee~ Skeâ mes Pekg eâ-Pegkeâkeâj veceepe he{Ì ves keâe ØeÛeueve ekf eâÙee ॥ï7 ॥ïkeâesF& efkeâmeer keâe keâne veneR ceevee~ ueeis eeW ves Deheves Pe\"t s mJeeecf elJe keâe ØeoMe&ve efkeâÙee, DeLeJee DemelÙe keâes ner Dehevee ceeefuekeâ ceeve efueÙee, Ùee efpemes Dehevee DeejeOÙe ceevee Gmekeâer DemelÙelee ve mecePe he[Ì er ॥ï8 ॥ïcejs s meppevees! Deheves leve, ceve, JeÛeve keâes heeJf e$e keâjes~ keâyeerj melÙe keâe Gheemekeâ nw, Deewj melÙe keâe ner Jeòeâe ॥ï9 ॥ïmeyekesâ Yeelr ej efveJeeme keâjves Jeeues Ùes Ûesleve Deheves Deehe osJelee nQ Deejw Fvekeâs hept eves keâs euf eS Jes Deheves Deehe hetâue-heòes nQ leLee Deheves Deehe Gòece keâg ue-peeelf e nQ ॥ï10 ॥ïmemb eej ceW efveJeeme keâjves Jeeues meye peerJe Deheves Deehe Deheves mJeeceer nQ Deewj Deheves mJe¤he%eeve leLee mJe¤heemf Leelf e keâes heekeâj mJeÙeb Deevevokeâvo nQ ॥ï11~ cesjs-pemw es ueesieeW ves mebmeej keâes Ùen mebosMe meYeer Ùeig eeW ceW efoÙes nQ~ Deye ekf eâmekesâ Deeies hekg eâejkeâj keântb! ॥ï12 ॥ï melÙe keâes keâeFs & veneR ceevelee, meye Pet\"er yeeleeW keâe meceLe&ve keâj Pet\"s keâs ner meeLe peeles nQ~ Pe\"t s ieg® leLee Pet\"s Ûesues efceue jns nQ Deewj Devle ceW De%eeveer Oetue heâekb eâles nQ ॥ï14 ॥ï

96 yeerpekeâ [ØeLece- JÙeeKÙee—Fme jcewveer ceW keâyeejr osJe keâe ›eâebeflekeâejer ¤he peepJeuÙeceeve neks eâj meeceves DeeÙee nw~ Oece& kesâ veece hej ueeis eeW keâes yesJeketâheâ yeveeves Jeeues ie®g DeeW keâer Ùeneb Oeepf peÙeeb G[Ì eÙeer ieÙeer nQ~ Pe\"t s JeCe& Deejw peeefle keâs DeeOeej hej ekf eâmeer keâes TbÛe leLee ekf eâmeer keâes veeÛr e ceevevee meÛecegÛe yengle ye[Ì e heehe nw~ pevcepeele ekf eâmeer keâes DeÚlt e ceevevee Ieesj vewelf ekeâ DehejeOe nw~ ceeveJe cee$e keâe pevce Skeâ {bie mes nels ee nw~ ueesie keâceeX mes Gòece-ceOÙece ngDee keâjles nQ~ hejvleg yeÇeÿeCe keâns peeves Jeeues Jeie& ves Deheves Deehe keâes pevce mes Gòece ceeve euf eÙee Deewj Skeâ yengle ye[Ì s Jeie& keâes Meõt keânkeâj GvnW elf ejmke=âle keâj [euee~ efpemeves nceW ecf eóer Ùee Oeeleg keâs yejleve yeveekeâj efoÙes, epf emeves nceejs keâhe[Ì s yevg es leLee efmeues, efpemeves nceejs yeeue yeveeÙes, keâhe[Ì s OeesÙes, Iej yeveeÙes, efpemeves nceejs euf eS DeVe hewoe ekf eâÙes, lesue hesjs, efpemeves nceejer šóer heWâkeâer, Gve meyekeâes nceves Metõ keânkeâj veerÛee ceevee, Ùen ekf eâlevee ye[Ì e DehejeOe nw~ yeÇeÿeCeeW ves Jeso-Meem$e heÌ{ves-heÌ{eves keâe DeefOekeâej Deheves heeme jKee~ #ee$f eÙeeW keâes kesâJeue he{Ì ves keâer Útš oer, JeMw ÙeeW keâes Deewj veerÛes mlej hej jKee Deewj Metõ keâns peeves Jeeues yevOegDeeW kesâ euf eS lees Yee<ee he{Ì ves keâe Yeer DeefOekeâej veneR jKee, Jeos - MyehfeeeeÇeâÿmj$elCeeeehMeMÌ{ceetõvMeeeekvleeeâeessnGJw,evsoeFkmesâkeeeâefueuf eeS%SeeMvheeeõtehveekenosâessh~ei2eemÙeMeeeJ~tõesokÙeeâWenekfoeeâeieefvDÙekeeOee—âÙšeÙe‘Dv‘eMeeekvtõeeânjeefvR eJkmeemâos jevboemesnegvÛeÛeeeueufnees,Sleel~-e1es Gmekesâ keâeveeW ceW ehf eIeuee ngDee jebiee Ùee ueeKe Yej os~ Ùeefo Gmeves Jeos eW keâe hee\" keâj mneuf eeJes,ÙeCeleee&enps eeGsylmeeeeÛks eeGsâenmMes keGejâKeerjr eeepf[Ìkee£âehseeâWkkkeeeââsâeeššDeeoojw ss~Dp3eeyeMwjeetõeGfpmelJeevevnees eÙÛneefeow enpJseeeGsos mo-etmkceeeâjve$s eJkeeWeOâkeeer âekmseeÙâJsjeeeeooks~ke’eââ’jj4s, euf eÙee efpemes ‘‘eJf eOeelee ves ieeÙe$eer Úvo mes yeÇeÿeCeeW keâes yeveeÙee, e$f e°ghe Úvo mes #ee$f eÙeeW keâes leLee peieleer Úvo mes JeMw ÙeeW keâes yeveeÙee; hejvleg Gmeves MetõeW keâes efkeâmeer Yeer Úvo mes 1. MceMeeveceslelØelÙe#eb Ùes Metõe: heeoÛeeefjCe: ~ lemceeÛÚtõmeceerhes leg veeOÙesleJÙeb keâoeÛeve ॥ (Jeeemf e‰. 18/13) heÅeg n Jee SleÛÚceMeeveb ÙeÛÚõt mlemceeÛÚtõmeceerhes veeOÙels eJÙeced ~ 2. ve MetõeÙe ceefleb oÅeeled ~ (cevemg ce=efle 4/80) (Jesoeble 1/3/38 hej Meebkeâj Yee<Ùe) 3. DeLe nemÙe Jesocegheëe=CJelem$ehegpelegYÙeeb ßees$ehetjCecegoenjCes efpe£eÛÚsoes OeejCes MejerjYeso: ~ ieewlece Oece&met$e 2/12/4, Meebkeâj Yee<Ùe ceW Yeer, Fme efJe<eÙe ceW Deewj Yeer osKeW—ieelw ece Oece&met$e 16/18/19; Deehemlecye Oece&met$e 1/3/9/9; Ùee%eJeukeäÙe 1/148; Deeefo heJe& 64/20 ~ 4. DevemÙe Øes<Ùe:, keâeceeslLeehÙe:, ÙeLeekeâeceJeOÙe: ~ (Sls ejsÙe yeeÇ ÿeCe 35/3)

ØekeâjCe ] jcewveer-14 97 veneR yeveeÙee; FmeefueS Metõ Ùe%eehs eJeerle memb keâej kesâ efueS DeÙeeis Ùe nw~’’1 kewâmeer-keâw meer <e[Ÿev$e Yejer yeeleW euf eKeer ieÙeeR! Ùen meJe&efJeeof le nw efkeâ ceeveJe keâe keâesF& Jeie& efkeâmeer Úvo mes veneR hewoe neslee nw, efkeâvleg meye ceelee-ehf elee kesâ jpe-JeerÙe& mes Skeâ meceeve heow e nesles nQ~ Ùen pevcepeele GÛÛelee keâe heeKeC[ Mekf eetõâleDveeemPeleet\"meDs heeewjow eefkneâgDleeveeenyw~e’[Ì ’2e heehe nw, efJeÛeejles ner yevelee nw~ keâne ieÙee nw ‘‘Ùen ßeer YeieJele MejCe GheeOÙeeÙe ves meÛe ner euf eKee nw—‘‘ceveg, Ùee%eJeukeäÙe, Jeefme‰, MebKe, efueefKele, veejo lneLw ~e’e’3ye=nmheefle—meYeer ves Deheves cev$e-helt e JeeCeer mes MetõeW keâer megkeâešŸe iejove veeheer Mebyekt eâ Metõ neks eâj Yeer lehe keâj jns Les, FmeefueS ßeerjece ves Gvekeâer nlÙee keâj oer,4 leLee melt e Metõ noeeks r5eâjSmsYeeeerr vewefce<eejCÙe ceW keâLee yeeÛb e jns Les, FmeefueS yeuejece ves Gvekeâer nlÙee keâj <e[Ÿev$e Yejer keâefuhele keâneevf eÙeeb Yeer Metõ keâns peeves Jeeues yevOegDeeW keâs Mees<eCe kesâ efueS jÛeer ieÙeeR~ yeÇeÿeCeeW Éeje efpeleves Oece&Meem$e, mcee= lf e, hejg eCe, cenekeâeJÙe Deeefo jÛes ieÙes, meyeceW GvneWves Deheves mJeeLe& keâer yeeleW euf eKeeR Deewj Deheves mJeeLe& kesâ euf eS ner DevÙe Jeie& keâes heMeg kesâ meceeve peerves kesâ euf eS efJeJeMe efkeâÙee~ eJf eÅee, Oece&Meem$e, Oece&keâ= lÙe, TÛb es heo, mebvÙeeme Deeefo keâe DeefOekeâejer Deheves keâes ceevee Deewj DevÙe keâes, pÙeeoelej leLeekeâefLele MetõeW keâes Fvemes meJe&Lee otj jKee~ Ùen meye hegjesenf leeW kesâ Éeje keâer peeves 1. ieeÙe$Ùee yeÇeÿeCeceme=pele ef$e°gYee jepevÙeb peielÙee JewMÙeb ve kesâveeÛf eÛÚvomee Meõt efcelÙemebmkeâeÙeex efJe%eeÙeles ~ (Jeefme‰ 4/3) 2. Demelees Jee SJe mecYelt e: ÙeÛÚõt : ~ (MeleheLe yeÇeÿeCe) 3. Ketve kesâ ÚeRšs Fefleneme kesâ heVeeW hej, he=‰ 103 ~ Ùen efJeÛeejCeerÙe efJe<eÙe nw efkeâ YesoYeeJe«emle heefC[leeW ves ceveg, Ùee%eJeukeäÙe Deeefo kesâ veece mes Deveskeâ efJe<ecelee Yejer JeeefCeÙeeb efueKeer nQ; hejvleg veece yeoveece nesles nQ ceveg Deeefo kesâ ~ Fmekeâe ØelÙe#e GoenjCe nw efkeâ Jeeuceekr eâerÙe jeceeÙeCe ceW keâyevOe-JeOe kesâ meceÙe ßeerjece ves Metõ keâns peeves Jeeues yevOegDeeW keâes kegâÚ Yeer Yeuee-yegje veneR keâne nw ~ efkeâvleg ieesmJeeceer leug emeeroeme peer kesâ ceve ceW Ssmeer yeeleW LeeR, Dele: GvneWves ßeerjece kesâ cegKe mes keâyevOe kesâ meeceves keânueJee efoÙee—‘‘Meehele lee[Ì le he®<e keânblee ~ efyeØe hetpÙe Deme ieeJeeEn meblee ॥ hetefpeÙe efJeØe meerue iegCe nervee ~ metõ ve ievg e ieve iÙeeve ØeJeevr ee ॥’’ FmeceW oe<s e ßeer jece keâe veneR nw, efkeâvleg ieesmJeeceer peer keâe nw efpevneWves ßeerjece kesâ kebâOes hej yevotkeâ jKekeâj heerÚs mes mJeÙeb MetõeW hej oeieer nw ~ Fmeer Øekeâej cevegmce=efle F&mee keâer ØeLece Meleeyoer keâs ueieYeie keâer jÛevee nw, hejvleg ceveg veece kesâ ceneheg®<e F&mee kesâ npeejeW Je<e& hetJe& ngS nQ ~ 4. JeeuceerkeâerÙe jeceeÙeCe, Gòejkeâeb[, meie& 73 mes 76 ~ 5. ßeerceodYeeieJele 10/78 ~ veesš—MebyetkeânlÙee leLee melt enlÙee mebkegâefÛele yeÇeÿeCe hegjesefnleeW keâer keâuhevee cee$e nw ~ FmeceW ßeerjece leLee yeuejece keâes Iemeerškeâj keâuegef<ele yeÇeÿeCeeW ves Dehevee mJeeLe& efmeæ keâjvee Ûeene nw ~ Fmekesâ efueS heefÌ{Ùes uesKekeâ keâer ‘keâyeerj hej : Megkeäue keâer Deewj cesjer Âef°’ veece keâer hegmlekeâ ~

98 yeerpekeâ [ØeLece- Jeeueer Ûeees jf Ùeeb ner nQ~ yeeÇ ÿeCeeW kesâ YesoYeeJe keâer veerefle ves efnvot-meceepe keâes keâcepeesj yeveekeâj jKe efoÙee nw~ peeelf e-heebefle keâe penj efnvot Oece«& evLeeW ceW Gmeer Øekeâej meceeÙee nw pewmes otOe ceW heeveer~ Deepe Yeer Gmekeâe ØeYeeJe efnvot meceepe hej ÚeÙee nw~ Ùen Yeer OÙeeve osves ÙeesiÙe yeele nw ekf eâ yeÇeÿeCe veece keâe Skeâ Jeie& nw Deewj mebmeej ceW efkeâmeer Yeer Jeie& keâs meejs ueesie ieuele veneR nesles nQ~ yeeÇ ÿeCe Jeie& ceW jns nSg hejg esefnleeW ves ner YesoYeeJe leLee Úue-Ú©e keâer veeer fle DeheveeÙeer nw~ Fmemes hetje yeeÇ ÿeCe-meceepe oes<eer veneR nw~ yeÇeÿeCeeW ceW Yeer meoe-meJe&oe mes keâg Ú Sms es ceeveJeleeJeeoer efÛevlekeâ nesles DeeÙes nQ, pees yeeÇ ÿeCe hegjesenf leeW keâer Yeos YeeJe-peevf ele JÙeJemLee kesâ Ieesj efJejesOeer leLee ceeveJe-meceevelee kesâ Øeyeue he#eOej jns nQ~ Fme Øekeâej yeÇeÿeCe-meceepe ceW Yeer yeÇeÿeCe-JÙeJemLee-efJejesOeer Deeie Ùe$e-le$e meoJw e meug eieleer jner nw, efpemekesâ heefjCeece ceW DeeÛeeÙe& ye=nmheefle ves Yeeew flekeâJeeoer he#e ueskeâj yeeÇ ÿeCeeW kesâ keâce&keâe[b eW keâer OeefppeÙeeb G[Ì eÙeer LeeR~ yeeÇ ÿeCe-JÙeJemLee keâs efJejesOeer mJej Gheefve<eod, ceneYeejle, ieelr ee Deeefo Oece&«evLeeW ceW Ùe$e-le$e osKes pee mekeâles nQ~ yeÇeÿeCe meceepe keâer mebleeve pevw e, yeeæw , emf eæ-veeLe, keâyeerjhebLe leLee efveiegC& eerOeeje kesâ veevee meØb eoeÙeeW ceW oeer f#ele neskeâj yeeÇ ÿeCeJeeoer Yeos YeeJe veeer fle keâe meoe Ieejs eJf ejesOe keâjleer jner Deewj YeefJe<Ùe lees DeefOekeâ GppJeue nw~ meoid e®g keâyeerj ves lees GvneR yeÇeÿeCeeW keâer Ùeneb DeeueeÛs evee keâer nw pees efJe<eceleepeefvele JÙeJemLee keâs mebmLeehekeâ leLee heejf hee<s ekeâ jns nQ~ keâyeerj meenys e keâe GösMÙe yeÇeÿeCe keâns peeves Jeeues Jeie& keâes ve oKg eevee nw Deejw ve efÛeÌ{evee nw~ melb e efkeâmeer keâes oKg eeles veneR~ Jes yeÇeÿeCeeW keâes Skeâ leLÙe mePg ee jns nQ~ GvnW meeJeOeeve keâj jns nQ~ Jes mecePeW Deewj Deheves Deehe keâes peeefle Deewj JeCe&eJf enevr e Megæ ceeveJeleeJeeoer mlej hej ueeves keâe ØeÙelve keâjW~ Fmeer keâer DeeJeMÙekeâlee meye meceÙe Leer, Deepe lees DelÙeeJeMÙekeâ nw ner~ keâs Jeue yeÇeÿeCe hejg ees fnle ner oe<s eer neW, Ssmeer yeele veneR nw, peneb keâneR Yeer, ekf eâmeer Yeer hejcheje ceW hejg ees fnle nesiee Jen TbÛe-veeÛr e keâe YesoYeeJe [euevee Me¤g ner keâjsiee~ efkeâmeer hejg eCe ceW yeÿÇ ee keâer ceefncee keâer ieÙeer, lees ekf eâmeer hegjeCe ceW keâ= <Ceieesheeue keâes yeÇÿe ceevee ieÙee, ekf eâmeer ceW efMeJe keâes meJeehx eejf keâne ieÙee, lees efkeâmeer ceW Yelt e-ØesleeW keâer ceefncee ieeÙeer ieÙeer~ pewefveÙeeW ves Deheves leerLeËkeâjeW keâer ceefncee keâj Gvekeâer hetpee keâe efJeOeeve efkeâÙee, lees cemg eueceeveeW ves Deheveer heæefle Ûeueekeâj veceepe he{Ì vee DeejcYe efkeâÙee~ Fmeer lejn Deejw Deveks eâ ieg®DeeW-hegjesefnleeW kesâ ceeie& evf ekeâues Deewj Jes Deheves- Deheves keâes cees#e leLee FM& Jej kesâ SkeâeefOekeâejer Ieesef<ele keâjles jns~ keâeFs & ekf eâmeer keâe ‘nše’ jeks eâvee veneR ceevee~ ‘‘Pet\"e Kemece keâyeerjve peevee’’ peerJeeW ves Pet\"s Kemece keâes mener ceeve euf eÙee~ Kemece keâe DeLe& nw ceeefuekeâ SJeb mJeeceer~ Pet\"er ØeOeevelee keâes mener ceeve ueer~ Ùee ‘‘Pet\"e Kemece keâyeerj ve peevee’’ keâyeerj meenys e keânles nQ ekf eâ ueeis e Ùen ve mecePe mekesâ ekf eâ Ùen mJeeceer Ùee ße‰s yevevee Pe\"t e nw~ ‘‘TÛB e veeÛr e nw

ØekeâjCe ] jcewveer-14 99 ceOÙe keâer yeeveer~ Skewâ heJeve Skeâ nw heeveer ॥’’1 Ùeneb cetuele: ‘‘keâewve TÛb e nw keâevw e veerÛe nw, meye ceW Skeâer Deelecee~’’ keâyeerj meensye keânles nQ ekf eâ ceQ melÙe keâer Gheemevee keâjlee nbt Deewj melÙe keâer jeÙe oslee ntb~ ns ceeveJe! let pe[Ì osJeer-oJs eleeDeeW keâs meeceves Iešg ves šskeâkeâj efie[Ì efie[Ì e cele~ Deheves ceve, JeeCeer, keâceeX keâes heefJe$e keâj~ let mJeÙeb oJs eeW keâe Yeer osJe ceneosJe nw~ lesjs meodiegCe ner lesjer hetpee keâs efueS heât ue-heòes nQ~ lesjs kegâue-iees$e Deewj peeelf e- JeCe& meye hejceoJs e Ûels eveceÙe mJeÙeb nw~ memb eej ceW jnves Jeeues meYeer peerJe Deheves Deehe ceW mJe¤hele: hejceoJs e nQ~ Jes mJeÙeb Deheves keâlee&, eJf eOeelee Deewj hejceelcee nQ~ Gvekeâs Deheves Thej keâesF& DevÙe oJs e veneR~ meye peerJe mJeÙeb Megæ-yegæ keâuÙeeCe mJe¤he nQ~ GvnW melmeib e-efJeJeks eâ Éeje Deheveer henÛeeve keâjvee ÛeeefnS Deewj Deheveer emf Leelf e ceW Deevee ÛeeefnS~ ceeveJe-ceeveJe ceW yeeÇ ÿeCe-Meõt keâevw e nw? yeÇeÿeCe hegjees fnleeW keâe YeejleeÙr e meceepe hej hegjekeâeue mes JeÛe&mJe jne nw Deewj GvnevW es Deveskeâ keâece DeÛÚs keâjles ngS Yeer Deheves mJeeLe& keâer efmeefæ keâs efueS ecf eLÙee obYe, DemelÙe, Pe\"t er ceefncee, Ieceb[ Deeeof keâe DeeßeÙe ueskeâj meceepe keâes Deheveer hekeâ[Ì kesâ Devoj jKeves keâer keâesefMeMe keâer nw~ GvnevW es meyekesâ keâuÙeeCe keâer Ûeeyeer Deheves neLeeW ceW jKeves keâe oeJee ekf eâÙee~ pewmes Thej keâne ieÙee nw ekf eâ Ùen oes<e kesâJeue yeeÇ ÿeCe hegjesefnleeW keâe ner veneR nw, efkeâvleg ogevf eÙee kesâ meejs mecØeoeÙeeW keâs hejg esefnleeW keâe nw~ FmeerefueS meoid eg® ves Ùeneb yeÇeÿeCeeW kesâ meeLe Deveks eâ heewjeefCekeâeW, pewefveÙeeW, cegmeueceeveeW kesâ Yeer veece euf eÙes nQ~ Fmeer Øekeâej yeeæw , Fm& eeF& Deeefo meYeer mecØeoeÙeeW keâs hegjees nf leeW keâes mecePe uevs ee ÛeeefnS~ keâyeerjhebLe ceW Yeer keâefleheÙe Ssmeer MeeKeeSb nQ pees peerJeeW keâer cegefòeâ keâer Ûeeyeer Deheves neLeeW ceW mecePeleer nQ Deewj Jes Ùener ceeveleer nQ ekf eâ nceejs evf eÙece-mebmkeâej keâs Devemg eej Ûeueves mes ner peeJr e keâer cegefòeâ nesieer~ Jes Ùeneb lekeâ efceLÙee oeJee keâjleer nQ efkeâ keâyeerj meensye ves mJeÙeb nceejer MeeKee keâes peeJr eceeg fòeâ keâe SkeâeefOekeâej efoÙee nw~ keâyeerj meenys e peeJr eve Yej epf emekeâe efJejesOe keâjles jns, Gvekesâ keâefleheÙe Devegieeceer Gmeer keâe peesjoej meceLe&ve keâjles nQ Deewj Fme {bie mes efkeâ ceevees Sms ee keâyeerj meenys e ves ner FvnW Dee%ee oer nw~ kewâmee DeeMÛeÙe& nw! keâyeejr meenys e ves pemw es yeÇeÿeCe-hejg ees fnleeW leLee DevÙe hegjesenf leeW keâes Kejer-Keešs er megveeÙeer nw, Ùeefo Jes Deepe Dee peeÙeW, lees keâyeerjhebLeer-hegjees fnleeW keâes Yeer Gmeer Øekeâej DeJeMÙe uelee[Ì iW es~ Yeos YeeJe GlheVe keâjves Jeeues hegjesefnleeW keâer Oeeje pemw es hegjekeâeue mes jner nw Jemw es Megæ ceeveJeleeJeeoer, ›eâebelf ekeâejer, DeelceeÛf evlekeâ eJf eJeks eâer mevleeW SJeb efJeÉeveeW keâer Oeeje Yeer hejg ekeâeue mes jner nw~ keâefheue, keâCeeo, yegæ, ceneJeerj Deveskeâ veece euf eÙes pee mekeâles nQ; Deewj Gheevf e<eod kesâ $e+e<f e Yeer Fmeer Goej ceeveJeleeJeeoer leLee DeelceJeeoer 1. efJeØeceleermeer ~

100 yeerpekeâ [ØeLece- heeb òf eâ ceW Deeles nQ~ FveceW LeesÌ[er oeMe&efvekeâ JÙeeKÙee keâe oes<e nše osves hej ceeveJeleeJeeoer leLee DeelceJeeoer Âef°keâesCe ceW meJe&Lee meecÙe nes peelee nw~ keâyeerj osJe keânles nQ—‘‘keânFle ceesefn YeÙeue Ùeig e Ûeejer’’ Ùeneb ‘ceesenf ’ mes keâyeerj keâe JÙeefòeâlJe DeLe& veneR uesvee ÛeeefnS Deewj ve ‘Ùegie Ûeejer’ mes kesâJeue keâeuf hele Ûeej Ùeig e uesvee ÛeeefnS~ Fme DeOeeu& eer keâe DeLe& nw keâyeejr -pemw eer eÛf evleveOeeje keâer oMs e-keâeue-JÙeeheer ØeJenceevelee~ ØeeÙe: meye meceÙe mJelev$e, ceeveJeleeJeeoer leLee DeelceJeeoer eÛf evleveOeeje keâs ceneheg®<e jns nQ Deewj Gvekeâs efJeÛeej meceepe keâes Deeboees fuele keâjles jns nQ~ De%eeve-jee$f e ceW ceve<g Ùe keâe YeškeâeJe jcevw eer-15 JeesveF& yeoejf Ùee heefjieew mebPee~ DeieJg ee Yeut ee yeve KeC[ cePb ee ॥ï1 ॥ï efheÙe Devles Oeve Devlew jnF&~ Ûeehw eejf keâeceejf ceeLes ienF& ॥ï2 ॥ï meeKeer—heâg ueJee Yeej ve ues mekewâ, keânw meeKf eÙeve meeW jeÙs e~ pÙeeW pÙeeW Yeerpew keâecejer, lÙeeW lÙeeW Yeejer nesÙe ॥ï15 ॥ïï jcevw eer-16 Ûeuele-Ûeuele Deelf e Ûejve efhejevee~ neejf hejs leneB Deefle js meÙeevee ॥ï1 ॥ï ieCe ievOeJe& cegefve Devle ve heeÙee~ nefj Deueehs e peie OevOes ueeÙee ॥ï2 ॥ï ienveer yevOeve yeeCe ve mePt ee~ Leeekf eâ hejs leneB efkeâÚG ve yetPee ॥ï3 ॥ï Yeet uf e hejs epf eÙe DeefOekeâ [sjeF&~ jpeveer DevOe ketâhe neÙs e DeeF& ॥ï4 ॥ï ceeÙee ceens GneB Yejhejt er~ oeogj oeefceefve heJeve Dehejt er ॥ï5 ॥ï yejmew lehew DeKeeCf [le Oeeje~ jwve YeÙeeJeve keâÚg ve DeOeeje ॥ï6 ॥ï meeKeer—meyew ueeis e penB[Ì eFÙee, DevOee meyew Yegueeve~ keâne keâesF& vee ceeves, meye Skeâw ceeenf b meceeve ॥ï16 ॥ï MeyoeLe&—yeeCe·jemlee, ue#Ùe~ oeogj·ces{keâ~ Dehetjer·DehetJe&, ØeÛeb[~ penB[Ì eFÙee·Kees eof Ùee~ ¤hekeâ—yenlg e-mes vej-veejer meewoe Kejeroves-yesÛeves keâs efueS ekf eâmeer otj-ojepe yeepeej Ûeues~ kegâÚ ojt Ûeueves hej GvneWves osKee ekf eâ IeveIeesj yeeoue Pekg eâ DeeÙes nQ leLee efjceefPece yeeefjMe Meg¤ nes ieÙeer nw Deewj ÛeejeW Deesj mebOÙee-yesuee keâe ÂMÙe Gheemf Lele nes ieÙee nw~ jemles ceW efJeješ pebieue nw, FmeefueS DebefOeÙeejer Ieveer nes ieÙeer nw~ Gme Yee[rÌ kesâ heLe-ØeoMek& eâ ueesie mJeÙeb jemlee Yetue ieÙes~ Gme Yeer[Ì ceW keâcyeue keâe JÙeeheej keâjves Jeeueer veeefjÙeeb Yeer nQ~ Gvekesâ meeLe Gvekesâ heelf e veneR nQ, Fmeeuf eS Jes pÙeeoe YeÙeYeerle nes ieÙeer nQ~ GvnevW es keâcyeue kesâ ieªs efmej hej ues jKes nQ~ GveceW