ความหมายของวรรณกรรมท้องถิ่น ๑.๒.๓

ความรู้เบอื้ งตน้ ของวรรณกรรม ท้องถ่นิ วรรณกรรมทอ้ งถ่นิ นายกิตศิ กั ด์ิ สุขวโรดม

บทที่ ๑ ความรเู้ บ้อื งต้นของวรรณกรรมทอ้ งถนิ่ เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ช้นั มธั ยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกิตศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรียง ๑

ความหมายของวรรณกรรมทอ้ งถ่ิน วรรณกรรมท฾องถ่ินเป็นมรดกทางวัฒนธรรมท่ีสําคัญของมนุษยแชาติ ซึ่งสะท฾อนให฾เห็นถึง ความคดิ ความเชือ่ สภาพสังคม และวถิ ชี ีวติ ของคนในท฾องถิ่น ซ่ึงเป็นเจ฾าของวรรณกรรมนั้น ในแวด วงการศึกษาวรรณกรรมท฾องถิ่นมีคําท่ีใช฾เรียกในความหมายลักษณะเดียวกันอย฽ูหลายคําเช฽น วรรณกรรมชาวบ฾าน วรรณกรรมพื้นบ฾าน วรรณกรรมท฾องถ่ิน วรรณคดีชาวบ฾าน ในเบ้ืองต฾นน้ีจะ อธิบายถึงความหมายของวรรณคดี วรรณกรรม วรรณกรรมท฾องถิ่น และลักษณะของวรรณกรรม ทอ฾ งถ่นิ เพือ่ จะไดส฾ ่ือสารให฾ตรงกนั (เรไร ไพรวรรณแ, ๒๕๕๑, หน฾า ๑) วรรณกรรม หมายถึง งานเขียนทุกประการท่ีมนุษยแสร฾างสรรคแขึ้นมาและบันทึกอย฽ูใน กระดาษ ใบลาน หรือแผ฽นหิน (ศิลาจารึก) ฯลฯ ส฽วนวรรณกรรมท฾องถิ่น หมายถึง ผลผลิตจากภูมิ ปใญญาของนักปราชญแพื้นบ฾านท่ีสร฾างสรรคแข้ึนมาในรูปแบบต฽าง ๆ อันได฾แก฽ เพลง ภาษิต เร่ืองเล฽า นิทาน ตํานาน และข฾อเขียน เพื่อสนองความต฾องการของคนไทยในสังคมท้ังด฾านความบันเทิงและ การเสนอสาระความรอ฾ู ่นื ๆ โดยเฉพาะการสอดแทรกคตสิ อนใจ แยกได฾ ๒ ประเภท คือ วรรณกรรมลายลักษณอ์ กั ษร คือ วรรณกรรมที่บันทึกเป็นอักษรท฾องถ่ิน ภาษาถิ่น และ ฉันทลักษณแของทอ฾ งถิ่นนัน้ วรรณกรรมมุขปาฐะ คือ เร่ืองราวที่เล฽าสืบทอดกันมา ผ฽านคนร฽ุนหน่ึงส฽ูคนอีกรุ฽นหนึ่ง อย฽างต฽อเนื่อง และแพร฽หลายอย฽ูในสังคมนั้น ๆ ซึ่งรวมถึง เพลงพื้นบ฾าน นิทาน ตํานาน และปริศนา คําทายตา฽ ง ๆ โดยนยั ดงั กล฽าว เราอาจจะแบ฽งวรรณกรรมท฾องถ่ินตามเขตวัฒนธรรมของไทยได฾ ๔ กลุ฽ม คือ วรรณกรรมท฾องถ่ินภาคกลาง วรรณกรรมท฾องถ่ินภาคเหนือ วรรณกรรมท฾องถิ่นภาคอีสาน และ วรรณกรรมท฾องถิ่นภาคใต฾ (ธวัช ปุณโณทก, หนา฾ ๒) คําว฽าท้องถิ่นนอกจากจะให฾ความสําคัญกับพ้ืนท่ีแล฾ว ยังจะต฾องให฾ความสําคัญกับคน และกลุ฽มชนด฾วย กล฽ุมชนนั้นอาจจะมีขนาดเล็กหรือขนาดใหญ฽ก็ได฾ ท่ีสําคัญคือ มีลักษณะร฽วมทาง สังคมและวัฒนธรรม คําว฽า “ท฾องถิ่น” “พ้ืนบ฾าน” และ “พ้ืนเมือง” ในบางครั้งก็จะใช฾แทนกันได฾ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถนิ่ ช้นั มัธยมศกึ ษาปีที่ ๖ | นายกิติศักดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรยี ง ๒

เช฽น อาหารท฾องถิ่นหรืออาหารพื้นบ฾าน วรรณกรรมท฾องถ่ินหรือวรรณกรรมพื้นบ฾าน เป็นต฾น (เรไร ไพรวรรณแ, ๒๕๕๑, หนา฾ ๑๑) ภาพท่ี ๑.๑ เรื่องความหมายของวรรณคดีและวรรณกรรม ทมี่ า : กิติศกั ดิ์ สขุ วโรดม, ๒๕๖๐ คําว฽า “วรรณกรรมท้องถ่ิน” บางครั้งก็ใช฾ว฽า วรรณกรรมชาวบ฾านหรือวรรณกรรม พื้นบ฾าน ซึ่งก็มีความหมายในลักษณะเดียวกัน กล฽าวโดยสรุป คําว฽า วรรณกรรมท฾องถิ่น จึงหมายถึง เร่ืองราว ความรู฾สึกนึกคิดของคนพ้ืนบ฾านพื้นเมืองท่ีถ฽ายทอดจากคนร฽ุนหน่ึงไปสู฽คนอีกรุ฽นหน่ึง โดย การเล฽าสืบต฽อกันมาที่เรียกว฽า “มุขปาฐะ” หรือโดยการเขียนเป็นลายลักษณแอักษรลงในวัตถุ ต฽าง ๆ เช฽น สมุดไทย ใบลาน ศิลา แผ฽นหิน เป็นต฾น ซ่ึงเรียกว฽า “อมุขปาฐะ” วรรณกรรมเหล฽าน้ีจะ ปรากฏอยู฽ในท฾องถ่ินต฽าง ๆ และเป็นเคร่ืองแสดงให฾เห็นถึงระดับวัฒนธรรม ความคิด ความเช่ือ ลกั ษณะสภาพชวี ติ ของคนไทยแตล฽ ะถน่ิ แตกต฽างกันไป (เรไร ไพรวรรณแ, ๒๕๕๑, หน฾า ๑๒) ภาษาถ่ินเป็นบ฽อเกิดของวรรณกรรมท฾องถิ่น วรรณกรรมท฾องถิ่นต฽าง ๆ ทั้งอยู฽ในรูปมุข ปาฐะและวรรณกรรมลายลักษณแ เช฽น วรรณกรรมใบลาน ศิลาจารึก นิทานประโลมโลก ตํารายา กฎหมาย แบบเรียน เป็นต฾น ล฾วนแล฾วแต฽สะท฾อนให฾เห็นถึงภูมิปใญญาของชาวบ฾านแต฽ละท฾องถ่ินได฾ เป็นอยา฽ งดี และทสี่ าํ คัญ คอื เป็นวรรณกรรมท่ีใชภ฾ าษาถนิ่ เปน็ สือ่ ในการถ฽ายทอด ดังนั้นถ฾าไม฽มีภาษา ถิ่นวรรณกรรมท฾องถ่ินเหล฽านี้ก็ไม฽เกิดข้ึน (สง฽า วงคแไชย, เอกสารประกอบการสอนรายวิชา CTH3108 (TL217) ภูมิปใญญาทางภาษากับการสอน, คณะศึกษาศาสตรแ มหาวิทยาลัยรามคําแหง) เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถน่ิ ชั้นมัธยมศึกษาปที ่ี ๖ | นายกติ ศิ ักด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรยี ง ๓

ความหมายของวรรณศลิ ป์ นอกจากคาํ ว฽า วรรณคดี เรายังมีคาํ วา฽ วรรณศลิ ป฼ (The Art of Literature) คาํ นี้ ปรากฏอย฽ูในพระราชบัญญตั ริ าชบณั ฑิตยสภา พ.ศ. ๒๔๖๕ หมายถึง ศลิ ปะของการเรยี บเรยี ง ถอ้ ยคา (กหุ ลาบ มัลลิกะมาส, ๒๕๕๕, หน฾า ๕) หัวใจของศิลปะท้ังหลาย คือ สุนทรียภาพหรือความประณีตงดงาม ได฾แก฽ ความงาม ของภาษา ความงามของเน้ือเร่ืองซึ่งกลมกลืนกับรูปแบบ ความงามความมีสาระของข฾อคิดเห็น หรือ แนวคิดท่ีแทรกแฝงอยู฽ในเนื้อเร่ือง ส฽วนความงามท่ีสําคัญท่ีสุดของการสร฾างวรรณกรรมก็คือ วิธีแต฽ง วิธีแต฽งที่สวยงามที่สุดก็คือ ความผสมผสานทีเข฾ากันได฾อย฽างประณีต (สิทธา พินิจภูวดล และนิตยา กาญจนวรรณ, ๒๕๒๐, หนา฾ ๓๕ : อ฾างใน เรไร ไพรวรรณแ, ๒๕๕๑, หนา฾ ๕) ซึ่งจะไดก฾ ล฽าวดังต฽อไปน้ี ๑. อารมณ์สะเทอื นใจ อารมณแสะเทือนใจเปน็ สิง่ ท่ที ําให฾เกดิ การแสดงออกในลักษณะตา฽ ง ๆ กนั เช฽น การพูด การเขยี น การร฾องรําทาํ เพลง การวาดภาพ เป็นตน฾ อารมณแสะเทือนใจอาจเกดิ ขนึ้ ในรปู ต฽าง ๆ กนั เช฽น การพลัดพรากจากบา฾ นเมอื งหรือบุคคลอันเป็นท่ีรัก วามทกุ ขแทเี่ กิดจากการถูกกดขข่ี ฽มเหง เปน็ ต฾น เชน฽ อารมณสแ ะเทือนใจของสุนทรภทู฽ ม่ี ตี อ฽ การเสด็จสวรรคตของพระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธเลศิ หล฾านภาลัย สนุ ทรภ฽รู ําพนั คร่ําครวญถึงพระองคแและชะตาชวี ติ ของตนเองไวใ฾ นนริ าศภเู ขาทองว฽า “สิ้นแผ฽นดินสนิ้ นานตามเสด็จ ตอ฾ งเทย่ี วเตรด็ เตรห฽ าที่อาศัย แมน฾ กําเนดิ เกิดชาตภิ พใดใด ขอใหไ฾ ดเ฾ ป็นข฾าฝุาธลุ ี สน้ิ แผ฽นดินขอให฾สิ้นชวี ติ บ฾าง อยา฽ รู฾ร฾างบงกชบทศรี เหลืออาลัยใจตรมระทมเทวี ทกุ วันนกี้ ซ็ ังตายทรงกายมา” ๒. ความนึกคดิ และจินตนาการ ความนึกคิดและจินตนาการ คือ การคิดสรา฾ งภาพข้นึ ในจติ ใจ ซึ่งจะช฽วยใหก฾ วสี ามารถ สร฾างเรือ่ งและตกแต฽งเรื่องใหง฾ ดงามตามความต฾องการของตน ซง่ึ ทาํ ได฾หลายวธิ ี เช฽น สร฾างตาม ความร฾สู กึ ของกวี สรา฾ งจินตนาการด฾วยการใชส฾ ิง่ สมมติ สร฾างความนึกคดิ จินตนาการโดยใชค฾ วาม เปรียบหรือด฾วยการใช฾สัญลักษณแแทนความหมาย เป็นตน฾ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถิน่ ชั้นมธั ยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกติ ิศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผ้เู รยี บเรยี ง ๔

๓. การแสดงออก การแสดงออก หมายถึง การท่ีกวีถ฽ายทอดอารมณแสะเทือนใจ และจินตนาการของตน ไปสูผ฽ ฾ูอน่ื การแสดงออกเปน็ สาระสาํ คญั ของศิลปะ เป็นพาหนะนําเอาความร฾ูสึกของอารมณแสะเทือน ใจและความนึกคิดจินตนาการของกวีไปสู฽ผ฾ูอ฽าน การแสดงออกไม฽จําเป็นต฾องกล฽าวถึงแต฽สิ่งดีงาม ไม฽ จําเป็นต฾องกล฽าวอย฽างตรงไปตรงมา และไม฽จําเป็นต฾องคํานึงถึงข฾อเท็จจริง แต฽ต฾องแสดงออกให฾ดี มี ศิลปะ ทําใหผ฾ อ฾ู ฽านมคี วามร฾สู กึ และเขา฾ ใจได฾ ซง่ึ อาจทําไดด฾ งั นี้ ๓.๑ การแสดงออกท่ีทําให฾ผู฾อ฽านหรือผฟ฾ู งใ เกดิ ความร฾ูสึก คอื การแสดงออกท่ีทาํ ให฾ผ฾อู ฽าน เห็นภาพและมีความร฾ูสึกคล฾อยตามได฾ เชน฽ ในรา฽ ยยาวมหาชาตภิ าคเหนอื ตอน พระเวสสันดรคร่ํา ครวญถงึ พระนางมัทรีซงึ่ เสียใจทตี่ ฾องพลดั พรากจากลูกน฾อยทง้ั สองจนสลบไป ๓.๒ การแสดงออกใหเ฾ หน็ อาการเคลอื่ นไหวหรือนาฏการ คอื การแสดงออกท่สี ามารถ สรา฾ งภาพใหเ฾ กิดขึน้ ในใจ และทาํ ให฾เหน็ ลกั ษณะการเคลือ่ นไหวของสิ่งท่ีพรรณนา เชน฽ ในบท ดอกสร฾อย “ราํ พึงในปุาช฾า” ของพระยาอุปกิตศลิ ปสาร ๓.๓ การแสดงออกต฾องเผยใหเ฾ หน็ บคุ ลิกภาพ รูปร฽างลักษณะ นิสัยใจคอ ของตัวละคร ในเรื่อง เช฽น ในเรื่องมัทนะพาธา ตอนทา฾ วชัยเสนพบนางมทั นาครั้งแรกในคนื วันเพญ็ กวีพรรณนาให฾ เห็นถงึ รปู ร฽างลักษณะของนางมัทนาโดยผ฽านตาและอารมณขแ องทา฾ วชัยเสน ๓.๔ การแสดงออกทชี่ ฽วยให฾เกิดความหย่ังเห็น คือ เกดิ ความเขา฾ ใจธรรมชาติ และ พฤตกิ รรมของมนุษยแ เข฾าใจอารมณแ และความรสู฾ ึกนึกคดิ ของตวั ละครว฽าเหตุใดจงึ พดู เชน฽ นน้ั ทํา เชน฽ นนั้ อย฽างเช฽น ในเรอื่ งขนุ ช฾างขนุ แผนตอนขุนแผนขน้ึ เรอื นขนุ ช฾างความรู฾สึกทงั้ รักทั้งแคน฾ ประดงั ข้ึนมา สดุ จะยับยง้ั ๔. ทว่ งทา่ อนั เปน็ แบบเฉพาะตวั หรือสไตล์ ท฽วงท฽าอนั เป็นแบบเฉพาะตวั หรอื สไตลแ หมายถงึ ท฽วงทา฽ ทแี่ สดงออกเปน็ ลกั ษณะ เฉพาะตัวของกวแี ต฽ละคน กวตี ฽างก็มแี บบของตนเองปรากฏซํา้ ๆ อยู฽ ซึ่งผ฾ูอา฽ นหรอื ผ฾ฟู ใงจะสงั เกตได฾ จากการอา฽ นหรือฟงใ ผลงานนน้ั บ฽อย ๆ จะสรุปไดว฾ ฽าการเขยี นแบบนห้ี รือสาํ นวนน้ีเปน็ ของใคร เช฽น สาํ นวนสามก฿ก คอื แบบที่ผูแ฾ ตง฽ สามก฿กใช฾เรยี บเรยี ง เป็นตน฾ ลักษณะเฉพาะตวั อาจจะแสดงออกใน การวางลาํ ดบั เร่อื ง การเลือกใชถ฾ อ฾ ยคํา ประโยค วรรคตอน และแนวคิดกไ็ ด฾ เชน฽ สนุ ทรภู฽ กลอนของ เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถ่นิ ช้นั มธั ยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกิติศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผ้เู รยี บเรยี ง ๕

ทา฽ นจะนิยมใชส฾ มั ผัสในมาก ทั้งสมั ผัสสระและสมั ผัสอกั ษร ใช฾สํานวนเปรียบเทียบกบั ธรรมชาตใิ กล฾ ตัว ใชค฾ าํ ที่เข฾าใจง฽าย ๕. เทคนิคหรอื กลวธิ ี เทคนิคหรือกลวิธี คอื วธิ กี ารซง่ึ ผแ฾ู ต฽งนาํ มาใชใ฾ นการถา฽ ยทอด จินตนาการและความ สะเทือนใจเปน็ การแสดงออกใหเ฾ หน็ วา฽ ผ฾แู ต฽งมีฝมี ือเพียงใด เทคนิคเป็นเคร่อื งช฽วยให฾วรรณคดีมีศลิ ป฼ โดยสมบรู ณแ ๖. องคป์ ระกอบ องคแประกอบเป็นส฽วนสําคัญในวรรณศิลป฼ ชว฽ ยใหว฾ รรณคดีมคี วามงามอย฽างสมบูรณแ คอื จุดเดน฽ และมีส฽วนประกอบมาเสรมิ สรา฾ งจุดเดน฽ นั้นอย฽างกลมกลนื เช฽น ความสมดลุ ของการจดั เนอื้ หา เรื่องราว ความสั้นยาวของเร่อื ง การเลอื กใชค฾ าํ ประพนั ธแ เลอื กใช฾ถอ฾ ยคาํ พรรณนาใหผ฾ ฾อู ฽านเกิด จนิ ตนาการและรับรอ฾ู ารมณตแ ฽าง ๆ ด฾วย (เรไร ไพรวรรณ,แ ๒๕๕๑ หนา฾ ๕-๑๐) ดังนั้น วิชาวรรณกรรมท฾องถ่ินจึงเป็นวิชาท่ีว฽าด฾วยการศึกษาวิธีการสื่อความเข฾าใจเร่ืองราว จารีตประเพณี ชีวิตความเป็นอยู฽ สภาพเศรษฐกิจและสังคมของท฾องที่ใดท฾องท่ีหนึ่งโดยเฉพาะ ซึ่ง ประกอบไปดว฾ ยชมกลม฽ุ เลก็ ทีร่ วมตวั อย฽กู ันเปน็ ปึกแผน฽ และมคี วามใกลช฾ ิดกับธรรมชาติ ด฾วยเหตุนี้ การศึกษาวรรณกรรมท฾องถิ่น ก็จะช฽วยให฾เข฾าใจสภาพการดํารงชีวิต ทัศนคติ ค฽านิยม ความเช่ือของบรรพบุรุษ อันเป็นรากฐานของความคิดและพฤติกรรมของคนในปใจจุบันได฾ดี ข้นึ (ประคอง เจรญิ จติ รกรรม, ๒๕๓๙, หนา฾ ๒) ลกั ษณะของวรรณกรรมทอ้ งถิ่น วรรณกรรมเกิดจากผลงานทม่ี นุษยแสรา฾ งสรรคแข้นึ มาเพ่อื ความบนั เทิง ในการประเทอื งอารมณแ และเพ่อื เป็นคติสอนใจ หรือประเทืองปญใ ญาน่นั เอง ซึง่ ต฽างกบั ตําราวิชาการทีม่ ุ฽งให฾ความร฾ู ความ เข฾าใจในศาสตรแแ ตล฽ ะสาขา (ธวชั ปุณโณทก, หนา฾ ๒) วรรณกรรมท฾องถ่ิน เป็นงานท่ีแสดงพื้นฐานทางสังคม มโนทัศนแของผ฾ูแต฽ง ตลอดจนสํานวน ภาษาท่ีใช฾ในท฾องถิ่น เป็นบทประพันธแท่ีแตกต฽างจากวรรณคดีในราชสํานักเพราะวรรณคดีในราช สํานักส฽วนใหญ฽ ผ฾ูแต฽งมักเป็นกวีผ฾ูมีความรู฾สูง มีสถานะทางสังคมท่ีดีและมีอํานาจ ส฽วนวรรณกรรม เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถนิ่ ชนั้ มัธยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกติ ศิ ักดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรยี ง ๖

ท฾องถิ่นนั้น ผู฾แต฽งมักจะเป็นเพียงชาวบ฾านธรรมดาหรือภิกษุ ซ่ึงมีสถานภาพในสังคมไม฽แตกต฽างจาก ชาวบ฾านเท฽าใดนัก จึงมีความใกล฾ชิดกับคนในท฾องถิ่นดี ดังนั้น ค฽านิยม สภาวะของสังคมและทัศนคติ ที่สอดแทรกไว฾ในเรอ่ื งจึงเปน็ มโนทศั นแแบบชาวบา฾ น (ประคอง เจริญจติ รกรรม, ๒๕๓๙, หนา฾ ๒) ก่ิงแก฾ว อตั ถากร (๒๕๑๙, หนา฾ ๑๗ ) อ฾างใน เรไร ไพรวรรณแ, ๒๕๕๑ หน฾า ๑๒ อธบิ ายถงึ ลักษณะของวรรณกรรมท฾องถ่ินไว฾ว฽า ๑. วรรณกรรมทอ฾ งถน่ิ เป็นสมบัตขิ องคนธรรมดาพ้ืนบา฾ นพ้นื เมืองทวั่ ไป ซง่ึ เปน็ พลเมอื ง ส฽วนใหญข฽ องประเทศ ๒. วรรณกรรมท฾องถิน่ มีทงั้ เปน็ มขุ ปาฐะ และอมุขปาฐะ ๓. รูปแบบทใี่ ช฾มีทั้งรอ฾ ยแกว฾ และร฾อยกรอง ๔. กวีชาวบ฾านเปน็ ผ฾สู ร฾างสรรคผแ ลงาน ๕. ภาษาที่ใช฾เป็นภาษาของทอ฾ งถน่ิ ๖. เนื้อหาของวรรณกรรมทอ฾ งถ่นิ เป็นเครื่องแสดงระดับวัฒนธรรม ศีลธรรม ความเชอื่ ความตอ฾ งการ แนวความคิด อุดมคติ และสง่ิ อน่ื ๆ ของสงั คมทอ฾ งถนิ่ นั้น ธวัช ปุณโณทก หน฾า ๒ อธิบายวรรณกรรมท฾องถนิ่ มีลักษณะสําคัญ ดงั น้ี ๑. วรรณกรรมท้องถน่ิ โดยท่ัวไปมวี ัดเป็นศนู ยก์ ลางการเผยแพร่ เช฽น - ชาวบา฾ นและพระภกิ ษุเปน็ ผ฾ูสรา฾ งสรรคแ (ประพันธแ) และคดั ลอก - พระภิกษุนาํ มาเทศนใแ ห฾ชาวบ฾านฟใง ถา฾ เปน็ นทิ านคตธิ รรมและชาดก ๒. วรรณกรรมทอ้ งถน่ิ มีเนื้อเร่อื งส่วนใหญเ่ ปน็ เรื่องจักร ๆ วงศ์ ๆ โดยมุ่งทคี่ วาม บนั เทิงอารมณแ์ ละแทรกคติธรรมของพุทธศาสนา เช฽น เรื่องนางสิบสอง (ภาคกลาง) เร่อื งหงสแหิน (ภาคเหนือ) ท฾าวสีทน (ภาคอีสาน) วนั คาร (ภาคใต฾) ๓. วรรณกรรมทอ้ งถิ่นจะใช้ภาษาถนิ่ สํานวน ฉันทลกั ษณแ และอกั ษรท฾องถิ่น วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ในภาคต฽าง ๆ มีทัง้ วรรณกรรมทเ่ี ป็นลายลกั ษณแ และเรอื่ งราว (นทิ าน) โดยใช฾ นิทานเรื่องเดยี วกนั ท้ังนมี้ ีการพบต฾นฉบบั ทีบ่ ันทึกเป็นลายลักษณแอักษรดว฾ ยภาษาถิ่น ฉันทลักษณแ ทอ฾ งถ่ิน และอักษรท฾องถิ่น ในขณะเดยี วกนั กพ็ บว฽ามเี รอ่ื งเล฽า (นิทาน) ท่ใี ช฾สํานวนภาษาถน่ิ ของเรอื่ ง น้ัน ๆ อย฽ดู ว฾ ย บางคร้ังจะมโี ครงเรือ่ งแปลกแยกไปจากต฾นฉบับที่เปน็ ลายลกั ษณแบ฾าง ซึง่ เป็นธรรมดา ของวฒั นธรรมพน้ื บ฾านทน่ี ิยมเพ่มิ เติมเสริมแตง฽ หรอื ตดั ทอนไปบา฾ ง วรรณกรรมลายลักษณแทพ่ี บของ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิ่น ชัน้ มธั ยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกติ ิศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรียง ๗

แต฽ละท฾องถ่ินจะใชอ฾ กั ษรในทอ฾ งถน่ิ น้นั บนั ทกึ เชน฽ อักษรไทยและอกั ษรขอม (ภาคกลาง) อกั ษรตัว เมืองหรือล฾านนา (ภาคเหนอื ) อกั ษรตวั ธรรมและอักษรไทยนอ฾ ย (ภาคอสี าน) อักษรไทยและอักษร ขอม (ภาคใต)฾ ๔. ค่านยิ มในวรรณกรรมทอ้ งถิ่นยดึ แนวปรัชญาพระพุทธศาสนาและจารีตประเพณี พืน้ บา้ นซึง่ เป็นแก฽นของเร่ือง จะเน฾นเรือ่ งกฎแห฽งกรรม คือ คนทําดียอ฽ มไดด฾ ี (ตัวเอกของเร่ือง) คนทํา ช่ัว ย฽อมได฾ชั่ว (ตัวโกง) และยังชี้ให฾เห็นถึงสังคมมนุษยแท่ีเต็มไปด฾วยความอิจฉาริษยา ความโกรธ ความหลง หรอื การพลัดพราก แต฽ผลสุดท฾ายธรรมะย฽อมชนะอธรรม ๕. วรรณกรรมท้องถ่นิ ใช้ถอ้ ยคาสานวนท้องถ่นิ ท่ีเรยี บงา่ ย ซ่งึ ชาวบา฾ นทั่วไปร฾เู ร่ือง และใชฉ฾ นั ทลักษณแทนี่ ิยมในท฾องถ่นิ นนั้ ๆ เปน็ สําคญั เช฽น วรรณกรรมท฾องถ่ินภาคกลางจะนยิ มเปน็ กลอนสวด กลอนนทิ าน กลอนบทละครนอก ไม฽เคร฽งครดั ในฉนั ทลกั ษณแมากเกินไปเหมอื นกับบท ละครท่ีแตง฽ ในราชสาํ นกั กลา฽ วโดยสรุปลักษณะของวรรณกรรมท฾องถิ่นและวรรณกรรมแบบฉบับมลี กั ษณะ แตกต฽างกันทเี่ ดน฽ ชดั ซ่งึ ธวัช ปุณโณทก (๒๕๒๕, หนา฾ ๑๑-๑๒ อา฾ งใน เรไร ไพรวรรณ,แ ๒๕๕๑, หนา฾ ๑๓ ) อธิบายไว฾ดังนี้ ๑. ผู้แต่ง วรรณกรรมท฾องถิ่นชาวบ฾านหรือพระภิกษุเป็นผ฾ูสร฾างสรรคแเผยแพร฽ และ อนรุ ักษใแ นหมบู฽ า฾ นของชาวบา฾ น ส฽วนวรรณกรรมแบบฉบับ ข฾าราชสํานักหรือเจ฾านายเป็นผ฾ูสร฾างสรรคแ เผยแพร฽ และอนุรกั ษใแ นราชสํานกั ๒. ภาษาและกวีโวหาร วรรณกรรมท฾องถิน่ จะใช฾ภาษาเรียบ ๆ ง฽าย ๆ มุ฽งส่ือความหมาย เป็นสําคัญ ภาษาและสํานวนโวหารส฽วนใหญ฽จะเป็นของท฾องถิ่นนั้น ๆ ละเว฾นศัพทแภาษาบาลี สนั สกฤต ส฽วนวรรณกรรมแบบฉบับจะนยิ มการใช฾คําศัพทแบาลสี นั สกฤต ๓. เนอื้ หา วรรณกรรมท฾องถน่ิ สว฽ นใหญเ฽ นอื้ หาจะม฽ุงในทางระบายอารมณแ บันเทิงใจ แต฽ แฝงคติธรรมทางศาสนา ส฽วนวรรณกรรมแบบฉบับ เน้ือหาส฽วนใหญ฽จะม฽ุงการยอพระเกียรติทั้ง ทางตรงและทางออ฾ ม มีเนือ้ หาทเี่ กย่ี วกบั การผ฽อนคลายอารมณแแ ละศาสนาอยู฽บ฾าง ๔. ค่านิยมและอุดมคติ วรรณกรรมท฾องถ่ินและวรรณกรรมแบบฉบับต฽างก็ยึดปรัชญา ชีวิตแบบสังคมชาวพุทธและยกย฽องสถาบันพระมหากษัตริยแเช฽นเดียวกัน ความคิดเห็นของกวีท่ี เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถ่ิน ชั้นมัธยมศกึ ษาปีท่ี ๖ | นายกติ ศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผูเ้ รยี บเรยี ง ๘

สะทอ฾ นผ฽านวรรณกรรมท฾องถิน่ จะสะท฾อนสภาพสังคม ความเป็นอยู฽ของชาวบ฾านทั่วไป ในขณะที่สร รณกรรมแบบฉบับจะเสนอทัศนะและภาพสงั คมจํากัดอย฽ูในราชสํานกั ๕. ลักษณะคาประพันธ์ วรรณกรรมท฾องถ่ินส฽วนใหญ฽จะใช฾คําประพันธแที่นิยมในท฾องถ่ิน นั้น ๆ เช฽น กาพยแ กลอน ส฽วนวรรณกรรมแบบฉบับจะนิยมใช฾คําประพันธแท่ีมีลักษณะพิเศษ ใช฾ศัพทแ สงู เชน฽ ฉนั ทแ เปน็ ตน฾ ประคอง เจริญจิตรกรรม, ๒๕๓๙, หนา฾ ๒-๔ อธบิ ายวรรณกรรมทอ฾ งถิ่นมีลักษณะเฉพาะ ดงั นี้ ๑. วรรณกรรมท้องถิ่นเป็นมรดกทางวัฒนธรรมที่สืบทอดกันมาทางมุขปาฐะ วรรณกรรมทอ฾ งถ่นิ มกั สืบทอดด฾วยวิธกี ารเลา฽ จากปากส฽ูปากต฽อ ๆ กันมา และแม฾จะเป็นเร่ืองเดียวกัน หากต฽างท฾องถิ่นกันก็จะมีรายละเอียดปลีกย฽อยของเร่ืองแตกต฽างกันออกไป ผ฾ูเล฽าก็จะเสริมความคิด ของตนลงไป ทําใหย฾ ิ่งเลา฽ สบื ทอดกันมากเท฽าใด เนือ้ เรอื่ งกจ็ ะพสิ ดารแตกต฽างกันออกไปเท฽านนั้ ลกั ษณะขอ฾ นเี้ ป็นจุดเด฽นและจุดด฾อยของวรรณกรรมท฾องถ่ิน จุดเด฽น คือ ทําให฾เห็นวิวัฒนาการ และความเปลยี่ นแปลงางมโนทศั นขแ องกลม฽ุ ชนในแต฽ละท฾องถ่ินชัดเจน แต฽ขณะเดียวกันก็เป็นจุดด฾อย เน่ืองจากการเล฽าสบื ทอดกันทาํ ให฾การเก็บรกั ษาและการอนุรักษแกระทําได฾ยาก ฉะนั้น ในปใจจุบันจึงมี การรวบรวมเพื่อบันทกึ วรรณกรรมมุขปาฐะเหลา฽ นี้ไวเ฾ ปน็ ลายลักษณแอกั ษร ๒. วรรณกรรมท้องถิ่นเป็นแหล่งขอ้ มูลทบ่ี ันทกึ ขนบธรรมเนียมประเพณีของกลมุ่ ชนทอ้ งถนิ่ ดังพิธีเล้ียงผีปุูและย฽าแสะที่จังหวัดเชียงใหม฽ หรือบทอัญเชิญเทวดาและผีต฽าง ๆ ในพิธีไหว฾ผีตอน แต฽งงานของภาคกลาง วรรณกรรมท฾องถ่ินที่เก่ียวกับพิธีกรรมเหล฽านี้ ได฾รับการสืบทอดและปฏิบัติ ตามกันมา จนในทส่ี ดุ กก็ ลายเป็นประเพณที ีค่ นในท฾องถ่นิ ตอ฾ งปฏิบัติกัน ๓. วรรณกรรมท้องถิ่นมกั จะไม่ปรากฏนามผู้แต่งเพราะเป็นเร่ืองเล฽าสืบทอดกันมาหากมีนาม ผแู฾ ตง฽ กม็ กั เป็นผูค฾ ัดลอกหรอื เรียบเรยี งเนื้อเรื่องข้ึนจากเรื่องท่ีเล฽ากันอยู฽ในท฾องถ่ินน้ัน ๔. วรรณกรรมท้องถิ่นจะใช้ภาษาถิ่น ไม฽นิยมใช฾คําศัพทแสูงที่มีการสมาสท่ีซับซ฾อน ดังน้ัน ลักษณะถ฾อยคําท่ีใช฾จึงเป็นคําง฽าย ๆ ส่ือความหมายอย฽างตรงไปตรงมา เช฽น ในบทนางคันธมาลา กลา฽ วกับนางพธุ เกย่ี วกบั ทที่ ฾าวปญใ จายกนางพุธแกน฽ ายวันคารในเรอ่ื งวนั คารของภาคใต฾วา฽ เน้อื เยน็ ยังเป็นสาว เพ่อื นคราวคราวยังไมไ฽ ขว฽ เพราะพอ฽ เจ฾าดวงใจ นาํ้ ลายไหลอยากลูกเขย (วรรณกรรมป๎กษ์ใต้ : ณัฐวฒุ ิ สทุ ธิสงคราม) เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิ่น ชั้นมธั ยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกิติศักด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรยี ง ๙

หมายถงึ นางวันพธุ ยังอายนุ ฾อย เพือ่ นร฽ุนเดียวกันยังไม฽ใสใจจะหาค฽ูกันเลย แต฽นางวันพุธ ต฾องมีคู฽กเ็ พราะทา฾ วปญใ จาอยากมลี กู เขยจนน้ําลายไหล คําพูดนี้เป็นการกล฽าวอย฽างตรงไปตรงมาและ ใชถ฾ ฾อยคําสาํ นวนแบบชาวบา฾ นท่ใี ชพ฾ ดู จากนั ในชีวิตประจาํ วนั ๕. วรรณกรรมท้องถิ่นมีจุดมุ่งหมายเพื่อสนองความต้องการของกลุ่มชนในท้องถ่ิน จุดมุ่งหมายท่เี ด่นชดั มี ๓ ประการ คือ ๕.๑ เพื่อความบันเทิง วรรณกรรมท฾องถิ่นจะใช฾เล฽า ขับร฾อง หรือพูดโต฾ตอบกับ เพื่อความ บันเทิงของกล฽ุมชนในท฾องถ่ิน เช฽น ภาคอีสาน เมื่อมีงานทําบุญก็จะมีการอ฽านหนังสือผูก (หนังสือใบ ลาน) เพ่ือความบันเทงิ ๕.๒ เพ่ืออธิบายสิ่งท่ีคนในสมัยนั้นไม่เข้าใจ เช฽น เรื่องกําเนิดของมนุษยแ กําเนิดของโลก ความเป็นมาของปรากฏการณแทางธรรมชาติ ความสงสัยเร่ืองเหล฽านี้เป็นลักษณะร฽วมของมนุษยแมา ตง้ั แตอ฽ ดตี และมนษุ ยแใช฾ภูมิปใญญาพยายามค฾นหาคําตอบกันมาตลอดจนทําให฾โลกเจริญจนตราบทุก วันน้ี ๕.๓ เพ่ือสอนจริยธรรมและพฤติกรรม วรรณกรรมท฾องถ่ินจํานวนไม฽น฾อยท่ีมีเนื้อหาสอนคติ ธรรมและสรา฾ งขวญั กาํ ลังใจใหค฾ นในการต฽อส฾ูชีวติ และดาํ รงชีวิตที่ดขี น้ึ ลักษณะท้ังห฾าประการของวรรณกรรมท฾องถ่ิน ทําให฾วรรณกรรมท฾องถิ่นมีลักษณะแตกต฽างจาก วรรณคดีในราชสํานัก และเป็นสิ่งท่ีทําให฾วรรณกรรมท฾องถ่ินน฽าศึกษา เพราะวรรณกรรมท฾องถ่ิน บันทึกพฤติกรรม ทัศนคติ และสภาพสังคมของกลุ฽มชนที่เป็นชาวบ฾านอันก฽อให฾เกดความเข฾าใจกลุ฽ม ชนในท฾องถน่ิ ตลอดจนสามารถทราบความเปน็ มาของวัฒนธรรมไดด฾ ขี ึน้ อยา฽ งไรก็ตาม การแยกวรรณกรรมท฾องถิ่นอาจจากวรรณคดีน้ัน คอนข฾างกระทําได฾ยาก เพราะ เหตุว฽า เน้ือเร่ืองของนิทานพ้ืนบ฾านไทย ส฽วนใหญ฽จะแพร฽กระจายไปส฽ูภูมิภาคต฽าง ๆ แล฾วนักปราชญแ ท฾องถ่ินได฾นํามาประพันธแขึ้นตามภาษาถ่ิน ฉันทลักษณแท฾องถ่ิน และอักษรท฾องถ่ิ น ซึ่งเป็น ปรากฏการณแทั่วไปของการถ฽ายโอนและแพร฽กระจายวรรณกรรม และในขณะเดียวกันก็ปรากฏว฽า นิทานพ้ืนบ฾านได฾เป็นที่มาของวรรณคดีอีกด฾วย ยกตัวอย฽าง เรื่องไกรทอง และขุนช฾างขุนแผน เดิม เป็นนิทานพื้นบ฾านภาคกลาง ภายหลังได฾มีการนํามาปรุงแต฽งให฾ประณีตด฾วยฉันทลักษณแและโวหาร จึงจดั ในกลม฽ุ วรรณคดที เ่ี ปน็ มรดกของชาติ เป็นตน฾ นอกจากนีย้ งั มนี ทิ านพ้ืนบ฾านจํานวนหน่ึง ที่แพร฽กระจายไปทั้ง ๔ ภูมิภาค และแต฽ละภูมิภาคก็ ได฾ปรุงแต฽งตามสํานวนโวหารท฾องถ่ินของตน ยากที่จะระบุว฽าต฾นเรื่องเดิมเป็นของภาคใดกันแน฽ เช฽น เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถนิ่ ชน้ั มัธยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกิติศักดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรียง ๑๐

เรื่องสังขแทอง ในภาคกลางมีบทละครนอกฉบับสมัยอยุธยา และบทละครเรื่องสังขแทองรัชกาลท่ี ๒ ในภาคเหนือมีสุวรรณหอยสังขแ (ฉบับค฽าวซอ) และสุวรรณสังขชาดกในภาคอีสาน (มีช่ือว฽าสุวรรณ สงั ขกุมารหรือบางฉบบั เรียกว฽าสวุ รรณสังขารแ) และในภาคใตม฾ สี ังขทแ องคาํ กาพยแ เปน็ ตน฾ วรรณกรรมท฾องถิ่นเหล฽านี้เมื่อไปปรากฏในภูมิภาคอ่ืนๆ อาจจะมีชื่อเรียกแตกต฽างกันหรือ อาจจะมีโครงเร่ืองย฽อยต฽างกันไปบ฾าง ซึ่งเป็นลักษณะหนึ่งของวรรณกรรมพื้นบ฾านนั่นเอง ความสาคัญของวรรณกรรมทอ้ งถนิ่ วรรณกรรมท฾องถ่ิน เป็นส฽วนหน่ึงของวัฒนธรรมที่สร฾างข้ึนโดยคนในท฾องถิ่น มีลักษณะเฉพาะ ของแต฽ละท฾องถิ่น และมีความสัมพันธแเกี่ยวข฾องกับสังคมและประเทศชาติ วรรณกรรมท฾องถิ่นจึงมี ความสาํ คัญอย฽างยิง่ ดังนี้ ๑. เป็นขุมทรัพย์ทางป๎ญญา เพราะวรรณกรรมท฾องถิ่นได฾บันทึกเรื่องราวภูมิปใญญา ความร฾ูด฾านต฽าง ๆ ของคนในท฾องถ่ินไว฾ทั้งเรื่องศาสนา การปกครอง การสู฾รบ การดํารงชีพ การ รกั ษาพยาบาล และอื่น ๆ เช฽น วรรณกรรมมขุ ปาฐะเมอื งนครศรีธรรมราช ๒. เป็นส่ือสะท้อนอารมณ์ความรู้สึกนึกคิดของคนไทยในท้องถ่ิน วรรณกรรมท฾องถ่ิน จะมเี รือ่ งราวท่ีแสดงความนึกคิด อารมณแของคนในท฾องถิ่นผ฽านตัวละคร หรือภาษิต สํานวน ข฾อห฾าม คําสอนต฽าง ๆ การศกึ ษาวรรณกรรมท฾องถิน่ จะทาํ ใหเ฾ ข฾าใจความรส฾ู ึกนึกคดิ ของคนทอ฾ งถนิ่ ๓. เป็นเครอ่ื งบนั เทงิ ใจและกระชบั ความสัมพนั ธ์ในกล่มุ ในสมัยก฽อนส่ิงที่เป็นเครื่องให฾ ความบันเทิงใจมีอย฽ูจํากัด ยังไม฽มีเทคโนโลยีให฾ความบันเทิงได฾เหมือนในปใจจุบัน การเล฽านิทาน การ เล฽นปริศนาคําทาย การเล฽นเพลงพ้ืนบ฾านต฽าง ๆ เช฽น เพลงลําตัด เพลงฉ฽อย เพลงพวงมาลัย เป็นต฾น จึงเป็นส่ิงสนุกสนานบันเทิงท่ีนิยมกันโดยท่ัวไปสําหรับชาวบ฾าน แม฾ในการทํางานเพื่อให฾เกิดความ พร฾อมเพรียงกันก็ยังมีการร฾องบอกันเป็นจังหวะ เป็นทํานอง เช฽น “ฮุยเลฮุย ๆ” หรือ “เฮโลสาระพา เอ฾าสาระพาเฮโล” เปน็ ต฾น ๔. เป็นสื่อในการถ่ายทอดความรู้ขนบธรรมเนียมและพิธีกรรม ในวรรณกรรมท฾องถิ่น จะมเี นอ้ื เรื่องที่เก่ียวข฾องหรืออธิบายความรู฾ ขนบประเพณี และพิธีกรรมต฽าง ๆ ท่ีประพฤติปฏิบัติกัน ในท฾องถ่ินไว฾ซึ่งเป็นเสมือนสิ่งกําหนดวิถีชีวิตของคนในแต฽ละท฾องถ่ิน การบอกเล฽า ความรู฾ด฾านต฽าง ๆ การประกอบพิธีกรรมถ฽ายทอดจากตนร฽ุนหน่ึงไปสู฽คนอีกร฽ุนหนึ่งให฾สามารถนําไปปฏิบัติได฾ ถ฾าเกิด ปใญหาในการปฏิบัติพิธีกรรมดังกล฽าว ชาวบ฾านก็ยังสามารถตรวจสอบค฾นหา สืบค฾น ได฾จาก เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถิน่ ช้นั มัธยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกติ ศิ ักด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรียง ๑๑

วรรณกรรมประเภทมุขปาฐะหรือวรรณกรรมแบบลายลักษณแ วรรณกรรมท฾องถิ่นจึงเป็นส่ือในการ เรียนรู฾และเป็นหลักฐานสําคัญสําหรับการศึกษาของคนร฽ุนหลัง (เรไร ไพรวรรณแ, ๒๕๕๑, หน฾า ๑๓- ๑๕) ภาพท่ี ๑.๒ ประเภทของวรรณกรรมท้องถน่ิ ทมี่ า : กิติศักดิ์ สขุ วโรดม, ๒๕๖๐ เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถ่นิ ชน้ั มัธยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกติ ศิ ักดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรียง ๑๒

ประเภทของวรรณกรรมทอ้ งถน่ิ วรรณกรรมท฾องถ่นิ ของสามารถจําแนกประเภทตามลกั ษณะวิธกี ารบนั ทึกและสืบทอดได฾ เปน็ ๓ ประเภท คอื ๑. วรรณกรรมมุขปาฐะ คือ วรรณกรรมท่ีใช฾สืบทอดจากคนยุคหน่ึงไปสู฽คนอีกยุคหน่ึง ด฾วยการเล฽า ท฽อง หรือจดจํากันสืบทอดต฽อกันมา วรรณกรรมมุปาฐะนี้ ผ฾ูเล฽ามักจะต฾องใช฾ท้ังความจํา ปฏิภาณ และความสามารถในการเลือกสรรคําถ฾อยคําด฾วยตนเอง เช฽น เพลงฉ฽อย เพลงนา หมอลํา คําเครือ ขะลาํ (ขอ฾ ห฾ามของอีสาน) นิทาน ตาํ นาน ๒. วรรณกรรมลายลักษณ์ คือ วรรณกรรมที่ได฾บันทึกไว฾ด฾วยตัวอักษรเรียบร฾อยแล฾ว จึง มักสืบทอดกันต฽อมาด฾วยการอ฽านจากต฾นฉบับท่ีเขียนไว฾หรือพิมพแไว฾ เช฽น ศรีธนญชัย สังขแศิลป฼ชัย วันคาร พระลอสอนโลก ฯลฯ วรรณกรรมลาลักษณแนี้ยังถือเป็นวรรณกรรมท฾องถิ่น เน่ืองจากเดิมก็ ถ฽ายทอดด฾วยการเล฽าสืบทอดกันมา เม่ือวิทยาการเจริญข้ึน คนมีความรู฾อ฽านออกเขียนได฾มากข้ึน จึง ได฾มีผู฾ร฾ูบนั ทกึ และเรยี บเรยี งเร่ืองราวทเ่ี ล฽ากนั ไวเ฾ ป็นลายลักษณแอักษรเพ่ือปูองกันการสูญหาย อย฽างไร ก็ตามวรรณกรรมเหล฽านี้ก็ยังคงรักษาลักษณะอักษรของวรรณกรรมท฾องถิ่นไว฾อย฽างครบถ฾วน เช฽น การใชถ฾ ฾อยคําที่ส่อื ความหมายดว฾ ยภาษาท฾องถนิ่ ของตน ๓. วรรณกรรมเงียบ ไดแ฾ ก฽ รปู ภาพ การแตง฽ กาน เครื่องประกอบพิธี ซ่งึ นักวิชาการกล฽มุ ดังกลา฽ วถือวา฽ เปน็ สัญลกั ษณแทมี่ นษุ ยแกาํ หนดขึ้นใชเ฾ ช฽นเดยี วกบั ภาษาเขียน และสามารถบอกเร่อื งราว ตา฽ ง ๆ ได฾อย฽างชดั เจน ไม฽นอ฾ ยไปกว฽าการบอกด฾วยภาษาพูดและภาษาเขียน (ประคอง เจริญจติ รกรรม, ๒๕๓๙, หนา฾ ๗) การแบง่ ถิ่นวรรณกรรมทอ้ งถ่ินของไทย (โดยจะกลา่ วอย่างละเอยี ดในบทที่ ๒ ) การแบ฽งถิ่นของไทยนั้น เราสามารถแบ฽งออกไดหลายวิธี แต฽ในท่ีน้ีเพ่ือความสะดวก สําหรับผเู฾ ร่มิ ศึกษา จงึ แบ฽งวรรณกรรมท฾องถ่นิ ของไทยออกเป็น ๖ เขตตามการแบ฽งเขตภูมภิ าค ๑. วรรณกรรมท้องถิ่นภาคเหนือ ได฾แก฽ วรรณกรรมในเขตจังหวัดเชียงราย เชียงใหม฽ ลําปาง ลําพูน พะเยา น฽าน แพร฽ แม฽ฮ฽องสอน ตาก และอุตรดิตถแ วรรณกรรมท฾องถิ่นภาคเหนือน้ี บางครั้งเราก็เรียกว฽า วรรณกรรมลานนา หรอื วรรณกรรมล฾านนา เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ชนั้ มธั ยมศกึ ษาปีท่ี ๖ | นายกติ ศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผูเ้ รียบเรยี ง ๑๓

๒. ว ร ร ณ ก ร ร ม ภ า ค อี ส า น ไ ด฾ แ ก฽ ว ร ร ณ ก ร ร ม ใ น เ ข ต ๑ ๗ จั ง ห วั ด ภ า ค ตะวันออกเฉียงเหนือ คือ นครราชสีมา บุรีรัมยแ สุรินทรแ ศรีสะเกษ อุบลราชธานี ยโสธร ร฾อยเอ็ด มหาสารคาม ขอนแก฽น ชัยภูมิ เลย อุดรธานี กาฬสินธุแ มุกดาหาร นครพนม สกลนคร และ หนองคาย ๓. วรรณกรรมท้องถ่ินภาคตะวันออก ได฾แก฽ วรรณกรรมในเขตจังหวัดชลบุรี ฉะเชิงเทรา ปราจีนบรุ ี ระยอง จันทบรุ ี ตราด ๔. วรรณกรรมท้องถิ่นภาคตะวันตก ได฾แก฽ วรรณกรรมในเขตจังหวัดตาก กาญจนบุรี ราชบรุ ี เพชรบรุ ี ประจวบครี ีขนั ธแ ๕. วรรณกรรมท้องถ่ินภาคใต้ ได฾แก฽ วรรณกรรมในเขตจังหวัดชุมพร ระนอง สุราษฎรแธานี พังงา นครศรีธรรมราช กระบี่ ภูเก็ต ตรัง พัทลุง สตูล สงขลา ปใตตานี ยะลา และ นราธิวาส ๖. วรรณกรรมท้องถิ่นภาคกลาง ได฾แก฽ วรรณกรรมในเขตจังหวัดท่ีราบล฽ุมแม฽นํ้า เจ฾าพระยา ๒๒ จังหวัด คือ กรุงเทพฯ สมุทรปราการ สมุทรสาคร สมุทรสงคราม นครปฐม นนทบุรี ปทุมธานี นครนายก สระบุรี อยุธยา สุพรรณบุรี อ฽างทอง สิงหแบุรี ลพบุรี ชัยนาท อุทัยธานี นครสวรรคแ พิจิตร กาํ แพงเพชร เพชรบรู ณแ สโุ ขทัย และพิษณุโลก การแลกเปล่ียนวัฒนธรรมระหวา่ งทอ้ งถนิ่ วรรณกรรมท฾องถ่ินของไทยแม฾จะแบ฽งออกได฾ถึง ๖ เขตก็ตาม แต฽ถ฾าศึกษาแล฾วจะเห็นได฾ ว฽า ท฾องถ่ินท่ีมีอาณาเขตติดต฽อกัน หรือเคยมีประวัติความสัมพันธแใกล฾ชิดกันมาก฽อนจะมีวรรณกรรม ทอ฾ งถ่ินลักษณะคลา฾ ยคลงึ กัน ด฾วยเคยแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมกันมาเป็นเวลาช฾านาน เช฽น วรรณกรรม ท฾องถิ่นภาคเหนือและภาคอีสานจะคล฾ายกันพวกหนึ่ง วรรณกรรมท฾องถ่ินภาคกลาง ภาคตะวันออก ภาคตะวันตก และภาคใต฾ จะคล฾ายคลงึ กนั อกี พวกหน่งึ วรรณกรรมท฾องถิ่นภาคเหนือและภาคอีสานมีลักษณะคล฾ายกัน เนื่องจากมีประวัติท่ีคน ท้งั สองทอ฾ งถ่ินเคยสัมพนั ธแกนั อย฽างใกล฾ชิดจนถึงระดับผู฾นําของกลุ฽มชมท้ังสองได฾แต฽งงานกัน จึงทําให฾ มีการถ฽ายทอดวัฒนธรรมกันมาช฾านาน เช฽น นักปราชญแจากท฾องถิ่นอีสานจะศึกษาพระธรรมวินัย เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถิ่น ช้นั มธั ยมศกึ ษาปีที่ ๖ | นายกติ ศิ ักด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรียง ๑๔

คัมภีรแพุทธศาสนาจากนักปราชญแท฾องถิ่นภาคเหนือ อันเป็นเหตุให฾ท้ังสองท฾องถิ่นแลกเปลี่ยนสรรพ ความรู฾กัน ดังจะเห็นได฾ว฽า ตัวอักษรของภาคเหนือและภาคอีสานมีอักษร ๒ ชุด เช฽นเดียวกัน คือ อักษรชุดหน่ึงสําหรับเขียนจารึกคัมภีรแพระพุทธศาสนา ในภาคเหนือเรียกว฽า อักษรฝใกขาม ส฽วนใน ภาคอีสานเรียกว฽า อักษรตัวธรรม และอักษรอีกชุดหนึ่งสําหรับใช฾เขียนเรื่องท่ัวไปในชีวิตประจําวัน รวมท้ังวรรณกรรมต฽าง ๆ ในภาคเหนือเรียกว฽า อักษรยวน (โยนก) ในภาคอีสานเรียกว฽า อักษรไทย น฾อย แต฽ท้ังสองท฾องถิ่นก็มีลักษณะวัฒนธรรมท่ีแตกต฽างกัน เนื่องจากรับอิทธิพลจากดินแดนท่ีอยู฽ โดยรอบท่ีมีวัฒนธรรมต฽างกัน เช฽น ตัวอักษรยวนของภาคเหนือจะเป็นรูปทรงกลมและประกอบด฾วย เส฾นโค฾งคลา฾ ยอักษรพมา฽ และจดั อยูใ฽ นตระกูลอกั ษรมอญ-พม฽า เนื่องจากได฾รับอิทธิพลจากพุกามท่ีอยู฽ ใกล฾เคียง ส฽วนตัวอักษรไทยน฾อยของภาคอีสานมีลักษณะคล฾ายตัวอักษรสุโขทัยซึ่งอยู฽ใกล฾เคียงกัน เป็นตน฾ ส฽วนทางภาคใต฾ มีลักษณะภูมิประเทศอย฽ูห฽างจากภาคอื่น ๆ แต฽มีความสัมพันธแใกล฾ชิด กับเมืองหลวงและดินแดนในคาบสมทุ รมลายู เพราะเดิมเคยเป็นอาณาจักรศรีวิชัยและเป็นดินแดนท่ี มีชายฝ่ใงทะเลยาวทั้งสองด฾าน ทําให฾เป็นแหล฽งเศรษฐกิจที่สําคัญ ทางเมืองหลวงจึงจําเป็นต฾องดูแล อย฽างใกล฾ชิด ทําให฾ทางภาคใต฾ได฾รับอิทธิพลของเมืองหลวงหรือภาคกลางไปไม฽น฾อย เช฽น เรื่อง ตัวอกั ษร ถ฾าใช฾บันทกึ เรือ่ งราวเกี่ยวกบั ธรรมชาตแิ ละศาสนาจะใช฾ตวั อักษรขอมเช฽นเดียวกับภาคกลาง หากจะบันทึกเรื่องราวต฽าง ๆ ในคดีโลก หรือวรรณกรรมต฽าง ๆ จะใช฾อักษรของภาคกลาง อีกท้ังยัง พัฒนารปู แบบตัวอกั ษรไปพร฾อม ๆ กบั ภาคกลางดว฾ ย ขณะเดียวกัน วัฒนธรรมบางอย฽างภาคกลางและภาคใต฾ก็แตกต฽างกัน เช฽น เรื่องทํานาย ภูมิสถานที่จะต้ังเป็นบ฾านเมืองต฽อไปในตํานานหรือนิทาน ทางภาคกลางนิยมใช฾พุทธทํานาย เช฽นเดียวกับภาคเหนือและภาคอีสาน เพราะได฾รับอิทธิพลความเชื่อตามพุทธศาสนาลัทธิเถรวาท ซ่ึง นับถือกันอยู฽ในเขตสุวรรณภูมิ แต฽ทางภาคใต฾จะใช฾อรหันตแทํานาย ตามคติมหายานที่นับถือพระ โพธสิ ตั วแและแพรห฽ ลายอยูใ฽ นอาณาจกั รศรีวิชยั ตลอดคาบสมุทรมลายู วรรณกรรมท฾องถ่ินจึงเปน็ สว฽ นผสมทีก่ ลมกลืนกบั วฒั นธรรมท฾องถน่ิ ตา฽ ง ๆ ที่ไดส฾ ัง่ สม และพฒั นามานบั เวลาหลายพนั ปี จึงเป็นสิงท่ีมีคุณค฽านา฽ ศกึ ษาอยา฽ งยิ่ง (ประคอง เจริญจติ รกรรม, ๒๕๓๙, หน฾า ๕-๖) เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิ่น ชั้นมัธยมศึกษาปที ่ี ๖ | นายกติ ิศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรยี ง ๑๕

คณุ ค่าของวรรณกรรมทอ้ งถนิ่ ต่อสังคม ในอดีตวัดเป็นแหล฽งรวมความรู฾และภูมิปใญญาของคนในท฾องถ่ิน ชาวไทยทุกภูมิภาค สามารถเรียนรู฾วรรณกรรมท฾องถิ่นส฽วนหนึ่งจากวัด และจากการละเล฽นหรือการแสดงพื้นบ฾านใน ทอ฾ งถ่ินนั้น ๆ การละเล฽นและการแสดงย฽อมใช฾วรรณกรรมเป็นบทดําเนินเร่ือง วรรณกรรมท฾องถ่ินจึง มีอทิ ธพิ ลตอ฽ สงั คมและคณุ ค฽าตอ฽ วิถีชวี ติ ซึ่งอธิบายได฾อยา฽ งสังเขป ดังน้ี ๑. มคี ุณค่าต่อศลิ ปะการแสดงพนื้ บ้านโดยตรง การละเล฽นและการแสดงพ้ืนบ฾านภาคต฽าง ๆ ย฽อมสัมพันธแกับวรรณกรรมท฾องถิ่น ทั้งสิ้น ไม฽ว฽าจะเป็นวรรณกรรมประเภทมุขปาฐะและลายลักษณแ การแสดงพื้นบ฾านน้ันม฽ุงให฾ความ บันเทิงใจแก฽ประชาชน ซึ่งพ฽อเพลงแม฽เพลง นักขับลํา และนักเล฽านิทานย฽อมได฾รับอิทธิพล หรือได฾ แบบอย฽างของฉันทลักษณแ รวมทั้งเน้ือเร่ืองบางส฽วนบางตอนของวรรณกรรมท฾องถิ่นมาแสดงให฾ชม ซึ่งสรปุ คณุ คา฽ วรรณกรรมทอ฾ งถนิ่ คือ วรรณกรรมท้องถิ่นมีคุณค่าและอิทธิพลต่อการขับลาและการละเล่นเพลงพื้นบ้าน เชน฽ การลํา (หมอลํา) ของภาคอีสาน การเล฽นเพลงเรือ เพลงเกี่ยวข฾าวและเพลงอีแซวของภาคกลาง การซอ การเล฽าค฽าวของภาคเหนือ และการเล฽นเพลงบอก ร฾องมโนหแราของภาคใต฾ และยังใช฾เป็นบท หรือต฾นบทของการแสดงพื้นบ฾าน เช฽น บทละครนอก ละครชาตรี หนังสด และลิเกของภาคกลาง ละครซอและลิเกไตของภาคเหนือ หมอลําเร่ืองและหนังปลัดต้ือของภาคอีสาน มโนหแราและหนัง ตะลงุ ของภาคใต฾ เป็นตน฾ ๒. วรรณกรรมท้องถน่ิ มคี ณุ ค่าตอ่ การอธบิ ายความเปน็ มาของชุมชนและเผา่ พันธ์ุ ๑. นทิ านพน้ื บ฾านเร่ืองท฾าวแสนปม นิทานเรื่องพระยากงพระยาพาน นิทานเร่ืองพระ ร฽วงส฽งสว฽ ยนํ้า ซ่ึงเปน็ ตาํ นานอธบิ ายวามเป็นมาของบรรพบุรุษของชาวภาคกลาง ๒. นิทานเร่ืองขุนบรม นิทานเรื่องปฐมมูล ปฐมกัลปนา (กล฽าวถึงบรรพบุรุษค฽ูแรกคือ ปูกุ ะสาย฽าสงั กะสี) เปน็ ตํานานอธบิ ายบรรพบรุ ษุ ของชาวอีสาน ๓. ตํานานสิบห฾าราชวงศแ ตํานานพระเจ฾าเจ็ดตน ตํานานพ้ืนเมืองเชียงใหม฽ ตํานาน อธิบายความเปน็ มาของชาวภาคเหนอื เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถนิ่ ชนั้ มัธยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกติ ิศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรยี ง ๑๖

๔. ในภาคใต฾ยังไม฽พบเร่ืองใดที่เป็นตํานานอธิบายความเป็นมาของกลุ฽มชนได฾ชัดเจน เหมอื นภาคอืน่ ๆ นอกจากนี้ภาษาไทยถิ่น อักษรท฾องถิ่นและฉันทลักษณแท฾องถิ่นท่ี ปรากฏใน วรรณกรรมยงั สร฾างความภาคภมู ใิ จต฽อชาวบา฾ นท฾องถน่ิ ไมน฽ ฾อย ๓. เปน็ สอื่ กลางในการจงู ใจใหช้ าวบ้านนิยมไปวดั ชาวบ฾านในอดีตนิยมไปวัดเพ่ือศึกษาวรรณกรรมท฾องถิ่น เพราะเช่ือว฽าการฟใงธรรม นิยาย หรือนิทานคติธรรมเป็นกุศลผลบุญอย฽างหนึ่งท่ีมีอานิสงสแสูงมาก ความเชื่อเร่ืองน้ีได฾สืบต฽อกัน มาดงั ปรากฏอย฽ใู นเรือ่ ง ศุภมติ รกลอนสวด ดังนี้ ๏ เม่อื นัน้ พระศาสดา โน฾มน฾าวเอามา ตรัสเทศนาธรรมแ ครน้ั จบคาถา ฎีกาแล฾วพลัน บา฾ งถึงอรหันตแ โสดามรรคผล ๏ ภกิ ษทุ ัง้ หลาย ได฾ฟงใ นยิ าย พ฾นทกุ ขทแ กุ คน บ฾างได฾ถงึ มรรค บ฾างได฾ถงึ ผล พ฾นทุกขแทกุ คน บ฾างไดน฾ ิพพาน ๏ ศภุ มติ รชาดก สมเดจ็ ตลิ ก ผ฾ูครูอาจารยแ ตรสั ธรรมดทศนา จบเร่อื งนิทาน พระศาสดาจารยแ ประมวลชาติพระองคแ (ศภุ มิตรกลอนสวด : ฉบบั หอสมดุ แหง฽ ชาต)ิ นอกจากการศึกษาธรรมนิยายแล฾ว ชาวพุทธเช่ือว฽าการสร฾างหนังสือธรรมนิยายหรือ วรรณกรรมถวายวัดนั้น เป็นการสืบพระพุทธศาสนาให฾ยืนยาวต฽อไปจนถึงห฾าพันพรรษา จะได฾ อานิสงสแผลบุญแรงกล฾าชาวไทยทุกภาคจึงนิยาสร฾างหนังสือวรรณกรรมท฾องถ่ินประเภทนิทานคติ ธรรมนยิ ายถวายวดั หากตนเองเขียนหนงั สือไม฽ได฾ ก็จ฾างวานผ฾ูอ่ืนเขียนหรือคัดลอกให฾เพื่อนําไปถวาย เป็นสมบัติส฽วนกลางของชุมชน ดังตัวอย฽างคําอธิษฐานของผ฾ูสร฾างหนังสือธรรมนิยาย เรื่องสังขแศิลป฼ ชยั กลอนสด (ฉบับหอสมดุ แห฽งชาต)ิ ดังนี้ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถน่ิ ช้ันมัธยมศกึ ษาปีที่ ๖ | นายกติ ศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรียง ๑๗

๏ ข฾าพเจ฾าผวั เมีย สร฾างเรื่องสังขแศลิ ปช฼ ยั ไว฾ในพระศาสนา ตายไปชาติน้ี ไปเกดิ ชาติหน฾า ขอใหต฾ ัวขา฾ ปญใ ญายงิ่ ยง ๏ เดชะขา฾ สร฾าง ตามคําพระพทุ ธองคแ ขอใหล฾ ํ้าเลศิ ประเสริฐโดยตรง จะนกึ ส่ิงใด ไดด฾ งั ใจจง บญุ นัน้ ช฽วยสง฽ ขอให฾พ฾นทุกขา ๏ ตาคงยายมูล ต้งั ใจเพมิ่ พูน ขอพรใส฽เกศา สร฾างพระสงั ขแศลิ ปช฼ ัย ดว฾ ยใจศรทั ธา ทําไวน฾ ม้ี า สร฾างไวจ฾ นจบ ๏ เกดิ ชาตใิ ดใด ขอให฾ไดพ฾ บ ใหไ฾ ด฾ประสบ พบพระศรอี ารยี แ.......................................(ความขาดหายไป) ๔. มอี ิทธิพลและคณุ คา่ ตอ่ การดาเนนิ ชีวิตของชาวบ้าน วรรณกรรมท฾องถ่ินส฽วนใหญ฽จะมีแก฽นของเร่ืองอิงอย฽ูกั บหลักธรรมชอง พระพุทธศาสนา การเทศนแนิทานชาดกหรือการอ฽านธรรมนิยายในที่ประชุมชนจึงมีส฽วนปลูกฝใง จริยธรรมแก฽ผ฾ูฟใงพร฾อม ๆ กับความบันเทิงใจ นอกจากนี้ ผู฾ฟใงยังศรัทธาในตัวเอกของเร่ืองที่กล฽าวว฽า เป็นพระโพธสิ ัตวแหรอื ชาติปางกอ฽ นของพระพุทธเจ฾า จงึ มกั จะจดจาํ พฤติกรรมมาเป็นแบบอย฽างในการ ดําเนินชีวิตหรือนาํ มาอบรมบุตรหลานของตน เช฽น ความเช่ือเร่ืองการเวียนว฽ายตายเกิด และบอกรัก ความทุกขเวทนาของมนุษยแในชาตินี้ย฽อมเป็นผลมาจากบุพกรรมเมื่อชาติก฽อน การถูกรังแกถูกริษยา จนตอ฾ งเผชญิ จนตอ฾ งเผชญิ กับทุกขเวทนาหรือการพลดั พรากจากสงิ่ ทร่ี กั เหล฽านี้ล฾วนเป็นผลกรรมจาก ชาตปิ างก฽อนท้งั ส้นิ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถนิ่ ชั้นมัธยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกิตศิ ักดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรียง ๑๘

ในภาคเหนือและภาคอีสาน นอกจากจะมีวรรณกรรมท่ีอิงอย฽ูกับหลักธรรมแล฾ว ยังมี วรรณกรรมประเภทคําสอนจํานวนมากที่มีเน้ือหาอิงอยู฽กับความเช่ือพ้ืนบ฾าน ซ่ึงมีอิทธิพลต฽อการ ดาํ เนนิ ชวี ิตของคนในสงั คมอยา฽ งมาก เช฽น เร่ืองเจ฾าวิทูรสอนหลาน ธรรมดาสอนโลก พระลอสอนโลก ฯลฯ ของภาคเหนอื ปุูสอนหลาน อนิ ทิญาณสอนลูก ยา฽ สอนหลาน ของภาคอสี าน ๕. มอี ิทธพิ ลและคุณคา่ ตอ่ ศลิ ปกรรมพื้นบา้ น วรรณกรรมท฾องถ่ินท่ีมีอิทธิพลต฽อศิลปกรรมพ้ืนบ฾าน ส฽วนมากจะเป็นวรรณกรรม พระพุทธศาสนาและชาดก เช฽น ภาพเขียนจิตรกรรมฝาผนังตามพระอุโบสถหรือพระวิหารจะนิยม เขยี นเร่อื งทศชาติ และพทุ ธประวัติ ดังปรากฏอยู฽ในวัดทส่ี ําคญั ๆ ของภาคกลาง ภาคเหนือ ศลิ ปินพ้ืนบ฾านได฾นํานิทานที่ปรากฏอย฽ูใน ปใญญาสชาดก (หมายถึง นิทาน พ้ืนบา฾ น ๕๐ เร่ืองท่ีประพันธแเป็นชาดก) มาเขียนแสดงตามฝาผนังเช฽นกัน เช฽น เรื่องสุวรรณหอยสังขแ (สังขทแ อง) ภาพจติ รกรรมฝาผนังท่ีวหิ ารลายทอง วดั พระสงิ หแ อาํ เภอเมือง จังหวดั เชียงใหม฽ เรื่องคันธ กุมารหรือคัชนาม ภาพจิตรกรรมฝาผนังวิหารจัตุรมุข วัดภูมินทรแ อําเภอเมือง จังหวัดน฽าน พุทธ ประวตั ิและชาดก จติ รกรรมฝาผนงั วิหารนาํ้ แต฾ม วดั ลําปางหลวง จงั หวดั ลาํ ปาง เปน็ ต฾น ภาคอสี าน นยิ มนาํ วรรณกรรมท฾องถ่ินมาเขียนเป็นภาพจิตรกรรมฝาผนังเช฽นเดียวกัน บางส฽วนของฝาผนังโบสถแใช฾เรื่องพุทธประวัติหรือพระเจ฾าสิบชาติ (ทศชาติ) และฝาผนังบางส฽วนก็ใช฾ เร่ืองราวจากวรรณกรรมท฾องถ่ินท่ีเชื่อว฽าเป็นชาดก เช฽น ภาพจิตรกรรมเร่ืองสินไซ (สังขแศิลป฼ชัย) ฝา ผนังโบสถแวัดฝ่ใงแดง อําเภอธาตุพนม จังหวัดนครพนม ภาพจิตรกรรมฝาผนังเร่ืองพระลักษมณแ พระราม (รามเกียรตแ) วัดหนองบัว อําเภอหนองสองห฾อง จังหวัดขอนแก฽น ภาพจิตกรรมเร่ืองพระ เวสสนั ดรชาดก วดั หน฾าพระธาตุ ตําบลบา฾ นตะครุ อาํ เภอปกใ ธงชัย จงั หวัดนครราชสีมา เปน็ ตน฾ ภาคใต฾ นยิ มเขยี นภาพจติ รกรรมฝาผนัง โดยนําเรื่องพุทธประวัติและทศชาติมาเขียน ได฾แก฽ ภาพจิตรกรรมฝาผนังวัดมัชฌิมาวาส อําเภอเมือง จังหวัดสงขลา ภาพจิตรกรรมฝาผนังวิหาร ม฾า วิหารโพธิลังกา วัดพระบรมธาตุ อําเภอเมือง จังหวัดนครศรีธรรมราช เป็นต฾น (ธวัช ปุณโณทก, หนา฾ ๙-๑๒) เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถ่นิ ชัน้ มัธยมศกึ ษาปีที่ ๖ | นายกิตศิ ักด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรียง ๑๙

สรุป วรรณกรรมท้องถิ่นเป็นผลงานวรรณกรรมที่ถูกสร฾างสรรคแข้ึนในแต฽ละ ท฾องถิ่น ซึ่งจะปรากฏเผยแพร฽ในลักษณะต฽าง ๆ โดยเน้ือหาสาระนอกจากจะม฽ุงเน฾น ให฾ความบันเทิงแลว฾ ยงั แฝงข฾อคดิ และคติสอนใจไวด฾ ฾วย ท้ังนใ้ี นแตล฽ ะภาคของไทย จะ มีวรรณกรรมท฾องถ่ินแพร฽หลายมากน฾อยแตกต฽างกันออกไป รวมท้ังมีความเหมือน คล฾ายคลึง และแตกต฽างกัน การศึกษาเรียนรู฾วรรณกรรมท฾องถิ่นนอกจากจะทําให฾เรา เห็นคุณค฽าความสําคัญของภูมิปใญญาไทยแขนงนี้แล฾ว ยังจะช฽วยทําให฾เข฾าใจรากฐาน ทางวัฒนธรรมในท฾องถิ่นของตนเองได฾ดขี ้นึ ด฾วย เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถนิ่ ชั้นมัธยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกิติศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผูเ้ รยี บเรยี ง ๒๐

บทที่ ๒ วรรณกรรมท้องถนิ่ ๔ ภาค เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถิ่น ชน้ั มธั ยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกิติศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรียง ๒๑

วรรณกรรมทอ้ งถิ่นภาคกลาง ๑. ประเภทของวรรณกรรมท้องถิ่นภาคกลาง จากลักษณะเด฽นของวรรณกรรมท฾องถ่ินท่ีแพร฽หลายอย฽ูในกล฽ุมประชาชนท่ัวไป เม่ือนํามา พิจารณาจัดแบ฽งประเภทวรรณกรรมท฾องถ่ินตามฉันทลักษณแของภาคกลางแล฾ว แบ฽งได฾เป็น ๔ ประเภท คือ วรรณกรรมประเภทกลอนสวด วรรณกรรมประเภทกลอนบทละคร (หรือบทละคร นอก) วรรณกรรมประเภทกลอนนทิ าน และวรรณกรรมประเภทกลอนเหล฽ ๑. วรรณกรรมประเภทกลอนสวด วรรณกรรมประเภทกลอนสวดคือ วรรณกรรมที่ประพันธแด฾วย กาพยแยานี ฉบัง และ สุรางคนางคแ สลับกันไปจนจบเร่ือง ซ่ึงบางคร้ังก็เรียกว฽า “คํากาพยแ” ในอดีตประชาชนจะมาชุมนุม กนั ทีว่ ดั ในวนั อโุ บสถศีล เมอื่ เสร็จพธิ ีการทางสงฆกแ ม็ กั จะฟงใ การสวดหนังสือนิทาน การสวดหนังสือหรือการอ฽านวรรณกรรมประเภทนิทานเป็นทํานองเสนาะตามฉันท - ลักษณนแ ั้นนอกจากจะได฾รับความเพลิดเพลินตามเน้ือเรื่อง และฟใงไพเราะเสนาะหูแล฾ว ประชาชนยัง ได฾คติธรรมและแนวทางในการดําเนินชีวิตที่ดี การสวนหนังสือน้ีอาจจะให฾ผ฾ูอาวุโสที่อ฽านหนังสือได฾ และมีเสียงไพเราะเป็นผ฾ูอ฽าน บางคร้ังก็ให฾เด็กวัดที่เรียนหนังสืออาจจะให฾ผ฾ูอ฽านก็ได฾ ส฽วนใน กรุงเทพมหานครผูค฾ นนยิ มมาชมุ นุมฟใงสวดหนังสือวัดพระศรีรัตนศาสดาราม (วัดพระแก฾ว) ครูแต฽ละ แหล฽งจะนาํ ศิษยแท่ีอา฽ นหนังสือแตกฉานมาสวดหนังสือตามศาลารายหรือวิหารรายในวัดพระศรีรัตน- ศาสดารามภายหลังจึงเรียกว฽า “สวดโอ฾เอ฾วิหารราย” การสวดหนังสือนั้นจะสวดฟใงกันเองใน ครัวเรือนก็ได฾ดังเจา฾ เงาะสวดใหน฾ างรจนาฟใงท่ีปรากฏอยู฽ในกลอนบทละครเร่ืองสังขแทองว฽า “เจ้าเงาะ นอนถอนหนวดสวดสุบนิ เล่นลนิ้ ละลักยักลานา นางรจนาได้ฟังยังหัวเราะ น้อยหรือช่าง เพราะเรื่อย เฉ่อื ยฉ่า ยังไม่ส้นิ ใบสมดุ หยุดกินนา้ สวดซ้าอีกนดิ ยังตดิ ใจ” วรรณกรรมประเภทกลอนสวดน้ีมีการพบต฾นฉบับที่พิมพแเผยแพร฽แล฾วไม฽ก่ีเรื่อง เช฽น สงั ขศแ ลิ ปช฼ ัย กลอนสวด สบุ ินกลอนสวด บางครั้งเรยี กวา฽ สบุ นิ คาํ กาพยแ ปลาบู฽ทอง โสนน฾อยเรือนงาม เปน็ ต฾น เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิ่น ชั้นมธั ยมศกึ ษาปีท่ี ๖ | นายกิตศิ ักดิ์ สขุ วโรดม ผ้เู รยี บเรียง ๒๒

๒. วรรณกรรมประเภทบทละครนอก๑ กลอนบทละครนอมักจะประพันธแเป็นตอน ๆ เพ่ือใช฾เป็นบทละครตอนหนึ่ง ๆ โดยเลือกตอนท่ีสนุกสนานมาทําบทละคร ดังสมเด็จกรมพระยาดํารงราชานุภาพทรงอธิบายว฽า “หนังสือบทละครในหอพระสมุดฯ มีมาก แต฽เป็นบทที่แต฽งในสมัยรัตนโกสินทรแเป็นพ้ืน ตรวจสอบ พบบทละครที่เชอื่ ไดว฾ า฽ แต฽งเม่อื ครั้งกรงุ เก฽าไมก฽ ่เี รื่อง และยงั ไมเ฽ คยพบฉบบั สมบูรณแสักเรื่องเดียว มีแต฽ ขาดต฾นบา฾ งปลายบา฾ งเปน็ กระท฽อนกระแท฽นทั้งน้ัน” ฉะน้ันบทละครนอกฉบับเป็นตอน ๆ ไม฽จบเร่ือง บริบรู ณแ การเล฽นละครนอกเป็นการแสดงพื้นบ฾านที่นิยมกันมากในสมัยอยุธยาและ รัตนโกสินทรแตอนต฾น การท่ีกําหนดบทละครนอกเป็นวรรณกรรมท฾องถิ่น เพราะแพร฽กระจายอยู฽ใน หมู฽ชาวบ฾านแม฾ว฽าธรรมเนียมการเล฽นละครจะไม฽แตกต฽างกับบทละครในหรือละครราชสํานัก แต฽เมื่อ พิจารณาตัวบทแล฾ว พบว฽ามีความแตกต฽างไปจากบทละครในที่ประพันธแข้ึนในราชสํานักสมัย รัตนโกสนิ ทรแอยม฽ู าก คือ ๑. ไม฽เครง฽ ครดั ในฉันทลกั ษณแ เชน฽ จาํ นวนคําในวรรค การสัมผัส เป็นตน฾ ๒. สาํ นวนโวหารเรยี บง฽ายตามแบบฉบบั ชาวบา฾ น เช฽น ไมน฽ ิยมใช฾ราชาศัพทแ ๓. ไมก฽ ําหนดเพลงหน฾าพาทยแชัดเจน บอกเพียง โอด เชิด เสมอ เพลง และเจรจา ๔. ไม฽กําหนดแบบแผนเหมือนบทละครใน เช฽น การข้ึนต฾นบท (ไม฽เคร฽งครัดว฽าต฾องใช฾ “เมื่อ น้นั ” กับตัวเอกและใช฾ “บดั น้นั ” กบั เสนา เปน็ ต฾น) วรรณกรรมประเภทบทละครนอก ได฾แก฽ เร่ืองพิกุลทอง โม฽งปุา มณีพิชัย ไชยเชษฐแ โค- บตุ ร พระรถ (พระรถ-เมรี) เป็นตน฾ ๑ความเปน็ มาขอละครนอก คาํ ว฽า ละครนอก สมเด็จฯ กรมพระยาดาํ รงราชานุภาพ ทรงอธิบายไวส฾ รปุ วา฽ ได฾วา฽ ละครนอก แต฽เดมิ เขา฾ ใจวา฽ คง เรียกว฽า ละครเฉย ๆ เมอ่ื เกิดละครในขึ้น จงึ คิดเรยี กละครให฾มคี วามแตกตา฽ งไปจากละครในวา฽ ละครนอก ลักษณะของละครนอก ละครนอกเปน็ ละครที่ดดั แปลงมาจากละครชาตรีหรือโนหรแ าชาตรี โดยขยายวิธีการแสดงต฽าง ๆ ตลอดจนเพลงรอ฾ งและดนตรีประกอบให฾พสิ ดารแปลกออกไป แต฽การแสดงยังคลา฾ ยกับละครชาตรอี ยู฽มาก นนั่ คือ การแสดงละครนอกมคี วามมงุ฽ หมายท่จี ะดาํ เนนิ เร่อื งไปอยา฽ งรวดเร็วสมความตลกขบขนั โลด โผนตา฽ ง ๆ บางครงั้ ก็มีคาํ หยาบโลน ประกอบกับถ฾ามบี ทตลกมักจะเล฽นตลกนาน ๆ โดยไมค฽ าํ นงึ ถึงการดาํ เนนิ เร่อื งหรือเวลา ในแงข฽ นบธรรมเนียม ประเพณีกอ็ าจจะทิง้ ความเคร฽งครดั ได฾ เช฽น ตัวกษัตรยิ หแ รือนางพระยาสามารถเล฽นตลกคลกุ คลีกับเสนาบรวิ ารได฾ (ณฐั วรรณ ช่งั ใจ, ๒๕๕๘, หนา฾ ๖๘) เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถน่ิ ชัน้ มัธยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกิตศิ ักดิ์ สขุ วโรดม ผ้เู รยี บเรยี ง ๒๓

๓. วรรณกรรมประเภทกลอนนทิ าน วรรณกรรมประเภทกลอนนิทาน มักจะประพันธแจนจบเรื่องบริบูรณแ วรรณกรรม ท฾องถ่ินภาคกลางท่ีแพร฽หลายมากในสมัยรัชกาลที่ ๕-๖ เพราะกิจการโรงพิมพแมีความเจริญร฽ุงเรือง ประจวบกบั ประชาชนชาวไทยสามารถอ฽านหนังสือด฾วยตนเองได฾มากขึ้น เนื่องจากมีการศึกษาระบบ โรงเรยี นประชาชนไทยจงึ นิยมซือ้ หนงั สอื กลอนนิทานมาอ฽านสู฽กันฟใงในครัวเรือน แสดงให฾เห็นถึงการ เปลี่ยนแปลงการเรียนรู฾วรรณกรรมท฾องถิ่นจากฟใงการเล฽านิทาน การดูมหรสพ หรือการฟใงการอ฽าน หนังสอื ในท่ีประชุม (สวดหนังสือ เล฽านิทาน สวดโอ฾เอ฾วิหารราย) มาเป็นการซื้อหนังสือกลอน นิทาน มาอ฽านเอง การพมิ พหแ นงั สอื กลอนนิทานออกจําหนา฽ ยจึงได฾รบั ความสนใจจากผูอ฾ ฽านเป็นจํานวนมาก วรรณกรรมประเภทกลอนนิทานท่ีพิมพแจําหน฽ายในสมัยน้ันที่ร฾ูจักกันโดยทั่วไป เช฽น โสนน฾อยเรือนงาม ปลาบ฽ูทอง นางสิบสอง (พระรถ-เมรี) โคบุตร จันทโครพ การะเกด โม฽งปุา พิกุล ทอง มณพี ชิ ยั สุวรรณหงสแ ฯลฯ นอจากนยี้ ังมีงานพิมพปแ ระเภทกลอนสวดอีกด฾วย ๔. วรรณกรรมประเภทกลอนแหล่ การแหล฽น้นั เป็นการขับร฾องลําเพยี งชนดิ เดียวท่ียอมให฾พระภิกษุขับลําโดยไม฽ถือว฽าผิด ศีล ความจริงแล฾ว การแหล฽ก็เป็นการอ฽านหนังสือทํานองเสนาะท่ีมีการเอื้อนเสียงขึ้นสูง จึงดู เหมือนกับการร฾องเพลงการที่ยินยอมให฾พระภิกษุเทศนแแหล฽ได฾เพราะเน้ือหานั้นเกี่ยวเน่ืองด฾วยชาดก แตภ฽ ายหลังพระภิกษนุ กั เทศนทแ มี่ ฝี ีปากทา฽ นมักจะด฾นกลอนสด เน้ือเรื่องจึงนอกชาดกบ฾าง แหล฽เทศนแ นั้นมีหลายเรื่องหลายตอนและหลายสํานวน แต฽ส฽วนใหญ฽เป็นการจําสืบมามิได฾ จดบันทึกไว฾และการ พิมพแเผยแพร฽ก็ได฾รับความนิยมน฾อย ในการเทศนแมหาชาติ พระภิกษุนักเทศนแอาจจะแหล฽ นอกเหนือจากบทท่ีเขียนไว฾ในเรื่อง เพ่ือเป็นการเปลี่ยนบรรยากาศและความบันเทิงใจของผ฾ูฟใง เช฽น แหลใ฽ ห฾พร เปน็ ต฾น กลอนแหล฽โดยทั่วไปนิยมนําตอนหน่ึงตอนใดของเร่ืองพระเวสสันดรชาดกบ฾าง หรือ ชมบายศรีบ฾าง หรือนําบางตอนของนทิ านพน้ื บา฾ นทร่ี จู฾ กั กันทั่วไป มาแตง฽ เปน็ กลอนแหล฽ ดังน้ี ๔.๑ กลอนแหล่จากเร่ืองพระเวสสันดร เช฽น แหล฽ชูชกขึ้นต฾นไม฾ (ชูชกพาสองกุมาร ไปในปุา หยุดพักแรกชชู กขน้ึ ไปนอนบนคบไม)฾ เปน็ ต฾น เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถน่ิ ช้นั มธั ยมศึกษาปที ี่ ๖ | นายกติ ศิ ักด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรียง ๒๔

๔.๒ กลอนแหล่บายศรี กล฽าวชมบายศรีที่แกะสลักเป็นเรื่องราว นิยมขึ้นต฾นว฽า “รูป จะแกะเป็นบายศรีช้ันต฾น งามเลิศล฾นงามโสภา” หรือ “เอาฟใกทองเน้ือเหลือง ๆ แกะเป็นเร่ืองนาง กากีแหล฽บายศรีพระราม” เป็นต฾น ๔.๓ กลอนแหล่นิทานและแหล่ชาดก กลอนแหล่นิทานขึ้นต้นนาเร่ืองเลย เช฽น “รูปจะขอสาธกเร่ืองนกกระจาบ” หรือ “รูปจะสาธกยกนิทาน อดีตกาลแต฽ก฽อนมา (แหล฽สุวรรณ สาม) บางคร้ังได฾อ฾างว฽าเป็นชาดกกล฽าวถึงอดีตชาติของพระพุทธเจ฾า เช฽น “รูปจําจะร่ําเรื่องบรมนาถ เสวยพระชาตเิ ป็นมยุรา (แหลย฽ ูงทอง)” และแหลล฽ กั ษณวงศแ เปน็ ต฾น ๔.๔ กลอนแหล่อ่ืน ๆ เช฽น กลอนแหล฽ขวญั นาค กลอนแหลใ฽ ห฾พร เปน็ ตน฾ กลอนแหลบ่ ายศรกี ากี (ตอนพระยาครฑุ พานางกากชี มปุาหมิ พานต)แ ๏ เอาฟกใ ทองเนอื้ เหลอื งเหลอื ง แกะเปน็ เรือ่ งนางกากี ทํารปู ราชปใกษี อ฾ุมกากโี บกโบยบนิ ๏ ร฽อนร฽าถลาถีบ มาในกลบี พระเมฆนิ ทรแ ผา฽ นโขดศรีคีรินทรแ ระรืน่ กลิน่ บุปผาพรรณ ๏ ครุฑหยอกนางใหย฾ ิ้มยวน นางกข็ ฽วนพลั วัน อม฾ุ นางมากลางสวรรคแ ถึงเชงิ ชั้นพระเมรุธร ๏ สกณุ ีช้ีให฾นาง ดูรูปรา฽ งเหล฽ากนิ นร เปน็ หมูห฽ ม฽ดู สู ลอน เน้อื เจา฾ อ฽อนองคแเอวกลม ๏ ปีกหางชา฽ งแฉลม฾ สีสอดแซมดสู วยสม ลักขณานา฽ ชม หน฽วยตาเจ฾ากลมยิ่งกว฽าคน ๏ ละไมละมอ฽ นพร฾อมพรมิ้ ยามเยอื้ นยามย้มิ แสนนา฽ ยล เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ชน้ั มธั ยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกิตศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรียง ๒๕

ดอกไมร฾ อ฾ ยเป็นสร฾อยสน สวมสกนธทแ ้งั ใสก฽ ลอน ๏ บา฾ งรอ฾ งบ฾างรําบา฾ งทาํ บท ดชู อ฾ ยดชู ดอรชน ชา฽ งแสนงอนนี่กระไร ชชิ ะนวลนางกนิ นร เปน็ หลนั่ ลดเมรไุ กร ๏ ท่เี ชงิ ชัน้ บรรพต ครุฑชช้ี วนให฾พระนางแล เยยี่ มคูหาอยูง฽ บั แง สัตวแสงิ หวแ ง่ิ ไสว มาตดิ กันแจตามจร ๏ ราชสีหแสิงหรา โตกเิ ลสแสสลอน กาสรพยัคฆา ช฾างแลน฽ แปร฾นแปรเ พวกนกั สิทธิ์วิทยา ๏ นรสิงหแไล฽วิ่งเล฽น หาบผลผลามาเลยี บเมิน พากนั เท่ียวดมุ฽ เดนิ สงิ หราชอัสดร เชงิ เทินบรรพตา ๏ สกุณมี ฤี ทธิ์ ลําตน฾ ใหญส฽ าขา ออกเป็นสีกาดชู อบกล ฤษีพระชปี าุ ชา฽ งเหมอื นคนดนู า฽ ชม ๏ คนปาุ มาเหมีย่ ว ช฽างเหมอื นคนดนู า฽ ชม เหาะร฽อนลอยลม ตามลําเนาเขาเขนิ ชวนกันชมเล฽นตา฽ งคน ๏ มีไมน฾ ารีผล ลกู ดอกออกระยา฾ ๏ เสียแต฽ไม฽มวี ิญญาณแ เบือ้ งลา฽ งเบือ้ งลับเบ้ืองบน ๏ พวกเพทยาธร มีจิตคิดนิยม เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถิ่น ช้ันมัธยมศึกษาปที ่ี ๖ | นายกติ ิศักด์ิ สขุ วโรดม ผูเ้ รยี บเรยี ง ๒๖

๏ ตรี ันฟในแทง ช฽างชงิ ว่ิงแยง฽ นารผี ล ฉาดฉบั รับประจญ บ฾างก็ทนบ฾างกท็ าน ๏ ทแี่ รงแย฽งได฾ พาไปส฾สู ถาน ปิดประตลู ่นั ดาน ฉันหวานหวานเล฽นกลางวนั ๏ พวกสําเรจ็ ปรอทแร฽ ออกวิ่งแต฾ตกี นั ฉวยได฾คนละอนั สองอนั กพ็ ากนั เหาะลอย ๏ ทไ่ี ม฽ได฾กเ็ ดือดด฽า ลงน่ังทา฽ ตาปรอยปรอย พวกนักสทิ ธฤ์ิ ทธน์ิ ฾อยนอ฾ ย เอาไม฾สอยเสยี งเอด็ อึง ๏ บา฾ งตะกายปาุ ยปนี เพื่อนหยดุ ตนี กนั ตกตึง มฤี ทธ์แิ รงแข็งขึง ก็พาตะบงึ เหาะไป ๏ ครฑุ ชี้ใหน฾ างชม สาํ ราญรมยหแ ฤทัย เยน็ พยับบินกลบั ไป ส฽ูวิมานชยั สถาวร ๏ นอนสําราญเย็นทรวง นั่นแล ฯ ขอ้ สงั เกต นักเรียนจะเห็นได฾ว฽าวรรณกรรมท฾องถิ่นภาคกลาง แม฾จะมีโครงเร่ืองตรงกันแต฽ก็มีหลาย สํานวนและมีฉันทลักษณแแตกต฽างกันไป เพราะผู฾ประพันธแได฾นําโครงเร่ืองนิทานเดิมมาประพันธแข้ึน ใหมต฽ ามฉันทลักษณทแ ี่ตนเองชาํ นาญ นําไปใชใ฾ หเ฾ หมาะสมแก฽การแสดงละครและการอ฽านในท่ีประชุม ชน เช฽น เสอื โคคําฉนั ทแ มีโครงเรื่องตรงกับกลอนนิทานเรือ่ งหลวิชยั คาวี เป็นตน฾ ๒. ปริทรรศนว์ รรณกรรมประเภทกลอนสวด เรื่อง สังขศ์ ิลป์ชัย เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถิ่น ช้ันมัธยมศึกษาปที ี่ ๖ | นายกติ ิศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรียง ๒๗

สังขแศิลป฼ชัยเป็นวรรณกรรมท฾องถ่ินที่แพร฽กระจายอยู฽ในหลายภาค มีปรากฏอย฽ูใน ปใญญาสชาดกของภาคเหนือและมีสํานวนค฽าวธรรมยาว ๑๐ ผูก ช่ือว฽า “สังขแสิงหแธนูชัย” ส฽วนภาค อีสานไดน฾ ํามาประพันธเแ ป็นโคลงสารเรยี กชือ่ วา฽ “สนิ ไซ” และถือว฽าเป็นสํานวนช้ันครูเพราะมีสํานวน โวหารท่ีไพเราะ หมอลํานิยมนําเนือ้ เรื่องบางตอนมาร฾อง มาขบั ลํา ส฽วนในภาคกลาง ปรากฏว฽ามีผู฾ประพันธแเป็นหลายสํานวน คือประพันธแเป็นกลอนบท ละครนอก (ไม฽จบเรื่อง) และสมเด็จฟูา กรมพระยานริศรานุวัดติวงศแทรงพระนิพนธแเป็นกลอนบท ละครดําดําบรรพอแ กี สํานวนหนึง่ เรือ่ งสงั ขศแ ลิ ป฼ชัยกลอนสวดนปี้ ระพันธแในสมัยใดไม฽ปรากฏชัดเจน แต฽พอสันนิษฐานได฾ว฽า คงประพันธแสมัยที่มีความนิยมกลอนสวด ประมาณสมัยอยุธยาตอนปลายจนถึงสมัยรัตนโกสินทรแ เร่ืองสงั ขศแ ิลปช฼ ัยกลอนสวดน้ีเปน็ กลอนสวดขนาดยาวเร่ืองหน่งึ ๒.๑ เนื้อเร่อื งยอ่ ท฾าวกุศราชครองเมืองปใญจาละ มีโอรสช่ือท฾าวเสนากุฏ และพระธิดาช่ือว฽าเกสรสุ มณฑา ท฾าวกุศราชสวรรคต ท฾าวเสนากุฏได฾ครองเมือง ต฽อมาโหรทํานายว฽านางเกสรสุมณฑาจะต฾อง เป็นชายายักษแ ท฾าวเสนากุฏจึงให฾สร฾างปราสาทอย฽างแน฽นหนา พร฾อมทั้งจัดต้ังเวนยามให฾รักษาพระ ขนษิ ฐาเปน็ อยา฽ งดี วนั หนึ่งนางเสด็จอุทยาน ท฾าวกุมภัณฑแมาพบเข฾าจึงลักพาตัวนางไปเป็นพระชายา ในเมืองยักษแ นางอยู฽กับทา฾ วกมุ ภัณฑมแ ีพระธิดาพระองคแหน่ึง ช่ือว฽านางศรีสุพรรณ เมื่ออายุได฾สิบห฾าปี ท฾าวกุมภัณฑแไปเล฽นสกากับท฾าวภุชงคแเมืองบาดาลได฾พนันกัน โดยใช฾นางศรีสุพรรณเป็นเดิมพัน ท฾าว กุมภณั ฑแแ พ฾แก฽ทา฾ วภชุ งคจแ ึงจําใจต฾องยกนางให฾เป็นชายาทา฾ วภชุ งคแเจ฾าเมืองบาดาล กล฽าวถงึ ท฾าวเสนากุฏ เม่ือพระขนิษฐาถูกยักษแลักพาไปก็เสียพระทัยหนักมาก จึงมอบ เมอื งให฾เสนาอมาตยแดูแล พระองคไแ ปผนวชเปน็ สามเณร ถือศีล วปิ สใ สนาอยหู฽ ลายพรรษา มีผัวเมียชาวปุายากจน มีลูกสาวสวย ๗ คน ในวันสงกรานตแก็พาลูกสาวทั้งเจ็ดไปวัด สามเณรเสนากุฏพบเข฾าก็เกิดความรักใคร฽นางทั้งเจ็ด จึงลาสิกขากลับมาครองเมืองคร้ันแล฾วจึงมาสู฽ ขอธิดาผวั เมียชาวปุาไปเปน็ ชายาทั้งเจด็ คน นางพ่ีทง้ั หกคนตั้งท฾องคลอดโฮรสมาเป็นชาย ๖ คน ส฽วน นางปทุมวดีน฾องสาวสุดท฾องต้ังครรภแ พร฾อมกับทาสีของนางชื่อ นางไกรสร ทั้งสองนางคลอดโอรส เป็นชายสวยงามทง้ั ค฽ู โอรสนางปทุมวดมี อี าวุธติดมือมาด฾วย คือ หอยสังขแ พระขรรคแ และศรศิลป฼ จึง เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถนิ่ ชน้ั มัธยมศกึ ษาปีที่ ๖ | นายกติ ิศักด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรยี ง ๒๘

ถวายพระนามว฽า “ส฾งขแศลิ ปช฼ ยั ” ส฽วนโอรสนางไกรสรช่ือว฽า “สิงหรา” มีอิทธิฤทธิ์แปลงกายเป็นพระ ยาราชสหี แได฾ นางทั้งหกมีความอิจฉาริษยาโอรสนางปทุมวดีและนางไกรสร จึงให฾สินบนพระโหรา ท้ังส่ีเพื่อให฾ทํานายใส฽ร฾ายแก฽นางและโอรส ท฾าวเสนากุฏจึงจําใจจะต฾องขัยไล฽นางปทุมวดีและ พระโอรสออกจากเมือง ส฽วนสิงหราและนางไกรสรขอติดตามนางไปด฾วย ร฾อนถึงพระอินทรแต฾องมา ชว฽ ยเหลือพระโอรสผม฾ู ีบุญญาธิการ จึงใช฾ให฾พระเพชฉลูกรรม (พิศนุกรรม) มาเนรมิตเมืองบรรพตบุรี ซง่ึ เพยี บพรอ฾ มไปดว฾ ยผ฾ูคน ขา฾ ช฽วงใช฾ และปราสาทราชวังสวยงาม อยจ฽ู ําเนียรกาลนานมา ช฾างทรงของหกกุมารหนีเข฾ามาเมืองบรรพตบุรี พระสังขแศิลป฼ ชัยจับได฾ พระกุมารท้ังหกติดตามมาพร฾อมกับเสนาอมาตยแและขอช฾างคืนไป จึงกลับมาเล฽าให฾แม฽ทั้ง หกฟใง นางจึงอุบายให฾นําขนมใส฽ยาพิษไปให฾พระสังขแศิลป฼ชัย กุมารท้ังหกก็มาทําสนิทชิดชอบนับพ่ี นับน฾องกนั แต฽พระสังขแศิลป฼ชัยบอกว฽าตนเสวยแต฽อาหารทิพยแแม฾กําจัดพระสังขแศิลป฼ชัยไม฽สําเร็จ แต฽ หกกมุ ารกย็ ังเสด็จมาเลน฽ ดว฾ ยเสมอ ๆ พระสังขแศิลป฼ชัยได฾แผลงศรเรียกเน้ือ เรียกปลา เรียกยก มาให฾ กมุ ารชมอย฽เู นอื ง ๆ วันหนง่ึ กุมากรท้ังหกได฾ทูลพระราชาว฽าตนไดเ฾ ริ่มเกง฽ กล฾าสามารถเรียกสัตวแได฾และ ได฾ออกอุบายให฾พระสังขแศิลป฼ชัยแผลงศรเรียกสัตวแเข฾าเมือง พระราชาดีพระทัยท่ีเห็นกุมารเก฽งกล฾า ทางคาถาอาคมจึงให฾ไปตดิ ตามนางเกสรสุมณฑาที่ถูกยกั ษกแ มุ ภัณฑแลักตวั ไป หกกุมารจงุ ออกอุบายว฽าเสด็จพ฽อได฾ขอร฾องให฾พระสังขแศิลป฼ชัยช฽วยติดตามพระเจ฾าอา พระสังขแศิลป฼ชยั พร฾อมดว฾ ยสงิ หราจงึ ไปกับหกกุมาร พอมาถึงแมน฽ ํ้าใหญพ฽ ระสังขแศิลป฼ชัยจึงเสด็จเพียง พระองคแเดียว ให฾สิงหราอยู฽เป็นเพ่ือนพ่ีท้ังหก พระสังขแศิลป฼ชัยจึงให฾หอยสังขแเป็นพาหนะไปยังเมือง ท฾าวกุมภัณฑแ ผ฽านทะเลสีทันดร เขาสัตภัณฑแ เข฾าปุาหิมพานตแในท่ีสุดถึงเมืองท฾าวกุมภัณฑแพบนาง เกสรสมุ ณฑาประทับอยู฽พระองคแเดียว จึงได฾เล฽าเร่ืองให฾ฟใงว฽าพระบิดาให฾ตนมาพานางกลับเมือง นาง เกสรสุมณฑทยังรกสามียักษแไม฽อยากจะกลับเมือง คร้ันยักษแกลับจากปุาก็รู฾ทันทีว฽ามีมนุษยแเข฾ามาใน เมือง แม฾นางเกสรสมุ ณฑาจะซุกซ฽อนพระกุมารไว฾อย฽างดีก็ตาม ยักษแท฾าวกุมภัณฑแจะจับพระสังขแศิลป฼ ชยั จึงรบสู฾กันแผลงศรถูกท฾าวกุมภัณฑแ ท฾าวกุมภัณฑแยิ่งมีจํานวนมากเป็นทวีคณู ในท่ีสุดท฾าวกุมภัณฑแ จึงหนีไปเรียกเพ่ือนยักษแเมืองต฽าง ๆ เป็นกองทัพยักษแจํานวนมาก พระสังขแศิลป฼ชัยแผลงศรเรียก สิงหรามาชว฽ ย ในทสี่ ดุ กองทพั ยกั ษแอันยง่ิ ใหญก฽ ็ถกู ฆ฽าตายหมด เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถิ่น ชนั้ มัธยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกิติศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรยี ง ๒๙

นางเกสรสมุ ณฑากล฽าวกับพระสังขแศิลป฼ชัยว฽า นางยังไปด฾วยไม฽ได฾เพราะพระธิดาของ นาง คอื นางศรสี ุพรรณยงั อย฽ูเมอื งบาดาลเป็นชายาท฾าวภุชงคแ เพราะบิดาแพ฾พนันสกา พระสังขแศิลป฼ ชยั จงึ อาสาจะไปพานางกลับมาให฾ได฾ แล฾วไปชวนท฾าวภุชงคแเล฽นสกาพนันเอาเมืองกัน ถ฾าตนแพ฾จะให฾ ของวิเศษแก฽ท฾าวภุชงคแ ในท่ีสุดท฾าวภุชงคแแพ฾สกา แต฽พระสังขแศิลป฼ชัยยกเมืองคืนให฾ขอแต฽นางศรี สุพรรณผ฾ูเดียว ท฾าวภุชงคแไม฽ยอมเพราะว฽าไม฽ได฾สัญญารวมถึงพระชายาจึงรบกัน ในที่สุดกําจัดท฾าว ภชุ งคไแ ดส฾ ําเร็จและพานางศรสี พุ รรณกลับคนื มา ทั้งสามเดินทางกลับมายังฝใ่งแม฽น้ําที่หกกุมารคอยอยู฽ หกกุมารจึงหาอุบายที่จะกําจัด พระสังขแศิลป฼ชัย จึงพาเที่ยวชมเขาโดยให฾เอาอาวุธวิเศษวางไว฾ คร้ันถึงปล฽องเหวก็ช฽วยกันผลักพระ สงั ขแศิลปช฼ ัยตกเหวแลว฾ ใชก฾ ฾อนหนิ ปิดไว฾ เม่อื กลับมาทีพ่ กั บอกนางเกสรสุมณฑาว฽าพระสังขแศิลป฼ชัยตก เหวตายแลว฾ นางไม฽เชื่อแตก฽ จ็ นใจ จึงนําเอาผ฾าสไบและช฾องผมผูกปลายไม฾ปใกเป็นธงไว฾ แล฾วอธิษฐาน ว฽าถา฾ พระสงั ขแศลิ ป฼ชัยไมต฽ ายขอให฾นางได฾เห็นผ฾าสไบและช฾องผมน้ีอีก หกกุมารก็พานางเกสรสุมณฑา และนางศรสี ุพรรณกลบั เมือง ครัน้ ถึงเมอื ง ท฾าวเสนากุฏดีพระทัย ชื่นชมกับพระกุมารท้ังหก ส฽วนนางเกสรสุมณฑา และนางศรีสุพรรณโศกเศร฾าถึงพระสังขแศิลป฼ชัยมาก วันหนึ่งมีพวกสําเภาได฾มาค฾าขายในเมืองปใญจา ละได฾นําผ฾าสไบมาถวายท฾าวเสนากุฏ พอนางเกสรสุมณฑาได฾เห็นเข฾าก็ร฾ูว฽าพระสังขแศิลป฼ชัยยังไม฽ตาย จงึ เล฽าเรือ่ งใหท฾ ฾าวเสนากุฏฟใง ส฽วนพระสังขแศิลป฼ชัยอยู฽ในเหวสามวัน พระอินทรแก็ปลอมเป็นชีปะขาวมาช฽วยส฽วน สิงหราก็เท่ียวหาพระสังขแศิลป฼ไม฽พบ พบแต฽อาวุธวิเศษทั้งสามอย฽างท่ีวางไว฾จึงคอยอย฽ูที่น้ัน ในที่สุดก็ พบกนั จึงพากนั กลบั บ฾านเมอื งบรรพตบรุ ขี องตน ไดเ฾ ล฽าเรือ่ งใหม฾ ารดาทราบทุกประการ เม่ือท฾าวเสนากุฏทราบเร่ืองพระโอรสสังขแศิลป฼ชัยกับสิงหรา จึงพานางเกสรสุมณฑา และนางศรสี ุพรรณไปตามหาทเี่ มืองบรรพตบุรี ครั้นถึงเมืองบรรพตบุรี พระสังขแศิลป฼ชัยและสิงหราก็ มารับเสด็จ ส฽วนนางเกสนสุมณฑาและนางศรีสุพรรณก็ไปเล฽าเรื่องความหลังให฾นางปทุมวดีและนาง ไกรสรฟใง เพอื่ จะใหห฾ ายโกรธทา฾ วเสนากฏุ ท่หี ลงผดิ ขบั ไสไลส฽ ฽งนางทงั้ สอง ในที่สดุ ก็พากบั กลับเมอื ง ครัน้ ถึงเมอื งทา฾ วเสนากุฏจึงให฾พิพากษาหกกุมาร หกกุมารพยายามป้ในเร่ืองบ฽ายเบ่ียง ไม฽ยอมรบั แมว฾ ฽านางเกสรสมุ ณฑาจะเป็นพยานก็ตาม ทา฾ วเสนากุฏจึงให฾หกกุมารแสดงอิทธิฤทธิ์เรียก เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถ่นิ ช้ันมัธยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกติ ศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรียง ๓๐

สัตวแ แตก฽ ็ทําไมไ฽ ด฾ ท฾าวเสนากุฏจึงให฾ลงโทษพระชายาท้ังหกพระกุมารท้ังหก และพระโหราท้ังส่ี เม่ือ ตายายทราบว฽าพระราชาลงโทษชายาท้ังหกและพระกุมารจึงมาขอร฾องนางปทุมวดีให฾ขอ พระราชทานอภัยโทษ ภายหลังได฾อภิเษกพระสังขแศิลป฼ชัยกับนางศรีสุพรรณ เพราะตามชะตาของพระสังขแ ศิลปช฼ ยั ตอ฾ งเป็นเนอื้ ค฽กู บั หญงิ หมา฾ ย แลว฾ ครองเมอื งอยา฽ งสนั ติสุขสบื มา ๒.๒ สานวนโวหาร ลักษณะเด฽นอย฽างหน่ึงของวรรณกรรมท฾องถิ่นก็คือ การดําเนินเรื่องตามลําดับแบบ เล฽านิทานตอนใดท่ีสนุกก็ดําเนินเร่ืองรวดเร็ว ส฽วนตอนใดท่ีมีโอกาสแสดงโวหารได฾ดี กวีมักจะ พรรณนาอยู฽นานโดยเฉพาะการชมปุาชมดง กวีจะแสดงฝีปากโดยการพรรณนาช่ือปลา นก ต฾นไม฾ สัตวแปุา โดยไม฽ได฾คํานึงว฽าจะอยู฽ด฾วยกันตามธรรมชาติได฾ แต฽ก็ต฾องการจะแสดงการเล฽น เสียง เล฽นคํา เทา฽ น้นั เราพบอย฽ูเนือง ๆ ทกี่ วกี ลา฽ วถงึ ปลาทะเลไปพร฾อม ๆ กับปลานาํ้ จดื ดงั ตัวอยา฽ ง ๏ กระโหโ฾ ลมาปลาวาฬ เงอื กงภู พู าน ขนานเข฾าเคยี งเรยี งกัน ๏ มีกระแหนวลจนั ทรแ เพียนทรายผายผัน เป็นหมเู฽ ป็นค฽ูน฽าชม ๑. การพรรณนา บทพรรณนาฉากเป็นสํานวนเด฽นของวรรณกรรมท฾องถิ่นที่ กวีมักจะแสดงฝีปากไว฾อย฽างประณีต ซึ่งสร฾างความพึงพอใจให฾แก฽ผู฾อ฽าน ผ฾ูสวด และผ฾ูฟใงเป็นอย฽างย่ิง โดยเฉพาะเรื่องสงั ขแศลิ ป฼ชยั กลอนสวดน้ี พบว฽าทกุ ตอนทต่ี ัวละครเดนิ ทางจะมีการพรรณนาฉากชมดง ชมสัตวแ น่ันคือเมื่อตัวละครเสด็จไปปุาย฽อมครํ่าครวญถึงเวียงวังที่ได฾รับความสุขคิดถึงผ฾ูคนที่ตนต฾อง จากมา พรรณนาตามธรรมเนียมนิราศ แต฽ในเรื่องสังขแศิลป฼น้ีไม฽ได฾รําพันถึงนางที่รักพระสังขแศิลป฼ชัย รําพันถึงมารดาท่จี ากมา ตัวอย฽างเชน฽ ๏ พกิ ลุ บนุ นาก ตะแยกตะบาก มากมายหลายพรรณ กันทรงสง฽ กล่ิน เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถ่นิ ชั้นมธั ยมศกึ ษาปีที่ ๖ | นายกิตศิ ักดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรยี ง ๓๑

กระถินอินจัน ดูดัง่ แกลง฾ กลั่น ตงั้ ไว฾รมิ ทาง ๏ พุดไทยไผเ฽ ทศ ลาํ เจยี กการะเกด วเิ ศษต฽างตา฽ ง กระดงั งานารีหยุด รน฾ รุดกลางทาง หยุดเก็บมาพลาง ในกลางพงพี ๏ หอมดอกซ฽อนกลนิ่ รวยรวยประทิ่น เหมอื นกลิ่นชนนี คิดไปใจเปล฽า โศกเศร฾าแสนทวี โอ฾ปาุ นฉะน้ี จกั เปล่ยี วเปล฽าใจ ๏ หอมกล่นิ สุกลม เหมอื นกล่ินนํ้านม ลูกตรึกนึกใน จกั สวยนมแก฾ว คิดแลว฾ อมิ่ ไป จึงรู฾วา฽ ภยั ไมม฽ าบฑี า ๏ หอมกลิน่ ไม฽รงั คิดถึงเวียงวง ยิง่ มนี ํ้าตา แม฾นใกล฾ตาํ หนัก จักเชิญพระมา เชยชมบุปผา ให฾มาเยน็ ใจ ๏ ชงโคโยทกา อาํ พนั กรรณกิ ารแ รวยรนิ พระทยั พดุ ตานบานขาว ดาวเรอื ง เนืองไป พดุ ซ฾อนหงอนไก฽ ซึง่ ไวว฾ ญิ ญา ๏ รกฟาู กาหลง พะยอมย฾อยหอ฾ ยลง กลว฾ ยไม฾ในปุา พระชมดอกไม฾ ทใี่ นหิมวา รวยรืน่ ชื่นมา ท่ที างเสดจ็ ไป ๏ นมแมวแกว฾ เกด มะลิวลั ยจแ ันทนเแ ทศ ลาํ ดวนยวยใจ กฤษณากะลาํ พกั หอมนักพน฾ ไป ชมพลางทางไห฾ ครวญถงึ ชนนี ๏ ชมดอกรกฟาู โรยรว฽ งลงมา ตกเหนอื ปฐพี เหมือนกลน่ิ ภูษา ของข฾าพนั ปี เคยทรงทกุ ท่ี ทใี่ นปรางคทแ อง ๏ เร฽งนกึ เร฽งเศร฾า เรง฽ คิดเรง฽ เปล฽า ว฾าวุ฽นขนุ฽ หมอง ภุมรนิ บนิ ว฽ู แมงภูร฽ ่ําร฾อง เอารสละออง เกสรมาลี เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถ่นิ ช้นั มธั ยมศึกษาปที ี่ ๖ | นายกติ ศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผ้เู รยี บเรียง ๓๒

๏ ชมดอกมัดตราํ ปริงปรางระกาํ จาํ ปางจาํ ปี จิกแจงจันปาุ ชะบาสารภี เหมอื นกล่นิ ชนนี ยงิ่ มนี าํ้ ตา ฯลฯ ๒. การใช้โวหาร โวหารเกี้ยวพาราสี หรือเรียกว฽า นารีปราโมทยแ พบว฽าในวรรณกรรม พื้นบ฾านมกั จะใหค฾ วามสําคัญมาก กวีจะพรรณนาทุกแงท฽ กุ มุมเพอื่ แสดงฝปี ากอย฽างหนึ่ง อีกอย฽างหน่ึง คงจะเปน็ ท่พี งึ ใจของผอ฾ู า฽ นผู฾ฟงใ อีกดว฾ ย ไม฽แต฽เท฽าน้ันบางแห฽งยังใช฾โวหารสองแง฽สองง฽ามในเชิงสังวาล อยด฽ู ว฾ ยเชน฽ เดียวกบั เพลงพ้ืนบา฾ น เชน฽ ทา้ วกมุ ภัณฑป์ ลอบประโลมนางเกสรสุมณฑา ๏ คือนชุ น฾องทา฾ ว ชน่ื แล฾วแต฽สาว บา฽ วจงึ ยนิ ดี ลูกเมยี พ่ีหาไม฽ อรไทนารี แก฽แลว฾ เจ฾าพ่ี จะดีฤาไฉน ๏ ครนั้ แห฾งเหี่ยวรส กลิน่ อายหายหมด เหี่ยวหดแห฾งไป ภุมรีภมุ รา ไมม฽ าอาศัย ไมร฽ ะรืน่ ชน่ื ใจ เข฾าใกล฾ก็หลกี หนี ๏ นางจงึ ตอบไป ทา฾ วว฽าแต฽ได฾ เลือกเอาแต฽ดี นอ฾ งเหมือนนาวา ไมเ฽ คยนที ท่ีจะจรลี ข฾ามข่ีคงคา ๏ ไมเ฽ คยใช฾ไป ปะพายุใหญ฽ ไมพ฽ ฾นมรณา จะมาโทรมทรุด อยู฽กลางคงคา เหมือนโปรดเกศา อย฽าให฾ราํ คาญ ๏ ที่จะใช฾ใบ ทที่ อ฾ งทะเลใหญ฽ ไมเ฽ คยคล่นื ฉาน เสาใบจะยับ ลงอัประมาณ ท฽านจงโปราดปราน น฾องน้เี ถดิ รา ๏ รูแ฾ ลว฾ วา฽ เจา฾ ดุจดงั สาํ เภา ไม฽เคยคงคา ปะพายใุ หญ฽ กลวั ไยน฾องยา ใบการย฽อมหา ไวแ฾ ล฾วครบครนั ๏ จังกล฾าคนท฾าย แลน฽ นกั ยักย฾าย ให฾พรอ฾ มทกี นั ถงึ หนกั นกั เยอ้ื งยกั ผ฽อนผัน เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถ่ิน ชั้นมธั ยมศึกษาปที ่ี ๖ | นายกิตศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผ้เู รียบเรยี ง ๓๓

เห็นไปในน้ัน กระบวนนาวา ๏ ว่งิ ออกน้าํ ลาํ ละโลมโครมครึก อยูใ฽ นคงคา สายลดสายเลี้ยง สอดเหน่ียวคอยทา฽ เมอ่ื ลมจะมา พร฾อมอย฽คู รบครัน ๏ ทอดสมอมไิ ด฾ แล฽นตามลมไป สักสองสามวนั ระรนื่ ชื่นนัก ใครจกั เทียมทัน ด฾วยความรกั กัน ใหล฾ น฾ ยนิ ดี ฯลฯ อธบิ ายความ น฾องเอย จะดูสดช่ืนเมื่อตอนสาว ๆ ถ฾าแก฽แล฾วไม฽มีชายใดยินดี เพราะแห฾งเห่ียว แมลงภู฽ ย฽อมไม฽ไยดีดอกไมท฾ เี่ ห่ียวโรยราและยอ฽ มหลีกหนีไปไกล นางตอบว฽า ท฾าวพูดแต฽ส฽วนดี น฾องเหมือนเรือไม฽เคยแล฽นในนํ้า พบพายุใหญ฽จะวอดวาย จะทรุดโทรมท้ังลาํ เรือ ท้งั ไมเ฽ คยใชใ฾ บ ใช฾เสากระโดงเรือ พบคล่นื เรอื จะอับปาง ท฾าวตอบว฽า รู฾แล฾วว฽าเจ฾าเปน็ สําเภาไม฽เคยผจญคล่ืนพายุ แต฽ไมต฽ ฾องตกใจเพราะคนถือท฾าย เขาเก฽งแล฾ว ร฾ูจักยักย฾ายผ฽อนนักผ฽อนเบา ประคองให฾เรือไปได฾ เมื่อเรือออกนํ้าลึกจะครึกคร้ืนเองสาย สอดสายเกยี่ วจะรัดกันเอง นางจะทอดสมอยูไ฽ ย แลน฽ ตามลมไปสองสามวันกค็ ลอ฽ งแคล฽วเอง โวหารเปรียบเทียบ กวีพ้ืนบ฾านได฾แสดงฝีปากอย฽างประณีต นั่นคือการเก้ียวพาราสี ระหวา฽ งหนุม฽ สาวนน้ั กวีพยายามนําคําอุปมาอุปไมยเทียบเคียงกับความรัก ความเสน฽หา ดังเช฽นตอน ท฾าวกุมภัณฑแเจรจากับนางเกสรสุมณฑาฝากรักนาง แต฽นางก็พยายามบ฽ายเบี่ยงด฾วยสํานวนโวหาร ต฽างๆ ๏ จะเรยี งเคียงหนา฾ พระนุชเจา฾ ชัว่ ช฾า ฤๅเทวาจะหยนั อยา฽ งดา฾ วดารา ห฾อมลอ฾ มวงจนั ทรแ เราไสรไ฾ ดก฾ นั สมควรหนกั หนา ๏ คือทองกบั แก฾ว สมควรกนั แลว฾ น฾องแก฾วพี่อา อย฽าคดิ เดียดฉันทแ ฉะนนั้ เลยนา ฟใงคําพี่ว฽า เจา฾ อยา฽ อาลัย เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถนิ่ ช้นั มธั ยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกิติศักดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรยี ง ๓๔

๏ นางจงึ ตอบเลา฽ อย฽ามายักเย฾า ข฾อไม฽พอใจ จะอยเู฽ ป็นคู฽ ผิดบูราณไป ธรรมเนียมหาไม฽ แตบ฽ ูราณมา ๏ คอื เนอ้ื กบั เสอื ยดื ไปไม฽เชอื่ มนุษยกแ บั ยักษา จะมาร฽วมร฾ู เคียงค฽ูกับขา฾ แขกเต฾าจะมา รว฽ มรกั โนรี ๏ ไม฽มีตํารา อย฽าแค฽นเจรจา มาเฝาู ยวนยี ท฽านคอื ไฟฟูา โกรธาแสนทวี ชวี ิตนอ฾ งน้ี จะม฾วยบรรลัย ๏ พระนชุ อย฽าคิด เมอ่ื หน฾าถ฾าผดิ ไม฽มโี ทษภัย นาคกับมนษุ ยแ ครุฑกับนางใน อยู฽ดว฾ ยกันได฾ แต฽บูราณมา ๏ ท฽านว฽านไ้ี ซร฾ ชอบแต฽น้ําใจ มไิ ด฾กรุณา นอ฾ งไม฽ร฾ทู ่ี คดเี ดยี งสา เหมือนไดเ฾ มตตา อย฽าให฾เคืองใจ ๏ นอ฾ งเหมอื นบุษบา พ่ึงผุดข้ึนมา ตมู ต้งั บังใบ สรุ ยิ าจะส฽อง เคยตอ฾ งเม่อื ไร นอ฾ งนไี้ ม฽ได฾ ใครไมต฽ ฾องพาน ๏ ไม฽ระคายกลบี กลา฾ แมลงภู฽อยยู฽ ้าํ ชอกชํา้ สาธารณแ ไดโ฾ ปรดเกศา เกดิ ราขนุ มาร อยา฽ มาตอ฾ งพาน ทา฽ นเรง฽ ออกไป ฯลฯ ๓. การใช้สานวน ในเรื่องสังขแศิลป฼ชัยกลอนสวด ได฾นําสํานวนภาษิตท่ีรู฾จักกันทั่วไปมา แทรกในการดําเนินเร่ืองอยู฽จํานวนมาก อันเป็นส฽วนสําคัญท่ีสร฾างอรรถรสให฾แก฽เนื้อหาอย฽างย่ิง สํานวนภาษิตเหล฽าน้ี นอกจากจะเป็นการอธิบายสื่อความหมายชัดเจนแล฾ว ยังช฽วยให฾สํานวนโวหาร ประณีตยงิ่ ขึ้น เชน฽ ๓.๑ สํานวน “แมงเม฽าบินเข฾ากองไฟ” และ “เล็กพริกขี้หนู” (ตอนพระสังขแศิลป฼ชัยรบ กับทา฾ วกมุ ภณั ฑ)แ ดังน้ี เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถ่นิ ช้นั มธั ยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกติ ศิ ักด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรยี ง ๓๕

๏ โตเท฽าภูผา ไม฽กลัวอย฽ามา ไมม฽ าเขด็ ใคร มากมายเสียเปล฽า แมงเมา฽ กบั ไฟ เข฾ามาบรรลัย ด฾วยเปลอัคคี ๏ โตฟใกนาํ้ เต฾า เติบใหญ฽เสยี เปล฽า เผ็ดรอ฾ นไม฽มี ท฽านอย฽าอวดตัว ไม฽กลวั ยกั ษี อย฽างหน่ึงเชน฽ น้ี เรามติ กใจ ฯลฯ ๓.๒ สํานวน “ออ฾ ยเขา฾ ปากช฾าง” ทา฾ วกมุ ภณั ฑแกล฽าวกับนางเกสรสุมณฑา ท่ีขอกลับเมือง มาเยยี่ มท฾าวเสนากฏุ พระเชษฐาว฽า เหมอื นออ฾ ยเข฾าปากช฾าง สดุ ท่จี ะเรียกกลับคนื ได฾ ดงั นี้ ๏ อ฾อยเข฾าปากช฾าง ใครหอ฽ นบา฾ งง฾างไวไ฾ ด฾ วา฽ อน่ื จะตามใจ สิ่งน้ีไซรไ฾ ม฽เมตตา ฯลฯ ๓.๓ สํานวน “ขุดบ฽อล฽อปลา” ท฾าวกุมภัณฑแ กล฽าวต฽อนางเกสรสุมณฑาที่นางเอาใจว฽า เหมือนขุดบ฽อล฽อปลา ดงั น้ี ๏ ขุนยักษจแ ึงวา฽ เล฽า ลิ้นลมเจา฾ ช฽างเจรจา ขุดบ฽อลอ฽ นํ้ามา ปลามิรู฾จะหลงตาย ฯลฯ ๒.๓ ทัศนะต่อสงั คม ๑. ให฾ทัศนะว฽า หญิงหม฾ายอย฽ูในสังคมไม฽มีใครเกรงใจ เหมือนกับต฾นไม฾ไม฽มีหนาม บ฾านไม฽มีรั้ว และยังเป็นคนที่ติฉันนินทาของชาวบ฾านชาวเมือง ตอนพระสังขแศิลป฼ชัยอ฾อนวอนนาง ปทุมวดีใหก฾ ลบั เมอื งกับท฾าวเสนากฏุ ผูเ฾ ป็นบดิ า ดังน้ี ๏ เกิดมาเป็นคน ผวั ร฾างกลางหน ใครนบั ว฽าดี เปน็ คนแม฽หมา฾ ย ชายหา฽ งรา฾ งหนี ลูกวา฽ ทง้ั น้ี คดิ ดเู ถดิ รา ๏ ลูกนีจ้ กั ใคร฽ ใหส฾ องท฾าวไท ปกครองประชา คนื วงั ดังเกา฽ ของเราเถิดรา ยกบาทมารดา มาทูนเกศี เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถ่นิ ชน้ั มัธยมศึกษาปที ี่ ๖ | นายกติ ศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรยี ง ๓๖

๏ เหมอื นหนง่ึ ต฾นไม฾ แมน฾ หาหนาวไม฽ คนยอ฽ มย่าํ ยี บเ฽ ยงเกรงยํา ทาํ เปน็ ธลุ ี เพราะวา฽ ไมม฽ ี ทีเ่ กรงทขี่ าม ๏ บา฾ นไม฽มรี ั้ว คนไม฽มีผัว นานไปเปน็ ความ ไม฽มสี งา฽ คนมาหยาบหยาม ฟใงคําลกู ห฾าม เถดิ ราชชนนี ฯลฯ ๒. ให฾ทัศนะว฽า “หญิงเป็นบริวารของชาย” ไม฽มีสิทธิเสรีภาพเหมือนปใจจุบัน เม่ือเป็น ภรรยาแลว฾ ตอ฾ งยอมรับวา฽ สามีเปน็ ใหญ฽ โดยเฉพาะถ฾าเป็นพระสนมต฾องไมอ฽ จิ ฉารษิ ยานางบําเรออื่น ๆ ดงั ทส่ี องเฒ฽าผัวเมียสอนบุตรีทง้ั ๗ ตอนที่จะนาํ ไปถวายให฾เปน็ พระชายาของทา฾ วเสนากุฏ ดงั น้ี ๏ ผัวเมยี กราบกราน ลามามินาน ถึงเจ็ดทรามวยั สง่ั สอนลกู ยา อัชฌาอาศัย เจา฾ อยา฽ ไว฾ใจ ว฽าเปน็ มเหสี ๏ ข฾าสาวชาวใน เขานนั้ เข฾าใจ ภายในเขาดี เหมือนหนงึ่ ยาพษิ มว฾ ยมดิ ชวี ี ระวังองคแศรี จงตีนะลูกเอา ๏ หวานนอกขมใน เร฽งคดิ จงได฾ เหมอื นไก฽กบั กา ปองลา฾ งชวี ิต ชอบผิดจงมา พทิ กั ษรแ กั ษา กันเจด็ นารี ๏ หมากรกุ สกา อย฽าเล฽นนะลูกอา เจา฾ เปน็ กษตั รยี แ อุตส฽าหแเข฾าเฝาู ค่ําเช฾าด฾วยดี อยา฽ ให฾ภมู ี ตอ฾ งเรียกต฾องหา ๏ ถา฾ พระภูมี ไปหานอ฾ งพ่ี ใครอย฽าฉนั หา ใหฝ฾ ากตวั กัน เจา฾ นัน้ อยา฽ มา คดิ อเุ บกษา เม่ือหนา฾ มดิ ี ฯลฯ เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถนิ่ ช้นั มัธยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกิติศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรียง ๓๗

๒.๔ ความเชอื่ และจารีตประเพณี วรรณกรรมเรื่องสังขศแ ิลปช฼ ยั กลอนสวดนอกจากจะบนั ทึกชีวิตสังคมของชาวบ฾านสมัย อดีตแล฾วยังได฾บันทึกเร่ืองราวท่ีเป็นความเชื่อของสังคมไทย น่ันคือ พิธีกรรมนับถือวิญญาณหรือ ความเชอื่ ในลางสังหรณแต฽าง ๆ ซึ่งกวีไดใ฾ ช฾พธิ ีกรรมและความเชื่อเหล฽าน้นั มาเป็นอนภุ าคในการดําเนิน เร่ืองอยูเ฽ นอื ง ๆ ๑. การนับถือวิญญาณ ตอนท฾าวเสนากุฏติดตามนางปทุมวดี และสังขแศิลป฼ชัยไม฽พบ จึงให฾ทาํ พธิ เี ซ฽นสรวงวญิ ญาณเจา฾ ปุา ดงั น้ี ๏ เราจักบชู า ฝูงเทพเทวา ท่วั ปุาพงไพร ชว฽ ยคํา้ ช฽วยชู ชว฽ ยดูท่ีใน ช฽วยชักนําให฾ พบไทลูกยา ๏ แต฽แลว฾ มินาน ออทา฾ วเชยี วชาญ ประทานใหม฾ า มานงั่ วักเซ฽น รําเตน฾ ไปมา อัญเชิญเทวา เหวผาดงดอน ๏ ปุูเจ฾าเขาใหญ฽ หว฾ ยธารนา้ํ ไหล ครี ีสิงขร จงช฽วยภูมี ในที่ดงดอน ใหพ฾ บบังอร สมเดจ็ ลกู ยา ๏ ผีหว฾ ยเหวเขา เถ่ือนถาํ้ ลาํ เนา อย฽ใู นพฤกษา ชวนกนั กินอยู฽ เอน็ ดูเถดิ รา เราแต฽งบชู า เร฽งมาสังเวย ๏ เหล฾าขาวเปด็ ไก฽ หมเู นอ้ื แตง฽ ให฾ เพราะไม฽คุ฾นเคย กระแจะนาํ้ มนั ชวนกนั เสวย เทวาเจา฾ เวย฾ จงช฽วยดว฾ ยเรา ๏ ท่นี ัน้ เทพารกั ษแ มีฤทธสิ์ ทิ ธ์ิศกั ดิ์ ห฾วยคภู ูผา อยูเ฽ หวเถือ่ นถ้ํา เกลือ่ นกล้าํ กันมา รับเครอ่ื งกระยา ราชาทีไ่ พร ฯลฯ เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถนิ่ ช้ันมธั ยมศกึ ษาปีท่ี ๖ | นายกติ ศิ ักดิ์ สขุ วโรดม ผูเ้ รยี บเรยี ง ๓๘

๒. ความเช่ือโชคลางและลางสังหรณแ ในกาดําเนินเรื่องสังขแศิลป฼ชัยน้ันมีการให฾โหร ทํานายเหตุการณแ เช฽น ทํานายฝใน หรือทํานายลางสังหรณแ หรือทํานายหาเนื้อค฽ู นอกจากน้ียังพบว฽า ลางสังหรณตแ ฽าง ๆ เชน฽ อาการเขม฽นคิ้วหรอื จ้งิ จกตกทบั เหล฽านี้กวีได฾สอดแทรกอยู฽ในการดําเนินเรื่อง โดยตลอด แสดงให฾เห็นว฽าสังคมไทยในอดีตน้ันยึดม่ันในเร่ืองโชคลางและลางสังหรณแ รวมทั้งการ พยากรณแเหตุการณแโดยโหร ดังเช฽นความเชอื่ เรอ่ื งจ้ิงจกตกทบั น้ันจะมเี หตสุ ังหรณแ ดงั นี้ ๏ แมงสาบจิ้งจก ถา฾ แมน฾ พลดั ตก ถกู ต฾องแหง฽ ใด ถูกทนี่ ง่ั นอน ทุกขรแ ฾อนเกดิ ภัย ถกู ท่หี ลังไหล฽ ไม฽สสู฾ บาย ๏ ถา฾ ตกลงสบ แลว฾ ว่ิงเข฾าขบ ใหเ฾ กรงมากมาย ถ฾าถูกผา฾ ผ฽อน ความรอ฾ นมหี ลาย ถกู คอสบาย ใหล฾ าภมากมี ๏ ตกถูกหนา฾ ผาก จะมีทรัพยแมาก ได฾เมยี ยอ฽ มดี ถ฾าถูกข฾างซา฾ ย นกึ ร฾ายมากมี ถูกข฾างขวาดี มีลาภนกั หนา ๏ ตกถกู ขา฾ งซ฾าย ผ฾ูหญงิ ผูกร฾าย เป็นพน฾ ปญใ ญา ไต฽ตามสะเอว วง่ิ เร็วรวดมา ทา฾ วจกั ยาตรา จักไดด฾ งั ใจ ๏ มีลาภนักหนา จักได฾กัลยา คนื มาภพไตร ได฾ลาภลูกเมยี ของเสยี จะได฾ โยธาที่ไป ได฾ลาภนักหนา ฯลฯ ๓. ปรทิ รรศนบ์ ทละครนอกเรือ่ ง พิกลุ ทอง บทละครนอกเร่ืองพิกุลทองเป็นเร่ืองแพร฽หลายมากเร่ืองหนึ่ง ชาวไทยภาคกลางจดจํา เน้ือเร่ืองได฾ดีและประทับใจนางเอกมาก จนเกิดสํานวนว฽า “ดอกพิกุลจะร฽วง” ซึ่งได฾แนวคิดมาจาก เรอื่ งพกิ ลุ ทองทีน่ างเอกพดู คาํ หนึ่งดอกพิกุลทองจะรว฽ งออกมาจากปากตอนหนงึ่ นอกจากนี้ยังเชื่อกัน ว฽าพิกุลทองเป็นเร่ืองท่ีต฽อจากเรื่องสังขแศิลป฼ชัยอีกด฾วย น่ันคือได฾กล฽าวตอนนําเร่ืองว฽าพระไชยยวงศแ กุฏ (พระเอก)เป็นโอรสของพระสังขแศิลป฼ชัยกับนางศรีสุพรรณ และได฾อาวุธวิเศษจากพระบิดา คือ สงั ขแ พระขรรคแ และศรศลิ ป฼ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถิน่ ชน้ั มธั ยมศกึ ษาปีท่ี ๖ | นายกิติศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรียง ๓๙

บทละครเรื่องพิกุลทองนย้ี ังไม฽ไดพ฾ มิ พเแ ผยแพร฽ ต฾นฉบับเป็นสมุดข฽อยเขียนลายมือกึ่งหวัด ก่งึ บรรจง เกบ็ รักษาอยทู฽ หี่ อสมุดแห฽งชาติ ๓.๑ เน้ือเร่ืองย่อ เริ่มเร่ืองตอนนางพิกุลทองลงสรงนํ้าที่ท฽านํ้า และกล฽าวว฽าเวลานางพูดจะมีดอกพิกุล ทองร฽วงออกมาจากโอษฐแทุกครั้ง มีเส฾นเกศาหอมขจรไกล ท฾าวสันณุราช ผู฾เป็นบิดาได฾พยายาม ปกปูองอันตรายท่ีจะเกิดกับนาง เพราะโหราได฾ทํานายว฽านางจะถูกลักพาตัวเม่ือเจริญวัย ฉะน้ัน บริเวณท฽าน้ําท่ีนางสรงพระบิดาจึงสั่งให฾เสนาอมาตยแวางตาข฽ายและท฽ุนไว฾โดยรอบเพ่ือปูองกัน อันตราย ขณะท่ีนางลงสรงน้ันมีพระยาแร฾งเกาะกินสุนัขเน฽าลอยนํ้ามาใกล฾ที่สรง นางทนกล่ินเหม็น ไม฽ได฾จึงถามนํ้าลายและด฽าทอพระยาแร฾ง พระยาแร฾งโกรธนางมากและคิดพยาบาทที่จะแก฾แค฾นนาง ใหจ฾ งได฾ คร้ันต฽อมาพระยาแรง฾ ได฾แปลงกายเป็นมานพหนุ฽มรูปงาม ไปอาศัยอยู฽กับตายายสองผัวเมียที่ ยากจน มานพพระยาแรง฾ บอกแก฽สองตายายว฽ามารดาถึงแก฽กรรม บิดามีภรรยาใหม฽ ตนเองไม฽มีญาติ พี่น฾อง จึงต฾องพเนจรมาเมืองน้ี ตายายจึงให฾มานพพระยาแร฾งอาศัยอย฽ูด฾วย พระยาแร฾งช฽วยหาเผือก หามันเล้ียงดูตายาย มานพพระยาแร฾งกลับบ฾านพร฾อมกับทองคําจํานวนมาก (พระยาแร฾งมีอิทธิฤทธ์ิ เนรมติ ทองคําได)฾ จึงแกล฾งบอกตายายว฽าตนได฾ขุดพบทองคําจํานวนมาก ตายายดีใจและมีฐานะดีข้ึน มาก ตายายมคี วามรักใคร฽เสน฽หามานพพระยาแร฾งมากเพราะเป็นผ฾ูนาํ โชคลาภมาให฾ วันหนึ่ง มานพพระยาแร฾งรบเร฾าให฾ตายายไปส฽ูขอนางพิกุลทองธิดาท฾าวสันณุราชมาเป็น ภรรยาสองตายายปรามว฽า “อย฽าใฝุสูงจนเกินศักดิ์” แต฽พระยาแร฾งทําเล฽หแเพทุบายกินไม฽ได฾กลัด กล฾ุมใจ จนสองตายายทนต฽อการรบเร฾าไม฽ได฾ จึงขอเฝูาท฾าวสันณุราชเพื่อขอพระธิดาให฾แก฽หลานชาย ท฾าวสนั ณรุ าชกรว้ิ มากที่เห็นว฽าเจ฾ามานพพระยาแรง฾ ไม฽เจยี มตัว จึงตรัสบริภาษว฽าจะยกพระธิดาให฾ ถ฾า สามารถสรา฾ งสะพานทองจากบ฾านตายายมาถึงพระราชวังในวันร฽ุงขึ้น หากทําไม฽ได฾จะประหารเสียทั้ง สามคน สองตายายกลบั บา฾ นดว฾ ยความกลวั จนลนลาน และเลา฽ เนือ้ ความให฾มานพพระยาแร฾งฟใง พระ ยาแร฾งจึงเรียกบริวารมาช฽วยกันสร฾างสะพานทองให฾เสร็จภายในคืนเดียว ท฾าวสันณุราชเผยพระแกล เห็นสะพานทองคําจากบ฾านตายามาจนถึงปราสาท ทรงดําริว฽าชายผู฾นี้มีบุญญาธิการมาก เหมาะสม กับพระธดิ า จงึ จัดงานอภเิ ษกสมรสกบั พระธิดาดว฾ ยความยนิ ดี เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถ่นิ ชัน้ มัธยมศึกษาปที ่ี ๖ | นายกิติศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผ้เู รยี บเรียง ๔๐

วันหนึ่งมานพพระยาแร฾งเข฾าเฝูาท฾าวสันณุราชว฽าตนเองคิดถึงบ฾านเมืองที่จากมาและขอ ลากลบั เมอื งกบั นางพิกุลทอง ทา฾ วสันณุราชทรงอนุญาตและจัดหาเรือสําเภา ๕๐๐ ลํา พร฾อมกับกอง ทหารโยธาตามกระบวนเสด็จ คร้ันกระบวนเรือสําเภาไปถึงเมืองพระยาแร฾ง พระยาแร฾งสั่งให฾ ทอดสมอลอยลําอย฽ูนอกเมืองส฽วนตนเองจะเข฾าไปในเมืองเพื่อจะจัดพิธีต฾อนรับนางพิกุลทอง ครั้น พระยาแรง฾ ถึงเมืองจึงเรยี กเสนาแร฾งทั้งหลายประชมุ และสัง่ ใหแ฾ รง฾ มากินคนในเรือสําเภาท้ัง ๕๐๐ ลํา ยกเวน฾ นางพิกลุ ทองคนเดยี ว ตนจะเป็นผ฾ูกินนางพิกลุ ทองด฾วยตวั เอง กล฽าวถงึ แมย฽ ฽านางเรอื ซ่ึงเป็นวิญญาณสิงสถิตอย฽ูประจําเรือ นางทราบเหตุการณแร฾ายด฾วย หูทิพยแมีความสงสารนางพิกุลทองมาก จึงมาบอกนางพิกุลทองและเนรมิตคูหาไว฾ที่ปลายเสากระโดง เรือให฾นางพิกุลทองไปซ฽อนตัวอย฽ูในคูหาเนรมิต พวกเสนาพระยาแร฾งมาจับมนุษยแในเรือกินหมดท้ัง ๕๐๐ ลํา ส฽วนนางพิกุลทอง พระยาแร฾งมาเท่ียวหาก็ไม฽พบนาง ทําให฾พระยาแร฾งโกรธแค฾นนางมาก และไม฽ยอมลดละความพยายาม จึงออกมาหานางทุกเจ็ดวัน เพอ่ื จะจับนางกนิ ให฾จงได฾ วันหน่ึงย฽านางเรือได฾บอกให฾นางพิกุลทองสระผม และนําผมร฽วงใส฽ผอบพร฾อมกับเขียน สารขอความช฽วยเหลือ นางอธิษฐานว฽าผู฾ที่พบผอบน้ีจงเป็นเน้ือค฽ูของนาง ผอบลอยน้ําไปยังเมืองปใญ จาละ เมืองของพระสังขแศลิ ป฼ชัยกับนางศรีสุพรรณ ซึ่งมีโอรสช่ือพระไชยวงศแกุฏ วันหน่ึงพระไชยวงศแ กุฏสรงน้ําอย฽ูเห็นผอบลอยน้าํ มา จงึ เปดิ ผอบดพู บเส฾นผมและสารบอกความ ดว฾ ยกล่ินหอมอันรัญจวน ของเส฾นผมทาํ ให฾พระไชยวงศแกุฏคิดถึงนางด฾วยความเสน฽หา ในที่สุดจึงขอลาพระบิดาตามหาเจ฾าของ เส฾นผม ทา฾ วสงั ขแศิลปช฼ ัยสุดทดั ทานได฾จึงอนุญาต พร฾อมกับเสนาอมาตยแลงเรือสําเภาติดตามนางพิกุล ทอง ขณะเดินทางน้ัน พระไชยวงศแกุฏพบนางยักขินีจําแลงร฽างเป็นพิกุลทอง คิดว฽าเป็นนาง พิกุลทองจริงจึงได฾นางเป็นพระชายา คร้ันอยู฽นานวันพระไชยวงศแกุฏทราบว฽าเป็นนางจําแลงไม฽ใช฽ พิกลุ ทองตวั จรงิ เพราะเส฾นเกศาไม฽หอมและอากัปกิริยาไม฽สมเป็นกุลสตรี พระไชยวงศแกุฏจึงพาเสนา อมาตยหแ นไี ป และรบี เดนิ ทางตดิ ตามพกิ ุลทองตอ฽ ไป เดินทางไปไม฽นานก็พบเรือสําเภา ๕๐๐ ลํา ไม฽มีผ฾ูคนมีชีวิต พอกองกระดูกจํานวนมาก จึงทราบว฽าเป็นเรือสําเภาของนางพิกุลทอง จึงเที่ยวค฾นหาและส฽งเสียงเรียกนาง นางพิกุลทองอยู฽ใน คูหาบนเสากระโดงเรือได฾ยินสําเนียงมนุษยแจึงแอบดู ครั้นเห็นว฽าเป็นมนุษยแรูปร฽างงามจึงออกมาเพ่ือ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถน่ิ ชน้ั มัธยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกิติศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผูเ้ รียบเรียง ๔๑

ขอความช฽วยเหลือ เม่ือพระไชยวงศแกุฏเห็นนางพิกุลทอง จึงรู฾ว฽าเป็นนางที่พระองคแตามหา ทั้งสอง ต฽างก็เขา฾ ใจในความรักและความคดิ ทจี่ ะตอ฽ สูก฾ บั พระยาแร฾ง นางพิกุลทองจึงทูลว฽าวันนี้ครบเจ็ดวันที่พระยาแร฾งจะออกมา เพื่อค฾นหานางอีกพระไชย วงศแกุฏปลอบใจนางว฽าอย฽าได฾วิตกไปเลยเพราะพระองคแมีอาวุธวิเศษที่จํากําจัดพระยาแร฾งได฾ แม฾แต฽ ยักษจแ ํานวนพนั ก็กาํ จดั ได฾ ครนั้ เมื่อพระยาแรง฾ บินมาที่เรือสําเภา เพ่ือค฾นหานางพิกุลทองพระไชยวงศแ กุฏก็ต฽อสู฾กับพระยาแร฾ง ฆ฽าพระยาแร฾งตานในท่ีน้ัน และฆ฽าบริวารพระยาแร฾งในเมืองจนหมด จึงพา นางพิกุลทองกลับเมือง พระสังขแศิลป฼ชัยทรงดีพระทัยมากและอภิเษกสมรสให฾ท้ังสองอยู฽อย฽างสันติ สุขมีโอรส ๒ พระองคแ ทรงพระนามว฽า พระลักษณแแ ละพระยม วันหน่ึงพระไชยวงศแกุฏพาพระชายาและโอรสทั้งสองพระองคแประพาสทรงชลมารค ซ่ึง พระยายมยังเล็กมากและต฾องเสวยพระนํ้านมพระมารดา ขณะเดินทางนางยักขินีท่ีเคยเป็นชายาได฾ ติดตามมาพบนาง จึงหาโอกาสแก฾แค฾นนางพิกุลทองที่แย฽งสวามีนาง ครั้นเม่ือได฾โอกาสนางจึงดําน้ํา มาขา฾ งเรอื ฉดุ นางพกิ ุลทองตกน้ําไปและสาปให฾เปน็ ชะนี แล฾วนางจําแลงร฽างเป็นพิกุลทองแทนที่ พระ ลักษณแกับพระยมเห็นรา฽ งนางชะนีเป็นร฽างพิกุลทองอย฽ูราง ๆ และรู฾ว฽านางพิกุลทองในเรือนั้นเป็นร฽าง จําแลง จึงร฾องเรียกหาพระมารดาและรบเร฾าให฾พระบิดาส่ังให฾เรือไปรับนางชะนี และไม฽ยอมเสด็จ พร฾อมท้ังด฽าแช฽งนางยักขินีจําแลง ในท่ีสุดพระไชยวงศแกุฏทรงกริ้วโอรสท้ังสองจึงขับไล฽ไปอย฽ูกับนาง ชะนี พระองคแก็พานางพิกุลทองจําแลงเข฾าเมือง ครั้นพระไชยวงศแกุฏจะจําเหตุการณแได฾นางยักขินีก็ เปุามนตแสะกดอยเ฽ู รื่อย ๆ ครั้นมนตแคลายพระไชยวงศแกุฏจะสอบถามนางพิกุลทองจําแลงว฽าทําไมผม จงึ ไมห฽ อมหรอื ทําไมเนอื้ ตัวจงึ แข็งกระด฾างไม฽น฽ุมนวลเหมือนเดมิ นางยักขินีก็เปุามนตแสะกดอีก กลา฽ วถึงพระลกั ษณกแ ับพระยมอาศยั อยใู฽ นปุากับนางชะนี เมื่อพระยมหิวนมพระลักษณแก็ อม฾ุ นอ฾ งมาหานางชะนอี อ฾ นวอนกนิ นม วนั หนง่ึ นางวเิ ศษทาสใี นวงั มาพบพระลักษณแกับพระยมนําดอก พิกุลทองมาแลกอาหารชาวบ฾าน นางจําพระโอรสได฾และเข฾าสอบถามถึงที่อยู฽ของนางชะนีนางทาสี กลบั มาทลู พระเจ฾ายา฽ เลา฽ เร่ืองให฾ทราบ พระเจา฾ ย฽าทรงโศกเศรา฾ มากและใช฾ให฾นางทาสีมารับสองกุมาร เข฾าวัง พอได฾โอกาสพระเจ฾าย฽าจึงตรัสเรียกพระไชยวงศแกุฏเข฾าเฝูา และเล฽าเรื่องท้ังส้ินให฾ฟใงพร฾อมท้ัง เรียกโอรสทั้งสองเฝูาพระบิดาด฾วย พระโอรสทูลว฽านางชะนีมีดอกพิกุลทองออกจากปากเหมือนเดิม และนางจําแลงไม฽มีดอกพิกุลจึงไม฽ใช฽นางพิกุลทองแน฽ พระไชยวงศแกุฏ เมื่ออยู฽ห฽างนางยักษแจําแลง เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถิ่น ชัน้ มธั ยมศกึ ษาปีที่ ๖ | นายกิตศิ ักดิ์ สขุ วโรดม ผ้เู รียบเรยี ง ๔๒

เวทมนตรแก็คลายเสื่อมลงและจําความได฾ดีขึ้น เมื่อทราบความทุกขแยากของพระชายาและโอรสทั้ง สองก็ทรงโศกาอาดูรเปน็ ลน฾ พน฾ พระไชยวงศแกฏุ จึงเตรียมจะช฽วยนางพิกุลทองให฾พ฾นคําสาป จึงส่ังให฾เสนานําจั่นไปดักจับ ชะนีพกิ ุลทอง แล฾วนํามาไว฾ท่ีอุทยานหลวง และสั่งให฾เสนาไปทูลเชิญนางพิกุลทองจําแลงมาดูชะนีปุา ที่สวนอุทยาน คร้ันนางยักขินีมาถึงสวนอุทยาน พระไชยวงศแกุฏจึงใช฾อาวุธวิเศษประหารนางยักษแ จําแลง และนําโลหิตมาอาบชโลมให฾นางชะนีเพื่อจะพ฾นคําสาป คร้ันร฽างนางชะนีได฾รับโลหิตนางยักษแ กค็ นื ร฽างเป็นพกิ ลุ ทองดังเดมิ ส฽วนร฽างจําแลงกก็ ลายเป็นร฽างยกั ขินีดงั เดมิ และขาดใจตายในท่สี ดุ ๓.๒ สานวนโวหาร ในการพจิ ารณาเรื่องสํานวนโวหารของบทละครเรื่องพิกุลทองนี้ เห็นว฽ากวีผ฾ูประพันธแ ม฽ุงที่จะดําเนินเร่ืองเพ่ือการแสดงละครมาก จึงเดินเร่ืองรวดเร็วไม฽ค฽อยจะแสดงฝีปากในเชิง วรรณศิลป฼มากนักที่เป็นเช฽นนี้น฽าจะเป็นเพราะว฽าตัวละครอาจจะส่ือสารกับผู฾ดูจากการร฽ายรํา ประกอบดนตรีและจากลีลาในการร฽ายรําน้ันจะเป็นส฽วนสําคัญในการสร฾างความพึงพอใจให฾แก฽ผู฾ชม ไดเ฾ พยี งพอแลว฾ อกี ประการหนงึ่ การทีจ่ ะแสดงฝปี ากเชงิ วรรณศิลป฼มากไป อาจจะมีส฽วนทําให฾ยากต฽อ การแสดงลีลาร฽ายรําก็เป็นได฾ นอกจากน้ีผ฾ูชมละครมักจะจดจ฽ออย฽ูกับการ฽ายรํามากกว฽าอรรถรสทาง วรรณศลิ ป฼ ฉะน้ันกลอนบทละครจึงเป็นเพียงแม฽บทของการแสดงละคร ส฽วนมากเด฽น ๆ ของการ แสดงนั้นผูแ฾ สดงอาจจะเพิ่มเติมไดใ฾ นขณะแสดง แตก฽ ระนนั้ ก็ตามบทละครเร่ืองพิกุลทองก็มีความงาม ทางวรรณศิลป฼อย฽ูมใิ ชน฽ ฾อย ดงั ตวั อยา฽ งทจ่ี ะแสดงตอ฽ ไปนี้ ๑. การพรรณนาฉาก แม฾การพรรณนากฉากดําเนินเรื่องไปอย฽างรวดเร็ว เพราะว฽ามี เนื้อหาสั้น ๆ แต฽ผแู฾ สดงลีลาประกอบเนือ้ หาต฾องใชเ฾ วลาไม฽น฾อย ฉะน้ันเม่ือเทียบกับกลอนสวดแล฾วจะ เห็นว฽ากลอนสวดน้ัน กวีมีอิสระในการแสดงฝีปากมากกว฽า ไม฽ต฾องคํานึกถึงการแสดงลีลาร฽ายรํา เหมือนกลอนบทละคร ให฾สังเกตตัวอย฽างต฽อไปน้ี ที่ผ฾ูแสดงลีลาร฽ายรําให฾เห็นภาพของนางสนมกํานัล ชมดอกบัว เก็บสายบัวอย฽างลงิ โลด สนกุ สนาน กวีจึงกาํ หนดเพลงหน฾าพาทยแไวด฾ ว฾ ย เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถ่ิน ชนั้ มัธยมศึกษาปที ่ี ๖ | นายกติ ิศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผ้เู รยี บเรยี ง ๔๓

ชมตลาด ๏ เข฾าทงุ฽ ชมบษุ บรรณ บวั เผ่อื นบัวผนั สนั ตวา สัตบุษบัวขาวแยม฾ ผกา ตูมบานระยา฾ ระยับไป ๏ ดอกอบุ ลจงกลนี สารพนั จะมีอย฽ไู สว บัวหลวงผุดสะพรั่งบังใบ ดอกฝกใ รายไปในนที ๏ ฝุายฝงู นางในดีใจนกั ชงิ กันเดด็ หักอย฽อู ึงมี่ บวั ขมสตั วาในนที ทีใ่ กลว฾ ารเี ก็บเอามา ๏ บ฾างถอนรายสายตะโนดลิงโลดใจ นางในชนื่ ชมหรรษา โฉมพกิ ลุ ทองกเ็ ปรมปรา สาวสวรรคนแ างฟาู กย็ ินดี ฯลฯ ๒. การใชโ้ วหารสะเทือนอารมณ์ ลักษณะเด฽นของบทละครอีกประการหนึ่ง คือ การใช฾ โวหารสะเทือนอารมณแ (ที่เรียกว฽า สัลลาปใงคพิสัย) ท่ีแสดงอากัปกิริยาได฾ ซ่ึงผู฾แสดงจะได฾แสดงลีลา รา฽ ยราํ ไปกับเสยี งปพ่ี าทยแ ทําใหผ฾ ฾ูชมเกิดอารมณแสะเทือนใจไปกบั เนือ้ เร่ืองและลลี าการแสดง เช฽น เพลง ๏ เม่ือนัน้ พระกมุ ารอ฾มุ นางแล฾วร฾องไห฾ คอ฽ ยลอดลัดตัดเดนิ ดาํ เนินไป ถงึ ทต่ี ฾นไทรพระมารดา ๏ จงึ รอ฾ งเรยี กอย฽ูแจ฾วแจ฾ว ลูกมาถงึ แล฾วพระแม฽ขา ลงมาส฽งนมพระลูกยา น฾องขา฾ อยากนมเป็นเหลือใจ ๏ แมเ฽ จ฾าประคณุ ของลกู เอเย กรรมสงิ่ ใดเลยมาซัดให฾ ทูนหัวนั่งน่ิงบนกิ่งไม฾ ไขหเู สียไยไม฽นําพา ๏ ร฾องเรียกมารดาขน้ึ ไปเลา฽ แมเ฾ จา฾ ประคณุ ลูกมาหา นอ฾ งยมอยากนมพน฾ ปใญญา ส฽งนมลกู เถิดราแม฽ดวงใจ ฯลฯ เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถ่นิ ชัน้ มัธยมศึกษาปที ่ี ๖ | นายกติ ศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรียง ๔๔

๓.๓ การดาเนนิ เรอื่ ง ธรรมเนียมของกลอนบทละครอีกประการหนึ่ง คือจําเป็นจะต฾องให฾ตัวละครได฾แสดง บทบาททุกตัวในฉากเดียวกัน ฉะน้ันจําเป็นจะต฾องจัดตอนให฾ตัวละครได฾พูดได฾สนทนาซ่ึงกันและกัน มากกว฽าที่จะดําเนินเรื่องตามธรรมเนียมเล฽านิทาน การข้ึนต฾นบทว฽า “เม่ือนั้น” หรือ “ฟใงเอยฟใงพา ท”ี เปน็ การเตือนใหต฾ วั ละครเปล่ยี นตัวแสดงบทบาท เช฽น บทสนทนาระหว่างพระไชยวงศก์ ฏุ กับนางพิกลุ ทอง ตอนที่พบนางคร้ังแรก โอด ๏ เม่อื น้ัน พระไชยวงศแกุฏเหน็ นางเรง฽ หรรษา เหน็ นางทรงโศกโศกา หอมเส฾นเกศาตระลบไป ๏ พิกุลทองตกลงจากโอษฐแ ให฾ทรงโปรดพิศวงหลงใหล ยอกรฟกใ ฟูมเข฾าอมุ฾ ไว฾ ฟงใ พอ่ี ยา฽ ได฾โศกา พไ่ี ด฾ผอบมาติดตาม ประสบสมดังความปรารถนา ขอเชญิ นงเยาวแเล฽ากิจจา แรกเร่มิ เดมิ มาประการใด ร่าย ๏ เมื่อน้ัน โฉมนางพิกุลทองผอ฽ งใส ค฽อยสว฽างสร฽างโศกาลยั จงึ ทลู แถลงแจง฾ ไปแตห฽ ลังมา ๏ ขา฾ อยก฽ู รุงสนั ณรุ าชธานี เม่ือเดิมทอี า฾ ยแรง฾ ตายห฽า ...( ต฾นฉบับไม฽ม)ี ... ทําเปน็ มารยามาขอข฾าถึงในวัง ๏ พระบิดาโกรธคุมโทษภยั จะฆา฽ ใหบ฾ รรลยั มันโอหงั ใหแ฾ ตง฽ ตะพานทองจนถึงวงั ต้งั ใจจะฆา฽ ใหม฾ รณา ๏ มนั จะทาํ ตะพานทองเข฾าไปได฾ พระบดิ าลมื ไปท่ีโทษา ชมว฽ามนั มบี ญุ ญา จึงอภิเษกข฾าให฾ครองกนั เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถิน่ ชัน้ มธั ยมศกึ ษาปีที่ ๖ | นายกิติศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผูเ้ รียบเรียง ๔๕

๏ มนั ปดสมเดจ็ พระบดิ า วา฽ เปน็ บตุ รเจ฾าเขตขณั ฑแ พระบดิ าเชอ่ื ฟงใ ถอ฾ ยคํามนั จงึ แต฽งกําปใน้ ทองให฾นอ฾ งมา ๏ สําเภาทองหา฾ รอ฾ ยมาที่น่ี ปใกษมี นั กนิ เปน็ ภักษา หากวา฽ แมย฽ า฽ นางชว฽ ยเมตตา เป็นสัตยแวาจาท่ีพาที (ชํารดุ ไป ๒ คาํ กลอน) .............................................. ................................................... มา฾ ขา฾ ได฾ไปถงึ พารา ๏ ไม฽สมควรวา฽ พระองคแจะเล้ยี งไว฾ ถึงจะเป็นข฾าไทก็ไมว฽ ฽า พอไดเ฾ หน็ บิตเุ รศพระมารดา ปรารถนาเงนิ ทองขอไถต฽ วั รา่ ย ๏ ฟงใ เอยฟงใ พาที ภมู ีก็ยมิ้ แยม฾ หัว นอ฾ ยหรือวาจามิใช฽ชว่ั เสงยี่ มเจียมตัวเป็นข฾าไท ๏ พ่ีไมร฽ กั แลว฾ ไมม฽ าติดตาม หวังจะไดโ฾ ฉมงามผ฾ูพสิ มัย เงนิ ทองกองโกยสักเทา฽ ไร พ่ีจะเอาไปไยนะน฾องยา ๏ ความแสนคาํ นงึ ถงึ น฾องนัก กลวั วา฽ นอ฾ งรกั จะคอยหา พ่ีรจู฾ ากผอบกับสารา ไม฽ควรแก฾วตาจะบรรลยั ๏ ว฽าพลางเล฾าโลมโฉมนาง ท฽าทางสนิทพิสมยั น฾องรกั ผลักมือพเ่ี สียไย นมิ่ นวลควรได฾มีเมตตา ๏ โปรดเอยโปรดเกลา฾ พระเจ฾าจงโปรดเกศา งดไวน฾ ฾องก฽อนพระราชา ใช฽ว฽าจะพน฾ ไปเมอ่ื ไร เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถนิ่ ช้นั มธั ยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกิตศิ ักดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรียง ๔๖

๏ ข฾ายังคดิ กลัวอ฾ายปใกษา เจด็ วนั มันจะมาจะตักษยั มนั เคยมาเยย่ี มชลาลยั ยังจะสมู฾ ันไดฤ฾ ๅไรนา ฯลฯ ๔.ปรทิ รรศน์กลอนนทิ านเรื่อง สุภมติ เกสนิ ี การท่ีนําเรื่องสุภมิตเกสินีมาเป็นตัวอย฽างปริทรรศนแวรรณกรรมท฾องถิ่นภาคกลาง ประเภทกลอนนิทานเพราะเหตุว฽าเป็นเรื่องที่ปรากฏอย฽ูในปใญญสชาดก เรียกช่ือว฽า สุภมิตรชาดก และแพร฽กระจายอยู฽หลายแห฽งในภาคกลาง เช฽น มีต฾นฉบับสํานวนกลอนสวดอยู฽ท่ีหอสมุดแห฽งชาติ และจังหวัดเพชรบุรี การท่ีจัดวรรณกรรมกลอนนิทานเรื่องสุภนิมิตเกสินีฉบับโคราชเป็นวรรณกรรมพ้ืนบ฾าน ภาคกลาง เพราะชาวโคราชมีวัฒนธรรมไทยภาคกลาง คือใช฾ภาษาถ่ินภาคกลาง เพียงแต฽เสียงเหน฽ง เสียงเพ้ียนไปบ฾างเท฽าน้ัน ประการสําคัญวรรณกรรมเร่ืองนี้ใช฾ธรรมเนียมการประพันธแตามลักษณะ วรรณกรรมท฾องถิ่นภาคกลาง คือ ใช฾ภาษาไทยถิ่นโคราช ตัวอักษรไทย และใช฾ฉันทลักษณแแบภาค กลาง คือกลอนสุภาพ ต฾นฉบับกลอนนิทานเรื่องสุภนิมิตเกสินีฉบับโคราช ๓ ฉบับ คือฉบับวังพระเพลิง อําเภอปใก ธงชัย ฉบบั ของนายพูน นวลประเสริฐ และฉบับวัดสุทธจินดา อําเภอเมือง สํานวนกลอนลงกันท้ัง ๓ ฉบับ แสดงวา฽ ไดค฾ ัดลอกมาจากต฾นฉบบั เดิมเดยี วกัน มีบางฉบับเน้อื ความชาํ รุดและตกหล฽นบ฾าง ๔.๑ เรือ่ งย่อ ต฾นเรื่องเป็นบทไหว฾ครู กล฽าวว฽าเป็นชาดกเล฽าสืบต฽อกันมา แต฽ไม฽มีผู฾ใดจดจําได฾ดี ผู฾ประพันธแ ซ่ึงเป็นพระภิกษุจึงได฾พยายามสืบสาวเรื่องราว และได฾กล฽าวว฽าเป็นชาดกท่ีออกจากพระ โอษฐแของพระพุทธเจ฾า เม่ือคร้ังประทับอย฽ูที่เชตวันวิหาร คร้ังน้ันได฾ตรัสเล฽าอดีตชาติท่ีได฾เสวยชาติ เป็นพระสุภมิต ครองเมอื งจาํ ปานาคบุรี มีมเหสีช่ือเกสินี มีโอรส ๒ พระองคแ ทรงพระนามว฽าไชยเสน และไชยทัต บ฾านเมืองสงบสุขดี ต฽อมาอุปราชผ฾ุเป็นน฾องชายช่ือว฽าเทวทัต คิกกบฏเพราะกลัวว฽าราช สมบัติจะตกเป็นของพระไชยเสน จึงคิดแย฽งชิงราชสมบัติ พระสุภมิตทราบเร่ืองก฽อนจึงไม฽คิดจะต฽อสู฾ เพราอยากจะแสวงหาความสงบสุข จึงพาพระมเหสีและพระโอรสท้ังสองหนีออกจากเมือง เพื่อไม฽ ต฾องเสยี เลอื ดเนอ้ื ประชาชนและทหาร เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถ่ิน ช้นั มัธยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกติ ิศักดิ์ สขุ วโรดม ผ้เู รียบเรยี ง ๔๗

ครั้นเดินทางถึงแม฽นํ้าใหญ฽ พระสุภมิตจึงจําเป็นให฾โอรสทั้งสองอยู฽ที่ท฽าน้ํา โดย พระองคแพานางเกสินีว฽ายน้ําไปก฽อน แล฾วกลับมารับโอรสทั้งสอง ตอนนั้นกวีได฾พรรณนาความอาลัย หว฽ งหาระหวา฽ งพ฽อแม฽ ลกู นอ฾ ยอยา฽ สะเทอื นอารมณแ กล฽าวถึงพรานเบ็ดได฾หาปลามาถึงบริเวณท่ีสองกุมารน฾อยทั้งสองน่ังคอยพระบิดาอย฽ู และเห็นทั้งสองกําลังเศร฾าโศกอยู฽จึงอุ฾มกลับบ฾านเพ่ือจะช฽วยเหลือ เพราะเกรงว฽าสัตวแร฾ายจะทําร฾าย ด฾วยความกลัวกุมารท้ังสองก็เอาแต฽ร฾องไห฾จะซักถามก็ไม฽ได฾ความ พรานเบ็ดจึงตัดสินใจพากลับบ฾าน ครั้นพระสุภมิตกลับมาที่ท฽าน้ํา ไม฽พบกุมารทั้งสอง จึงเรียกหาด฾วยสังหรณแว฽าจะถูกทําร฾ายโดยคน สตั วแร฾าย หรอื จมน้าํ ตาย พระสุภมิตเสียพระทัยอย฽างยิ่ง คร้ันจะค฾นหาอยู฽นานก็เกรงว฽ามเหสีซึ่งรออยู฽ ผเู฾ ดยี วอกี ฝ่ใงจะมีภัย จึงตักสินพระทัยกลับมาหานางเกสนิ ีท้งั ๆ ที่หว฽ งใยลกู ทงั้ สองพระองคอแ ยา฽ งมาก กลา฽ วถึงสําเภาท่ีผ฽านมาทางที่นางเกสินีนั่งรอสามีอยู฽ พวกสําเภาเห็นนางเพียงผ฾ูเดียว จึงจอดสาํ เภาคิดจะได฾นางเป็นภรรยา นางพยายามร฾องบอกว฽านางมีสามีแล฾วและนั่งคอยสามีอยู฽ แต฽ นายสําเภาไมฟ฽ ใงไดส฾ ่งั ให฾จบั นางขึ้นเรือ แต฽ด฾วยคําอธิษฐานของนาง นายสําเภาไม฽อาจเข฾าใกล฾หรือจับ ตอ฾ งตัวนางได฾เพราะร฾ูสึกรอ฾ งเหมือนไฟ พระสภุ มิตวา฽ ยนาํ้ กลบั มา ถงึ ฝงใ่ ไมพ฽ บนางให฾เศร฾าโศกเสียพระทัยเป็นยิ่งนัก ตอนน้ีกวี ได฾กล฽าวถึงบุรพกรรมว฽า ในชาติปางก฽อนพ฽อแม฽ลูกทั้งส่ีได฾พรากลูกนกแขนเต฾า ด฾วยวิบากกรรมที่ได฾ กระทาํ มาจึงต฾องได฾รบั ผลในชาตินี้ดว฾ ยการพรดั พรากกนั ทงั้ สคี่ น พระสุภมิตได฾ตามหานางเกสินีตามยถากรรม จนมาน่ังพักหลับอยู฽ใต฾ต฾นไม฾ในปุาใหญ฽ ในครั้งนั้นเมืองตักกสิลาขาดผู฾สืบราชสมบัติ เนื่องจากพระราชสวรรคตและไม฽มีพระโอรสสืบสันตติ วงศแ ฝุายปุโรหิตและเสนาอํามาตยแต฽างก็ดีใจท่ีไดพระสุภมิตเป็นพระราชาเพราะมีลักษณะราศีเป็น เอกบุรุษ จึงพากันแห฽แหนเขา฾ เมอื ง และมอบเมืองให฾พระสุภมิตปกครอง ฝุายพรานเบด็ เลย้ี งพระกมุ ารทง้ั สองอย฽ูระยะหน่งึ เห็นว฽ากุมารท้งั สองเป็นผ฾ูมีบุญญาธิ การไม฽ควรท่ีตนจะชุบเลี้ยงจึงนําไปถวายเจ฾าเมืองตักกสิลา เมื่อพระสุภมิตเห็นกุมารทั้งก็พอจะจําได฾ ว฽าเหมือนโอรสของตน แต฽พรานเบ็ดบอกว฽าเป็นบุตรของตน จึงไม฽ได฾ซักไซ฾ไล฽เรียงพงศแเผ฽าเหล฽าก฽อ และเน่ืองจากมีกรรมมาบังทําให฾พ฽อและลูกจํากันไม฽ได฾ แต฽กระน้ันพระสุภมิตก็เมตตากุมารท้ังสอง เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถนิ่ ชั้นมัธยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกติ ิศักด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรียง ๔๘

มาก จึงให฾เป็นมหาดเล็กผู฾รับใช฾ส฽วนพระองคแอย฽างใกล฾ชิด ในพระทัยก็ยังหวนคิดคะนึงหาลูกท้ังสอง และมเหสีทีพ่ ลัดพรากจากกนั อยต฽ู ลอดเวลา นายสาํ เภาเดนิ ทางมาถึงเมืองกตักกสิลา จึงเข฾าถวายเคร่ืองบรรณาการ ท้ังนอระมาด งาช฾าง ผ฾าแพรพรรณ พระสุภมิตก็ตรัสถามควาทุกขแสุขของนายสําเภา นายสําเภาก็ทูลว฽ามีโจรขโมย จํานวนมาก พระสภุ มติ จึงให฾มหาดเลก็ ไปเฝูาอย฽เู วรเฝาู เรอื สําเภา ไชยเสนและไชยทัตอยู฽เฝูาหน฾าห฾อง บรรทมนางเกสินี คืนหน่ึงไชยทัตได฾อ฾อนวอนให฾พ่ีชายเล฽านิทานให฾ฟใง ไชยเสนจึงเล฽าเร่ืองชีวิตปาง หลังให฾น฾องชายฟใง เพราะน฾องชายยังเล็กมากจึงจําความไม฽ค฽อยได฾ ส฽วนนางเกสินีได฾ยินเรื่องเล฽านั้น เป็นชีวิตของนางด฾วย จึงร฾ูว฽าผ฾ูท่ีเป็นมหาดเล็กหน฾าห฾องที่พระราชาส฽งมาน้ันก็คือโอรสของพระนาง พระนางจงึ ว่งิ จากห฾องบรรทมมาหา แมล฽ กู จาํ กนั ไดต฾ า฽ งก็รอ฾ งไหก฾ อดกนั นายสําเภาเกิดอารมณแหึงหวง เพราะตนนนั้ ถูกตวั นางก็ร฾อนเป็นไฟ จงึ กลา฽ วหาว฽ามหาดเล็กของพระราชาเปน็ ชก฾ู ับภรรยาของตน เมือ่ พระสุภมิตได฾ฟใงคํากราบทูลของนายสําเภาก็ทรงกร้ิว สั่งลงโทษประหารกุมารทั้ง สองโดยมิได฾ไต฽สวน และทรงให฾เพชฌฆาตเฆ่ียนประจานไปรอบเมืองระหว฽างนั้นปุโรหิตเฒ฽าเมืองตัก กสิลาผ฽านมาพบเข฾า จึงเข฾าสอบถามเร่ืองราว เพชฌฆาตจึงเล฽าเร่ืองราวให฾ทราบ ส฽วนกุมารทั้งสองก็ กล฽าววา฽ ไม฽ได฾เปน็ ชเ฾ู พราะพระนางเปน็ มารดาของตน ดังน้ันปุโรหิตจึงเข฾าเฝูากราบทูลให฾มีการไต฽สวน ก฽อนก฽อนที่จะลงโทษนักโทษ พระสุภมิตจึงเรียกมาไต฽สวน ไชยเสนกับไชยทัตเล฽าประวัติชีวิตของตน ว฽าพ฽อช่ือสุภมิตครองเมืองจําปานาคบุรี และเร่ืองราวท่ีพรัดพรากแต฽หนหลัง ท฾าวสุภมิตจึงจําลูกได฾ ตรสั ใหเ฾ สนาอมาตยแนําวอทองรับนางเกสินีทีส่ ําเภาพระองคอแ ม฾ุ โอรสทั้งสองนําขบวนเสด็จไปยังสําเภา นางเกสนิ เี หน็ ภัสดาอ฾มุ พระโอรสทัง้ สองมาก็พระทัย แลว฾ พากลบั มาครองเมอื งอย฽างสงบสขุ ๔.๒ สานวนโวหาร กลอนนิทานเรื่องสุภาษิตสุภมิตเกสินีฉบับโคราชนี้ เป็นบทประพันธแของกวีโคราช มไิ ด฾คกั ลอกไปจากฉบบั ภาคกลาง เพราะได฾พบต฾นฉบับหลายฉบับที่โคราช และยังมีคําท฾องถิ่นโคราช ปะปนอยู฽จํานวนหน่ึง นอกจากน้ียังเห็นว฽ากลอนนิยมสัมผัสอักษร อันเป็นลักษณะเด฽นของเพลง เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถ่ิน ชนั้ มัธยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกิติศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรยี ง ๔๙