Таза бұлақ

л Ыбырай АЛТЫНСАРИН й-'н ей \\оо с; ! ж» К\\ V 1’1 И1.1.ЧММ, СОЧ1* \\ \\ ^ 1.1.1

I I 1 Щкфю- %л/ Щ & {О- ЯI 3 9)(^ / ■ /-&/91 — &5/3, \\917. ю/ ж> : I

Ыбырай АЛТЫНСАРИН влецдер, эчпмелер, очерктер, хаттар КАК1ТУ * роаидшло сомрамг ш Алматы «Раритет» 2008



Ыбырай АЛТЫНСАРИН мщ, влецдер, эцпмелер, очерктер, хаттар ; ААА1ТУ сроимвигд5Нмт1яшс

ББК 84 Каз-7 I А46 ' Казакстан Республикасы Мэдениет жэне акпарат министрлт Акпарат жэне мурагат комитет! 017 «Элеуметпк мацызды эдебиет турлерш шыгару» багдарламасы Серия 2002 жылдан бастап шыгарылып келед! Серияньщ непзш салган - 3. Сертцалиулы Корнем безендфмес! непзш салган -А. Ттеншиев Алтынсарин Ы. А46 Таза булак: блендер, энпмелер, очсрктер, хаттар. - Алматы: Раритет, 2008. - 208 б. - «Балалар эдебиетшщ алтын коры» сериясы. 15ВЫ 978-601-250-008-0 Халкымыздын аса корнект! агартушысы, акыл-ойшысы, когам кайраткер1 Ыбырай Алтынсариннщ б.ул жинагына олендер! мен энпмелер!, этнографиялык очерктер! мен хаттары енш отыр. ББК 84 Каз-7 ! ! А 4702250200-71 С; 8Я 413/05/-08 ’ ш : I8ВN 978-601-250-008-0 © «Раритет» БК, 2008 © Бсзенд/ргсн Б. Сср1кбай, 2008

©ЛЕЦДЕР С03 БАСЫ *** Бф К,удайга сыйынып, Кел, балалар, ок,ылык,, Ок,ыганды К0ц1лге Ык,ыласпен ток,ылык,! 1стщ болар кдйыры Бастасацыз алдалап, Ок;ымаран журедг К,арацрыны к;армалап, Бф К,удайра сыйынып, Кел, балалар, ок,ыльщ, Ок;ыранды кецьлге Ык;ыласпен ток;ылык;! Ок,ысацыз, балалар, Шамнан шырак, жарылар. Трлегенщ алдыцнан 1здемей-ак;, табылар. Брр К^удайра сыйынып, Кел, балалар, ок,ылык„ Оцыганды коцьлге Ык,ыласпен ток,ылык,! Мал дэулеттщ байлыгы Бф жутасац жок, болар, Ок,ымыстыц байлыгы Куннен-кунге коп болар, - Еш жутамак, жок; болар. 5

Бф К;удайга сыйынып, 1 Кел, балалар, ок,ылык,, Окыганды кец1лге Ык,ыласпен ток,ылык;! Сиса койлек устпеде Ток,уменен табылган... Сауыск,анньщ тамагы Шок,уменен табылган... ©нер-бним бэр1 де Окуменен табылган. Бф Кудайга сыйынып, Кел, балалар, ок,ылык,. Окыганды кецьлге Ык,ыласпен ток,ылык;! Надандык,тыц белпа — Еш ак;ылга жарымас. Жайылып журген айуандай Ак,, к,араны танымас. Аяцшыл ат арымас, Бпим деген к,арымас. Жен бьлмеген наданга, К,ыдыр-ата дарымас. Б1р Кудайга сыйынып, Кел, балалар, ок,ылык„ Окыганды кецьлге Ык,ыласпен ток,ылык,! Оку деген шыны-ды, Турган сайын шынык,к,ан... Оку б1лгеи адамдар Май тамызган к,ылыштан... Бншегенд! б1луге 6

Ест1 бала тырысцан, Есер бала урысцан. Бф К,Vдайга сыйынып, Кел, балалар, оцылык,. Оцыранды к0Ц1лге Ыцыласпен тоцылык,! Элпештеген ата-ене К,артаятын кун болар. К,артайганда жабыгып, Малтаятын кун болар. Ата-енец цартайса — \"Преу болар бул ок,у. К,артайранда мал тайса — Суйеу болар бул ок,у! I Бф К,удайга сыйынып, Кел, балалар, оцылык,, Оцыранды коц1лге Ыцыласпен тоцылык,! Ок,у бьлген таниды Бф жаратцан К,удайды, Танымаган К,удайды Нерылганда унайды... Шырагым адам болтай деп, Ата-енец жылайды. Баладан цайыр болмаса, Баланы неге сурайды! Бф К,удайга сыйынып, Кел, балалар, оцылык,, Ок,ыранды коцьлге Ыцыласпен тоцылык,! 7

*** Онбр-01Л1М бар журттар Тастан сарай салрызды. Айшылык, алые жерлерден, Квз1нд1 ашып-жумганша, Жылдам хабар алрызды. Аты жок, к,ур арбаны Мыц шак,ырым жерлерге Кун жарымда баррызды. Адамды к;устай ушырды, Мал 1стейт1н жумысты От пен сура тусфдт Отынсыз тамак, тсфдД, СуСЫЗДаН СуСЫН 1ШфД1. Тещзде жуздД бальщтай, Дуниеш кездд жальщпай, Б1лгендерге осылар — Бэр! дары аньщтай. Б1лмегенге таньщтай, Б1з де бекер жатпалык, Осыларра таныспай. Ат енер! бшнбес, Бэйгеге туеш жарыспай, Желкьлдеп шык,к,ан кек шептей, Жацаесшрш достарым, К,атарын, кетп-ау алыск;а-ай, Умтыльщыз к,алыспай! Б1з надан боп осфдж. Иектег! сак,алды, «©нер - жМткорю» деп Ескермедж мак,алды... Б1з болмасак,, С13 барсыз, Ум1т еткен достарым, С1здерге бердш батамды!... 8

БАЛРОЖА БИД1Н, БАЛАСЫЫА ЖАЗРАН ХАТЫ Ум1т еткен кезшнщ нуры балам, Жаньща жэрдем берсш К,удайтагалам; Атац мунда анацмен есен-аман, Сушп сэлем жазады бугга саган. Атанды сагындым деп асыгарсыц, Сабакща кец1л берсен; басыларсьщ; Ата-ананды онер б1л.сец асырарсыц, Надан боп, бглмей к,алсан, аЬ урарсьщ. Шырагым, мунда журсен, нетер едщ? К^олыца к,урык; алып кетер едщ. Тегтреп ею ауылдыц арасында Жургенмен не муратк,а жетер едщ. БУЛ К1М? Бала, бала, бала деп, Тунде шошып оянган. Тун уЙК,ЫСЫН ТОрТ бОЛШ, Тунде бесхк таянган. Аялы к;олда талпынтцан, Даймак,ты суттей к,алк,ытк,ан. Суык, болса жергепн, Кфргасын ок,тай балк,ытк,ан. Айналасына ас к,ойып, Изеш колдей шалк;ытк,ан. К,олын к,атты типзбей. Кфл1 койлек кипзбей, №сш жупар ацк;ытк,ан. 9

0СИЕТ 0ЛЕН.ДЕР *❖* Жаратты неше алуан журт б!р Кудайым Тен, етп бэршюге Кун мен Айын. Адамньщ адам бггкен баласымыз, К,айсьщ болек тудьщ деп айырайын! Бэр1м1з бф адамнын, баласымыз, Жшттер, бф-бфще к,арасыцыз! ©мф деген бес кундте кетер отш, Атац барган орынга барасьщыз! Пайгамбар бурынгы уак,ытта Дэугт еткен, Патса боп бул дуниеге дан,к,ы кеткен. Отыз улым бар гой деп коште ойлап, К,удайым отызын да элек еткен... Жыларан Дэугт патша тоба к,ылып, ©зшщ бенде екенш сонда бшп, Мунан соц Так,-Сулеймен туды дейд1, Отыз улра бф оз1н жора к,ылып. Ескендф1 патша болып дуниеш алган, К,алмаган бул жалганда ешбф арман, Жалрыз-ак, олмеске айла табамын деп, 1зденш мэцп суын согам барган. Мэцпден су някенге елш болмас, Ескендф муны сурап б1лгеш рас. Су эпкел деп жШердх уэзфлерш, Уэзф! К,асындагы К,ыдыр 1лияс. Н с к о п д! р Александр Македонский. 10

ЕкеуД барды сута, судам Дигп, Бф кесе патша ушш жэне алысты. ЕндД к,айтып журелж деп турганда, Бгр адамга сол жерде коз! тусп. Сурасты мунда отырган неткен жансыз, КДрасак, келбетще мусылмансыз? Сонда ол ЮС1 ез жайын баян егп: — Мен дары бф патша едш еш кумансДз. ©лмеске мен де осындай талап еттш, Бф куш осы сута келш жеттш. Эрбф 1С уак,ытында к,ызык, екен Ак,ыры оз басыма азап еттш. Бф заман элек болды барша елш, К,алмады к,ыдырмаран ешбф жерш. Кемджтщ неше турлД бэрш корш, Ах енд! ел1м болса маган дедш! Дуниеш неше айналып, неше кездш, ©з жаным мен денемнен озш бездш. Маган ©мм бермедД К,удайтарала, ЕндД тастап дуниеш мунда келдпм. Ах дедД, К,ыдьф 1лияс к,айтып келдД, Сонда да кеседегД суын бердД. ДшейДн деп ЕскендДр умтылранда, Су ЕскендДр аузына бармады ендД. Тары да Так,-Сулеймен нерылмады, ©мДрДн соцындагы шарыидады. Наушеруан1 дДнД кэпДр эдДл оттД, Дозак,к;а соныц ушДн жагылмады. Наушеруан — ескл замандагы Ирам патшасы. — Ред. 11

Бузбацыз ЭД1ЛД1КТ1 буЛ мал уШ1Н, Жиясыз оны дата бф жаы уипн. Эзазьл. перпптешц бастыгы екен, Не болды тэкаппарлык, цылганы ушш? Эшггп сег1з жылдан мьщ курт жедд, Болыпты белек-белек соньщ теш... Мал-жаннан, уру, туган бэр1 безш, Далада жалгыз жатып «Алла» — дед!. Малды алды, баланы алды, сабыр епт, Душпандар мысцыл атып жэбф етть Разымын не берсец де Кудайым деп, Бэрш де цабак, шытпай цабыл епт. КДрлама кем адамды болсац дана, Кэртт1 Кудай суйсе недд шара?! Ер болтан сиыр барып Зецпбаба, ГИр болды туйешхден Ойсылцара. Умытпа бай болдым деп бф Кудайды, Жер жутцан цайырсыздан К,арынбайды. Мекенш бтлемгаз цайда каллы, Жомартгык, К.ЫЛРЭН ушш Атымтайды. Иманды ер Кудайынан уялады, 'Уялып иестен сый алады... Ренжггпе бенде болсац бейшараны Кар1п кецш б!р сынгак, бияла-ды... *** Араз бол, кедей болсац урлыцпенен, Кете бар кессе басыц шындыцпенен! Крректап бейнеттен де Тэндрщ жэрдем Телмфме бхр адамга мундыцпенен. 12

Адамга бф ез1цдей кезщ сузбе, Бф эд1л к,азынасы кен, патшацды 1зде! К,орекс1з еш пендесш к,алдырмайды, Жаратк,ан б!р Тэщрщнен кудер узбе! *** Мак;танба бак,ыттымын деп барыцызга, К,артаймак, к;иыи сауда тагьщызда. 1ске аспай бак,-дэулеттщ к,алуы оцай, Басыцнан багьщ тайран шарьщызда. Мак,танба сулумын деп ажарьща, Ажарсыз адамдарды ал назарьща! Зылиха, Жусшпенен суду еткен, Турмаган ажар ара ажалына! *** Жуйржте болмайды керж сыналмаган... Бак, тайса ерге дэулет к,уралмаран... Мецзеген аск,ар тауга ес1л кощл, Дуниеде ешнэрседен тына алмаган! *** Арык, мал жан жолатпас бф жалданса, Пенде ойлар кемшеймш деп бф малданса. К^адамы эзю ердщ узамайды, Жйтгке бак,ыт ииркш сырт айналса. Агайын жат болады алые болса, Болады жат та жак,ын таные болса. Достарыц, дуспан тугел табалайды — Аярьщ бф нэрседен шалые болса! *** Асылы залымдардьщ лайланды, Дуниеш маран десец шыр айналдыр, 13

Ит урер жак,сыга да, жаманга да, К,ылмагы барак, залал К,удайдан-ды. *** Азган елдщ хандары, Так, устшде отыргандары Жарлыдан алып байларга, Сыйлар берсе керек-ть *** Азган елдщ к,ожасы К^ыдырып келер есжке, Бул уйде юм бар екен деп, Кезш салар тесжке. Балаларын бастырып, К,атындарын састырып, Терге к,арай умтылып, Тамак, упин к,ылк,ынып, Дуа к,ылса керек-т1. *** Азган елдщ молдасы. Улкен болар сэлдеа, Аса бауыр к,ылмацыз, Оньщ рас емес олдасы. Кормей-б1лмей бфеуге Куэлж берсе керек-ть *** Азган елдщ билершщ, Барар болсак, алдына, Алым бермей тамагына, К,арар ма од сенщ елще? К,°радары малыца Торе берсе керек-т1. 14

❖** Азган елдщ байлары Улык, тутар басын-ай. К,айда дэулетп адам болса, Берер соган асын-ай. Кезш сузш бф КЭрШ, Тогш келсе жасын-ай, Бермек тугел бейшараны Масдара к,ылса керек-тп *** Азган елдщ адамына Айтсац тцйцд1 алмарай, Кетсе шарлап жия алмарай, Бф Тэщрден уялмагай. «Бупн тоба к,ылмайын, Ертен, тоба к,ылайын. К,ашан тоба к^ылганымша, Узш-жулк,ып алайын» деп, 0лшеп берген емфш Зая к,ылса керек-тх... #* Береке кеткен елдерде Кун к,ыск;арса керек-ть Алатаудай атага Ул к,ышк,ырса керек-тп Бала, бала, бала деп, Тунде шошып оянган, Тун уйк,ысын торт белш, Тунде бесж таянган, Аялы к,олда талпытк,ан, К,аймак,ты суттей к,алк,ытк,ан, Суык, болса жергекте Кфррасын ок,тай балк,ытк,ан, 15

Айналасына ас к,ойып, Айдынды келдей шалк,ытк,ан, Долын к,атты типзбей, Юрл! кейлек кипзбей, Инпн жупар ацк,ытк,ан — Сондай сорлы анага К,ыз к,ышк,ырса керек-тн 0Й, ДОСТАРЫМ! Эй, достарым, жптгтерш, Болмаск,а болушы болма, К,ольщнан келсе к,ыл кайыр, К1с1ден алушы болма. Жак,сыньщ жуз1 жвндетп,1 Бф керущ к,ашбетп, Жаманнын, кй мтдетп, Зар берсе2 алушы болма! Жогары к,арап ок, атпа, бзшнщ тусер к,асын,а! Ак,ылсыз жанды досым деп, Басынды к,осып сыр айтпа. Кундердщ куш болганда, Ол жаман айрак, болар басыца! Бар кушшдг сынаспай, Балуандармен куреспе. Тан, боларсын, элемге, Сез боларсын, келемге. Ак,ылсыз достан ак,ылды душпан артык,, Душпаньщнан бф сак,тан! Сырты майда, 11111 к,ан, Ел 1Ш1нде жар-жора, Достарьщнан бф сак,танранда, мын, сак,тан! 'Жэндетт! — ажарлыдеген магынадаайтылган.- Рсд. 23 а р берсе —. жалынса да деген магынада. — Ред. 16

ЭЙ, Ж1ПТТЕР! Эй, жтттер, улп алмацыз Азтан елдщ шйнен. Алыс-алыс к,ашьщыздар Зияндасты юс1ден. Жаксыны козден салмацыздар, Жак,сыдан к,апыл к,алмацыздар. 031 болтан ерлердщ Аягынан алмацыздар. Эр елге, эр журтк,а алтын сак,а табылмас! Бас ауырса бак,сыларды Алып келш бацтырарсьщ. Жазьщсыз жануарды сойып, Экпеменен к;ак,тырарсыц. Жын-бэлекет к,ашады деп, Тумар алып так,тырарсьщ. Бьлмес надан еткен ютен Ешбф к,айыр табылмас. Алтай жарьщ жаман болса, Бф Тэщрге кеп налырсьщ. Жарым сондай болса екен деп, Кершгенге коз саларсыц. Эзелде мацдайьща нерп жазса соны аларсьщ, Бэрш1зге к,асы к;ара, к,ызыл жузд1 табылмас! К;атыньщ олсе к,арыс урып к,аларсьщ, Аны-муны к,армалап, Жане бфеуд! аларсьщ, Бф кеткен соц к,амк;ор эке-шешец табылмас?

ЖАЗ Сэуфде кетер1лер рак,мет туы, Кершер кек жузшде каз бен к,уы. Кектен жацбыр, таулардан сулар журш, Жайылар жер жузше к,ардьщ суы... Ушпак,тын; б!р сэулеа жерге тусш. ©сфер жердей шепт! нурдьщ буы!.. Жак,ындар Кудайымныц кектен Куш, Тец болар жарлык,пенен кун мен туш. Аспаннан рак,ымменен Кун тенгенде Куанып к,ыбырлайды ыныс-жыны. Уйк,ыдан кезш ашк,ан жас балаша, Жайк,алып шыга келер жердщ гула. Шапак,тан булты шыгар мунарланып, Жацбьфлы кундер тусер туманданып. Адамзат нэр ауасын судай жутар, Жетпеген улкенджке жас балалар, Шелтартк,ан айуандарша к,умарланып. Жупрер ойдан-к,ырга жумарланып... Сэуфде алуан-алуан жауар несер, Несердщ куатымен жер шебг есер, Кекорай дуние жуз1 шалгын болып, Жын, айуан, адамзат бауьфын тесер. Жан-женд1к рак,ат тауып туру ушш, Ушпак,тан хош шст1 желдер есер. Сэуфдщ эрбф куш дертке дермен, Кудайым дермен болдеп етер пэрмен... Бф малы шаруамьщ екеу болып, Кыстаудан ел шыгады алуан-алуан. 18

Кул1сш, кушак,тасып эзгл етер, Эйелдер кош женелтш кешн к,алган... Жугфер кшк, к,улан тау мен к;ырда, Куанып, ьщыласпен келгеи жылга... Алыстан мунарланган сарымдары Шак,ырып турар кулш кел деп мунда!.. Кол бузылып, кок шырып к,ойнын ашса, К,ацк,ылдап к,онар оран к,аз бен тырна... Адамзат сайран етер кон;1л1 жай, Сек1р1п ойын салар к,улын мен тай. К,ой мацырап, сиыр моц1реп шат болады, Тасиды курк^реп озен мен сай. Аярын алшак, басып туйе шыгар, Жаратк,ан мунша тацсык, Жаббар К,удай! Кеш болса Кун к,онады таудан асып, Шапак,к,а к,ызыл алтын нурын шашып, АЬ урып шук1рл1кпен к,ушак,тасар Рак,атпен кеш уак,ытында неше асык,... Боз уйден тац алдында куйеу шьщса, Артынан к,арар жары жузш басып. Кудайга шук1р етер жас пен кар], Бердщ деп жанра рак;ат мундай дар]! Жын-айуан, адамзат, к;урт-кумырск,а Разылык; б1р К,удайга асар зары, К,ырда орман, жер жузшде бэйшешектер, Шуылдап шук1р етер муньщ бэрР 19

©ЗЕН Таулардан езен агар сарк,ыраран, Айнадай сауле берш жарк,ыраран. Жел сок,са, ыстык, сок,са бф к,алыпта, Аралап тау мен тасты арк,ыраган. Кецшн, суын писец ашылады, Денецде бар дертп-уц цашырады. Экаген оттай жанып жануарлар, ©зеннен рацат тауып басылады. Дынарда1 Т1ЛС13 турран тогайлары Шуылдап желмен бфге бас урады... Он мыц мал айдап етсец де лай цалмайды, Тасыса су бармагаи сай цалмайды. Тасыран озен судын, цуатымен Кок шалгын шеп б1тпеген жай цалмайды. Ел к,ыстап кун керед1 жанабында,2 Дэм болар алуан-алуан балырында... Тас таста, алтын таста сынамакда, Сонда да ак,цан озен цалыбында! К,удфет1н К,удайымныц коресщ бе, Не Н9Ж1С тоцтар езен денесшде... Арыстан демалура сура юрсе, Балыцтар шымшып ойнар теркинде... ЭД1АД1К К6РМЕГЕН УШ1Н Т0РЕГЕ АЙТЫАРАН С©3 Так,сыр-так,сыр дегЫп тамсандырдьщ, Сойтщ журш аяк,к,а к,ан салгыздыц, Жан журмейтш гаме жан алгыздыц, ---------- Мырында малымнан цур к,алрызды,ц! [ К ы нарда - жарасында. Жанабында - мацайында. 20

Оразанын, тубше мак,сым жетер, Азган елдщ тубше так,сыр жетер. Эд1лддктен хан тайса наным кетер, Жылай-жылай жарлыныц малы кетер. Ай, так,сыр, бул дуние отер-кетер, Мал иес1 де артьщнан к,уып жетер. Жарлылар да бф табар ЭД1Л к,азы, Таразылы кун болса арыз етер!.. АНАНЬЩ СУЮ1 Юм сендердд, балалар, суйетурын, К^уанышьща к,уанып, к,айрьща куйетурын? Тун уйк,ысын торт болш, юрпж к,ак,пай, Шешец байрус дамылсыз журетурын. Юм сендерд1, балалар, тербететш, Еркелетш, ойнатып, сергггетш? Жалк,ау болсац, балалар, жаман болсац, К,амк,ор анац коз жасын келдететш. Юм сендердд сарынар шетке кетсеи^, Рылым 1здеп, тез цайтпай, копке кетсец? Умытпа, ец кемшде жулдыз сайын, Хат жазып тур, тобес! кокке жетсщ. Юм сарынар сендерд1 келгенщше, К,улындарын козшен коргеншше? Сендер цайтып келгенде адам болып, Еш арманым болмас дер ©ле-олгенше. 21

«КДЙЫРЫМДЫ» ТУЛК1 Бхр мерген бозша к,усты атып алды, К,оймады елтфш-ак, жалгыз жанды, Басында бф араштьщ уш баласы, Шырылдап уясында жетш к,алды. Дна жок, таситугын тамак,, жемд1, Кун керер бишаралар к,айтш енд1, Шулаган балапаннын, даусын естш, Соз сейлеп аянышты тулш келдк «Алда, сорлы, мусэшр балалар-ай! Жасынан елген екен аналары-ай! Кебелек, шыбын аулап кун керетш, Жок, екен бишаралар шамалары-ай! Ай, кустар, тындацыздар кулак, салып, Кезекпен жем тасыцдар ушып барып. Асырау бул ушеуш емес к;иын, Ерт1цдер аз кун к,айыр, болш-жарып. Кокек кус, жушн, тулеп жур гой бекер, Азырак, жетш уппн жулсак, нетер, К,айырдын, бул дуниеде жетшге еткен Баск,а еш сауабына бар ма жетер. Бозторгай, к,арап турма сен де текке, Журсщ рой бекер шарлап, ушып кокте. Даладан, тогайлардан тамак, 1зде, Булардын, ушеуше коп керек пе. Сар мойын, ер жетт! гой балаларьщ, Бэледен Кудай сакдар бфер-жарым. Булардыц кунд1з-тун1 жанында бол, Жок,татпа падырлардыц аналарьш. 22

К,арлыраш, сен келтфсец маса, шыбын, Буларга о да к,орек болар тырын. Осындай журт жабылган сауап гске ^ят к,ой кфк:песке жарьщтырым. Сандугаш, не к,ылайын сеш к,айрап, К,оярсыц ок,тын-ок,тын озщ сайрап, Коцшн бф аз рана кетермекке, Зарлыныц жетш к,алган соры к,айнап. Достарым, осындай бф 1С ете/ик! Жастарды жетш к,алган кйл етелж. 1зг1лер орманда да бар екенш Осындай сауап 1спен керсетелж!» Турранда тулк1 сойлеп сауап жолды, Риза боп еспгеннщ кецш толды. Аштык,к,а шыдай алмай уш балапан, Агаштан томен, жерге тусш к,онды. Журт жинап, жак,сы кецес к,ылган тулка, Зарланып, жетшд1 аяп, турран тулк1, Аузына ушеуш де к,арып садды, 031 екен нарыз «К,удай» урган тулю. ЕГ1ННЩ БАСТАРЫ (И. Крыловтан) Бф адам жас баласын жанына алды, Екеу1 сайран етш кетш к,алды. К,ыдырып эр1-бер1 журд1 дары, Егшип егш еккен жерге барды. 23

Аралап, эр епнд1 к,арап журдр Кез1 ед1 шсш турган егш турлй Бастарын дэнге толган томен салып, Бидайлар бейне тагзым етш турды. Жалгыз-ак, бф бидай тур кокке к,арап, Бейне бф жалгыз озш копке санап, Баланьщ сол бидайга козг тусш, Бшчекке кепт коцш жонш сурап, К^убылып, бидайлар тур басын салып, Маужырап, ыргатылып, нурга к,анып, 0Й, ЭКе, МуНЬЩ МЭН1Н ТуСШДфПИ, Бф 1ске турмын озш к,айран к,алып. Бул бидай кетерш тур басын кокке, К,арайды шекфешп озге копке. ©зше езгелерш тецгермейтш Соншама бул бидайдыц дат коп пе? КДРРА МЕН ТУЛК1 (И. Крыловтан) Ашырып тулк1 журд1 жапандарда, Тамак, 1здеп жол шект1 сапарларга... Ешнэрсерп коре алмай келе жатса, Кезгае туст1 алыстан жалгыз к,арга. Жупрш тулк1 соган жетщ келдд, К,арра агаштыц басында муны кордд. Т1стеген1 аузында тати фщцпк, Оны корш тулкх-екен, сойлей бёрдг. — К,арга ба. тыр, ар созщ кум1с, алтын, Сырттан Т1леу тхлейд! барша халк.ыц. 24

К,арга-екендей дуниеде ауез жок, деп, Осылайша шыгады сыртк,а дацк,ьщ. Сандураш, булбулдарды керш едш, Жуз1чд1 бф квруте келш едш. Даусынды бф шыраршы, шаттанайын, Сьфттан асык; болганнан елш едш. Басын салып куйрырын былтацдатып, Ею кезш к,аррага к,ылмандатып: «К,арга так,сьф, кезш жасын керщ13», — деп, Жыламсьфап сейлейд! жылмацдатып. Масаттанып бул к;арра С1люнед1г 1шш тартып миьщтан бф куледр «Арып-ашып алыстан келген шыгар, Кен,Ь\\1 тынып кетсшип, ипркш», — дедк Мак,тау сезге семфш судай тасып, Пэрмешнше «к,арк,!» етт1 ауызын ашып, К,арк; еткенде фшипк жерге тусш, Оны кетт! тулю-екец ала к,ашып.

ЭЦГ1МЕЛЕР С©3 БАСЫ1 К,азак, халк,ынын, сауатсыздытынан, казак, тшнде басылган бф де ютаптын, жок,тырынан оку орындары- ныц мугал1мдер1 казак балаларын ок,ытк,анда амалсыз- дан казак тшнщ орнына татар тшн пайдаланып жур. Сондыктан, кезге кершер ешк,андай пайдасы болмаса да, шэкфттерге, амалсыздан, татар тшнен ешк,андай кемшшп жок ана тшн тастап, татар тшн уйренуге тура келедь Екшпи жагынан, татардын, кггап тш, бул Т1лдд татарлардан шьщк,ан окымыстылардыц оздер1 де менсшбегенджтен, араб, парсы сездерше лык, тодран; сондыктан од сауатсыз к,азак,тарга туашкс13. Бул т1лде басылып шык,к,ан кггаптардын, бэр1 де тек дш туралы жазылган кггаптар, сондыктан олар, осы жагынан алып Караганда да, дунияуи мак,саттарды коздейтш орыс-ка- зак, мектептершде пайдалану ушш, мысалы, орыс тшне аудартып, жаттык,тыруушшколайсыз. Осыларменк,абат, бф ескертетш нэрсе — казак халкыазбаганхалык. оныц талабы бфеу салып берген тар шецбердщ кыспарына сыя алмайды; онын, ой-ткф1 еркш; онын, келешег1 ушш огаи тек сана-сезш жарынан жалпы бшм мен пайдалы онерд! уйрену керек болып отыр. Ал осы айтылран мак,саттарра жету жолында, мен б1лсем осы кунге дей1н ешк,аН\" дай жетекпп к,урал болтан жок,. Жалпы баетауыш ок,у «Казак, хрестоматиясына» автордьщ жазган соз басы. Бул Лягттлула «хрестоматийный курылысы озгерт^геиджтен, басын Ы Алтынсаринныц к,ара создершщ алдына берш отысорз- мыз. — Ред. 26

к,уралдары, хрестоматиялар сияк,ты ютаптар шын бшм беретш, пайдалы мэл1меттер беретш гылыми, курдела ок,у к,уралдарына жол салып беретшдтн, ал мундай, жалпы бшм беретш ютаптардьщ Азия халык,тарынын, ешбфшде жок, екенш еске алып, 613 мундай жетекпп ок,у куралдарын жак,ын жердеп орыс тшнен хздеуге мэжбур болдык;. Сондык,тан бул шыгаргалы отырран ютабымыз кездеген мак,сатына сэйкес болып, орыстыц гылыми жане жалпы пайдалы ютаптарынан улг1 алып жэне сол орыс ютаптарына магынасы жарынан да, орт жагынан да к;айшы келмеуш кездеп, бхз осы ютабымызды орыс эрпшен бастырранды к,олайлы деп таптык,. Жогарыда айтылган к,олайсыздык,тарды ок;у ве- домствосыньщ кептеген зиялы ок,ымыстылары бурын да корсетш келген болатын; сондьщтан мен сол бшмдд адамдардьщ ак,ылын алып, еканий жагынан, озш де осылай етудд к,ажет деп тауып, осы хрестоматияны к,урастырура юрютш. Бул клтапты к,урастырганда мен, бфйшпден, осы б1здщ ана тшм1зде туцрыш рет шыкдалы отырран жалгыз ютаптьщ орыс-к;азак, мектептерйзде торбиеленш журген к;азак, балаларына ок,у ютабы бола алу жагын, сонымен к,абат, жалпы халык,тыц ок,уына жарайтын ютап бола алу жагын кездедш; еюнппден, бул ютапта келтф1лген ацгшелердщ к,азак;тар уипн унамды болуы жагын коз- дед]м; сондык,тан бул кггапк,а енг1зетш эцгшелердд тер- генде коп к,иыншылык,тарра кездестш, орбф мак;аланы ор жагынан ойлап барып к,осу керек болды. Бул хрестоматияны мен ею ютап етш шыгарута ойла- дым. Бул басылып отырран бфшпй ютаптагы мак,алалар мынандай торт тарауга белшдп 1) Балалар омфшен алынган эцгшелер, булар турл! орыс хрестоматияларынан, кобшесе Паульсонньщ хре- стоматиясынан алынды; мысалдар мен халык, эдебиетй балалардьщ тугандарына жазган хаттары. 27

2) Эртурл! жастардагы адамдардьщ омфшен алынган эцгшелер. 3) Ец жак,сы к,азак, ак,ындарыньщ елец-жырларынан У31НД1. 4) К,азак,тын; мак,ал-мэтелдер1. Еканий катапта, к,азак,тыц тел эцпме, ацыздарынан баск,а, табират тарихы мен жалпы тарих жешнен, геогра­ фия, енддр1с техникасы женшен жене кецсе 1сш журпзу улг1лер1 жешнен мак,алалар к,оспак,шымыз. Туцгыш рет шьщцалы отырган ецбек болгандык,- тан, бул хрестоматияньщ кейбф кемш1лактер1 де болуы мумюн; бфак,, сонда да болса, бул катап 13С13 цалмас, туцгыш ок,у ютабы ретшде, кездеген мацсатына же- тер деген ум1тпен езшдг жубатып отырмын. Онын, бержагында, осы куш халцымыз ез тнйндеп рылыми оцу к,уралдарына аса сусап отырранына, надан жатцан, бфак, эл1 азрындык, жолга туспеген, пайдалы нэрсенщ бэрше жаны цумар халцымызга шамасынан келгешнше цызмет ету б1здщ ерцайсымыздыц да борышымыз екенше, бэлкш, басца да, менен бшмддрек елдестершшдщ де са- насы жетш к,алар. Торгай цаласы, 1879 жыл. Ибраним Алтынсарин.

©РМЕКШ1, К.УМЫРСКД к,арлыраш\\1 Атасы он жасар ул баласымен далада келе жатып, ба- ласынан страды: — Анау ермекшхт керемкпц, не 1степ жур? — Керемш, ермек тодып жур. — Анау думырсданы керемкпц? - Керемш, аузында б!р нанньщ уалшыгы бар, жугфш кетш барады. — Жогары дара, аспанда не кершедд? — Жогарыда дарлыгаш ушып жур, аузында кесе тктеген шеб1 бар. Сонда атасы айтты: — Олай болса, шырарым, ол кдшкентай жэнджтер саган эбфет1. ©рмекнй маса, шыбынра тузад дурып жур, устап алган соц, езше азыд етуге. К,умырсда бала- шагаларына тамад аулап, бф нанньщ уалшырын тапдан соц ез1 жемей, аузына т1степ, куанраннан, уйше жу- гфш дайтып барады. К,арлыраш балапандарына уя 1С- теуте шеп жиып жур. Жумыссыз журген бф жан жод. Сеш де Кудайтарала босда журуге жаратпаган, жумыс жумыстаура едеттенуге керек, — дедь С0ТЕМ1Р ХАН Сэтемф жет! жасар куншде атасынан жетш далып- ты. Кундерде бф кун Сетемф далада ойнап журш, бф есю тамныц тубшде шаршаган соц суйенш, жан-жа- гына дарап жатса, бф аягы адсад думырсда тамныц тебесше дарай ермелеп барады да, орта шешне барганда дулап туседд тура салып тары да ермелейдд манарыдан Г0Р1 жогарырад барганда тары дулап туседь Ушп-пш рет кумырсда жене тырмысады; адыр бар купли салып, дисая-мисая барып, тамныц тебесше шырып кетедн 1Э б 1 р е т - енеге, улп. — Ред. 29

Муны керш Сетемф ойга к,алды: К,удайтаталаньщ жаратк,ан жан-жануарынын, ец кипкентайы осы к,умырск,а екеш к,умырск,а да тынбай жумыс жумыстап жур; ез1 ак,сак,, бф тырмысып, ею тыр^ысып, жырылып, сонда да к,оймай, ак,ырында муратына жетп; тамнын, басына шык,ты; муны керш отырып менщ де талап 1здемей, жумыссыз ойнап жургенш ак,ылсыздьщ екен деп ойынын тастап, к,алара барды. К,алада б!р зор бшмдх, ок,ымысты молда1 бар екен, соган уй сыпырура жалданып, ак,ысына ок,у ок^ыпты- мыс. Адырында сол Сэтемф аск,ан данышпан, айдай элемге патша болтан. ТАЛАПТЫН, ПАЙДАСЫ Петр Великий деген осы кунп ак, патшамыздын, ба- басы бф куш ипркеуде турранда кеп адамньщ артк,ы жарында уцшп патшага к,арап, берюмен к,алк,алап к,ана бф нэрсеш сызып турран балара коз1 туседь Мунымен бетен юсшщкп жок,, жалтыз-ак, ак,ылы кемел патша сол бала екеш балара да кезш салып турран екен. Т1лек тьлеп болтан соц, журт ею жарылып, патшара жол бершть Сон- да патша туп-тура манаты балара барды. Бала к,олындаРЫ сызумен болып турып, тит патшаныц к,асына келгешн де байк,амай к,алыпты. Сонда жумсак, шыраймен патша сурады: — Негылып турсыц? - Сенщ жузщдд жазып алайын деп едш. Оны негылмак,сын,? - Давдыц, дабылын, жер жузше жайылган патшам, сенщ сурет1нд1 сызып альт, емхрте шейш бойымда сак,тайын деп едщ. - К>ане, керсепщ сызганынды? 1 О к, ы м ы ст ы м о лда - ок,ымысты галым А^ген марыиада. — Ред. 30

Сол уацытца шешн цорыцпай жауап берш турган бала, сызганынды корсет дегенде, цысылайын дегт, сейтсе де, сызган царазын эдеппен патшаньщ к,олына берд1. К,араса, сурет реугпт де емес, эйтеугр оз бшмшше сызган сызык,, бала ол кунде сурет салуды цайдан бшйн. Солай да болса, элемге ацылы жеткен патша баланьщ та- лапты, зерек екенш ацгарып, оцуга берпзш, ацырында сол бала букгл орыс журтына даццы шьщцан Матвеев деген суретий болтан. ЭКЕ МЕН БАЛА ,/ Бф адам он жасар баласын ертш, епннен жаяу келе жатса, жолда цалган аттыц бф есю тарасын корш, бала- сына айтты: — Анау таганы, балам, ала жур, — деп. Бала экесше: — Сынып калган есга таганы алып негылайын, — дед1. Экеа ундемедй таганы озг ишп алды да, журе бердг. Каланыц шетшде темфий усталар бар екен, соган жеткен соц экеа цайрылып, манаты таганы соларра уш тиынга сатты. Одан бфаз жер откен соц, шие сатып отыргандардан ол уш тиынга бфталай шие сатып алды. Сонымен, шиегй орамалына тушп, шетшен озх бфем- бгрем алып жеп, баласына царамай, аяцдап журе бердь Б1раз жер откен соц, экесшщ цолынан бф шие жерге туседь Артында келе жатцан бала да тым-ак, цызырып келед1 екен, жерге тускен шиеш жалма-жан жерден алып аузына салды. Б1тегенеден соц жане бф шие, онан бфаз откен соц жэне бф шие, сонымен ар жерде бф экесшщ к,олынан тускен шиегй он шацты рет ишп, жерден алып жед1. Ец соцында экеа тоцтап турып, баласына шиегй орамалымен берш турып айтты. — Кордщ бе, мана таганы жамансынып жерден бгр гана ишп котерш алуга ерщдщ, енд! сол тагага алган 31

шиенщ жерге тускенш аламын деп бф ецкеюдщ орнына он ендейдщ. Мунан былай еанде болсын: аз жумысты к,иынсынсац - кеп жумыск,а тап боласьщ; азга к,анагат ете бглмесен, — кептен де к,уры боласьщ, — дедь АСЫЛ Ш©П Зылиха мен Бэтима деген бфеудщ к,ызметшде тур- ран ега к,ыз бала тебесше бф-бф жэшж жем1с кете- рш, к,алага келе жатыпты-мыс. Зылиха аЬлап-уЬлеп, шаршадым деп, Бэтима кулш, эз1лдесш келе жатады. Сонда Зылиха айтты: - Сен неге мэз болып к,уанып келесщ, тебецдег1 жэгшктщ ауырлыры да менщ басымдагыдан кем емес, езщ де менен куигп емессщ? - Мен жэпппм 1Ш1не ауьфды жецждететш бф шоп салдым, — дед1 Бэтима. - Ай, ондай болса шобщнщ атын айтшы, мен де ауы- рымды жещлтешн, - дед1 Зылиха. — Ол шоп сенщ к,ольща туспей ме деп к;орк,амын, аты «сабыр» деген, — дедь БАК.ША АРАШТАРЫ Жаздын, эдем1 бф кунгаде, тацертец, бф торе езшщ баласымен бак,шага барып, екеу1 де егглген агаштары мен гул жапырак,тарын керш журдь - Мынау агаш нелжтен тш-тж, ана бфеуг неге к,исык, бгткен? - деп сурады баласы. - Оньщ себеб!, балам, анау агашты багу-к,агумен есфген, К.ИСЫК, бута^тары болса кесш. Мынау агаш бИУ^,ГЫРУ ^алыбьм™ «ен. - дед! атасы, дед! баласы °ЛСа' \"Ру'*а'УАа квп ма™« бар екен гой, - - Бару-к,аруда кеп магына вббхарреытндаалсатцекболжадоык,;, шырагым; мунан сен де е3ще 32

сен жас агашсын;, саган да кутш керек; мен сенщ к,ате 1стер1ндд тузеп, пайдалы 1ске уйретсем, сен менщ айтк,анымды угып, орнына келтфсен,, жак,сы тузж К1С1 болып есерсщ, багусыз бетшен кетсец сен де мынау к,исык, бггкен агаштай к,исык, осерсщ, — дедь 4Б1РУЫС МАК,ТА М — Бф к1шкентай к,ыз экесшщ шапанын жамап отыр екен, шешес1 к,асына отырып, ак,ыл айтты: — Балам, дуниедеп жаратылтан жэндж-жансыз- дардыц ешк,айсысыньщ да керексаз болып, жерде к,алатыны болмайды, — деп. Сол созд1 айтып отырранда, к;ыз бала кшмш жамап болып, жердей мак,таньщ К.ИК.ЫМЫН терезеден лак,тырып, далага тастады: — Эже, осы к;ик;ымныц ешнэрсеге кереп бола к,алмас, — деп. Шешесп — Балам, сол да жерде к,алмайды, — дедь Осылайша сейлесш, терезеден к,арап отырса, манаты мадтаны жел кетерш ушырды, муны бф торгай керш к,уып барып, мак,таны тумсыгына тютеп к,ана алып, ушып кетп. К^ыз эжесшен: — Манаты мак,таньщ к;ик;ымын бф торрай алып кетп, оны негылады? — деп сурады. Эжес1 айтты: — Кердщ бе, балам, кун айналмай манаты айтк,ан сездщ келгенш. Ол юшкентай мак,таны торрай уясына тесеп, жас балапандарына мамык, етед1, — дед1. АЛТЫН ШЕТТЕУ1К Бф улкен мейрам алдында, акес1 балаларын к,уанту ушш ушне ертурлл жем1С алып келдь Леночка деген К1Ш1 к,ызы сол келпрген коп жем1стщ 1шшде, сырты 33

алтындаган шеттеужтерге к,ызырып, соны маран бер деп коймады. Шешеа айтты: - Бул шетгеужтер тек эдемшкке штелген, мына- ларды ал, - деп, бетендерш берш ед1, Леночка жылай бастады: — Мен к,ара шеттеужт1 алмаймын, алтын тыстысын аламын, онын, 11шндеп дат де тэтп шыгар, — деп. Шешеа Т1Л алмайтын к,исык, баланьщ дегенш 1сте- геннен артыгы жок, екен1н ойлап, Леночкара алтын тыстыларын, бетен балаларына бетен шеттеу1ктерд1 таратып берд1. Леночка к>уанып шеттеугктерхн де- реу шага бастады, к;араса, б1р1н1Ц де 1Ш1Нде даш жок,, бос к,абык,тар екен. Муны керш к,асындагы балалар мазак,тап куле бастады. Сонда атасы айтты: — Бул шеттеужтер жеу ушш штелген емес, тек кезге эдем1 кер1ну уш1н к,ойылган; мен шеттеугктерд1ц бос к,абырын алып, сыртын кум1спен бояп к,ана к;ойып ед1м, ек1нш1 рет не нарсенщ де к,ур сыртына к,арап к,ызык;па, асылы 1Ш1нде болар, — дедь ШЕШЕ МЕН БАЛА Шешеа к,ыз баласынан сурады: - Берген ак,шамды к,айда к,ойдьщ? Бала: — Бфеуге берд1м. - Кшге? Ш е ш е с 1: Бала: - Бгр тентек балага берд1м. Ш еш е с г. - Мунан былай тентек болма деп берген шырарсьщ? Бала: ^А<.йтЧ*шд1г™й,эжегТеНтеК б0ЛШ Ае\"М- КУ° Т° 34

Ш еш ес 1: — Б1з де, к,ус та, бвтен жан-жануардьщ бэр1 де К,у- дайдьщ жаратк,ан жэнддгш13. Бала: — 0лг1 бала К,удайтаталанын; жаратк,ан юшкентай кусын устап алып, сатайын деп жур екен. К,ус юа аярлык, болып, шик,ылдап турды; сонда алып журген бала тумсыгын к,ыса бередг, бишара к,устьщ дауы- сын К,удайтарала ес1тед1 деп к,орык,к,ан шырар дей- М1Н. Ш ешесп — Онда сен нерылдьщ? Бала: — Мен балара ак,ша берш сатып алып, к,усты ушырып к,оя бердш. Менщ бул гам сауап емес пе? Шешеск — Эрине, сауап, бейшараларра к,айырымды бол- ранын,. Бала: — Ол бала, кш б1лед1, кемтарльщтан к,усты сатура журген-ау? Шешеск — Мен де солай ойлаймын. Сонда сойлеп отырран бала, ацлгане к,арап: — Мана ацшамньщ бэрш бергенш жак,сы болтан екен, — дедд. С 1 ц л 1 с 1 шешесме царст: — Апаммен екеушде мана бэстесш еддк, ол балара апам к,усьщньщ бэа не деп те сурамай, ак,шасыныц бэрш бердд; мен айттым: к,устыц боа не деп сурау керек ед1 деп, к,айсымызд1Ю дурыс? Шешеа улкен к,ызына к,арап айтты: 35

- Сенщ де бул ютеген 1сщд1 дурыс демеймщ. I Егер тагы бф манагыдай бала жольщса, ак,шацньщ бэрш бастапк,ы салага берш к,ойдын,, соцгыга не бе- рер едщ? У л к е н к,ы з ы: — Онда мен тары да саран келер ед1м. Шешесг — Егер менде де мал, ак;ша болмаса к,айтер едщ? Бала: — Онда... - деп, не дерш бгле алмады. Шешесг — Кебфек жак,сылык, етуге шамам келсш десен;, эр- нэрсеге кут1мдд болу керек; кустын, бэсш сурап, кемге бермеймш десе, сонда ацшацньщ бэрш беру керек едЕ Ол кустын, ез1 не кус екен? Баласы: — Мен сураганым да жок,, эже, езщ айтушы емес пе ен,, жак,сылык, еткен жаньщньщ атын да сурама деп. Ш е ш е с 1 кутп: — Солай, солай, шырагым, — дедг Баласы: — Эже, сен керсен, едЕ кусты к,оя бергешмде, еуела куанганнан тшт1 уша алмады; сонан сон; кусты сатк,ан баладан уэде алдым, екшпи рет устама деп. Шешесг — К,ызым, жак,сы 1с етшсщ, мшекей саган тары да тецге. К, ы з ы: — Алда разы болсын, эже. Шешесг. — Шырарым К.ЫЗЫМ, в саган мунын, ушш Кудай рак,ым е°™н^а^Р^ымды бол, 36

АУРУДАН - АЯРАН КУШТ1РЕК Сешт орам успнде жупрш бара жатк.аыда, бф арбалы келш, андаусыз сорып кетш, аягын сындьфыпты. Ойбай- лап жылап жатк,ан баланы керш шошынраннан шешес1 есшентанып к,алыпты. Муны керген ссщ, Сештжыламак, туг1л, сынган аярын орнына салып тацып жатк,анда да дыбысын шырармай, к,абарын да шытпай жатты. Сонда СЫНЫК.ШЫ К1С1: — Аярыц ауъфмай ма, к,абарынды да шытпайсьщ? — деп сурады. Сешт шешес1 шырып кеткен соц, демш алып, сыньщшыра сыбырлап айтты дейдк — Ауырмак, тугьл жаным кезше коршш тур, бфак, менщ жанымньщ к,иналранын корсе, эжем де к,иналып, жудемесш деп, шыдап жатырмын, — дедь МЕЙ1Р1МД1 БАЛА К;ытай журтында еск1 зан, бар, бфеуд1 алдатандыгы мойнына тускен юсшщ к,олын кесетурын. Бф таре осындай 1спен купал: болып, элг: айтылган жазаны беру- ге турганда, кунэл! таренщ жас к,ыз баласы экем уийн жауап беремш деп, мэлш болды. К,ызды патшага алып келаст!. — Так,сыр патшам, — дед: к;ыз, — менщ экем жазага лайык, болтаны рас, соньщ уппн к,олынан айрылуы керек болды,мшекей,так,сыр,экемнщк,олы, — депозшщк,олын кетердь — Бул к,ол да менщ жазьщты болтан атамньщ к,олы, бфак, мунымен бала-шагаларын асырауга шамасы келмейдд. Буйырьщыз, так;сыр, осы нашар к,олын кесш, жумыск;а жарап, бала-шагаларын асырайтын к,олын ата- ма к,алдырута. Патша баланьщ мунша атасына мешршддлтне рак;ымы келш, таренщ кунэсш кешт! дейдь 37

ПОЛКАН ДЕГЕН ИТ Ыз ок,ып журген шагымызда, устазымыздыц к,орасында б!р Полкан деген зор ит бар ед1. Терезе- ден к,арап турганымызда, элп Полканга бхр юшкентай к,анден ит келш, ершеленш урш, аягын т1степ, устше сеюрш ттсе бастады. Сонда мен турып айттым: — Ток,та, к,андешм, ойнак,таганынды к,оймасац, Пол­ кан сазайынды берер, — деп. Бфаз к,арап турсак, та, юшкентай к,анденнщ ойнак,таранына, тштегенше Пол­ кан ангуланып к,озгалмады. Турегелсем, арт жагымда устазымыз келш, менщ элп созшлд естш тур екен, маган к,арап айтты: — Кердщ бе, анау Полканныц сенен кер1 коцш жумсарырак,. Сен езщнен кшп балаларменен ойнасац, ак,ырында бфеуш жылатасыц, немесе ренжиесщ, Полкан ит те болса, езшен кшп элаздерд1 ренжггулд уятсынып, к,анденге тимей тур, — дед1. ТЫШКДННЬЩ ©СИЕТ1 Тышк,ан баласына оцашада уйретштх, адам деген МЫК.ТЫ жауымыз бар, агаштан к,ак,пан к,урып, устше рана май байлап к,ояды, соны жеймш деп барсац к,ак,пан устап алады, балам, соган жолай корме, деп. Бф куш элп баласы ойнап журш, майдыц та шыкдан соц; нерылып к,ойран екен деп, к,асына жоламай алыстан сыралап к,ана к,араса, шешесшщ айтк,ан к,алыбынша к;ак;пан устшде майымен тур екен. Ойлады: гаранты, адамнын акылсыздыРын, агаштан ^пан Рана 1степ, устше май байлап, 613Д1 к,ызык,сын деп койранын, 613 сол к,улык,к,а бола к,оямыз ба деп, олай-булай журд[ де айтты: одьфацдап жупрш - Суйтсе де, айхай бмиатйтыейи.гуарнраыржд^ькщ,ыИн1дСаШп 1шЦ сжкаеку,-- сысын-ай, жемесем де 38

ге болады рой, — деп, бфте-бфте жацындай-жацындай бара жатцанда, к,ацпан таре етш тышцанды жаншып тастады. 13БАСТЫ К,ыпшак, 1збасты би он жасар кушнде кеш уетшде кеп адаммен бф тулю цуысып, бэршен бурын жетш тулюш согып алды. Артынан келген жасы улкен юс1лер тулюнд1 б1зге байла деп ед1,1збасты бермедй К,азак;шылык, эдетте жасы улкенге мундай сорып алган тулюш байлаушы ед1, мынау бала б1зге байламайды деп, заманындагы ханына арызга келратт. Сонда 1збасты ханра айтты дейдй — Ойдан цашты бф тулю, таура царап дем алмай, жа- была цудык, кеп юа, бэр1 де цалды ере алмай; сол тулют юм алар, жадрыз жеткен мен алмай; агайыннан душпан жауым жоц, алдына салып айдап жур, алтайы тулю кере алмай; уялып, тацсыр, журмещз, муныц тересш ондап бере алмай. ТУЛК1 МЕН ЕШК1 Бф тулю жугфш келе жатып абайсызда бф терец апанратуешкетшть Шырайындесе шыга алмай турранда, ешю су 1здеп журт, элг! апанра келш, тулюш керш: — Эй, тулю батыр, нерылып турсыц? — депть Тулю айтты: — Ой, негыласыц, батыр, жаным райыс1 тауып тур- мын: к,ырда эр1 сусап, эр1 ыстыцтап елш еддм, апанныц 1Ш1 эрг салцын, эр1 туб)нде туп-туныц суы бар екен, — дедь Муны естш ешю меР1 де салцын су 1шейш деп, сеюрш апанра тускенде, тулюекец сеюрш ешюнщ уетше мшш, онан мушзше шырып, мушзшен сеюрш цырга шырып, женше кетт! дейдь 'Райыс- ракат. - Ред. 39

КДРРА МЕН К.УРТ К,арра ушып жургенде жерде жоргалап бара жатк,ан куртты керш, тумсыгымен Т1СТ6П алып ушып К6ТТ1. Курт байгус 1стщ жаманга айналганын бшп: - 0й, к,арра батыр, еке-шешендд де корш еддм, аск,ан жак,сы кустар ед1, — дед1. Карга тэуф керш, тумсырымен «уЫ» дедд. — Апа-агаларынды да бНупй еддм, — дед1 курт. К,арра тары «уЫ» дедд. — Б1рак, соньщ бэр1 де сенен жак,сы емес ед1, — дедд. Сонда к,арга масаттанып «аЫ» дегенде, аузы ашылып кеткен сон; курт жерге тусш кетш, кутылды дейдд. САУЫСКДН МЕН КДРРА Ала сауыск,ан бф бутак,тан бгр бутакда к,онып, тын- бай шик,ылдай бер1пт1, к,асындагы кузгын-к,арра ундемей отьфыпты-мыс. Сонда сауыск,ан: — К,арга тамыр, сен неге ундемейсщ, элде менщ айтк,ан сездерше нанбай отырмысьщ, — депть Оран к,арга айтты дейдд: - Рас, сауыск,ан мырза, еркш созще наньщк,ы- рамаймын; саны-сапасы жок, коп сойлеген мылжьщ шын создд аз айтады деп б!лемщ, — депт1-м1с. ЖАН-ЖАНУАРЛАРДЫН, ДАУЛАСКДНЫ Жылк,ы, туйе, сиыр, к,ой, тауык,, тышк,ан жэне ботен жан-жануарлардьщ бер1 де адамньщ жылына агалык;к,а таласты дейдд. Жылк,ы айтты: — Мен, адам устше мшсе алыгч„ „ куш1мдд болса кередд, супмдд болса 1шел1 ^ЫН еТ6М-. ' арк,ан 1стейдд, адамга менен пайдалы ^*'*“*“*“ АеШ* мен боламын, — дедь 0Ки ЖЬ1Л арасЫ 40

Туйе айтгы: - Сен адам жумысын к,ылсан, арпа, суды, шеп асайсьщ, тамарын, ушш к,ул болдьщ. Мына мен сен кетере алмайтын ауырды кетерш, неше айшылык, алые жерлер- ге барамын, аш болдым деп арпа, суды сурамаймын, кеде болса — кеде, жусан болса — жусан, не кез келсе соны к,орек етш, табылса су шп, табылмаса шелге де шыдап журе беремга, жыл агасы болу маран лайык,, — дедд. Сиыр айтты: — Адам егш ексе мешмен егедй сутшдд 1шед1, к,урт, май 1стейд1. К,ой айтгы: — Мен болмасам к,азак, ушн немен жабар едй жу- шмдд алып кшз штейдй жабагымнан куп1 т1гед1, арк,ан, Ж1п еседд, супмнен к;урт, май алады, — дед1. Ит айтты: — Мен болмасам сен1ц кеб1цд1 не уры урлап, не к,ас- к,ыр жеп тауысар едд, сенщ бэр1цн1ц мен ба^ташыцмын, душпан кершее ур^п-абалап, иеме хабар берем1н. Тауык, айтты: — Мен болмасам кга ерте турып, жумысына бар- май, уйьщтап к;алар едд, мен тацертец турып шак,ырып, хабар айтамын, тац атты деп, кеп отырса, жумысьщнан к,аларсьщ, жатар уак;ыт болды деп, тун ортасында да шак,ырамын, кеш болса тары шак,ырамын, демалар мезгьл болды деп, - дед1. Тыпщан не дерхн б1ле алмай турды да, б1р турл: к;улык, ойлап, жиналган кепке айтты: — Бул таластан ештеме енбес, жылды к,арап туралык, та, к1м бурын керсе, сол жыл басы болсын, — дедд. Туйе ез1Н1ц би1кт!пне сенш, менен бурын К1м кере- Д1 деп тышк,анныц сез1н к,остап, бэр1 де жылды к,арап турды. Бфаздан соц тышк,ан жоргалап туйен1ц уетше шырып, еркеш11пц басына М1нд1 де отырды. Сонымен 41

бэршен бурын жылды тышцан керш, хабар берш, жылдьщ басы болтан. Туйе бойына сент к,ур цалды де- ген С93 — осыдан к,алган екен. К.АРА БАТЫР Ертег/ К,ара батыр деген ердд бала кушнде туржпен елшщ ( жортуылшылары устап алып, елше апарган соц к,ой бак,- тырыпты. Аш, жалацаш сацтап, жендд тамак, бермеген соц, ! бала цойдыц далада сутш сауып шип, сонымен кун керш , жур1ггп. Бф куш бала далада цамыгып жылал отырганда, алдына бхр царга келш цонады. Бала царгага айтты: I — К,аргалар-ау, царгалар, цанды керсе жоргалар, тумарымды алсана, бхздщ елге барсана, сагынып журген экеме тумарды бере к,алсана. К,арга бф царк, етп де, ушып кеттх. Бф мезплде сауысцан келш цонды. - Ай, сауысцан, сауысцан, елексе жеп тауысцан, тумарымды алсана, елге бара к,алсана... Сауысцан шыц-шыц етп де, ушып кеттх. Келш тырна цонды. - ^зын мойын тырналар, цайыры бар мырзалар, тумарымды алсана, елге бара к;алсана... Тырна тыррау-тыррау дедх де, ушып кетп. Келдх к,аз. - Эй, цаздар-ау, цаздар-ау, схзге бар-ды наздар-ау, тумарымды алсана, елге бара к,алсана... К,аз цацц-цацк, етп де ушып кетп. Келдх аццу. — Келден ушцан цуларым, кус торес1 туларым, тумарымды алсана, елге бара к,алсана... Аццу тоцталыццырап, келденендеп турды да, ол да ушып кетп. Бфаздан соц царлыгащ келдк 42

- 8й, к,арлыгаш, тамыр-ай, жауда болдым к,алар-ай, тумарымды алсана, елге бара к,алсана... К,арлыраш ушып олай кетп, ушып булай кета, ацыр цимай келш, баланыц к,олына цонды. Бала ойлады: экем тумарымды керш таныса да, цай елде екешмдд б1ле алмас; буран бф белп салайын деп, езшщ К.ОАЫН пышацпен шаншып цанатты да, к,анымен тумар устше туржпен елшщ тацбасын салды. Сойтш бодран соц, тумарды царлыраштыц мойнына байлап, елшщ, еке-шешесйпц жерш айтып, ушырып к,оя бердд. К,арлыраш ушты аспанмен, баланыц айтцан жоспармен, асцар-асцар таулармен, айдын шалцар келдермен, бат- пак,-лай, шелдермен, турл1-турл1 жерлермен; цос цанатын к,амшылап, аспаннан цатер кершсе, таса жердд жамшы- лап, устшен тер1 тамшылап, неше мерзш жердд етт1, неше мерзш елд! етп, нак, отыз кун болганда, бф ауылга сол жетп, баланыц айтцан ауылы осы ма деп, мецзепть Бул ауылга келген соц, царлыгаш ер уйдщ тебесше цонып, адамын байцап журсе де, баланыц айтцанына ешк,айсысыусамайды.Сейт1пшаршапк,алрыпотырранда, б!р ыцырсыран кемшрдщ даусы шыцты. К,улагын салып цараса, кемшр айтады: — Ау, шырагым-цулыным, мандайымда тулымым, келге бггкен цурагым, жалгыз улым шырагым! Жау алды ма б1лмед1м, су алды ма бьлмедш, ац алды ма б1лмеддм, жен1цд1 бшп, шырарым, цурбаныц боп елмеддм, жиырма терт ай болды, мен жалрызды кермедш!.. — Сен тура тур, — деп кемшрдд тоцтатып, шал айтады: — Жалгыз б1ткен талшыбыц, келбетщ келген царагым, бф дерегщ б1луте, дуниеш кезш царадым, аш бурадай жарадым, он ею мушем сег1лдд, аш кузендей буплд1, таулардыц насат тасындай, берж-ак, ед1 суйепм, ©рт шалгандай егьддг К,айда да кеттщ, суццарым, умгг еткен тулпарым, бф керсетш алмады, сол рана болды-ау шкерщ. 43

Онда бф жас к,ыз бала еке-шешесш тоцтатып сейлейдд: - Наркескен деген алмастай асыл ед1 непзщ, бфге тутан епзш, сен турганда ойлаушы ем, аргымак, ат мшермш, асыл киш киермш, тец-цурбымнан 1лгер1 менжарцырапжурермш, бшктенталапт1лермш, ойын- кулк1, сауыцпен цызык, деурен сурермш. Егшмнен айрылып, ак,ша беттен к,ан кегп, кекглшнен жан кетп, желюлдеп шыццан кек шептей, жап-жас цана кунш- де, мше б1зден сен кегп. Эй, цартымыз, цартымыз, кезщнщ жасын тартьщыз, мен бупн б1р туе кердш, ежептеуф 1с кердш, туеше жору айтыцыз; цолдан ушцан суццарым цайта цонып жур екен, ушрден жойган тулпарым цайта келш жур екен, бфге тутан цулыным уйге келш жур екен. Б1зге К>удай берген-д1, К1С1 кермес елгендь Баба-тукт1 Шашты-эз1з, нак, сарт болып кетпесе, хабар алып шырацтан, бф царлыгаш келген-д1... Бул с©зд1 ееггкен соц, царлыгаш тш-тже шал-кемшр- ДЩ алдына цонды. Бейшаралар жылап-сыцтап тумарды алып, тацбасынан К,ара батыр туржпенге барганын бшеть Сонан соц ат жаратып, адам жиып, туржпен журтына барып, кеп тарту-таралгы берш, баласын алып цайтты дейдд. БАЙУЛЫ Байулы жет1 жасар куншде ел кешш, кеп балалар: бхреу тайына, б!реу атына мшгенде, б!р бала жыламсы- рап царап турып цалды. Муны корт, Байулы барып: цасына - Сен неге атыца мшбейсщ? - дед!. Бала к,амыРып: - Атым жок,, кешкенде эжеммен туйеге мшуип еддм, - дедд. 44

Сонда Байулы аттан тусш жаяу екесше барып: - Мен атк;а мшгенде, ер-ток,ымымен маран бф жорга тай атап едщгз, сол тайымды бфеуге берсем, аз урыспайсыз ба? — дед1. Экесп - Юмге бересщ? — дед1, Бала к,ысыльщк,ырап турып, жаяу жылап турран жар- лынын, баласын керсепт. Буран экеа де тусшш, бетшен сушп: - Тайынды юмге берсец де ерж ез1нде, — деде Со- нан соц Байулы куанып, тайды ерттетш, манагы балара экеп берш, кдсына ертга алды да, шауып кеп, коп балага к,осылды. Сол уак,ытта бф ак,сак,ал жак,сы юа к,онак; болып жа- тьф екен; Бай улыньщ алы мьфзалырын керш разы бо­ лып, сыртынан бата бердг. — Ей, Кудайым, бул балага узак; жас бер, мал мен бас бер, - деп. Сол юстщ батасы к,абыл болып, ак,ырында Байулы- нан он ею ул туып, бэр! де аск,ан бай, елге бас болды. Он ею ата Байулы деген ру сонан тарады деседд. Ж0Н1БЕК БАТЫР Жэшбек батыр бала куншде ак,ыл-б1/йм уйрену ушш, К,аракерей Сок;ырабыз дегенд) 1здеп келген екен. Салем бер1п юрщ келсе к,арттык,тан ею жагын ж1бекпен тацып отырган юс1 екен, Жэн1бект1 керш: — Сен к,ай улсыц? — дедь — К,ошк,ар улымын, — дед1. — К,ошк,ардьщ адам ест1 бф улы бар деп едд, сол боларсьщ ба? - деде — Болармыз, — дедд. — Балам, не жумысьщ бар, бул жак,та негып журещ? — дед1. 45

— Осы жак,та б!р к,арт атамыз бар дегенге, к,олын алып, бф-ею ауыз а^ыл-бшм алайын деп жур еддм, двдд. - А-а!!! Ел бастап, журт алайын деген ул екенсщ, сез бастап, би болайын деген ул екенсщ, алдыца келсе ялтлдтнд! аяма, аймагын, кетпес алдьщнан; к,ол бастап, жол алайын деген ул екенсщ, жолдастьщ мыцын алма, бфш ал, мьщ юс1ге — б1р ЮС1 олжа салатугын, олжанды аямасан,—жолдасын, к,алмас жаньщнан; жуз жиырма алтыга келш отырмын, жас кушнде к,альщ бер де к,атын ал, Ж1ПТТ1Ц хан болатын, к,ыздьщ ханым болатын уак,ыты сол, к,артайган соц екшбе, улым к,ару жисан, мылтык, жи, жаяужурсец — таягыц, к,арньщ ашса — тамагьщ. Мунан шыгып, Киш жузде ток,санга келш отырган Тайган деген биге келдд. Келсе бидщ ел! кош екен, кеш успнде кез болып селем берш, ат устшен керкгп. Мунысын жак,тырмай, бул би де сурады. — Жаным, к,ай улсьщ? — Кошк,ар улымын. — Улым, негыпжурсщ? Оган да айтты: — Осы жак,та бар к,арт атамыз бар дегенге жолырып, к,олын алып, бф-ею ауыз ак,ыл сурайын деп едш. — Е-е-е! — дедх ол. — Азуы алты к,арыс аррынньщ Коищарулы Жешбек, Алшынньщ бф алжыган шалын келемеж к,ылып кетешн деп едш дегрипп Жешбек: — Мен соз сураймын деп келсем, к©цшмд1 к,айтарды рой, — деп, атыньщ басын бурып алып журш кетп... Анадай бара жатк,анда, би: — Эй, Жешбек, — деп шак,ырды. Жешбек артына парады. Сонда би: - Атьщньщ басын бурма, солай тур, жузш мшшпнен1 бф ауыз сезбен кецлцад ^айтардым: опзд! орге салма - к,а- натьщталар, жаманга жуз1ндд салма - сагыц сынар, — дедь 1 К1Ш1 жуз деген магынада. - ред. 46

БАЙ БАЛАСЫ МЕН ЖАРЛЫ БАААСЫ Асан деген бай баласы, Усен жарлы баласы - екеут курдас екен. Бф куш ел кешкенде к,ыр астында ойнап журш, ескершмей, екеуг журтта к,алыпты. Бф мезплде уйге баралык, деп келсе, ауыл жок,, кур журты жатьф. Асан айк,ай салып, жылай бастады. Усен ойланып турды да айтты: — Жылаганмен ешнэрсе енбес. Кешкен ауылды 1здеп табалык,. Журтта бф кез1 сынган ине жатьф екен, оны алды жэне бф пышакдъщ сыныгын, бф-ега уыстай к,ыл тауып, оны да алды. Сонан сон, ауылдыц журтын айнала жупрш журш, кештщ кеткен сурлеуш тауып, сол сурлеуге тусш журе берд1. Бфаз жер еткен соц сурлеу ек1 айрылды. Муны керш Асан жылай бастады. - Ендд к,айсысына тусем1з — деп, Усен к,арап журш, бгреугне тусп: - Мынау сурлеу, бупн журген кештщ сурлеу! екен — малдьщ жас тезеп бар, — дед:. Бфаз жер журген соц Асан царным ашты деп жы- лады. Усен ундемей келе жатса, екеу1н1ц алдынан бф уйрек ушып, узамай цасына цонды. Асанныц онымен 1С1 болмай журе берд1. Усен жупрш барып сипалап жур1п уйрекнц орнынан алты жумыртца тапты. Асан цуанып жумыртцаны алайын деп ед1, Усен алдырмай: Жолдан адасып кеп кун журсек, бПге тамак, керек бо- лар, уйрекп де устап алайык,, - дедк Асан айтты: — К^алай устаймыз? Усен: Мен акемн1ц устагандарын кор1п ед1м,- деп, манагы журттан тауып алган к,ылдан ес1п тузак, гстедх де, оны апарып уйрект1н уясына к,урды. Мунан сон, Асанды шак,ырып алып, екеух б1р таса жерге, к,алыц шопт!ц ара- 47

сына барып жатты. Кеп узамай-ак, уйрек цайта ушып, жан-жагында адам кершбеген соц, уясына келш конды. Б1тегенеден соц Усен турегелш, жупрш уяга барып едд, уйрек уша алмай далбырлады да цалды; цараса, уйрек мойнынан тузакда шнш цалтан екен. Уйректг Асан: - Тф1 алып, ойнап баралык,, — дедд. Усен айггы: — Жок,, экем: «Уйрек, к,аз — адал цустар, муцтаж- дыцта Кудайтатала буларды адамра алып, тамак, етуге буйырады, бфак, тф1лей байлап-матап ауре ету обал», — деп айтушы едд, эуре етпей бауыздап алалык,, — деп, манаты журттан тауып алган пышацтыц сыныгымен ба­ уыздап алды. Мунан соц келе-келе жатып, туе аутан уацытта, екеу1 бф езен-судыц бойына жетп. Су шпп сусындарын цандырран соц, Усен айтты: — Ендд бф тамак, пклрш желж. Асан: — От жок,, нерылып шарш желж? — дедд. Усен ундемей су жагалап жугфш кетш, бгр шацпак, тас тауып екелдд жоне шапаныныц бф юшкентай жьфтылран жершен аз рана мацта суырып алып, оны тастыцустше цойып, бэрш бармагына рана цатты цысып турып, манаты пышацтыц сыртымен тасца цатты урып едд, от шырып, мацта тутанды; сонан соц айналасына аз рана тезек угш салып, Усен ез1 отты урш тутандырып жатып, Асанды цу тал жинап алып кел деп Ж1берд1. Тал келтф1лген соц от жатып, еуел1 жумыртцаны отца са­ лып тсфдд; онан соц уйректщ жушн жулып, бутарлап, бф талдан 1спк ютеп, уйрекн отца цацтады. ГПскен соц екеу! де жест, тойып алысты. Тамары тоиган соц коцшнен уайымы шырып, Асан су жаталап жупрш кета, б!р мезПлде дауыстады: 48