М.Мақатаев Өмірдастан

*.’* >;: Тымырсьщ кундей тамызда жацбыр коксеген, Жацсылыц кутем, жацсылыц кутем тек сенен. Жаман б!р ойлар жанымды шарпып етсе егер, Мен жацтан саган суьщ бф хабар жетсе егер, Жалгызым менщ, цайтер ец? 1?шар ма ец цанат байлаиып? К,алар ма ец, элде, ойланьтп? Келер ме ец менщ цасыма, Перинтем болып, айналып? Кайтер ец, жаным? Тагдьфыма етш цулшылыц, Талыцсып журсем туншыгып, Жетер ме ец маган Дурыцтан цашцан асаудай, Цулын-мушецмен цулшынып? Кезщнен аццан дариялардан ете алмай, К^алар ма ец, элде, жете алмай? Цалайда, Жаным КфШГЩе уМ1Т 1ЛД1Р1П, Мен журген жацца бет алгай... Кезщнен аццан дарияга^ Кеп1р сап, Жаным, еткейсщ, 102

Цалаида маган жеткейсщ? Уз1лмей журген умтце мшгейсщ, адасып, спрэ, кетпейсщ. Царгып ет, Жаным, к;атерл1-к;ауш текшеден! Жетесщ маган, жетесщ маган, бек сенем! Тымырсьщ кундей, тамызда жацбыр кексеген, Жацсыльщ кутем, жак,сыльщ кутем тек сенен!

ЭБД1ЛДАГА Турганда уйк,ы-туйк,ы ак; самайьщ, Мен к,алай Эбе, сет жат санайын. Абыржып асацды устап отырганьщ, Ашулы Грозный патшадайын. Сейлесец, Бурадайын льщып-тасып, Жаралы жауынгердей сылтып басып, Эб1гер боп жургенщ к;ашан керсем, Жырдагы жалгандьщпен мылтьщтасып, Бой тузеп, Боск;а кетпей сауьщпенен, Боз к;ырау босагасын тауыпты елец. Жаман жыр жазганымда Ак; таягыц — Арщамда ойнай ма деп цауштенем... 104

❖ Цажыдыц, царгам, басылар ма екен аптыгыц, Цалжырама, ерте жат бугш, Кещлще алган, тусще енсш шаттыгьщ. Ертерек цамдан, ертерек, царгам, жат бугш. Боз атца мшш, боз тауга, мумкш, шыгарсыц, Боз кейлек киш, бозарган тацда турарсыц. Боз Айдай балцып, бозарган кокте тунарсьщ, Бозарган, жаным, боз туске неге цумарсыц?! Аяулым менщ, Ац бояу, элде, арьщ ба?! Арманын; ба, элде, багьщ ба? Цып-цызыл оттан бозарып шыццан жалынга Телмгре бермей, ертерек бугш дамылда. Аяулым менщ, айиалац толы аппац нур, аялап сеш, сацтап тур. Осылай, царгам, тундерге, аппац нурьщмен аттап юр. 105

Кажыма, жаным, белмецдг ерте аш бугш, Ойлардыц беге таскынын. Кутуде сет бозарган тесек, бозарган керпе-жастыгьщ... 1

❖*❖ 1^ашангы цалжыраймын, ойлап ©тем, Цашамын, цайрылмаймын, к;ойга кетем. Аламын да таягын Шопан — Атам, Ак; цойларымды ерпзем, жоталатам. Шыцга барып шыцгырып муц шагамын, Тумшалагын жасыл тау, тумшалагын. Мун; шагамын?! Муцы бар куйк1 ме едш?! Ак, тауга алты цанат уй тггемш. Ойнакдатып мшем де Курещмд1, Ок;алатып цоямын жугеншдк Кек шалгынды к©с1лте жузш келш, Цымыз шпп жатамын, к,ызык; кер1п, Цасца булак, бес1кт1 тербетедг, Цаск,ыр журек улдарым ер жетедк Цойларыммен тау асып, тау барамын, Б1р к;оныстан б!р к;оныс аударамын. Цашамын, к,айрылмаймын, цойга кетем, Жетед! 031МД1-031М алдаганым!.. 107

*❖❖ _ Журепме жук артып, журепме жук артып, Жудедш бе? Бшмеймш, Жудедш бе мунартып?! Ж1герше, бшмеймш, жгбердш бе муц артып?! Журемшде, эйтеугр, журемшде к,умартып, Журепме жук артып. Мен 1здеген нур-бак;ыт, устатпаса, зуласын. Тек журенм б1р уак;ыт, Жукс1з царап турмасын, Журек болып тугасын. 108

❖❖❖ с Махаббат, Сенен келсш деуип едш ажалым, Суйе алмайды екем, Тарцапты менщ базарым. Шаршапты кендл, Шаршатты бэр1, шаршатты, Цош енд1 Менщ ажалым менен азабым! Сергелден; болма, Сен енд1 мет1здеме, 1здеме к,ыста, 1здеме кектем, кузде де. ШэЙ1 жамылгыш: Шэлкездеу желшп цалганда, Лып етш сенген Шыракдъщ нуры — 613 деген... 109

❖❖* Туады, туады эл! нагыз ак,ын, Нагыз ак;ын бал мен у тамызатын. Жесйрдщ айырылмас сырласы боп, Жендеттщ кезшен жас агызатын. Туады, туады элх нагыз ак;ын! Жыр сездерг жай болып атылганда, Атылганда, аспаннан сщылганда, Мылк;ауларга тхл бшп, керец естш, Жанар пайда болады сок;ырларга. •I , - ПО

_____ «ДАРИГА-ЖУРЕК» ЖИНАРЫНАН ПОЭЗИЯ Поэзия! Мешмен епз бе едщ? Сен мет сезесщ бе, неге 1здед1м? Алауыртцан тацдардан сет 1здедш, Царауытцан таулардан сет гздедш. Сет1здедш кездескен адамдардан, Булацтардан, бацтардан, аландардан Шырацтардан, оттардан, жалаулардан, Сет 1здедш жогалган замандардан. Сет хздедш досымнан, цасымнан да, Ак;ша булттан гздедш, жасыннан да, Сен бе дедш ак; несер ашылганда, Цызыл-жасыл шугыла шашылганда, Кекжиек пен кекжиек к;осылганда. 111

Махаббаттан 1здедш, сагыныштан, Арманымнан гздедш алып уищан! Сэттершнен 1здедш жацылыск;ан, Сет 1здед1м жадырау, жабыгыстан. Сет 1здед1м зенфрек гурсллшен, Куннен, туннен, гулдердщ буриигшен. 1^уаныштан, туршигу-курсшуден, Журектердщ 1здедш дурсллшен. Сет 1здедш сезшге у шараптан да, Минуттерден 1здед1м сагаттан да, Сеш 1здед1м. 1здеймш тагат бар ма? Сеш маган епз гып жаратцан ба?!

ИЛЕК Цага гер к;амсыз журген шак;тарымнан, Орынсыз, ок,ыс кеткен мацтанудан. Сацтай гер ак;пай жатып суалганнан, Уайымсыз, цайгысыз шаттанудан? Басыма берме бацыт уйш-тегш, Жерфмш емш-еркш суйш керш. I Б1реулерден турганым бшк болып, Жармасады жаныма кушк болып. о Жарты бацыт, жартылай уайыммен, Жарты гасыр гумырга шыдайын мен. Осынау там-тум гана шырайыммен, Шыга алатын тауыма шыгайын мен. Б1р сэнт1М де артьщ зат берме маган, Арланбаймын, жогымды елден алам. Бул емфге жалацаш келген Адам, Керген адам, кебклн жецген Адам. Уйш-тегш бацытты берме маган. 8—1942 ИЗ

АЙХАЙ, ДАЛАМ! I ! АН далам, айхай далам, сагым далам, Б1р будыр жоц-ау кезге шалынбаган; Аслан цулап кетсе де тарынбаган, Б1р галамат бойыцда сабыр бар-ау, АЬ далам, айхай далам, сагым далам! Тесшде атылмаган жанар таулар, Вулканын туншыцтырып, дамылдаган. Боз далам, курен; далам, жасыл далам, К1С1 емес саган келш бас урмаган. Цуныга цушырым бгр цанбай цойды-ау, Цалай гана цушармын гашьщ-далам? Цушацтан шыгармайын деген едш, Дэрменс1з гып жараттыц неге меш? бзщдей алып болып тумаган соц, Адам болып журудщ не керегх... Сонда да сушп етем, сушп етем, Суйе тура цуша алмау — кушк екен. Алыптан алып болып тумаган соц, Адам болып журу де циын екен... - ! 114 :

ЯВНКБЭР К0КТЕМ ДЕ КЕЛЕР Кеп кешшпей кектем де келер енд1, Кегеретш тфиплш кегередн Ду бутагы арса-арса кэр1 еменге, Келер кектем, б1лмеймш, не беред!? Кеп кешшпей кектем де келер ещц, Кегеред1 ауылдыц тецрегк Ерте кеткен досымньщ к;абф1 тур, Келер кектем, б1лмеймш, не беред!? Кеп кешшпей кектем де келер ендг, Барлъщ нурын кел-кесф тегер ендг. Сагынышын сарывдан, жапа-жалгыз, Менщ жесф жецгеме не беред!? Кегередк.. Барлыгы кегеред1: Ой да, к;ыр да, даланыц тебелер1. Эл1 щурып баратцан ауру доск;а, Осы кектем, бшмеймш, не беред!? Кеп кешшпей кектем де келш цалар, Есшетш, ес1ртш, ершт1 алар. Азан-^азан аспанныц цоцырауы, Жак,сыльщтан турса ии берш хабар... 8* 115

ЖУР, ЦАЛЦАМ Шайк;алып нур, Маужыраган мамырдан май тамып тур. Жайк,алып к;ыр, Тауга совдан боз сагым к;айта агып тур. Айталык; сыр, Серуендеп, жур кдлкдм, цайталык; 61р. Сырласайьщ, Цызгалдакды шскеп, бф жасайьщ, Цыр басайьщ, 9мсе булай мамырдьщ турмас айы. Мундасайьщ, К,ос кещлдщ пернесш б1р басайьщ. Танысайьщ, Сенде — мамыр, ал менде — август айы. Табысайьщ, Сенде — шырын, менде — дэн, ауысайьщ? Ауысайьщ, Шырынын да, дэнш де тауысайьщ. Цулав; талып, Мына дацнан кетт1 гой в;улав; талып, Жырак; барып, Серуендеп к,айтайьщ сыр акдарып. ...Бара жатыр жанымды бф от к;арып, Жастыгым ба, тфЪтген цулап барып?.. 116

Ц1?РДАСТАРГА Кектем кетт1, куз мше жуьщтады, Бармысыцдар бауырлар, цырьщтагы? Бэрщ т1р1 цалдьщ ба, к;арыганда Цырьщыншы жылдардыц суы^тары? Туылып ек айлар сап арамызга, Айлар салып, эр1ге барамыз ба?! Буйырмасын тусшсем, осы б1здер Шыныменен бареуге агамыз ба?! Кеше ед1 гой, цудай-ау, кеше ед1 гой, Дуйсенбшщ, мына дэу, шешег! гой! Мынау — озер цаз баск;ан торт жасында, Мухамеджан цартьщньщ мешел! гой. Тагдыр б1зден бэрш де аямаган: Жылатк;ан да жубатцан, аялаган, Ата-к;аздан айрылган балапан ек, Аспан асты, жер устш саялаган. Арманымыз жулдызга жуьщ болып, Апыл-тапыл кун кеигпк суып, тоцып, Шаруасы шалцайган шагын уйдщ, Шацрагына шаншылдьщ уьщ болып... 117

*** Санаулы менщ сагатым, Санаулы менщ кун, айым. Асыгам цалмай тагатым, Асьщпай цайтш шыдайын. Шау тарта жаным бастады-ау, Айларды к,уып жылдарым, Айтылмай щалса масцара-ау, Ашылмай журген сырларым. Кун1 ертец елш кетердей, Жастыкда цорк,а бас цойдым. 6м1рш боск,а кетер ме ей, бруш жаппай таспа ойдьщ?! Кундер-ау, кундер, кектемдер, Цасымнан менщ кетпецдер?! Эуелде неге жараттыц, Кепсшсец меш кек пен жер?! ! 118 !

СЫБАГАМ ЦАЙДА? Царамай садалыда, шалдыгыца, Жарасып турушы ед1 далжыдым да. Царабайдай датайып алыпсыд гой, Ата, Сен, шыныменен алжыдьщ ба?! Сурыд да, сухбатыд да сондай бетен!.. Буйымым бар, Уйще донбай кетем ...Жыламаган сэбиге емшек бермес, Жыламасам алдыдда болмайды екен. Мен сеш сыйламасам, тусшбесем, Журмес ед ар жырымныц йшнде сен, О, менщ пайгамбарым! Сен болмасад, Т1р1 пенде алдында шпирмес ем. Ат басы алтын берсе табылмаган, Енийм бар менщ сенде алынбаган! Цобызыд емес пе едш долыддагы, Умыттыд неге меш жаным-бабам? Цатыбас ем1рден мен пайда алмадым, Жаныммен жазган жырым — жайган малым. Цылышыд емес пе едш дынаптагы, Жогалттыд неге меш пайгамбарым?! Ат басы алтын берсе табылмаган, Сыбагам дайда менщ алынбаган? ...Бф тушр кэр1 кезд1д жасы емес пе ем, Ушында садалыдныд дамылдаган?! 119

❖❖$ (: ( Сусыны жок; жолаушыдай кезерген, Сусыным б1р цанбай к;ойды ежелден. Ол — журектщ шелдегет сезем мен; Терт аягын тагалатып буырылдыц Бурк;ыратып, кец елкемд1 кезер ме ем. Сусыны жок; жолаушыдай цацсыган, Сусыным б1р цанбай, мет жаншыган. Журектщ б!р балаганы бар шыгар, Цаталаган шел1МД1 б!р басар ма ем, Сусын шпп даладагы малшыдан. Шелш неге, шелш неге к,анбайды? ТЭТТ1 Де 1ШТ1М, ащы да 1ШТ1М, нанбайды... Журек неш, журек нет талгайды?! Цыр басында отыратын ауылдыц Цымызымен жШтер ме ем тацдайды... 120 )

АВТОГРАФ I Керер едщ, ; Шаламын ба, отпын ба, Бшер едщ I Ацынмын ба, жоцпын ба... Кектейдфген хан Жэцпр де жок; мунда, Кектенетш Махамбет те жок; мунда. Тусшер ец, Езбш бе, элде ермш бе, Байцар едщ, Артьщпын ба, кеммш бе... Мен Спартак бола алмадым, не шара, Сенщ 0зщ Цезарь болып кердщ бе?! Сырым да — осы, Жырым да — осы, Алдьщда Байцашы б!р, Бьщсыдым ба, жандым ба. ...Махацдар жок;, Махандардьщ сарцыты — Муцагали Мацатаев бар мунда! 121

«АВДУЛАР УЙЬЩТАГАНДА» ЖИНАГЫНАН БАРЛЫГЫ ДА МЕН1К1 Барлыгы да мешш: Мына дэуф, мына ем1р, Мынау аспан, мына кун. Мына мухит, мына леер — Мына менщ турагым. Барлыгы да менп-а: Жулдыздардыц шырагы — Жердщ упщан Сьщары Ед1л, Жайьщ, Дон, Дунай, Царасаздыц булагы, Барлыгы да мешга: Циыр шыгыс, к,арт С1б1р, к,арт Оралдыц щойнауы, 122

Балтьщ, Цырым, Кавказ бен Цар^араньщ жайлауы, бзендер мен келдер де, ормандар мен таулар да, Астана мен Одак; та, облыс пен аудан да, Манаураган тундер де, алаулаган тацдар да — Тиген менщ еннпме, цолым жеткен арманга, Октябрьдщ жулдызы Аспанымнан жанганда.

ЦУРМЕТТЕЦДЕР ЖИЫРМАСЫНШЫ ГАСЫРДЫ! Б1здер журмгз дер кезшде туылып, Суга тусш, отк,а ертенш, жылынып, Жетшдердщ уясына тыгылып, Жесфлердщ кез жасына жуынып, Эйтсе-дагы, дер кезшде туылып! Б1здер мына дэуфменен бфге еспк, Дарап соньщ к,абагына, кун кештхк. Уадыттьщ уншенен тщдестш, Уадыттьщ кенпменен бф кештш. Адамзатты к,оргай журш, к;ан бастьщ, Адамзаттьщ азгынымен арбастьщ. Аласапыран арпалыстан аман к;ап, Адамзаттьщ емфшен жалгастьщ. Бул дэуфдщ бетш б1здер апщанбыз, Болашавда солай к;адам басданбыз. Б1здер — эл1 жан баспаган аск,армыз, Б1здер — эл1 жазылмаган дастанбыз. Б1з жараттьщ мынау гажап гасырды, Тарихы оньщ бхздерменен ашылды. Б1здщ мына к,олтан,бамыз басулы. Дурметтендер жиырмасыншы гасырды. 124

ЖАРАЛЫЛАР Жаралылар, Жаралылар... Жуздершде майданньщ алауы бар. Аспанынан жогалып цара мунар, Бастарынан ак; улпа жауады к;ар. Жаралылар, Жаралылар. Жаралылар, жандары балацумар. Жаралылар. Жаралы жетшдерге пана — булар. Мугедек емес олар! Жаралылар ЖенДстщ к,олдарында жалауы бар, ...Парадтан, барады етш жаралылар. Ей! Адам! Басьщды и де, к,арауыца ал. 125

СЫРЛАСУ Аслан мен Жер, • Уак;ыт, заман я^айлы, 031м жайлы, Сен жайлы, анау жайлы, Бутшг! урпак;, бугшга Адам жайлы — Азды-кепт1 алдында айтылган сыр, Сотыцнан сенщ сацтап к;ала алмайды. Соны ойлап, сорлы кещл алацдайды. Бглесщ бе? Жыр жазу — маган к,айгы! Мысалы, Анам жайлы Сезбенен сурет салып, ой туйсем де, Анамдай бэрШр ол бола алмайды. Мен шймнен ©ртенш, алаулаймын, 0з отыма жылынып, манаураймын, ...Шындьщтьщ ауылында — к;азына бар, Шыр айналып, соны 1здеп алацдаймын. 126

*#* Цырцада, ойда, бектерде, Отыгып ер1с, кун жылып, Мал телдеп жатыр квктемде, Ауылдьщ мацы цым-цуыт. Булацтыц кез1 ашылып, Булдырап келд1 жылгага. Цунанныц жалына асылып, Цуанып, кулгп тур бала. Жапанды естен тандырган, Кектем бе мынау — той ма бул!? Аймацтыц бэр! жацгырган, Оркестр тартып цойлы ауыл. Ест1лмей ун1 бар мацда Дустар да естен танган-ды. 1?цсайды жаулап алганга, Жас телдер мына жалганды. Жан-жацтыц бэр1 жацгырып, Жасарып кетт1 ой да цыр. Биеден шампан алдырып, Той жасап жатыр цойлы ауыл. 127

ем1Р | Дойлы ауыл кеппп кеткен жайлауына, Жалгыз уй негып отыр ойда мына?! Шопан Ж1Г1Т элде не ойлануда, Ойлануда, келе алмай байламына. Бэр! кешкен малшыньщ мацайдагы, Жайлауына жайгасты талайлары Ушн эл1 жыга алмай к;амсыз жМт, Элденеш щгя алмай царайлады. Кешсем деген, салк,ынмен, тан; атарда, Жугш артпай 0Л1 отыр сары атанга. ...Дос к;арлыгаш тынымсыз жем тасуда, Уядагы тойымсыз балапанга. Не деген балажанды цургыр ед1, Ки1з уйге б1р шыгып бц> шредь ...Шопанньщ шацырацца коз1 туесе Шарасы таусылгандай Д1лпр ед1. Ойыньщ болмай к;ойды тиянагы, Дарайды балапанга уядагы. Улбфеп к;ауыз апщан уш омфдг, Далайша цурбандьщца к;ия алады. Т0Цф1 Д0рменс13 гып жаратар ма!.. Тагдыры уш емфдщ алацанда. ...Дос царлыгаш ойында данеце жок;, Жем тасуда тойымсыз балапанга. Уй иес1 су берд1 сары атанга, — Кешермш,— деп,— келес! тан; атарда. 128

ЦЫСТАУДА Боран, Боран. Ак; боран — ой да, цыр да, Толгануга ыурша жок;, ойлаиуга. Кыр астында цыстаудьщ есш алып, Бар цаЬарын тогуде цойлы ауылга. § Туннен бер! тшхскш, тыным алмай, Сай-саланы тштуде урылардай. Тогай менен орманды тутш жатыр. Атасыкьщ осында цуны бардай. Цораны да, уйд! де, ер1СТ1 де, Тутш жатыр ацтутек тегхс мше. Суп-сур аспан сурланып, ойран салып, Бар цаЬарын шашуда жер устше. Отар жатыр цойнауда, ьпугасында, (Ыгыр керсе, бораннаи будпасын ба.) Царауылдап шопан тур аттан туспей, Аяз царып, К1рп1гш шык; басуда... Боран. Боран. Ак; боран — ой да, цыр да, Бар к;аЬарын тогуде цойлы ауылга. Бугдан цояи сек1лд1 цыстау лсатыр, Бугыл алып таудьщ блр цойнауына. 9-НМ2 *29

УШ БАЦЫТЫМ Ец бфшнп бацытым — Халцым менщ, Соган берем ойымньщ алтын кенш. Ол бар болса, мен бармын, к;ор болмаймын, Цымбатырак, алтыннан нарк;ым менщ. Ал, екшни бацытым — ТШм менщ, Тас журекта тлшмен тглшдедш. Кей-кейде дуниеден тущлсем де, Цасиетт1 тшмнен тущлмедш. Бак;ытым бар ушанш! — Отан деген, Цудай деген ым десе, Отан дер ем! ...Оты сенген жалганда жан барсьщ ба? Ойланбай-ак; кел-дагы от ал менен. Тутш тутет, 0с, ерб1, когере бер, Немерелер кебейсш шеберелер. Жадьщда уста, Жак,сыльщ кутпегейсщ! От емес, ок, сурасан; менен егер! Уш бфдей бак,ытым бар алацанда, (Мен1 мундай бащытты жарата ма!) Уш кун нурын тегед1 аспанымнан, Атырау, Алтай, Арца, Алатауга!!! 130

АСЫГУ КЕРЕК Асыгу керек, Асыгу керек, Асыгу керек, асыгу! Алдында — бшк асуьщ. Асыгу керек, жылдамдыгындай сэуленщ. Артыца тастап найзагайлардыц жасынын Асыгу керек, Тындыру керек барлыгын, Ешкшнщ кутпей жарлыгын! Апармай кешке, асыгу керек, асыгу, Тустег11сщнщ цалдыгын. ...Цайран кундерш, Асык1пай к,амсыз еткердш. Ак;ымак;тыгымды, Апыр-ау, немен шектермш?.. Цолымнан келсе, Цыста егш салуга эзфмш, Келуш кутпей кектемнщ. Цолымнан келсе, Уацыт деген елшемдг, Жок; к;ылып мулде керсем 61р. Цолымнан келсе, Ойымныц жылдамдыгындай, Жарьщтыц-дагы тезд1гж тежеп, Жецсем 61р. Асыгу керек, Асыгу керек, цалайда! Уак,ыт саган к,арай ма. Асыгу керек, Асыгып жеткен арманныц Эппак; саулес1, Туссш де, турсын самайга. 9* 131

дырдыншы жылдардагы БЕС1К ЖЫРЫНАН «Кебш киген еледц Кебенек киген келедЬ>, Майданга кекец кеткенде, Осылай бэр! деп едп Бепем, бепем, бепем-ау, Дай жерде цалды кекец-ау!? Кей-кейде бгздщ хальщ та, 0тф1К айтады екен-ау! «Оралар туган жерше, Топырац сап бер»,— дедг де, Дугасын оцып, кубфлеп, Эжен; цалган женше. «Оралсын аман жерше, Кер1ссш туган елшен»,— Дедш де, кездей цалтага Топырац туйш берш ем. Бепем, бепем, бепем-ау, Дай жерде жатыр кекец-ау?! Кеб1С1 б!здщ ырымныц Тукке алгысыз екен-ау! «Улкен уйден дэм татса, Кешжпей цайта оралар. Ел-журты царгап, ант атса, Кеткеннен келмес, ясогалар. 132

Дегесш, улкен шацырац, . Дам берш едх жамырап. Алацан жайып артынан, Ак; тшеу айтк;ан ацырап. Аужалын туйш заманныц, Ортага салып бар малый, Ала жШн адамныц Аттамап ед1 ардагым. Нелиетен тещрш оны алды, Оранушы ед1 алгыск,а. Дэук;ара аман оралды, Оранды цайта царгысца. Бепем де бепем, бепем-ау, Не жазды сенщ кекец-ау?! Хальщтыц кейде алгысы, Царгыстан бетер екен-ау! Элди де бэлди, бепем-ау, Бэр1 де бекер екен-ау! «Сабыр да ту61 — сары алтын» Саргайып к;ашан жетем-ау!?

Ш*ГЫЛА АРМАН Бэрш де, туйсш, бшсш тылсым кеуде, Цосылсын дурс1Л келш дурсшдерге. Курсшсец, аспан болып курсш кеуде, Жай оты — жанар болып журсш менде. Булттардыц салмагынан курсшгенде, Ак; несер ак,тарылсын тылсым жерге. Курсшсец, аспан болып курсш, кеуде, Шугыла — арманым боп турсын менде. Ашылсац, аспан болып ашыл, кеуде, Таратсын ацша бултыц шашын желге. Жарц етсхн кекжиектен журек — кунщ, Ацтарып эппак, нурын, шашып жерге. Журегшнщ сауыты — тылсым кеуде, Тынымсыз дурс1лдеуде, дурсшдеуде. Кектемдег1 аспандай курюрейд1, Болар-болмас журегш курсшгенге... 134

к;*ргащпыльщ Бер1 де бар, Бэр1 бар... Жетпей тур-ау бгрдеце. Анау алып шыршага, мынау нэз1К гулге де, Мына келген тамызга, кешег! еткен пплдеге, Жетпей тур-ау, бфдеце... Жетпей тур-ау бфдеце... Цуд1ретт1 к,удайга царапайым пендеге, Анау мунар аспанга, мынау цуба белге де, Жетпей тур-ау, бфдеце, езенге де, келге де, Жетпей тур-ау бфдеце — Жайлауга да, шелге де... Аунар ма едг дуние ак, несердщ селше! Жетпей тур-ау сол цургыр Жаца шыццан кегше, ...Мухит пенен тещздер жатыр ма элде ертенш? Мынау жалын-ацызац, элде соныц лей ме?! Айцуш-уйцыш жай ойнап, аспан мен жер ундесер, Тоган толып, су агып, топырацпен Т1лдесер, Арца-басы малшынып, дихан баба кун кешер. Жетпей тур-ау бф несер, Жетпей тур-ау бф несер... 135

АК; КИМЕШЕК К0Р1НСЕ Эже, сен бфге журсщ меншенеи, 0л1ге мен езщдг телшегем, Ак; кимешек киген бф кемпхр керсем, Ак, кимешек астынан сет керем. 0ц1-тус1 езщнен бф аумайды, Немересш ертпесе журе алмайды. Таныс дауыс, таныс сез, таныс мае!, Кезше оттай басылып, алаулайды. Эппакдыгы уцеайды эршщ до, Эжшщ де, аумайды телхмщ де. ...Элемдеп эженщ бэр1 б!р ме?! Эже, сен тф! екенещ эл! куиге. Ция отпейД1... 1?к;сайды 1зет1 де, (Хзетс1зд1 булар да тузетуде.) Булар да бабасьтнан алый цалган, ©з журтыныц дэстурш кузетудс. Эже, сен бфге журсщ меншенеи, 0л1ге мен озщд1 телшегем. ...Ак; кимешек кершее, сет керем, ...Ак; кимешек жогалса... Нет корем? 136

ШЕШЕ, СЕН БАЦЫТТЫСЫЦ! Шеше, Сен бацыттысыц! Жыламагын. Жай тусш жатк,анда да цуламадыц. Тэщрщнен мен едш гой сураганыц, Сондьщтан жыламагын, жыламагын! Бармын гой, Т1ршш гон. Касындамыи. • блмеймш, мен езщдей асылданмын! Таусылып, ©з-езщнен шашылмагын, Байыргы берекенда к;ашырмагын! Мен сенщ к,аньщпын гой кез жасьща. 031М К0П1Л тот басып тозбасыма. Ек! жыр жазсам саган б1рш арнап, Шеше деп жаздым ылги сез басына. (Тэщрш кеше горсш кесфшдь) Аспанга жазам сенщ есшщдШ! Шеше! Сен бацыттысыц, тербете бер, К,уба талдан шлген бесшмд!... 137

ЖАЙЛАУГА БАРАР ЖОЛДА Шр-циыр сайларда, Ирек-ирек 13 цалган. Аццан булац жайлаудан, Атцылайды цуз-жардан. Самал суцгш шалгынга, Цыр ертенш, гул жанган. Кэр1 таудын, алдында, Кэр1 жартас сурланган. Ойдым-ойдым цойнауда, Орман шашын тараган. Белде сагым ойнауда, Лацтырып орамал. Цулай жаздап цусадан, Цуз жартастар шацца тур. Таздьщ басына усаган, Шьщньщ басы тап-тацыр. Айналацныц бэрх елец, Бэр1 де гул ашылган. ...Тунжырайды кэр1 емен, Жапырагы шашылган. 138

ЖУЛДЫЗДАР С0Н1П : БАРАДЫ : Айналып келдг батк,ан кун, : Жыгылды туннщ жалауы. '« Алауын бак,пай ак; тацныц, . Жулдыздар сенш барады. ■ Адамнын, багзы арманы — Жулдыздар к;айда манагы? Аспаннын; лагыл маржаны, Мухиткд батып барады. 139

СЕН ЭЛ1 Т1Р1 МЕ ЕД1Ц? О, Махаббат! Сет эл1 т1р1 ме едщ!? Кезшиен гайып болган кушм едщ, Гулдм едщ... Елтдген тушм едщ, О, Махаббат! Сен эл1 т1р1 ме едщ!? Мен сет умытцамын. Жылытцаньщ есте жок; суытцаныц. Суып цаным, Жинагам цурып халш, Жыгылган отауымньщ уьщтарын. Содан берд мен сет умытцамын. О, Махаббат! Сен эл1 т1р1 ме едщ?! Тдрх ме едщ... Мен де енд1 тхрдлемш! Ак; пердште, алдьща жугшемш, ... Цолдай гер гашьщтардьщ гард менд?! 140

/< МЕН — 03ЩМ1Н (Оцай гой суйемш деу, куйемш деу...) Мен — озщмш жаныммен, суйегшмен! 0з айнацнан езщдг танымайсыц, Соныца куйемш мен. Мен — езщмш, Озщнен айнымадым, 0зще усап жемкнн жайды багым. 0з багыцнан езщд1 куалайсыц, Соныца цайгырамын. Мен — езщмш, 0зщ боп еркеледш, Тел1 ескен езщменен тентек едш. ©31ЦД1 езгеден де жат кересщ, Соныцнан жеркенемш. 0зщ менс13, Мен сенс1з цалгандаймын, Табамын, мейлг эзфге тал цармайын. Цуаламай танырсыц, жат кермессщ, Осыцды армандайыи. О, менщ гул-алацым! Саган кеп, сещцремш муц алауын. Сен — маган тыным бермес тЗршшшсщ, Осыган цуанамын. 141

ЭН САЛ, ЖАНЫМ I Дарсы алмаса, Цурысын царсы алмаган. Эн салып бер, Энщмен жан сал маган! Жацгырыгып жасыл тау женелсш бф, Жатсын уйып жапанда дел-сал далам. Шырца, жаным, бабацныц салган эшн: Кез ушында «Кекжендет» самгаганын, Тулкх фэни цыранды алдаганын, Дырдан цанщан тулюдей заулаганын. Эн сал, жаным! Энщмен тербет мет. Бф сэтке, Тынсын тфлш жер-1квктег1, Дала уйысын, Дамылдап таулар жатсын, Гаулар жатсын мэцплш жергектеп. 142 (

СЕН МЕНЩ МИЫМДАСЬЩ Сен мына — жанарымнын; гшшдесщ, Жанардьщ бглесщ гой кидфмесш. 1шше жанарьщнын; сак,та меш, Бгреулер келецкесш тусгрмесгн! Сен менщ — мына тылсым кеудемдесщ, Бглесщ, кеудеме ешшм тец келмесш. Кеудеце — зынданьща салып сак,та, Бгреулер кекпар к,ылып ецгермесш! Сен мына — тглгмдесщ, уншдесщ, Бглесщ гой, тглгмнщ булшбесш. Сен мет унще к;оса, тглще тут, Унгм еппп, ушкгр тгл тглшбесш! Сен мына — менщ алып басымдасьщ. Бглесщ, ешкгм де оны басынбасын, Сен мет ез басьщмен бгрге цорга, Бгреулер зулымдыгын асырмасын! Сен —^менщ миымдасыц! Бглесщ, миым жатца буйырмасын, Миыцныц бгр жерше жасыр менг, Циылсын ем1р солай... Циылгасын!.. 143

❖ Алдынан терезецкщ журш еттш, Сен мет байцадыц ба, цурметтш? Турдыц ба терезещ-пц ар жагыида? Тецселш, тутцан пердец Дф1л етть Неге ертенд1? Журепм неге ортещц?! Нелер келш, басыма иелер тонди.. Балконьщнан цол булгап, к,арсы алушы езг, Неге менен жасырдыц колецкещц? Цайран кектем, К,айран гул, к;айран жазым! Сарцылган ба, шынымен сайран-назыц? Айныдыц ба, шайлыгып шалцарьщнан? Айдынымда к,анатын жайгаи щазым. Кезщ к;айда кешеден мет 13деген, Сезщ к;айда жанымыз епз деген? ...Терезецнщ алдына келш турмын, Кегершшдей, Цысты кун... жем кздеген... 144

ЖАС 0М1Р, САГАН окпем жок; Жас емхр, саган екпем жок;, Кектем боп турдьщ сан жылдар. Жеткенде жерш кеткем жок;, Октем боп талай тагдырлар. Б1р жылга теи; боп бьр кунщ. Санасыз, ойсыз мае к,ылдьщ. Мшезш бермей тулкшщ, Журег1н бердщ цаецырдьщ. Капыда кейде к;ан цусып, Цасцырмын дедш, цаецырмын!.. Кеудеме мына нан теш, Басыммен барып, тасты урдым. Шашырады упщын кезшиен, Бас осал екен тас мьщты. Ес К1р1П, сонда сезшгем, Откенш к,айран жастьщтьщ. Жасарып ылги жан-жагым, Туратын ед1 кектем боп, Жарь; етш еткеи арманым, 0кпем жок, саган, екпем жок;. 10—1942 145 Ви

МЕН — ТАУЛЬЩПЫН Тау дейтш алып журек Ана туган, Мен — таульщпын. Таудан мен жаратылгам. Кижтщ сутш емш ержеткемш, Цуат алып дыранньщ данатынан. Мен — таульщпын! Булт буркенш, жай отын ала тугам, Кун алгашды сэулесш маган шашып, Маган келш тунейд1 дара туман. Тау улымын, Тау — менщ дэу бестм, Мен оньщ эуресшш, сэулесшш, Асдар шьщдар желпидх бес!гшд1, Бхр орамын агытып сэлдесшщ. Мен — таулыдпын! Таудан мен жаратылгам. Тау деген Ана туган, дара тулгам. •••Тауга барып, Кекке ушып кетсем бе екен, Устал алып дыранньщ данатынан... 146

С9БИ БОЛГЫМ КЕЛЕД1 ...Цус та болгым келмейдН Цанатым бар. Цанатым бар кумгстен жаратылган. Сэби болгым келед1, сэби болгым, Мына емфден хабарсыз, жаца туган. От та болгым келмейд1? Жылуым бар. Жылуым бар, керексе жылыньщдар, 9лди болгым келед1, элди болгым — Кун сэулес1 ойнацтап тулымында, Отыратын анасы «1улынымдап. Цанаттанып вмфге ушарымда, Кес1лмесе, бэрШр тусауым да. Сэби болгым келед1, сэби болгым, Сэби1 жок; Ананыц цушагында. Тар бест — кец жаЬан тарылмаган, Бфеуге бар, бфеуге табылмаган,— Сэби болгым келед1, сэби болгым, Ана сут! аузынан арылмаган. 10* 147

0М1Р ЖАЙЛЫ I I 0м1р жайлы сурай берме сен менен, 0м1рд1 мен эл1 зерттеп кермеп ем. 0М1р жайлы б1лгщ келсе, цартца бар, Цан майданнан жалгыз улы келмеген. Жесф келш, бф нэресте кормеген, Жетш шалды бала орнына тербегеи. 0шр жайлы не тусшем мен деген... 0мф жайлы сурай берме сен менен. 0мф л^айлы 61ЛГ1Ц келсе царткд бар, 0мфше кег1 кеткен, елмеген, Жалган айып тацылганда келденец, Ак,ик;аттын; эппак; туын бермеген. Содан сура, содан сура вмфД1, Нет кердг, нен1 сезд1, не бглдь Неге ацылды ацымацтан л^ещлдь В1реу жылап, бхреу неге кощлдг? Содан сура, содан сура вмфдь 148

БЭР1НЕ ДЕ ТУСШЕМ Бэрше де тусшем, Бэрш Шлем. Бцэак, бшмен озшнщ элшдг мен. Пайдам да жок; ешкшге, зияным да, Уялтуга к;ак;ым жок;, уялуга. Жаяулатып журш-ак;, дэмем кушт1, Цурьщ салам к,уланга к,иялымда. Цалцасында журш-ак, кдлтарыстыц, Купим бар деп, куииндей Алпамыстыц. Келсш шамам келмесш, шаруам жок;, Геркулеспен келедг арпалыск;ым. Олай корем озшд1, булай корем, 0зшд1 езш патша, щудай корем. Кесклмеген тусауы нэрестедей, Кездескеннщ бэршен кулай берем. Шабыт, ашу, шаттьщ, муц, уят к;алып, Журген жай бар, осылай куй атдарып. Билей алмай журмш мен б1р басымды, Роботы ойлардыц сияцтанып. Бэрше де тусшем, Бэрш б1лем, Бграк; б1лмен озшнщ элшд! мен... 149

КЕТЕР МЕ ЕКЕМ Б1рде олай ауьшдып, б1рде былай, Б1р байламга келе алмай жургенш-ай, Таулы аймакдъщ ауасы сетлденген, Аумалы да токпелг кундерш-ай! 0з-ез1нен ©зег1М ©ртенгенде, 0з-ез1мнен тущлш, жеркенгенде, Сары ауру саргайтк;ан наудастайын, Ум1т кутем бугшнен, ертецнен де. Нет кутем? Не керек осы маган? Аяк;-к;олым, жанарым, басым аман. Шаруанын; баласы емес пе едш, Кушшенен тамагын асыраган?! 0м1р деген осынау майданда бул, Колбасы да, цорк,ак; та сайранда жур. 0М1р менен елшнщ ортасында, Кетер ме екем, келе алмай байламга бгр! 150

0М1Р ДЕГЕН Б1РЕУ БАР Жазьщсызбын дей алман, жат кершдш, Жазьщтымын дей алман, ацкещлмш. ... 0мф деген бфеу бар билж цурган, Бшпгшен мен сонын; цак; болшдш. Желжтфш, су буркш, сайтан маган, Кезш болды ЭД1ЛД1К айта алмаган. Батцан ерд1 арцама ауырсынып, Жауыр болган кунандай кайцацдаган. Арыммен де сщаша к;алып кердш, Жогалганын 1здедш, тауып бердш. Ар-уят деп аталар нэрестеш, Цызылшаца кушнде алып келдш. Сайтанныц да, кунэсЛз пер1штенщ, Бал мен уын талгамай неге шжемш? Перинтенщ х^айгысын белкшедш, Сайтанменен, болса да, келгспедш, Не 1стермш, тэнДр-ау, не гстермш!? Аццылдаган не таптым ацкещлден, Несше ердш сайтанга жат кершген?! 0мф деген бфеу бар билж курган, Бил1пнен мен сонын; к;ак; белшгем. 161