Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore М.Мақатаев Өмірдастан

М.Мақатаев Өмірдастан

Published by Іле аудандық Кітапхана, 2021-06-24 05:06:39

Description: М.Мақатаев Өмірдастан

Search

Read the Text Version

МАТ1ГУЛГЕ Цалак,тай едщ, Цабфщде калан; тур. Туганынды, елгешщц санап КУР- Сети, андау кулагьщдай цалциьт, Цыр басынан к,ала жак,к;а к,арап тур. К,ызым менщ, Гул1тут менщ, Аяулым! Жатыр молац лсотасындай коянньщ. Цулпы тастьщ к;уны маган бес тиын, Бграк; таспен к;алай жаншып коярмын?! Цойман, ботам. Керег1 не кок тастьщ, Дыста ак, к;ар, жазда шалгын шоп бассын? 0зщ келген май айында ак, несер, Агыл-тегзл б1збен бхрге л<октассын. Керей не кок тастьщ...

** Булданба, журек, булданба! Жиыльш досыц тургакда, Жиырып сен! жентектер, Жымысцы к;айгы-муц бар ма, Булданба, журек, булданба! Цызыгы тайып, цызы елгеи, Жалгыз-ак; сен бе бул мацда?! Дыс цайтып жасыл кектемде, 1^ызгалдак; есер к;ырларда. 0К1Н1Ш айтып еткенге, Булданба, журек, булданба! Сары алтын дейд1 сабыр 1с, Тепкглей берме екпемдь Цыз деген цургыр сагыныш. Сагынту унпн кеткен-д1. Булданба, л^урек, булданба! 53

**% Цаздар цайтып барады мекешне, (Цанаты бар мацульщ кетедг де) Цаз-к;аз басып, цалтырап кэрия тур Дэрмен1 жок; таягын кетеруге. Царашаныц к,алык,тап желшенен, Цаздар кетт1 цоштасып келшенен, Цайтцан к;устыц кэрия к;анатына Царайды кез1н суртш жещменен. Цаздар цайтып барады тгзбектелш, 1здеп кетт1 кектемдг, 1здеп келш. Царашада к,алтырап кэрия тур Тагы да бф суп-сургылт кузд! еткерш. Цаздар кетт1, цулацта уш к;алды, Жазды экетт!. 9кетт1 туньщ энд1, Цайтцан к;устан цара узш к;алса-дагы, Цалтылдаган кэрия турып алды. Царашаньщ улыса желг гулеп, Тусше бер к;ацтардыц желт деп. ... Цисайып бара жатк,ан кэрияны Суйей берд! баласы, келш! кеп... 54

*** Тодта, ботам! Атац келедх артында! Бур мойньщды далжыраган дарт улга, Сенщ сэби сэттерщнщ мысдалын Айырбастап ала алмай жур алтынга. Тодта, ботам! Атац келед! артьщда! Жузе журш, жуз дубылган сагымда, Жастыц дейтш кеДтеменщ шагында, 0скен едш сенщ анац екеумаз Осы дарттьщ мэпелеген багында. Царттьщ багын жайлайтынбыз иен тегш.- Тьщдайтынбыз алуан-алуан ертепн. Жинап алып журер ед1 жарыдтыд. Кулл! ауылдыц елтещ мен селтецш. Ей, болашад! К,арт келедг зиялы, Кешмесш ата-дыран уялы. Сен сыйласад, сэби шадтыц бф сэтш, Атац саган узад емфш дияды. Адылына айырбаста кулкщд!, Цайтесщ сол нулю, дейтш 1шркшд1?! Бейдам кулш оспеген соц ез басым, Бос кулкш1 унатпаймын бф турлй.. Тодта, ботам! Атац келед! артыцда. 65

Дария шалк;ар даналыгын ал, тыцда! Сенщ сэби сэттерщнщ мыск;алын Айырбастап таба алмай жур алтынга. Ток;та, ботам! Атан, келедх артьщда!

БЭС1РЕ I Жылцышы атам — цамцоршы, асыл ед1, 1 Экелд1 де, ерттедг бэслреш. Узецг1мд1 тец теу!п, орньпщанша, Бэс1реш цулацтан басып едк Асау тай мецкитугын кершбедг, Тебшбед1, немесе шегшбедх, Атам тайдьщ к,улагын к;оя берш, ТЧзпн-шылбыр устатып:— тебш!— дедь Сарт етюзш б!р теуш мамагашты, 9зер турган асау тай ала цашты. Бф тентектщ устшде б!р тентек бар, Ек! тентек эйдэй кеп л^агаласты. Жуйрхк желмен 613 цашан :карыск,алы, Атамдар да, ауыл да алыстады. Цое тентектщ к,ылыгын кеп кердг ме, Кернилердщ итх де цалыспады. Уласып иттер даусы аттан цурды, Бэсфем атылады сацпан гурлы, Ек1 Т13Г1Н, бф шылбыр цолга устатып! Осылай Атам мет аттандырды. Цулаймын-ау деген бф к,аушпенен, Шауып келем, ызгытып шауып келем. Атам тавдан к,уйыск,ан туеш к;апты, Эттеген-ай, х^ай жерден тауып берем 57

*ф Сагынып, ацсап барганда, Сагына куткен жан бар ма? Оттары цайда аулымныц, Ошацта сети цалган ба?! Лацтай ыргып ескен ем, Суатта, анау жарларда. бскен ем, ем1р кешкен ем, Осынау улы тауларда, Осынау ойлы орманда. Самала мынау белдерге, Сагынып, ацсап келгенде, Сарыала шэЙ1 жамылып, Самауыр цойган жецгем бе? Сауыгушы едш кергенде, Куректей курец сацалын. Султанбай атам елген бе? Астында ма анау жотаныц? Елштей жортып ескен ем, Еще пен цырат, децдерде, бскен ем, емхр кешкен ем, бнеге тутып зердемде, Осынау улы жерлерде... Армандап, ацсап барганда, Алдымнан шьщцан жан бар ма? ... Басымды нем тауларга, Басымды нем орманга, Булардан ыстьщ жан бар ма?.. 58

*** I Кетерш шацын кешенщ, 'Г Кег1лд1р «Волга» токдады. Кещлге салып неше мун; [ Журегш ЮМД1 жокдады?! ; Аяцдап келем кешемен, Ацырып эрбф жаца уйге. 1?к;сайтын едш кеше мен Ана б!р томпак; сэбиге. Жадырап жатыр б1ртшдеп, Жайнасын аулым, жайнасын! Согады журек булкшдеп: «Атамньщ уш цайдасыц?» Саябыр тартты эл-демш, Устаньщ дукеш алые к,ап. Согады келш элдекш, Балгамен тест! жаныштап. 1?ста ед1 ол да осындай, Усталык, содан к;алган-ды. Устальища енд1 к;осылмай, Уыстап жатыр жалганды. Журтында цалды асыл 1С, Журтына берд1 ол пайдасын. Согады журек асыгыс: «Атамньщ уЙ1 к,айдасьщ? Атамньщ уЙ1 к,айдасьщ?..» 59

:}: -1: Мен ескен лашьщ — бгр болме, Бф белме, сенщ фгецде, Б1лген1мд11степ жатушы ем Сонау бф алые кундерде. Мен ескен лашьщ — бф болме, Бф белме — маган мьщ белме. Хан тагы царац цалатын, Босагацды аттап, юргенде Цонацпен кунд1 батырып, Цонац боп атып тац нуры. Туратын ед1 шацырып Эжемнщ аппац жаулыгы, Мен ескен лашьщ — бф белме! Болгансыц пана юмдерге? Ат ерттеп жатцан жас жтт Жарамады уйге юр деуге. Демесе, мейл1, демесш, Кермеген нет бул кеуде, Журт ед1к цой ниет1 кец, Ей, Ж1Г1Т, саган не етш ем? ... Экемнщ цара шацрагын, Сатты екен неге... еюнем, Оюнем, Ж1Г1Т, еюнем! Осалдан емес цырсыгы, Осы уйдщ едш цыршыны. Руцсат болса, жштш, Су бернп маган бф шыны? Сыйламас Ш1 сен бе едщ, Сый бглмес ага мен бе едш?! Су берпп маган, пйшек, Су берип маган, шелдедш?.. 60

*** Азамат едщ тэп-тэуф, Барасыц болып жат бауыр. Жалт берш, сыргып кеткенщ Жаныма менщ батты ауыр. Айрылып достан жаны 1зп, Ауырлык, басты, сеземш. Адасцан цулын тэр1зд1, Апыр-ау, цайтш теземш. Кещлге салдьщ босца к!р, К1ре алмай достьщ тыста жур. Цуатсыз цалган дос та бф, Цанатсыз цалган цус та 61р. Бауырын бауыр ция ма? Табысайыцшы цайтадан? Цое Ана бф-ац уяда, Балапан едш шайцаган. Азамат едщ тэп-тэуф, Барасыц болып жат бауыр. Толганып кел де, тап бауыр, Томсарып журер шац па бул!.. ; 61 I

* Не * Суык, куз. Сермеп жатыр жел ескегш, Сен сонда кектем болып елестедщ. Жел жагыма панадай к,айыспай тш, Цалк;андай к,айрат берген емес пе едщ? К;ыс келген, щлрау турган кездерде де, Маздаган шуагьщды сезген дене. \"Умытты деп бйлама жацсыльщты, «Жалацаяк, к;удайдан безген неме». Кектемге де сеншен ерш келдш, Кектеп турган багымды келш кердш. «Кершгенге ишме, майыспа!» деп, Кещлше тэкаппар желж бердщ. Жаздьщ да жан шелдетер аптабында, Жан сусынын баса алмай жатк;анымда, Шьщыраудан шыгардьщ шырын тартып, Шырылдаган журекй ап калуга. ... Енд1 саган к,араймын, к,араймын да, Шырк; айналам шабакдай ак; айдында. Сыйыца сый, жарк,ыным, цайтаруга, Халш менщ келе ме, жараймын ба?! 62

*** — Бала едж, э? — Бала едгк кеше б1здер. Неше дыстар етлтл-ау, неше куздер. Енд1 613Д1 балалар экемгз дер, Енд! 613Д1 балалар шешемгз дер. Жалацаяд бала едщ лад дуган, Терезеге тас атып, ладтырган. Кекесшщ тартып ал тентекйгш, Кеп жасагыр улдарьщ сауап дылган. Мынауьщ не, басьща шьщ турган ба?! Алпад унды эйелщ жудтырган ба?.. Цайранмын, далай шыдап жур екенсщ?! Жылаушы ед асыгьщды уттырганда... — Бала едш, э?.. Бала едпс, Талтус ед1. (Уйретпептьау емардщ салты сеш) Баеда несш дарадыц? Бас — бшк дой, Бшк жерге алдымен дар туседк Тентект1кт1 бердш гой балаларга, Бермесще доймайды, шара бар ма, Оцып турган жерщ жод сешц-дагы, Тшщ дайтып барады табалауга? Тек кездерщ кулгенш умытпапты, Цайыд тесщ дирауга жуыдтапты. Цолад дара шашьща кш байлаган, Эне б1р аппад-эппад суыртпадты?! 63

Шртгщде булт тур жауатындай, \\ С1ЛЮП к,алсац селдетш агатындай. Мацдайыца элдекш сурет сапты, Шагаланыц шарк; урган к,анатындай. Сен бота едщ кездерщ мелтглдеген, Мен цулын ем тулымы желшлдеген. 0ТТ1 бэр1... Ана мен эке болдьщ, Арамызда сыр цалды шерт1лмеген.

*** Ат суара барганда жылгага мен, Ашан; жузщ ашылып, б!р дарап ед. Цулагыцда ай-сыргад д1р-д1р етш, Енд1 узшш кетердей турган эрец. Цимыл сайын майысып бос буыньщ, Асылып тур ардаца дос бурымыд, К|ула бесй дулагын йге далады, К,ыз кормеген мадулыд осдыруын! Жадындатпай жаньща уршй кеп, Тарпан; неме тулап тур бул1к т1леп. Жолбарыстай атылып пзпщй алдьщ, Жшт журек дыз едщ ж!пт журен. Тарпад неме тайсады дуатыднан, Цулай тустхм дасыда дула атымнан. Ерге дондыд, Женелдщ кед далага, Артыдда тек шад далды шубатылган. Цула сайтан барады одтай агып, Шыт кейлепд алаулап оттай жанып, Эудем жерге жеткенде бурылдыд да, Цол булгадыд артыда тодтай далып. Кш болды екен жолыдды торып журген? Б1реу барды дасыда торы мшген. Тентектердщ езшдей б!рх гой 'деп, Эйтеугр жадсылыдда жорыдым мен Цуйын боп дырга тарттыд екеущ де, 65 Цула кеттх торыныд жетегшде. 5—1942

I Цумды адшып, дэрменс13 ^ала бердш, Цуатым жок; ецсемд1 котеруге. Айналамда дурлжт! ауыл болып, Адастырдьщ басыца багыц к,онып. Цуйын болып жылгадан бастадыц да, Сардалада жогалдьщ сагым болып. Цидым саган к,ула аттьщ туяк; купли, Царгамаймын, демеймш уяттысьщ, Сагым болып алыстап кеткенщмен, Самал болып оралатын сияцтысьщ. Сер1гщмен сен ас*;ан жумбая; к;ырдан, Жумбак; к,ырдан — журекке муц щаптырган. Сагым журсе, телмфем сен екен деп, Жете алмай орамалын булгап турган...

Ч-* ^ Гашьщпын! Шын гашьщпын сол адамга! Мен болмасам, болмайын. Сол аман ба!? О, тэщрш! Неткен жан цайрылмайтын! Журеп еттен бе, элде цоладан ба?! -Гашьщпын. Цайтш оиы жасыра алам, Б1р алтын оньщ эр тал шашы маган. Сагынайын, таусыла сагьшайыи, Сагыныпща жаралган гашык; адам. Шарьщтап, к;олым жетпес кокте Кунге, Ак; к;анат к;усым менщ, кеткенщ бе? Шарк; урып бар галамды шыр айналып, Мэцг1л1к сет1здеумен откенш бе? Саргайган сагынышты басып тольщ, Бар ум1т, бар сешмд1 шашып болып, бтермш сфэда мен бул омфден, Мэцг1Л1К к;алармын мен гашык; болып. 5* 67

*** Кещлде эн, кегшдеп. Кун керуни ем, Барганда маган ылги гул беруши ец. Жалт етш жай отындай кекжиектен Эттец-ай, маган енд1 б1р кершсец! Кетер ем бултпен бцэге араласып, Керер ем найзагаймен жагаласып. Артыцнан ацша булт боп жузер ед1м, Кезше б1р кершсец бала-гашьщ. Сандал тау, сайдан соццан самалым-ай! Ой-санам цулайды кеп саган удай. Элдецандай кун кешш жур екенсщ, Суттен ац, судан таза, адалым-ай! Сап-сары сагынышпен жагаласып, Жастыц емгр басымнан барады асып. Кезше бхр кершпп, тынайын мен, Цайдасыц, цайдасыц сен, бала-гашьщ?.. I 68

* Н: * Жамылып сагыныштыц сал шекпетн, Саргайып сенщ ушш зар шеккемш. Зарьщтыр, о, тэщрш, жальщтырма? Мэцг1Л1к гашьщпын мен, ант еткемш! Кезше кершбесец, кершбе сен, Кунш боп тура бергш кегшде сен. 0лд1 деп ойлай бергш сонда мет, Булт болып шуагьщды тутып алып, Несер боп селдетш мен теплмесем. Кекке емес, жерге сонда кулайды арман, Сел болып агар, мумкш, лайланган. Сен сол кез кезбе бултца бд.р щарап к;ой, Сол — менмш кектщ жузш шыр айналган. Б1лем саган жете алман, гарыштасьщ, Белг1л1 мэцгЬикке табыспасым. Дерт те емес, кушк те емес, жар да емессщ, Сен маган сагыныш боп жабысцасыц. ]$айтсем екен сет устап к;алу ушш?! Сен маган шекс13 дала сагымысьщ. Мен етермш, етермш, етермш мен, Мэн;г1Л1к сен ^аласьщ, сагынышым!!! I 69

«МАВР» ЖИНАГЫНАН *** Ушм — Халцым. Халцыма еркелеймш, (Мен — кедеймш) Булд1рсем бардемесш, Мен телеймга. Ушм — Тауым, Тауыма суйенемш. (Жок; болса, суйенерш) Келедг тауымды да куйелегш. Ушм — Ордам, Ордамда сайрандаймын. (Болмаса сайран дэшм) Мшгескен Кепбарга Аймандаймын. Ушм — Отаным! Отаннан жай табамын. Отанга не айта аламын, Отанга не айта аламын. 70

*** Кектем де келер, От ойнар эл1 аспанда. Кегерер эл1: Карг емен, цайьщ, жас тал да. Дулейдщ шогы туспесе екен деп Т1ле, Аспанда апат зарядтар жагаласк;анда. Кектем де келер, Цустар да жетер эн салып. Кектер де шыгар, Кеплдф нурга тамсанып. Сулар да тасыр, Кетпесе екен деп тше, Мухиттар келге к,арсы агып. Булттар да кешер, Жыртьщ па, элде бутш бе, Жауласа бермей, жайгасар, келер бтмге. Ак; кещл булттар, Ак; несер тегш етсш де, Айналып кетпей тутшге. Келсе екен кектем, Кек-жасыл шугыла тартылса, Кекжиек барып Кекжиектерге артылса. Кектем де келер, Керерм13 эл1 жазды да, Осылай ем1р, турса екен тыныш цалпынша. 71

*** Ей, Табигат! Мен саган екпелшш, (Жерде мухит жатцанмен, кекте кунщ:) Бермей-ац цой кунщнщ бетке нурын, К^имадьщ гой толцынньщ ектем унш. Алысар ем бултпенен, жауынменен, Неге туыс етпейсщ дауылменен? Найзагайдай шашылган жасындарды Жалгап неге цоймайсыц жанымменен? Сан жацсылыц жерще жасап журмш: Жап-жалацаш цумьщды жасандырдым, Музды ертп жатцанда леб1мменен, Жалын болып жаныма цашан юрдщ?! Сен маган цакарланган кезецдерде, Аспаныцнан дым тамбай безергенде Жердщ ерш шелфкеп кезергенде, 0зендерд1 жалгадым езендерге. Мен саган арамтамац, масыл емен, Жацбыр болып гулщнщ шашын орем. Аспаньщды арцама цулатсан; да, Кеудемменен жерщдг басып елем. Гумыр бердщ шоп-шолац, шара бар ма.., Ей, Табигат! Барьщды маган арна! Неше мыц жыл неге мен жасамаймын, Мьщ жыл жасап жургенде цара царга!? 72

*** Жургейсщ б1зге тэуе етш! Жугермек жандар 613 бе едш?! брттен де рацым дэметш, Дерттен де мешрш 1здед1к. Аяк;тан бгреу шалганда, Ацырын бакдык; шамданбай, Тэртшс13 со б1р жандарга, Тэлш боп турдыц к;органдай! Арцадан б1реу цавданда, Алдымен бетт1 тостьщ 613. Дуние тулеп жатцанда, Ту устап турган достьщпыз. 73

ШАРДАРА Шардара! Шалдадан жатыр Адамдар салган арнада. Данды ма шелщ, Нар-далам? Тынды ма унщ зарлаган? Шардара! Шалцадан жатыр жарьщтьщ, Содыр даланы жарьщ дып, Кесе-швлдердщ Квмейш, бэлем, жарыттык,, Экесш, бэлем, таныттьщ! Шардара! Шаруа — Сырдьщ тамшысы, Ильичтщ отты дамшысы, Оятты-ау сеш, Сардала! Шардара! 74

$ 5? * Бмдщ таулар — керуендей шубалган, Кунд1 ездер1 батырган да, шыгарган. Тулгаларын туцгиыцца суарган, Олар бшк туманная да мунардан, Сенсец бергк, сэлде шалган — атамдар, Желкен — булттар — желкЪщеген сацалдар, бркеш-еркеш мац-мац басцан — атандар, Бйдщ таулар — аяцталмас сапарлар. Кешш тартып, кеше-кеше сабылып, Кеш бастаушы багытынан жацылып, Б13ДЩ таулар — тоцтап цалган керуен, Сахараныц сагымына ацырып. 75

ЖОЦ, ДЭР1ГЕР!.. Журегше жук артып жургеншде, Цажыдьщ ба, байгусым, бЬшедш бе? Шайпау Тиш, шаршатып кш кершген, Уландыц ба, бЬшеймш, кгрледщ бе? Бары ак;ик;ат б!р дерттщ журегшде, Дэршер-ау, арщалап журемш бе? Сорлайтындай соншама им едш мен, Неге аяныш атасьщ фещцнен? Айтып елтф, щайтесщ бос^а ойланып, Журек дерт1 елшге бастай ма аньщ? Адасам ба емфден жастай цалып? Ет журегш кете ме таск;а айналып? Неге айтпайсыц, турганша боск;а ойланып? Пер1 сок;к;ан пендедей ес! жарым, Тамырымда тулайды ейл агын. Бул журектщ бглмеймш несш алдым, Нес1 жогын бглмеймш, нес! барын. Цаным цайнап барады, цаным цайнап, Б1р амал тап, дэршер, хал1мд1 ойлап. Алауырщан ацынньщ цолын байлап, Экетпесш ажал кеп, елшге айдап. ... Жоц! Дэршер! Орнатпа басца журек! Басца лушл жасама, басца леп. 76

Далай айтам, булшген журегшд1, Бшдфмей догдыр алып тастады деп?! бцгерш егей журек цайда барам, 0згенщ гумырын цалай пайдаланам? Сыйыца размет, к;айран Адам! 0з1мнщ журепмдей к;айда маган. Алмастырам!?. Дедщ-ау, алмастырам!.. С1рэ, менщ жулдызым жанбас будан. 031мнщ журегшдг жерлеп келш, 0згенщ емгрш к,айтш жалгастырам? Тула Журек бкшем мен несше!? Туган журек, эрине, елмесхн бе. ... Жок,! Дэр1гер, Дозгама, дамылдасын, Эрбхр журек езшщ кеудесшде.

*❖$ I! Жарык; дуние-ай! I Жарыгыц неткеи жацсы едН? Жацылыспаспын, жарым деп айтсам нак; сень Цушак;к;а сыйсац, цушырым цанып, обер ем, Цушацтап турып, елер ем. Жарык; дуние, жанарым менщ жайнаган! Жап-жарык; неткен айналац!? Нурыца сенщ миллион бояу ойнаган, Цумартып кетер цомагай КЭ31М тоймаган... 78

*** I Япыр-ай! Неткен кектем! Кектем! Кектем! Дуние-ау, Сен осылай кекпецбек пе ец?! Цымырандай ашимын цырга шыгып, бзепмд! жалайды еткен-кеткен. Мына дала, мына елке — жап-жас ол1, Адамдардьщ жогалды сан жасагы. I Бф урпацца бф урпац жалгасады, Мына дала, мына елке — жап-жас эль Жап-жас эль Ой да жас, орман да жас, Елтш тур. Кектемеге болган ба мае?! Кезге куйк1 жалгыз-ак, — циырдагы Цулазыган, муж1лген цорган — цораш. Япыр-ай! Неткен кектем! Кектем! Кектем! Дуние-ау, сен осылай кекпецбек пе ец?! Мэцг1-баци тулеген цаз цалпыцда, Табигат керемет ец неткен, неткен?! 79

ТАУДАГЫ Н0СЕР Алыста, Сонау аспанда, Атыстар, с1рэ, басталды. Жай тусш жатыр тастарга, Жайратып жатыр асдарды. Д1р1лдеп б1раз турды да, Гуршдеп ала женелдй Аспанды щудай урды ма? Айырар ма екен тебемдй Жарк; етт1 алды кезшнщ, 0ртене жаздап, басылдым. Отым ба, элде, езшнщ!? Оты ма, элде, жасынньщ!? Жанымды болып цоргамак,, Жалтарып, тура дапщан ем, Тебемнен темен соргалап, Сендгрд! несер, басты эрен;... 80

АРМАНЬЩ БАР МА? Адырлар, жондар, шатцалдар, Аспанды т1реп жатцандар, Айтылды нелер мацтаулар, Арманыц бар ма, ак; таулар? Сапарды солай жалгацдар, Шарлацдар, мэцп шарлацдар, Аспанды кезген тарландар, Ак; булттар, сенде не арман бар? Армандап Адам сурады. Ац таулар — иптен тынады, Азан сап турып ак; булттар, Агыл да тепл жылады. Ак; несер, бар ма арманыц?.. ч! 6-1942 81

❖$$ Шалгыныц жусш жанытып алып царттарга, Таласып бшдер, тамызда тшен шапк;анда, Сылк; тусер едг балауса шалгын сол жак;к;а, Цолтыгыцды ашып, кулаштап турып тартцанда, Кулаштап бфге, шлтесш бфге, бфге адым, Органда, пиркш, шалгынын бойлап жылганьщ, Тузелер ед1 шалгышылардьщ ыргагы Утмен бфге аспанда унщан тырнаныц. Жок! ед1 б1зде бфеуш-бф1 жат буру, Цалганды кекеп, озганга к;арап аптыгу. Дыбысын багып масаныц оркестршщ Бэр1М13 бфге жасайтын ед1К жаттыгу. Арымыз тутып атадан цалган эдетт1, Пайдага б1здер асырушы ед1к эдепт1. Шалгымен бфге шалгын боп бгз де ыргалып, Жасайтын едж байсалды, эсем балетть брекпш булттар, еткенде сахна-даладан, Сантан дел аспан соеданда дойыр-барабан, Бугынушы ед1К, бэршш бфге паналап, Балапанга усап, уямыз бф туп к;араган. Басылар ед1, ашылар ед1 кун кенет, Аспаннан шугла шашылар ед1 б!р белек, Бхтпейтш б!здщ балетшшдщ жалгасы, К^осылар ед1 щостагы цою тунге кеп. 82

1Ш?БАТ ПЕН БОТА Ас артынан, алдыга шубат келд1, Бцэеу татып, бхреулер сынап кврд1, «Цызылцумныц» рылып цыз-келии, Шубат емес, б1р шара шуак; бердк Ак;боз уйдщ ес1Г1 айцара ашьщ, Гулесуде жшттер тайталасып, Бота сонда боздаса байлаудагы, Шубат шли, цалайша жай табасьщ?! Бф ботаньщ сондагы боздауын-ай! Не басына кун туды, боздагым-ай. 1?мыт болган уайым, муцды экелш, Алпыс ек1 тамырды цозгауын-ай! Елестедг ел ауып баратцандай, Жетш бе, элде, жестр ме, зар атцандай. ... Цайтцан раздай к,азак;тар ертедегг, Сардалага сагыныш таратцандай. Осы екен гой ботадай боздау деген, Естшеп ем, еСТ1Д1М... Цозды-ау денем. Боталардьщ боздауы тозбапты элг, Адамдардьщ боздауы тозганменен. 6* 83

❖** 'I Кымган алган, I Суга барган, Сулуымды сагындым. Сыргаланган, Цуган арман. К&лынымды сагындым. Туйнектер мен Жидек терген, Нуларымды сагындым. Уйректермен Иректелген, Суларымды сагындым. Тынып тштен, Тул1к бггкен, Жусаганын сагындым. Жи1 беттен Суйш еткен, К^ыр самалын сагындым. Безшбейтш, Сезшбейтш Ацгал кездг сагындым. 031м дейтш, Сезш дейтш — Жанган кездх сагындым. 84

**ф Б1р эцгше цозгашы ауыл жайл!, Будан артьщ рахат табылмайды. Булдырасын еткен кун сагымдай б!р, Б1р эщтме цозгашы ауыл жайлы. Цар да 1Л1гш к;алган-ды тау басына, Муз тоцды ма була^тыц жамбасына? Суык; келш, суыр да жатцан шыгар, Цамдап алып азыгын цамбасына. Терт тулштен тегхлген шалцар энд1, 1?затцан-ды, жайлау да тарк;аган-ды. ЕсК1 журтты Т1М1СК1П, ЦОрцау ЭЛГ1 Цажалап та журген-дг к;ацк;аларды. Сагыныштай саргайып жанды ма куз, Сары тэт жамылып алды ма туз? Цурайларын сыцсытып сыбызгыдай, Цацбагы ушып, цацырап цалды ма ацыз? Эцгшеле тауын да, даласын да, Цырцасын да, сайын да саласын да. Ащбоз уйдщ тундггга желшлдетш, Цонды ма кеп цойлы ауыл «Цара суга?» «Цара суга» к;осылып туна барып, Жатцан болар 1ргеде булак; агып? Арып келш, тойынып цайщан болар, Топ тырналар аспанга сына к;агып! 85 I

**❖ Саршунац аяз, Салт атца шана жектфш, Сапарга шыцсац, сан; ауган жацца бет бурып, Сардала жатса ац царга жанын бектфш, Сабаса келш уск1р1к-т1кен бетке урып. Оранып алып отаудай цасцыр шшке, Жаганды турш, жоньщды тоссац усхкке, Цатцан цар, шана, туяцтан ушцын ушып тек, \"Улыса келш, уялас жетш купикше. Жоргалай басып, жортцанда жомарт цула айгыр, Шайцалсац, нйркш, бфде олай, бфде булай бф. Аулацта тулкх азыгын таппай жылайды, блексе багып, езекй шарлап, цумай жур. Цырцадан асып, кун батып бара жатцанда. Цияны басып, Шксец, бэлем, ац тауга. Цылгытсац сонда, отырып алып ац царга, 8в

Б1р шиша зэЬар буйым ба, Ссящагын ацдып, тэйф!, ак;панда. сотцарлау цыстьщ жолыныц Сорлаган айгыр баса алмай турса солыгын. Б^ызулау к;осшы саусагын урлеп цолыныц, Журдш деп енд1, жагасын турсе тоныньщ. Алдыцнан кенет ацтутек уйтщып урды да, Аяцга басса, тсщжарау айгыр бурлыга, Цисая к;алгып, отырган сэтте к;ынжыла, Ауылдьщ жумсац тутш1 тисе мурньща. Жылымык тутш, жылынып бойьщ, тамсанып, Ауылга 613дер, ауыл да б1зге царсы агып, Кеш бойы жердей ОЕсершсе сонда жар салып, Шапцылап келш савдулак; Сырттан царсы алып. Аулак;к;а бармай, атыцныц басын бура сан, Бейтаныс уйде береке бар ма сынасац. Ат байлап жатса, азамат уйден шыга сап, Кештетш келш, кез-келген уйге цуласац. 87

Сэл тол^ып барып, I { Ж1бектщ б!р тал жгбшше, Буйыгы келхн буралып, б1раз К1Д1рсе, Зайыбы жащтан б!р белг1 сонда бхлшсе, Ошак;к,а к;арай оттыгын ала жуггрсе... 0-1

АТА — ЗКАЙЬЩ Аймалап жатса, ашыньш барган баласын, Айыгып, сергш, басылып бф .сэт цаласыц. Агытьш цойып, адамгерпплш жагасын, Агасыц тынбай, агасыц, Жайыц, агасыц. Аймалап жатса, айдыныц аппац нур сеуш, I Сауыгып цалам, сацалыца анау -буркенш. Айылымды альт пэнделж дейтш мэстектен, Жогалтам кезш, бушрден мыцтап бф теуш. Жалгызындай боп, кеипгш керген ененщ, Цоцысты тастап, цойныца сосын енемш. Шалцамнан жатып, шар-аспаныцнан керермш, Шарьщтап жылар, шаршаган булттар — елещм. 89

❖❖$ «Ак;бак;ай» дейтш кел екен, Аймагы тейс гул екен. Аймалап атамекенш, Цызгыштар цорып жур екен. «Саралжын» жер1 дур екен, Сары алтындардыц бцп екен. Салттары мулде 1р1 екен, Азаматтары да екен. Махамбет пенен Мухиттар, Тгрх екен, эл1 тар! екен!!! 90

*** Сонау бф, сонау заманда, Цасым кеп сенщ жагацда, Цушагын гулге толтырган, Кеудеге булбул цондырган, Шабытца уя — «Шаган» ба?! Цасым жоц, «Шаган», аман ба? Аман ба «Шаган», аман ба?! Бф булбул сыйла маган да! ! 01

АЯК03 — АРУ Аякез, С1рЭ, аядай булад кез1 емес, Аяулы, йрэ дыз болар. Адидат багып, аньщтап жатар кез емес, Белг1С1з, досым, белг1с1з тур гой б1зге олар. Белшде мынау бер1гш жатдан дырлардыц, Бешттен белек, белгкп жод-ты дыздардьщ. Кезшде, с1рэ, дызгалдад болып гул жарды, ТуНД1Г1Н тесш туырсып жатдан муз-дардыц. Бур жарды, Кетт1. 0М1РД1 МЭЦГ1 мансуд дып, Соларды аздеп, сорларды талай дацсыттыд. Цойганы-ай, пйршн, емцэдщ датал задыныц, Оларды базге, оларга б1зд1 Тацсыд дып. Аякез — деген — аядай булад деседь (Журттарда далган жумбадты кшдер шешедП) Аякез болып гасырлар алга кешед1, Ая, кез, ая,— Арулар ел1 кешегП 92

МАХАББАТ МОЛАСЫ Аяцтап болып, махаббат дейтш сапарды, Цозы мен Баян моласы, мше, атанды. Цалауын цанша тапцаныменен, цара тас, Цайырымсыз ата Царабайдайын цатал-ды, Басына бардым, цасында т^рмьш солардыц, (Цозыдай мацырап, суймеген, схрэ, болармын...) Епз журект! ешге белш мола тур, Тумсыгы ушшл цанжарындай-ац Цодардьщ. Терт жанардьщ да тауысып тугел келдерш, Терт булацтарынан теге де журш селдерш. Ескерткйн етш, цос Ана тастап кеткен бе?! Аялап жатцан Аякез сынды белбеуш. Жол тусш, урпак,, Тацсыкда барсац тегшде, Б1р соцпай кетпе кумбезге сонау кершген. Цазацтыц осынау цасцайып турган тершде, Бабаларыцньщ махаббаттары кемшген... 03

*$* Жасасац к;айыр, к;арыз деп айтпа, Царыз гып берсен;, жарщыным! цажет те емес алтыньщ. 0г1з боп саган, еткерер менщ жэйш жсщ, 0М1рдщ к;алган тамтыгын. Ак; уыз берд!, щарыз деп Анам айтпады, Мойнымда эл1, экенщ к;арызы к;айтпады. Царыз демей-ак;, цамцоршым болган дос щанша, Цайтарар едш, цайтешн, меш байытпады... Елше мэцгх царыздар едш цашаннан, 0термш цашан? Кетермш к;айда? Цаша алман. Царыз деп айтпас, ! к;айрымды мынау емгрге, ) К^арыздар болып жасалгам. Царыз деп айтпа, жасасац маган цайырым, Цайтара алмаспын, белпс13 менщ байырым... Мен деген, жолдас жарлыньщ жалгыз тайымын, Агытып болмас айылын!.. 94

❖❖* I Кешме, шш, Сен татцан муцды мен емгем, Кеткемш сосын, 0зшд1-езш жебеумен. Анамыз жомарт, Бабамыз жомарт дегенмен, I Жыламай жатсац, Жарылцап, емшек берер ме?! Кешме, шш, Кездескен муцга алганщы, Кес1рл1 шакдъщ болмасын Т1ле алды ащы. Цып-к;ызыл шокдан суырып алып зергерлер, Салмай ма суга сертке устар семсер-алмасты. Кешме, шш, Керемет кундер алдьщда, Кемсше берме, Керенау тартса, тагдырга. Суршш кетсец, царгып тур к;айта, даярлан Кедерплерден екшнп рет к;аргуга. КеЛШСЩ, 1Н1М, Кецесш цайттьщ кектемде. Кештпес едш, Болмады билш тек менде. Жулмалап, тонап, цалдырып меш шеткергге, Жымыск;ы-уайым жылысып саган жеткен бе?! 95

*** я1 Сагым бопчак,'К;ан сан жылдар, 1 Оарсацга меш салдьщдар. Тагдырлас маган, тагдырлар, с Цай жавда кетгп к;алдьщдар? II( Сайрандап кунде келетш, : Саялы бак;к,а бара бар; Сан етш ойьш беретш, II Цай жак;та журсщ, агалар? V Цанаттыга к;ак;тырмай, 1 Цамврршым едщ жем берер. Айдьгада жузген ак;к,удай, : Цайдасьщ, к,айран жецгелер? ! Сотк;ар деп меш ес1рген, Цолымнан Т1згш тартпадьщ. (■ Сацалына орап ейрген, Цай жерде журсщ, к;арттарым? Мендей цызьщ тагдырга, Жастарын .суртш к;араган. Цай жак;к;а кетш цалдьщдар, Б1р анам емес, Бар Анам? Кеп жылдар етса, кеп кундер. Халшд1 сурамай бэрщ, Цай жавда ауып кеттщдер, Тауымныц цуралайлары? Жаныма жайгасьщдар, Жан сала шьщгырамын: О, к;айда, к;айдасьщдар! Тагдырлас щурбыларым?! 96

#и ЦАЙРАН ЖЕЦГЕМ Су сураса сут берген, айран берген, Цартайьит, цалыпсыц-ау цайран жецгем! Царганыц валетшдей едхрейш, Цасыца мына б1реу цайдан келген? Апырай суьщ ед1 сурцы неден?! I Адамга царайды гой сыртыменен. ■V] Жол керсеткин сацшыныц таягындай, Цимылыцды багып тур муртыменен. Жецеше-ау, есщде ме бгздщ агай? Сыйласып отырар ек 613 цудадай. К^анды балац согысты царгыс атсын, Цайран жецгем, шырцыцды бузды цалай. Кулкщ цайда кумгстей сыцгыраган? Жузщ неге ымырттай тунжыраган? Бугалыцца турмайтын асау едщ, Сен1 экелш телшен К1М мынаган? 0зщ болсац, тым агат ойлангансыц, Бацыт емес, басыца цайгы алгансыц, Жан едщ гой жаныныц талгамы бар, Цара муртца цалайша байлангансыц?! Ел-журтыц цараушы ед1 мацтан етш. Киш ап аягыца саптама етш, Талайлардан юетупп ец аттап етш, Талайларды журунй ец таптап етш... Цартайып цалылсыц-ау цайран жецгем! Цайгыга мойымаушы ец, цайдан келген?! Сагынып журсщ бе елде, цадщлш-ай, Баягы жастыгыцды майданда елген?.. 7—1942 97

*** Ойым бар менщ, Ойым бар менщ ерекше. Жацсыльщ жауып, Дуниеш мынау сел етсе, Жауыздьщтардьщ, жамандьщтардьщ барлыгын Керге алып кетем керексе. Адамньщ бутил айыбын Арцалап алып, Азабын езш керер ем, Жамандьщ баскдн денемен, Жандырып жатцан, Тондырып жатцан тамутща Жамандыгыммен тенер ем. Букш дуние жамандьщтарын Артьщдар маган, кетерем! Царызым болсын етеген Жауыздык; бггкен меншен гана бфге елее, Бугш-ак; елш кетер ем. Армансыз барып, Кершнщ аузын жапцасын, Дуниедегг тф1лер Жамандык; 1здеп бакргасыи! Жауыздык; жатк;ан, Арамдьщ жатцан кершнщ Дак;пасын келш цацпасын! 98

; ❖❖* Цазынам бар. Бгреуге берсем бе екеи?! 6кпелейд1-ау бермесем, Берсем, бетен. Бар байльщты цойныма тыгып алып, 9лде мына цумдардай елеем бе екеи!?. Цазынам бар. Б1реуге к;исам ба екеи!? Ренжидьау камасам, Циеам, бетен. Элде мына даладай байльщты Б1р ©31М иемденш лсисам ба екен!? Цазьшам бар, Тэуекел, сатсам ба екен?! 0зщд1кш езгеге сатсац, бетен. Элде мына таулардай буркенш ап, Бук туеш, тер1с царап жатсам ба екен?! К^азынам бар. Цисапсыз шектеледй Цызганады бгреулер, жек керед1. Бермеймш де, сатпаймын, керсетпеймш! Алам десен;, Алдымен зертте меш... 7* 99

*** Иек артк;ан тендзге мушстешн, Келнп, к,аргам, шашьщнан шскешн? Шскешн тек к,ана, тшспешн, Келпи, к,аргам, шашьщнан шскешн? Цолан; к;ара шашьщ-ай кун ^ацтаган! Цое бурым-ай жотанда булгадтаган! Царгам, сенде жершнщ 1ш бар-ау, Жер И1С1 жупардан к,ымбат маган! Шс1 бар-ау дэннщ де, шалгынньщ да, Цырдьщ да, к;ырманньщ да, жацбырдьщ да, Тур, шрэ, мына шашта шс1 ацк,ып Аптаптьщ, ацызацтьщ, тандырдыц да. Шашьщнан шскетпп, к,аргам, маган! Есше тусер ме екен арман-далам. Шскетпй? Жаук;азын-жан екенещ; Жасанды эсемдшке алданбаган. Тургам жоц сауга сурап щллыгьщнан, Жан едш махаббаттьщ к,урыгы урган. Шскешн журтымньщ топырагын, Шскет, к,аргам, маган бурымыцнан?.. 100

НЕГЕ ЕРТЕРЕК СУАЛДЫЦ!.. Неге ертерек суалдыц, жаным Анам! Цалжыраган цозыцныц хал1 жаман. 031ц берген уызды 1здеуде эл1, Жетш цозы кузекте мацыраган. Таста тунган тамшыныц сынабынан, Татып керсе таудьщ да булагынан; Б1р кезде езщ шскеп цоюшы едщ, Тартады енд1 бфеулер к;улагынан. Бар айыбы — сусынын баск;аны ма?! (Барлык; жерд1ц шел1 тур баста мына). Барлык; жерд1ц 1здед1 аспанынан, Тэтт! уызыц шынымен тастады ма? 1здей-1здей ер1Н1 кезергенде, Ем1п керд! келден де, езеннен де: Ерш кетт1 ак,ыры болмаган соц, Емш-еркш журетш кезелдерге.., Олар оны бастады ойга-к;ырга, Мурша бермей отыру, ойлануга. Суйык; заттыц бэр1нен сут кздеймш, Ак; уызды ащы су жойганы ма?! Неге ертерек суалдыц, жаным Анам? Ац уызды цай жерден тауып алам?! Азаматпын арда емген деп журушг ем, Жан екем уыздыцца жарымаган! 101


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook