М.Мақатаев Өмірдастан

Цалсын ана «Жетшкел» жагасында, 0Л1 менен тгршщ арасында. ...Эппак; нурмен шомылтып айналаны, сэулемен айдынныц ойнаганы, Кез алдында... Цулакдан кетер емес, Тацда булбул тамылжып сайраганы, Кез алдында — аадудыц жайраганы. Сыцар цанат, сыньщ цус — жаралы акщу, 0Л1 ак;к;удан кете алмай айналады. Ак; тесек — эппак; айдын, авду — бала, Жаралы ак;к;у сек1лд1 жаттьщ ба, ана?.. «...Мына жатцан «Жетшкел», мына акщуды, 0з цолыммен елт1рдш, аттым жаца... Жок;! Мен емес... Мен атпадым... Кеше гер, кеппре гер, жаратк,аным?! Разиз ана, ербецдеп ек1 к;олы, Жиылган журтца царап алацтады. Кулед1, б1рде жылап, зарланады, Кекке к;арап, бекерге царманады, Б1рде унс13, мелшшп тыц тьщдайды, Цулагында ак;к;удын; арман-эш. Алдымен журт ун-тунс1з тан;данады, Цыбыр-сыбыр артынан жалганады... Бгрде ана кекке жайып алащанын: «Дазф, ботам... Мшеки, тац атады... Дазхр, ботам, аадумен ушьщтаймын... Жазыласыц к;улыным... балапаным!.. 203

Цасиет!.. ! О, цайрет! Осындай ма ец?! Сорымньщ цалыцдыгы шашымдай ма ец!.. Цасиет!.. К,асиеттер -рпып кеттх, Цаорет!.. Цасымдагы досымдай ма ец!.. Цасиет... К|ас1рет... Цас1рет... цасиет...» ЭПИЛОГ ... Сол кеткеннен мол кетта, оралмады, Жерд1 ацсаймын... Жалгыз-ац сол — арманым. Циын екен, цимасыц ек1 бфдей, Кез алдыцда гайып боп жогалганы... Кердщ бе бф-бфше доп келуш, Бф цырсьщ бф цырсыцпен шектелуш? Балам-ай, мынау емф-дарияныц, Бглмейсщ цайда екенш еткелшщ. Содан согыс басталды, согыс бардым, Согыс бхтт1 осында цоныстадым. Шешец — орыс, шщ мен экец — цазац, Арасында агайын орыстардыц... Елд1 керер дэрмен жоц... Жердг ацсаймын. Жетш цалган таудагы келдх ацсаймын. «Жетшкелге» оралды ма екен деймхн, Осы мацга аццулар, келген сайын. 204

Аццулар... Ацыз коп цой олар жайлы, Козщмен коргенщдей бола алмайды... Тек цана тыньпптьщта уйцтайды олар, Шошыса, екшнп рет оралмайды. ...Елдщ бэр1 б1р ел гой, жер1 болек, СШрдщ озеш де, кол1 де коп. Жападан жалгыз б1ткен тау басына, Царагым, «Жетшколдщ» жон1 болек!.. Царагым, менщ сенен етшерш — Б1р баршы, есен бе екен «Жетшколш» Ел басына кун туган со бгр кезде, Муршам жоц цоштасуга, кетш едш. Арыла алмай келемш сондагыдан, 0м1рдщ ©ТТ1М талай жолдарынан. Татпаган дэм, кормеген жерш де жоц, Бцэ-ац шыцтым СШрдщ орманынан.. #* Аманатын орындап, баргам колге, Цызгыш ушты цызганып арман-колде ЭКетш десе, «Жетшкол» жетш екен, Т1л курмелер царт созш жалган деуге. Орнында екен «Жетшкол» жогалмапты, Ортаймапты, немесе тола алмапты. Жагалауын жауыпты жасыл жалбыз, Цасиетт1 аццулар оралмапты. 0шт1-ау, С1рэ, нешеме тагдыр мунда!.. Мен соныц бф б1лтесш жандырдым да, Тайып турдым. Коз жасын алып таудыц Е;ызганшац цызгышына цалдырдым да... 206

АРУ АНА БАС БЭЙГЕ Бф тебеде бф топ тур а, дудайлап, Бф тебеде бф топ тур Абылайлап. Мысыд мурт багзы бфеу аллалайды, Ала бестх тагдырын дабыл ойлап. Ала бестг иес1 — аты Дурман, (Ол емес-й бул тойга шадырылган) Жанын алган жатданньщ дарадшы едх, Алты болыс Албанды запы дылган. Дарадшы ед1 мал тапдан ат жалынан, Даргыс атдан емф1 датпа дылган. Жортып еткен Дурманный; жолдарынан, Жойдын-жойдын элемет адтарылган. Сурапылдай суеты едг суыд тагы, Бурые жолдан тагдыры бурылтпады. Дурак; ушып Дурманная дордатугын, Туган елдщ сьщырлап уыдтары. Мекеш жод, елх жод турад дылган, Жердх тесек, жулдызды шырад дылган. Кезбе емф1 делбе етш кер кедеш, Кез келген диырларга ладтырылган Дурман сол топ ашшде аялдады, (Бэйп аттар оралуга таяу далды) Бай отырган тебеге бетш тузеп, Кэнп! кэззэп бер1 аяцдады Барды да, байга былай баяндады: 206

— Байеке, озады атым, бас тхгемш, Тулпарыцды тугырым басты менщ. Алты болыс Албанды дурлштфш, Цунанында бэйгх алган тастулегш. — О, сэуегей, эулие, коршкелш, Цудайдан цужат алып келш пе едщ?! Цастерлеп, цанат байлал Ж1берсец де, Тулпардан тугыр озбас, желшпегш! Цайдан 61лд1ц ат элде бал шабарын, Цалай-цалай бесесщ цатпа жаным?! Женщд1 айтхдын эуел1, елгрме олай, Цайдан журген пендесщ, бэтшагарым? — Журтым — жер, руым — кок, далада естш, Цорльщ керш байлардан, нала кештш. Бэс тхгемш байеке, бэйгемда бер, Бэйгемд! бер, озады ала бестхм. Бэс тхгем де, цаласан; жамбы атамын, Циырга к,ой КИ1КТ1, цандатамын. Шыгаршы шымыр дене палуаныцды, Аягьщньщ астына аунатамын!.. Атып турды ь;ур белбеу, саптама етхк, (Алып урып, кетпекп11 аттап етхп) Апыл-цупыл Цурман да устай алды, Цолын к;ару, кеудесхн к,ак;пак; етхп. Цое дулей умар-жумар туйдектелдг, Сыгады цабырганы куйреткель Бай намысын к;оргаган пацырыцды, Эп-сэтте-ак; Цурман-лер! илеп бердь 207

Алып урды алдына, шыдатпады, Жолбарыстай атылып, бф аттады. Цыз-келшшек к,ымсынып, бетш шымшып, Март жыгылган палуанды унатпады. Барльщ назар Цурманда, тац кередх Сумбедей суцгак; бойды, пак денет. ...Осы сэтте ойпатта уздж-создьщ, Шуатылган шудадай шац келедь Журт дурлже ойысып, урандады, Аруацтарын шак;ырды, тура алмады. Цою шацнан узглш жалгыз к;ара, Жалгыз, дара ойнак;тап, к;ылацдады. Жалгыз к;ара уз1лш, суырылды, Цара жолдыц апшысы цуырылды. Айтып-айтпай не керек сол бэйгеде Тулпарлардыц енесш тугыр урды... Дурлжтфш, тацдантып, рулы елд1, Ала бест1 сереге бурын келд1. Бай алдында ала атпен ойк;астаган, Журт жабыла царап жур жырынды-ерд1. — Байеке, бэйгем к;айда, атым келдг, — Байеке, бэйгем щайда, атым келдх, Бас бэйгеш байлаиу — щацымда енд1. ...Бугынбай нокерлерш жиып алып, Озара сейлесудг мацул кердь — Жолаушы тойсын менщ жугыныма, Цыз бермеймш кедейдщ тугырына. Сары атанды бас цылып, мал берщдер, Жетер сол да пацырдыц гумырына. 208

Жалгыз атты жолаушы цара к;асца, Адуынды неме екен алацашпа. Елше кулик куйеу болам десе, Атын экеп байласын мама агалща. Жак;ыным болам десе жатсынбаган, Астындагы Аласын сатсын маган. Цуйын к;уган келшсек кер-кедейд1, Алласы асыра деп тапсырмаган! Естп муны Цурман жалынбады, Жалынбады жэне де цабынбады. Сипай сок;к;ан самалга бетш тосеп, Ала аттыц арщасында дамылдады. «Байекеце айт, ест1сш, Цурман атым, Заущым жок; занды олжадан цур цалатын. Табигаттыц тауда ескен тагысымын, Та^ыр кедей мен емес к;ул болатын. Кесгр бай кесе алмайды к,анатымды, Бар малына бермеймш Ала атымды. Зацды олжамды алдыма тарт келденец, Байьща айт, тауыспасын тагатымды». Сур к;ашты хабаршыдан сумацдаган, Сыбыр мен урей кетт1 «Цурман» даган. Дурман-есш цулавда тигеншде, Байдын; да мысы к;урып, тур цалмаган. «Байеке, екх айтпаган туцымыцыз, 209 Твнш турган тулейд1 туцырыцыз. Жетш к;ызды артына мшгест1рш, Цызыл КОЗД1 пэледен к,утылыцыз. 14—1942

Елден безген есерссщ, соцпа к;ургыр, Арыстандай айбат к,ып шапк;алы тур. Царгап к;ойган цудайдын; шатпагы бф, Ала атыцмен адасып откд юрпр...» Талцан болды Бугыбай тас к,амалы, Жулк;а тартып тэсбигын тастады эр1. Жещп алган жендетке бас бэйгеге К,ыз беруден к;алмады баск;а амалы. • ...Тамашалап тобыр топ дуылдайды, К|ол ушын берш бфеу бурылмайды. Ей, элэпат ит еьйр, естисщ бе? Торга тускен торгайьщ шырылдайды. Кезщ к,айда кек аспан, керемгсщ, Жарылсацшы, осыган кенемшщ?! Цара к,ус кеп карлыгаш балапанын, Цагып кетш барады цореп ушш. Ар-намысы жаншылып, к;арац к;алып, Зарлайды он бес жасар Жамал налып, Туылмаган нэресте! Мщгест1рш, Бф жырынды барады Анацды алып. Омфге келме, сэби, шак,ырмаймын, Шьщпаган кунш болшы аЬ урмаймын. Царак;шыга мурагер болганнан да, Цанымда цалганьщда мацулдаймын. Цара жер жемсауында нала барда, Осылай к;ус 1ледх к;ара царга. Сор-Жамал сорасы агып, зарланады, Зацына замананьщ шара бар ма. 210 '

Агажан, ажыратшы ац-цараны, Жетшек ем — емгрдщ ац табаны. Арыздасып цалайын атыцды бур, Артымда сорлы бауыр цап барады. Кеше гана екеумш гул царап ек, Агажан, аноу цырга б1р царап ет? Болайыц бдашз — цул, б1рш1з куц, Агажан, екеум1зд1 бгрге ала кет? Агажан, солай буршы атыц басын, Артымда цап барады ацылдасым. Шер журек, шерменде б1р газиз ед1, Цуарып, цуса кепип, аЬ урмасын. Агажан, солай буршы атыц басын?» Цыз даусын Цурман тыцдап желкесшен, Зекидг оцта-текте келтесшен. Цое цулагын цайшылап Ала бест1, Цояндайын жымады жер тесшен. «Тэйт эр1, неткен ащы сум дауысыц! Мен бе екен жыртатугын куц намысын?! Берглмеген цое цулац ер жттке, Эйелдщ бацырганын тыцдау ушш. бз-взшен таусылып еткен1 не?! Анац цыз, атац ул боп втпед1 ме?! Агасы нес-с.... Элде сол эке-шешец Бгрх ерш, б!рх эйелш деспед! ме?!» Цашаннан цае эдетш умытпапты, Царацшы жатагына суыт тартты. Цыза-цыза вртенш, шоцтанган кун, Нарттай жанып, батуга жуыцтапты. 14* 211

Сарыла ойлай-ойлай и1 данган, Туншыдты Жамалдагы туйыд арман. Кун батты. Ал батыста талауранып, Тапжылмай жатып алды уйыган дан. Ауыздыдпен алысдан Ала бестд Апырай, дайда сенщ дарац ант?! Цузар тау, дулама езен, ну дарагай, Сыпырып сай-саланы самал еста. Бульщсып былдыр булад сайда аунады, Буралып буйра талдар Айды алдады. Царагай сыбдырымен далгып-мулгш, Суып тур Ала бесп байлаудагы. Шьщыраудан ун шьщты шырылдаган: •— блдш-ау... 0лдш... апа... Кунш дарац!.. Царадшы, сум дарадшы... затыц дурсын! 0лдш апа... естшей жатырмысыц?.. Ай кетт1 бхр орнында шыр айналып, Тояттап тебеде отыр думай барып. Элгхндегх жап-жасыл ашыд аспан, Элемет боп барады лайланып... Сэбшйк сенд1... тауда дала бердй.. Ей, ©игр, балац емес Жамал ендП Арман-омф, аманат тек озще, Алдыца ашулы Ару Ана келдП ДУЗДА — Уш жыл 0ТТ1, бас нем, тутдындадыц, 0мфщнен еш дерек удтырмадыц. Болтфгктей багасыц бейбагыдды, Урлап экеп жазыдсыз журттыц малый. 212

— Жап аузыцды!— деп Цурман ! шатынады, : Цатын деген пенденщ ацымагы... — Сабыр, сабыр, жарцыным, цаласац жут Сен бгр атан, мен шелдщ жапырагы. Жалтармаймын жарцыным, жалащтама, Керетшш сет мен Ала ат к;ана. Мен де езщдей адамныц баласымын, Тецгермейсщ келдег! шабавда да. Елщ бар ма, эмгрнпм, елщ цайда? Ел-журтыц, дос-бауырыц, тецщдг ойла. Цашангы царацшы боп кунелтемгз, Адамша кун кешешк, белщ байла. — Сендей заржац кврсемнй бул жасымда, Апырай, 1штен сщып тугансьщ ба?! Саби керек! Тек сонда жен тузеймш Тумаган тул цатын да ургашы ма! Несер1 жок; дауылдай бурк;анасьщ... Перзент керек, жене де ул табасьщ! Тагдырымды тау-таста к;уалаган, Атам цазак; менен де урпак; алсын! Ел1м шетш керемш к;ай бет!ммен, Жапа шегем, жан кутем айла етумен. ...Ац патшаныц ордасы опат болып, Бул куш шаруа куйреп, бай кетглген. Осы ед1 сенен буккен сырым гана, Босуда елщ Цытайга, Цырымга да. Ацдысын ацдиьщ та, кун кешешк, Сезщд! маган ендг шыгындама. 213

*** Тертшнн цыс таудагы, уцгхрдега, Ай сыгалап, нур шашып, кун шрмедь Тертшнн рет туншырып муз астында, Булыцсыран булац-куй кумбфледь Терт жыл болды тау-пер1 тарлан укц Таста отырып, тапжылмай мщгерледц Терт жыл еттх, ал Жамал дым бхлмедк Ацыреттей аяз тур жалац цагып, Уцгхрше цисайды Жамал барып. Жолбарыстай тояттап Дурман жатыр, Жортуылы жаздайгы тамамдалып. «Осы уцгфде мыц рет екс1дхм-ау, Осы уцгхрде мьщ рет арамдалып. Еркек б1ткен егерде болса осылай, Жалгандагы нерылган жаман халыц. 0лт1рш цашсам ба екен. Дайда барам?.. Дарсы алар ата-анам жоц аймалаган... Жен с1лтеп, жол керсетер б1р ленде жоц. Элде су, элде цузда, сайда цалам. Ац патша дегеш кш1 тагы?! Дудай 61ЛС1Н, езщдей уры-тагы... Ой, сумдыц-ай пенделер жумыр басты, Далайша ел1-журтын умытады?! «Босуда елщ Дытайга, Дырымга да?!» ДедЬау маган, ой тоба... Зулым жаца. Ац мен цус аждаЬаныц мекешнде, влем бе жабайы боп шынында да?! 214

Жалган-ай, тынысымныц тарылганы-ай! Бацытсыз басым цара жамылганы-ай...» Цалгып кетт1. Келед1 шыцга ермелеп, Шатынап шанагынан жарымжан-ай. Дузар тау, цулама цуз, боз жотаны, Астына ап аяз-бейбац боздатады. Сайларда сайтан-боран кекпар тартып, Кекесш цорцыныштыц цоздатады. Цуздарда перх жортып, жын аунайды, Шыцдарда тозац оты лаулайды. Бораннан сауга сурап царагайлар, Жезекше келшшектей бурацдайды. Жарц етпей жанындагы асыл ум1Т, Жалт етпей жанарында жасы бугып. Тотысы иес1з таудыц ерке булац, Цалыпты муз астында жасырынып. Сетхнеп бара жатыр тун жиеп, Ац басын Ататау да тунге иед1. Урейл1 уцг1рдег1 май шам гана, УМ1ТС13 аурудай 1лмиедь Хандайын тояттаган ханшасынан, Дорылдап Дурман жатыр шалцасынан. Кецс1р1Г1Н кенеп б1р ж1бергенде, Демшен тас утлш, шац шашылган. Устхне асцар таудыц тасын уйхп, Жамал жатыр жаны — ерт, басы — кушк. Заман-ай, ел1 уйцыныц езшде де, Далыпты тэщрше басын шп. 216

Ала ат тур, уйк;ылы-ояу, куркеппкте, Ол да тутк;ын, басы байлау, хйлт вспсте. Цара тагдыр ушеухн умар-жумар, Экелш к,амаганы-ай бхр тесшке. Тан; атты, Кун де шьщты к,улак,танып, (Т1рш1Л1к вз мшдетш жур атк,арып). Жылайды цапастагы цайран булак;, Цайрымсыз элде кшге мун; акдарып. О,таулар, таулар, таулар басып булт, Тындыц ба тун1 бойы тасьщ улып? Тушмен асыр салган пер1лерщ, Цалды ма шыцщузьща жасырынып?! Тунде гана тур едщ сурапылдай, Тасьщ калган к;алайша уатылмай?! Енд1 мше, аязьщ эппак, шыны Мацдайдан шертш к;алса сынатындай. — Ал, датын, мосынды 1л, асьщды к;ой, Тыск;а шьщ .тунгг элемет басылды гой. Не деген бетпак; ед1 салдак;ы тун, Адамньщ берехсесш цашырды гой. Тур, к;амда т1рл1гщдх, жарамайды, Жатцанды алла пендеге баламайды. Асьщ эз1р болганша, мылтыгымды ап, Бхр аралап келешн царагайды. Ыхщан ац тунгх дауыл тунегшен, Паналайды тогайды, бхлемгн мен. Буйрык; болса, сергшк жас сорпа шпп, Сыбагамыз бар шыгар бул емфден. 216

Жамалга царады да циьщ кулш, ...Ол кетт1, бердецкесш иывда 1лш. Жамал бей-жай, кетерд1 эзер басын, 1?йып жатып тосекте, уйып турып. Тун етед1, цайтадан Кун келед1, Кун етед1, тагы да тун келедь Газиз Жамал тесекке сут боп енш, Айран болып ертес1 турегелед1. Ол байлаулы цулынды желЬКунге, Екгталай еншх жок; ершнде. Жанын жеген жалгыз ой Жамалдагы: «Осы мен тцэшш бе, елшш бе?!» Ойлайды да, езегх ертенедх, 0зше-ез1161Л1С, жеркенедг. Газиз жанныц еткет бугш болып, Буг1нг1с1 сорлыныц ертещ еД1... толган; Болар-болмас желбгреп боз жалауы, Шьщ басында б1р нукте цозгалады. Талма тусте талаурап ©ртенген Кун, Сексеу1лдщ шогындай цозданады. Онирш, емхр дейтш шырай к;алып, Бас имекпп елшге к;улай барып. Тау тагысы пенденх кузеткендей, Тебесшен тенедх шыр айналып. Цуз жартастьщ цулама циясында, Балапандар шулайды уясында. Шыныменен, ей, Жамал, мына ©М1рд1, Ажалдьщ алк,ымына циясыц ба? 15—1942 217

Царашы жан-жагыца гажап к,андай, 1 Бар тфлш саган к;арап наз атк,андай. Тиыл мынау ойьщнан, тиянак, тап, I Албастыга-ажалга мазак; болмай. Царашы анау масаты сай-саланы, Саган к,арап, кунэсхз жайк;алады. Саган арнап, ей, Жамал, сезесщ бе? Сан рет булбул энш к;айталады. Цара орманга к;арашы цалгып турган, Цайрымдылык, кутедг барлык; к,ырдан. Сщлщ-булак, энеки, жылай-жылай, Сьщгыр унш сылк, узш, к,арлык,тырган. Болар-болмас желбфеп боз жалауы, Шьщ басында бф елш к,озданады. Шьщ басында, Ананьщ курсагында, Басталмаган бф емф дозгалады. Бф емф тур курсацта оянгалы, (Опат болды Жамалдыц ой-арманы) Кушагына к;уз цанша тартданымен, Ек1 бфдей емфД1 жоя алмады. Ак; кебшш ажалдыц жамылмады, Ак; шырагы елшнщ жагылмады. Цайта оралып гайыптан газиз Ана, Жатагына келдг де дамылдады. Цурман отыр, отыр ол, сес1 бшк, Курап отыр, жас талдан бес1К шп. — Жарк;ыным, неменеге тунжырайсьщ? ■Урыдан урпак; к;алса нес! кутк?! 218

Несше тунересщ, аЬ урасьщ?! Тунерме, туцгиыада батырасыц. Циядан цыранымды ушырмасам, ! Цара жер царе айрылып цацырасын! Несше тунересщ, аЬ урасьщ?! — Белг1Л1 енд1 сенен айнымасым, Ей, батыр, цашан маган цайрыласыц? Енд1 маган ел шетш керсетпесец, Менен де, сэбиден де айрыласыц. Царама ондай кейшпен унатпаган, Ит емен босаганда шуацтаган. Иес1з таудыц елМ емеспш гой, Кез келген жыраларда лацтаган. *** Гатыц етхп галамды келбетше, Жаз жамырап болган кез жер бетше. Аспанныц астындагы алып бесш, Асцар тау абдырап тур тербетгле. Жалац аяц самал жур сай-салада, Шыцылдаган шыцдар б1р цайсар ага. Булдыраган булацтар — буйыгы Ш1, Жасыл ещр, жалпац жаз — жайсан; ана. Бул аймацтан кун нурын аямайды, Сагым болып желпщц, аялайды. Жер бетшде тыныштыц болса егер, Осынау тауга келш саялайды. Шьщдарында найзагай дамылдаган, Цуздарыцда цорцыныш мамырлаган. Талма тусте тау-ару уйцыдагы, Боз керпесш бойына жамылмаган. 15* 219

...Талма тусте... 1 Талыдсып кун шыгады, Тар уцпрде элдекш туншыгады. Ет журегш Цурманньщ езш устап, Арын келш элдене шымшылады. Ол уцпрге беттейдд бата алмайды, Эр1 кет!— деп ары оны бадандайды. Берекесш дашырган берместердщ Берен-мылтыд мшеки, от алмайды. Цурад ушып Цурман тур, елецдейдх, Цулын даусы Жамалдьщ бебеулейдь Ол емдрден тускен бф пенде едг гой, Пенде ед1 гой... Апырау неге влмейд1?! Газнз-Жамал дулындай шыдгырады, Цуз шатынап, талыдсып, шьщ жылады. Бебеулеген бейбадтыд беймаза ут, Тас ж1герш Цурманньщ дум дылады. Бф тусед1 атынан, бф мшедд (Не сыйлайды тагдыры, кш б1лед1?!) Тайыншадай тедселш тентек болган, Телмфед1 бф сэтке дшгф едь Бф дел-салдыд басып тур тау-алыпты, Бар тыныштыд осында дамалыпты. Цужыр-дужыр жартастар умсынады, Угатындай улы б!р жацалыдты. Самал да жод сайдагы сыбырлаган, Цалт шдхрдх дурад та дыбырлаган. Куздан-дузга сол сэтте жацгырыгып, Ун1 шыдты сэбидщ шырылдаган. 220

Тац-тамаша табигат ацырады, Тац-тамаша таудыц да тагылары. Цурбысыньщ унше цулак; асып, Дуанып тур арцардыц ак; лагы. «Я, алла, кердш бе, кермедш бе?! Я тэцрш, бердщ бе, бермедщ бе?! Шырылдагаи унщнен айналайын, Шыныменен ем1рге келгенщ бе?! Цызым болсац, щырымда цуралайсыц, 1?лым болсац, улы бд.р мурадайсыц. Естисщ бе ес1 жок;, ей, дуние, Менен неге суйшпп сурамайсыц?! Цызым болса, цырмызы цызгалдагым, \"Улым болса, тунект1 бузган жалын. Бацытьщды осы бхр ей, дуние, Цый маган, к;ырын царап цызганбагын! Шарасында шатынап, коз! жайнап, Кещлхнде дауыл тур, сезш ойнап. Алацанга арманын алды-дагы, 031 кест! К1НД1Г1И, 031 байлап. Жаба цойып бетше орамалды, Жамал тынды, Тым-тырыс бола цалды. Цурман жалгыз жейдесш дар айырып, Цуанышын к;ундак;тап орап алды. «Цашан менщ тагдырым тыным корд1, Цан цацсатцаи бор1 едш рулы елдД. 1?рпагым бар, дуние, енд1 менщ, Естисщ бе ей, омф, улым келд1». 221

Жалгыз едш таста ескен шыршадайын, Жабыркдушы ем дауылда сынса цайыц. Су боп кетпей неге тур к,ос шырагым, Ну боп кетпей неге тур к,у самайым. Жанарьщнан айналдым, жаным Жамал, Жарым болып, мэцг1Л1К жанымда к;ал! Келешегщ, бак,ытьщ келдх, мше, Кегершшш, кетерзл, к,абылдап ал. Шолпаным бол шокданган тан; атарда, Ак; цанатты куеым бол алак,анда. ТэнДрш бол табынып, бас иетш, ?шып шыгар уя бол балапанга. Жапырак,сыз, бутак,сыз к,у бас едш, Жалгыздык;пен жалганда сырлас едш. Ей, дуние, неге сен куанбайсьщ, Куйщ келмей кушгш тур ма сенщ?!» *❖❖ Арцандаулы ала тур шыбындаган, Куйбец-куйбен; Дурман жур цыбырлаган. Кекейшде бгр ой жур шымырлаган: «Адам тек азап ушш туылмаган, 0м1р жок; ец езгертш цубылмаган. бкшшшен откерген сэттерш-ай, 0м1р сенщ взщнен к,унымды алам!» Алып келд1 ала атты арцандагы, (Дабыл болсын к,ашангы к,арт арманы.) Бердецкесш совдылап цара таск;а, 1?н;гысын уатты да, талцандады. 222

«...Жанып барам, Жамалжан, жанып барам, Царацшы деп ат цойды халыц маган. Царабет боп мэцгтлж цалсам-дагы, Екеущд! ел1ме алып барам!» Солай бастап сезш1 царалы ерд1, (Цандай жаза болса да бара керд1).. Цулазыган цузар тау боркш булгап, Цоцыс уцгхр цоштасып цала бердь 0з емгрш еткерген егей-Курман, 0зге емфД1 елше ала келдь «Цан цацсатцан кешег1 рулы елдг, Мекендеген тау-тасты жырынды едь Цаласацдар цагыцдар, басым мше, Есенбкпц ел-журтым, урыц келдь.. Цандай менщ аяйтын тагдырым бар, Суга тастап, я отца жандырыцдар. Тек б1р гана тглегш, агайындар, ■Урпагымды артымда цалдырыцдар! Алдында тур, агайын, цацгыбасыц, Цаласацдар шнеки цанды басым. Аманат цып арацда цалдырамын, Жаца ем1рдщ жазыцсыз царлыгашын...» — Салтанат цурмаганмен салцында есш, Алтын бесж ел шн, алтын бесж. Жаца ем1рД1 613 солай бастап едж,. Тентегшнщ цылыгын халцым кенпп. Цалгамыз жоц опьщ жеп, ойрандап оц, Бай да жоц, басымызда байлау да жоц. 223

Ел татары кунелттш еркшкзбен, Егш салып, мал багып, жайлауда боп. Тэр1к етш бар кушш, бар амалын, Орындады ол елшщ к;алаганын. Цайта туган, ем1рге к,айта келген, Жер к,айыспай цайыспас к;ара нарым

эпилог — Ана, армысыц! — Уа, бар бол, балам, саумысыд? Сэл сабыр ет, дарагым, Ьшнегщ далгысын. Далада оскен емес пе бабаларыд, Талпынады далага шхшегац. ... Пай, пай, дандай мына бф самала кун!.. Есеы-саусьщ дарагым, тыныш елщ?.. Сайрады жасыл бадтыд кентх — булбул, Уыз сэби уйдыда елт1д! дур. Тентек-самал эжейдщ шэй жаулыгын, Булк етк131п, абайлап желшд1 61р. Жапырадтар жайылган аладандай, Жэуд1рейд1 бутадтан, тагат алмай. Жасыл жэннэт. Ад уртк эжей отыр, 1?ядан жада шыддан балапандай. Саялатып самал тур жасыл бадты. (Ад жаулыгы эжейдщ дасын жапты. КэрЬпкке эл1 де бас урмапты, Адша жузш эл! омф жасырмапты). Мен де отырмын, алдызыл айналам гул, Айналам гул. Жалпад жаз. Жайнаган нур. Салауатпен сол эжей жалт дарадьд Цое жанардьщ алмасы таймаган 61р. — Одаша осы бак;да кунде келем, Балам сеш осыннан куиде корем. 225

«Тус1 жылы, тущлме» дейд1 гой журт, Тусщ жылы бала екен, йлмеген ем... — Кунде туст1 осында еткерш ем, Мен де С13Д1 осыннан кеп керш ем. Улкен адам болгасын, селем берш, Парызымды етейш деп келш ем — Кунде осыннан шубырып ел де етед1, Далмаган-ау кшшйк елде теп... Жен, жен, балам, еманда осылай бол, Селемдесш жургенге нец кетедь ... Эцпмеден эцгше к;озды-ай дерсщ. Серт-самал теректг щозгай берсш, Элдецайда асывдан журдек поезд, Ботасы елген шгендей боздай берсш... Уыз-себи уйцыда балбырасын, Жайып х^ушак; женнэт-бак; албырасын. Ертепдей ем1рш еске ап еже, Ет журеп ез1лш, цан жыласын... (Сауал к;ойдым ежейге турган бойда) — Дурман ше, Дурман... еде, Дурман к,айда? — Ок; тюп, к;ан майданда цайтыс болган, Соры б1р арылмаган к;у мацдайга... Сол туцгышым осында, дэршер-дг, Далгандары, цайтейш, берг де елдь Дайсыбгрш айтайын к,алк;ам саган, 226

Цайсыбцнн айтайын цалк;ам саган, Бглесщ гой кешеш эвггердк.. Мына бдреу немерем... Царгам менщ! Шук1рпил1к аллага, арманда едш. Айта берсе, щалкдм-ау, арман коп н,ой, Бул ем1рде армансыз жан бар ма едь-

МА 3М? ИЫ 7 у 8 1 Б1Р1ШП1 Б0Л1М 9 1 блецдер 10 12 «АРМЫСЫЦДАР, ДОСТАР» ЖИНАРЫНАН 13 14 Кец душ1е тосщд1 аш Кузетпн .... 15 Алпысца келд1ц1здер 16 «Тау езеш тентек» 17 Бгздщ жацтыц Щ1р1 Мен бе екем?! Жумыстан соц Отыздан асып барамын Хат.............................. Куше жалды кун «ЦАРЛЫГАШЫМ КЕЛДЩ БЕП ЖИНАРЫНАН 18 21 Отыз бесшпп коктемш........................................................ 22 Бузылган там............................................................................ 1941 жыл. Ацпан.............................................................. 24 Цырцыншы жылдар....................................................... 25 Махаббатым езшде.............................................................. 26 Кел, Болашац!...................................................................... 27 Алатау, ассалаумагалайкум!............................................... 28 «Кем болып жаралгам жоц»............................................... 29 СЯздер....................................................................................... «Ауыл туш бозгыл, торгын»............................................... 30 «Жутайыншы елшнщ таза ауасын» .... 31 Арулар ..................................................................................... 32 «Бар эн бар» .............................................................................. 33 228

«Дабагы таудыц цатулы» 34 «Дарлыгашым келдщ бе?» 35 «Булцынып жатыр» 36 «Дап-цара, гажап, сыйдолрлы» 37 «Шау тартып цалыпсыц-ау» 38 «Адамды адам тусшбеу» 39 Дасым солай болмаса 40 «Тау булагы да агады» 41 «Санаулы кун» .... 42 «Сонау бф жазда» . 43 Сагым........................................ 45 «Жалацая^ жар кепип» . 46 «Жо*\\ кундерш» .... 47 «Заулап еткен заман-ай» 48 «Журегшде журген1-ай» . 49 «Эке, сешц тастап кеткен» 50 «Досым, саган сенемш» 51 Майгулге....................................... 52 «Булданба журек» 53 «Даздар цайтып барады» 54 «То^та, ботам»!, .... 55 Бэсфе ........................................ 57 «Сагынып, ацсап барганда» 58 «Котерш шацын кешенщ» 59 «Мен оскен лашы^ — б!р болме» 60 «Азамат ед'щ тэп-тэуф» . 61 «Суыц куз»............................... 62 «Бала едок»............................... 63 «Ат суара барганда» 65 «Гашьщпын».............................. 67 «Кещлде эн»............................... 68 «Жамылып сагыныштыц» 69 «МАВР» ЖИЫАРЫНАН 70 71 «Ушм — халцым» 72 «Коктем де келер» 73 «Ей, табигат » . . . 74 ♦Жургейсщ б1зге тэуе етш» 75 Шардара.............................. 76 «Бхздщ таулар» . 78 Жок;, дэр1гер! «Жарьщ дуние-ай!» . 229 I

«Япыр-ай, неткен коктем!» 79 Таудагы несер . 80 Арманыц бар ма? 81 «Шалгыныц жузш» . 82 Шубат пен бота . 83 «Цумган алган» . 84 «Б1р эцгше дозгашы» 85 «Саршунад аяз» . 86 Ата — Жайыд 89 «Адбадай» дейтш кол екен 90 «Сонау б1р — сонау заманда» 91 Аякоз — Ару 92 Махаббат моласы 93 «Жасасац цайыр» 94 «Кейше, шш» 95 «Сагым боп аддан» . 96 Цайран жецгем 97 у «Ойым бар мешц» 98 «Цазынам бар» 99 «Пек артдан тещзге» 100 Неге ертерек суалдыц! 101 «Тымырсыд кундей* . 102 I. 9бд1лдага .... 104 «Цажыдыц, даргам» . 105 «Цашангы далжыраймын» 107 «Журегше жук артып» . 108 «Махаббат сенен» 109 «Туады, туады эл1» . 110 «ДАРИГА-ЖУРЕК» ЖИНАГЫНАН 111 113 Поэзия............................ 114 Т1лек.............................. 115 \\ Айхай, далам! 116 Квктемде келер . 117 Жур, далдам. 118 Цурдастарга .... 119 «Санаулы мешц сагатым» 120 Сыбагам дайда? . 121 «Сусыны жод жолаушыдай* Автограф............................ 230

«АЩУЛАР ХЙЬЩТАТАНДА» ЖИНАГЫНАН :I: Барлыгы да мешк1............................... 122 ' 124 :: Цурметтецдер жнырмасыншы гасырды 125 126 11 Жаралылар . ................................ 127 ; Сырласу...................................................... 128 129 * «Цырцада, ойда, боктерде» 130 131 0Мф............................................................. 132 134 1\\ыстауда................................................ 135 Уш ба^ытым........................................ 136 137 Асыгу керек............................................... 138\" 139 Цырцыншы жылдардагы бес1к жыры 140 Шугыла арман...................................... 141 142 Цургацшылын....................................... 143 144 Ац кимешек коршсе. .... 145 146 Шеше, сен бацыттысыц .... 147 Жайлауга барар жолда .... 148 149 Жулдыздар евши барады 150 Сен эл1 Тф1 ме едщ? .... 151 152 Мен — 031ЦМШ................................................... 153 155 9н сал, жаным....................................... 156 Сен менщ миымдасьщ .... 157 158 «Алдынан терезецнщ» .... 159 160 Жас омф, саган окпем жо^ . 161 Мен — таульщпын................................ 162 Сэби болгым келед1............................... 0м1р жайлы.............................................. Бэрше де тусшем................................ Кетер ме ...................................................... 0м1р деген бфеу бар............................... Емханада ................................................. Цайран жандар ........................................ Цара елец ....................................... Цайдан ......................................................... Жаздыц тацы........................................ Кузде.............................................................. Бозцараган .............................................. Айхай, кектем!...................................... Бесш-кол...................................................... Сары ала цаз оралды .... 231

ЕК1НПП Б0ЛШ 165 169 Поэмалар 172 177 6М1РДАСТАЫ 192 206 Бесж балагындагы ясылан 225 Алдымен кергешм — аспан Ага, мен Т1ршш Дарпга-журек Авдулар уйыцтаганда Ару Ана............................... Эпилог ............................... М. Макатаев ОМИРДАСТАН Избранные стихи и поэмы (на казахском языке) Редактор Д, Канатбасо. Художник М. Горелов. Худ. редактор А. Смогулов. Тех. редактор Б. Карибаеоа. Корректор К. Сагинбасоа. Сдано в набор 31/Х 1975 г. Подписано к печати 2/11 1976 г. Бумага № 1. Формат 70х ЮО'/зг — 7.25 и. л.—9,42 уел. и. л. (Уч. изд. л. 7,81). Тираж 10 000 экз. Цена 90 коп. Издательство «Жазушы», г. Алма-Ата, 430091, пр. Коммуни­ стический, 105. Заказ № 1912. Фабрика книги производственного объединения полиграфических предприятий «Кпап» Государственного комите­ та Совета Министров Казахской ССР по делам издательств, по­ лиграфии и книжной торговли. 480016, г. Алма-Ата, пр. Гагарина, 93.