М.Мақатаев Өмірдастан

ЕМХАНАДА 0К1Н1ШТ1... Мына цургыр сырцаттыц бет1 кушт1. Журегш кетерЬпс жасап жатыр, Бузбац болып кеудемде бекипста. 0КШШ1Т1... О, Журек! Менщ алтын цазыгым-ау! Цайтешн, цажыдыц-ау. ... Цытьщтаган бауырдыц «назы» мынау. Цажыдьщ-ау, байгусым, цажыдьщ-ау! Не гстемекпш? Жаным-ай, саган шипа штемек кш?! Жаралганда бутш ем, уш болекпш: Журегш — Африка, бауырым — Кипр Миым — Музды мухиттай... Не 1стемекпш?.. 152

ЦАЙРАН ЖАНДАР Дайраи бгздщ шешелер! Арды ойлаган, ПНлш шауып, ши орып, бау байлаган. Жтттердерх айрылып, цалмай к,аран, Дырман басып, епн сап, арба айдагаи. Шалбарланып койлегш, Шарт буыыып, Шаруаньщ щостарьш тартты буып, Цауш тонсе, Кызганшак; жолбарыстай, Атылатыы жауына.жалт бурылып. \"Уйнцтамайтын, Тек капа кез 1летш, Кезш 1лсе, ершерг кезшетш. 9йелд1Г1Н умытып куш бойы, Туиде гана, Жатарда сезшетш. Цайран б!здщ жецгейлер! вскен ерерг, Егш орып, бау байлап, дестелеген. Алак;андай ак; шытца муцын шагып, Хат жазатын, кешккпн, кестеменерх. Царайып, кешег1 аппак; мардайлары, Ацызакда цацситын тацдайлары, Кездершде туратын Кундершнщ, Кектегеш даланыр* саргайгарпл. Цайран б1здщ вмгрдщ — балцаймагы! 153

Бф буйьшы — бф уйге мура болар, Цайран бхздщ Атайлар — Гуламалар! Алгыс айтып, тэщрге ^аргыс айтып, Айдалада, аулак;та жылап алар. Жылап алып, Б^айтадан цуаттанып, Егшжайга келетш булакды алып. Токдап к,алган тфлштщ машинасын Журпзетш, бф жерш бурап к;алып. Цайран жандар! Цайран жандар!..

ЦАРА 0ЛЕЦ Цалцам, Мен Лермонтов, Пушкин де емен, Есенинмш демедш еш кшге мен. Цазацтыц цара елещ — цудщетш, Онда б!р сумдьщ сыр бар естглмеген. Жат жерд1 жастанганда жазатайым, Цанымен жазды, мумкш, агатайым, ... Цасиетщнен, цара елец, айналайын, Цазацтыц дэл езшдей царапайым. Тузу-тузу тШнген таспадайын, Цамшы еремш таспадан басцадайыи. Цаламасац цамшымды аулац жургш, Цараша уйдщ есшш ашпа, агайын! Тузу-тузу жыртылган ацыздайын, Ацызыма неге нер тамызбайын. ]^ара елещ цазацтыц цаза болса, Цара кезден неге цан агызбайын. Ьздемпаздьщ менщ де бар енерш, Будан жасап, бидаймен, тары егемш. Цазан-миым барш де цайнатады, Дара цойып цазацтыц цара елещи. Ацынмын деп цалай мен айта аламын, Халцымныц ез1 айтцанын цайталадым. ...Куш киген цазацтыц цара елещн, Шекпен жауып, езше цайтарамын... 156

ДАЙДАН Б1ЛС1Н ) «Кершбейсщ газет пей журналдардан»... Деген мен сез естимш тугандардан, Жарк;ындарым!.. Жанымды к,айдан б1лсш, Жак,сы жырдыц жолында цурбан болган. Дайдан б1лсш, жыр жазу циындыгын, Соцыр жармак, екенш сыйым бугхн, Дайдан 61лс1н, келе алмай кушм бугхн, Сансыратып кеткенш щуйын-кунш. Бшсш бе дерт екенш тш онерй Т1л енер1 жогалтып яаберерш. Тусшсш бе, дым тамбай, кек аспанньщ, Дургащнылык, жылдары тунерерш. Дайдан б1лсш... Туыстар к,айдан б1лсш. Оцай емес орнату ойдан мусш! Болдырам деп болмасты циялыммен, Дайдан бйлсш, бггкенш цайран кухшм, ...Оу, менщ ойран-цусым, сайран цусым! Оцаша ез багында сайрап яоурсш, Бул галам, сенщ титтей журегщде, Не болып жатцандыгын дайдан б1лсш... 156

ЖАЗДЫЦ ТАЦЫ Жарыцтыц, Жаздьщ тацы-ай! Жадырап, цанатымды жаздым талай. Ак; тауга асылганда ак, тац келш, Ашылган ак, шымылдьщ — мацпал дел1к, Ак; сэуле уяма кеп уйыганда, Ак, тацга цанатымды цаццам келш. Асцардыц кун Шгш сэлдесше, Царайды дуниеге сел кеипгс. Айдында — Жер мен Кектщ арасында, Ак, тацныц шомылгамын сэулесше. Кун — мен1 шомылдырган асыл анам, (Жан-жагым ак, моншацтар шашыраган) Ак; таудьщ белей мет бесптне, Ак; тацныц сутшенен асыраган, Кун — менщ асыл анам, асыл анам. Жарыцтыц, Жаздыц тацы-ай белден асцан! Бауырын жерге басцан, шелдеп аспан. Ь^ия алмай жаз тосегш — жар тесегш, Циылып, бозаруда Жер мен аспан... 157

КУЗДЕ Сен — менщ тынысым ец, турмысым ец, Сен ушш ем1р сурш, тырмысып ем. Жыл цусымен оралган л<аным менщ, Б1рге аттанып кетесщ жыл цусымек. Куз1 келш, ем1рд1ц лсазы цайтып, Цазы цайтып, аттанар назын айтып. Айдыц колдщ бетшде сызат цалар, Цазы цайтып келгенше л^азылмайтын. Цустар кетт1 цоштасып келшенен, Жершенен, тауымен, кегшенен. Жаным менщ, тагдырым жазбаган-ды, К,ош айтысар кезецд1 сешменен. Цызылы жок, цырманда — кузде мше, Кайтцан цустьщ цараймын т1збегше. ... Бара жатыр аттанып аццу-цаздар, Б1здщ жацтан кудерш узгеш ме?! 158

БОЗЦАРАГАН Бозцараган... Кердщ бе бозк,араган? Сирень ис1 ан,к,иды боз даладан. Бозк,араган — тпсенек, тшенге ескен Сирень гулш ешкш де к,озгамаган. (Соньщ аты, бхздщше — Бозк,араган.) Цара судыц жагасы бозкдраган, Бозк,араган бутагын к,озгама адам. Бозкдраган 1шшде бойжеткенге, Бозбалалар бозарып кез к,адаган. г Бойжеткендер тойларын жасарында, Бозк,араган жанатын ошаганда. Э-пр исш экелш аш ауылга, Жел1к берш туратын жецгейлерге, Жер тубше б1реумен цашарында! I Цара саздыц тогайы — сайран багы, Сайран багын нелштен ойрандады!?. ... Бозк;араган гулш ап, хатк,а салып, Ж1берунп ек туыск;а майдандагы. Бозк;араган! Армысыц, цасиеттш, безге ораган! Цайда элгх бойжеткенщ кез цадаган? Цайда жецгем? Соцынан сез бораган... 169 ___

АЙХАЙ, К0КТЕМ 1 Тентек жацбыр терезеш, I Бытырамен атып тур. Кенеледг, ■ Жер ©зег1, Рахатца батып к,ыр. I Удерш кек, : Тунерш кеп, Аласурып, атцандай. ■■ Алабуртцан, курещткен, Аласапыран шак,тарды-ай! } Курк1ретш, Дуркгретш, Мына келген к©ктем бе?! СЛрхаретш, буркш ©тш, 9т1р шашып кеткен бе? Алацым да, Адамым да, Жадырады-ау шалцып блр! Цырдан ескен самалыида, От иМ аццып тур. ... Тентек жацбыр, тереземдц Бытырамен тур атып. Дандырайын кенеземдц Айхай, коктем! Тура тур!.. 160

БЕС1К-К0Л Айна келш, Цайда менщ? Айналган ба тещзге?! Цанатымды жайган едш Акдеу болып, сет 1здеп. Жайлауым да, Сайраным да, Бэр1 неден сасцандай... Цайьщ жатыр щшранымда, Тецкерглген астаудай. Ес1К-т©р1м! Естасемш: Б1р сурапыл еткен — деп, Бесж келщ — несштерщ, Булт боп ушып кеткен,— деп. Сел1 жещц, К0Л1М 0ЛД1, Селд1 тасщлн атцанда, . Кузетуде ел1 келдг, Цальщ шырша цапталда. Сарцынга мэз, сарала к;аз, Келппктен ап талшьщты. Сая болмай самала-жаз, Сай авдасын к,ан;сытты. Айна К0Л1М, К;айда менщ? Цосылган ба тещзге?!. Сая 1здесец, сайран — елхм, Тещзге кеп, мет 1зде... 11—1942 161

сары ала к;аз оралды I Сазга тары оралды сары ала даз, I Сарша тамыз тагы да бола ма жаз! Курж басар ад тауыд кулге аунаса, Кунге дарап шадырар бала дораз, Сарша тамыз тары да бола ма жаз?! Тутасдан булт айналып, ыгысданда, Кун куркфер батыстан, шыгыстан да. Эжемнщ де баратын куш туар, Алыстагы жатбауыр туысданга, (1з салмады, нйркшдер суысдан ба?!) ТТИлде туып, тагы да жаз бола ма? Адду уйыдтап, айдынга даз дона ма? Цызды ауылга кутне дырыд барып, Жел1к пайда бола ма бозбалага? Салдын жайлау, самал жел, саумал булад, Жатар ма екен квтрннп, таудан дулап? Биыл жазда тары да кетере ме, Былтыр кузде дуарып далган дурад? Сары уайым салудьщ не кереп, Кегередд бэр1 де кегередП ...Кеп досымды жогалттым осы дыста, Келес1 жаз, бЪшеймш, не бередь.. Сары ала даз ор&лды сазга тагы, Ад тырналар аспанды боздатады. Судсыр кекек тогайдан суцдылдаса, Цай-дайдагы мудымды доздатады... 162

ЕК1НШ1 Б0Л1М ПОЭМАЛАР 11*

0М1РДАСТАН I. БЕС1К БАЛАГЫНДАГЫ ЖЫЛАН Цырьщ-отыз цурым уй Жиектеп, Цырцадагы орак,та ниеттер1. Шешем белей, уйцтатып, бес1г1ммен, Керегеге кетшт! суйеп мень Кетшт1 ез1 жылгага су алуга, Сусап келер экемдг суаруга. 9кем байгус оракда болса керек, Муршасы люк; кулуге, щуануга. Ес1-дерт1н ек1 улга кезек бел!п, Кетсе керек ожем ле тезек терш. Тойып алсам, томпиып жатады екем, Шамалы екек шешемд! мез! еткешм. 165

Жар салып, жасалмапты тойым аньщ, 1 Агайын шабылмапты к,ойын алып, Уыз емген бузаудай жатсам керек, 1 Уызына шешемнщ тойып алып. ! Тал бестм к,органыш болып маган, Жатсам керек, с1рэда, кррьщпагам. Цошан-т1рл1к айналам дуние екен, Цурымаган, немесе мольщпаган. Жатса, турса жармасып жерге ущле, 0з Т1рл1г1н куйттепт1 ел де мше. (Лрэ, б1р жан б1лмеймш, цуанды ма? Бзр цазацтыц емгрге келгенше. (Неге керек цуансын, цуанбасын! Цазак; журты эйтеухр, суалмасын!) ... Шешем менщ жылгадан цайтсын уйге, Апыл-гупыл, асыгып су алгасын. Асыгыпты, естнеге бурылмапты. Элденсде.н ж^рег1 суылдапты. Цулагына олдскш сыбырлапты, 9лде б1реу мел болып шырылдапты. Уйге келсе, цаперсхз жатыр екем, Шошырльщтай нэрсе жок; заты ботен. Цайта буркеп бес1КТ1 цойыпты да, Цаннен-цапер, цатерден к;апыл екен. Бгрдеме деп, кубгрлеп, ырымдапты Т1рш1Л1Г1Н жалгапты, бурылмапты; Жук устшде, сол сэтте ала мысьщ, Уд1рейе, бесгкке, бырылдапты. 166

Ине мурты шаншылып танауында, Элденеш мысьщ тур царауылдап, Оралып цара шубар жылан жатыр, Бас жацта, тал бесштщ балагында. Зэре-цут жоц, анамда сур цалмаган, Царсы алдында аждаИа сумацдаган, Бас бармацтай басында сагат тип, 0тт1-кетт1 дегендей жылмацдаган. Цурым уйдщ цубыжыц ес1к-тер1, Дэрменх жок; алмапты шешш меш. 9жем уйге шргенде, унсгз гана, Эбжыланды нусцапты бесжтега. Эжем келш жузшдх байцап керген, Т1р1 ме деп басымды шайцап керген, Сусып тус1П сумацдап, шубар тажал, Ирелецдеп, 1ргеге тайцап берген. К^ысып турып цысцышпен желкесшен, Эжем оны алыпты жер тесшен. Анама сут экел деп буйырыпты. Эцгшет догарып келтесшен. — Бузыцтыц цамшысындай иректелген, Бузыц ит, сен! не сор суйреп келген?! Тамыз, кэне, сутщнен тацдайына, Тажал неме б1зге де уй деп келген. Турыпты анам тусхнбей мэн-жайына, Ысып-суып, зымырап, цан бойына. Душпанды эжем есен-сау жолга сапты, Ац тамызып жауымныц тацдайына. 167

— 0лт1рмегш, ( кетерме цунын боск;а, Ол шавдак жок;, жытуын, цуын, шоыща! 1?йык;та ботам, езщ кеп тшспесец, Жылан деген текпейд! уын босца. Мен жатыппын есен-сау бесгпмде, Алда болып аларым, несхбш де. Титтей-титтей цырьщ кун сыгалапты. Цырьщ жамау к;урым уй теситнде. Элде сацтап, перзштем к;ак;ты ма екен?! Элде к;оргап мысыгым жатты ма екен?! Элде менщ душпаным езг к;орк;ып, Менен келш цорганыш тапты ма екен?! Неге менщ ушме тете кгрдг? БесМме нелштен кетер1лд1?! Неге меш шацпады?! Сездг ме элде! Мен езше жау емес екеншдь Жак;ын болса жауым кеп, суйшер ем, Жауым болса жацыным, кушнер ем; Юм екенхн бкямеймш, тусшде мен, Е^ара шубар жыланды жш керем. Сацта меш салцын тау, жупар далам?! Улы Т1стер бар шыгар муцалмаган.. Екшш1 рет бьлмеймш не боларын, Бцлшш рет, эйтеугр, жута алмаган.. 168

И. АЛДЫМЕН К0РГЕН1М — АСПАИ I Кеппрсш мен1 Жер — Ана, ' Жер — Ана — мэцп жергепм, ! Кек аспан, ; ' туцгиьщ кек аспан — К931МД1 ашып кергенш. Экеткен де 1лш сол Аспан, ежемнщ цурган ермегш. Тек Аспан — менщ арманым, Тек Аспан — менщ ермегш. (Шалцамнан белеп уйреткен) Жатырмын мше шалцамнан. Аспанды кер деп, Жер ез1, кетеред1 арцамнан. Шаршайды б!р сет жанарым, суршш сонау тауларга, ете алмай алып цалцаннан. Цалцанга барып, кекжиек, салбырап турып цулайды; — Аспанныц шет1 сол ма?— деп, абдырап сэби сурайды. Элек боп еже жатцаны, эуелх атап цудайды: ... Аспанныц шет1 болмайды, болмайды, балам, о несП? Цалцалап турган, кердщ бе? Таулардыц сонау тобеск — 9р царай тагы аспан ба? — Мыжыма балам, ©сесщ, ескен соц езщ коресщ. 169

Кенбеймш, . жэне цараймын, Алыста жатыр мунартып, кек айдын, б1рде ак; айдын, Тагы да таулар-цалцандар, Аспанньщ шет! цулай кеп, таусылганга санаймын. Тамаша! Дэл сол жерде, оцаша, Тагы да аспан бар ма екен, 0з кезщмен царасац! Кекжиек! Жумбак, кекжиек! Эр жагьщ маган белпсхз, Элде бхр жатцан тунек пе, т1р1 адам шыдап керг1с1з? Элде бхр аспан бар ма екен, Мешкше де бергкпз? Белпс13 маган белг1с1з. 0з уйш гой — Жер менщ, Алдымен Аспан — кергенш. Айды, КуНД1, Жулдызды — сонан соц барып кергемш. Алдымен аспан —кергенш, сонан соц барып таныдым. булттардьщ цаптап ергенш, агызып еткен селдерш, селдерден кешн, аспаннан, эжемнщ кердш ермегш. 170

Аспаннан тунд1 таныдым, аспаннан тацды таныдым, Таныдым туннщ тунегш, Таныдым куннщ жарыгын. Аспаннан саулап туратын, тутрг ме элде бидайдыц, тушр! ме элде тарыныц? Желшнш алып, б1р сэтте, желпспе — булттар тарайтын, Тойымсыз бгздщ томпак; жер, томсарып кекке царайтын. Кекжиек жэне келбей кеп, келецке тауга жанайтын. Жанарына жас тунып, Жалгызсырап келдер де, Аспанга царап жататын, Цайтцанда цустар, келгенде. Айдында шабац шоршитын, аспандагы айды коргенде. аспаннан сэуле тенгенде. Аспанга царап суыгам, аспанга царап жылыгам, «Аспанньщ асты кец» дейдг,— (Уст1 кец, солай угынам) Апырау, мунда не сыр бар?! Майлыаяц бгздщ цамьщса, аспанга царап улыган. Аспанга царап келдг адам. аспанга царап кетт1 адам, Шыиымен аспан шекс1з бе?! Белг1С1з осы тек маган. 171

Кекжиек таумен сушсш, кершбей жатса ар жагы, Аспанньщ бггкен жерг сол, аспан жок; эр1 деп вдлам. Цунысцан цурым ушмде, жаттым-ау, талай шалцалап, Белг1С1з маган эуе-аспан, белг1С13 маган шартарап. Майыстырып уыгын, желпжш алып, цурым уй, Аспанымды, аядай. туратын ед! арцалап. Аядай менщ Аспаным. Тецкер1лген тебемнен. Алайда, сен шексгзсщ, шетше жетпей келем мен. бзще царап туыппын, 0зще к;арап елем мен... ПТ. АГА, МЕН Т1Р1МШ ... Содан бер1 кермедш, жолаушы ага, Жолыгысып нпркш-ай, к;ол алсак;-ау!.. Кезец асып, к;айрылмай кетш едщ, Сонау — сен, сонау — атыц, сонау — шанац. Жадымда, Согыс кез1, сойцанды кез, Цыс ед1 цытымыр шал, сойцан мшез. Салдыртып шыга келдщ к;ыр басына, Цалдырып алдыцдагы к;айк;аиды лез. 172

— Мынадай тутеп турган борасында, Ей бала, елейна деп барасьщ ба?! — Агатай, ала кетни нагашыма? Энеки, аноу таудыц арасында. Сез1М13 осы болды, ундемедщ, Шубар ат желт кетт1 «Шуу» деп едщ. Цайырымсыз к1с1Н1 алгаш кердш. Цайырымсыз к;азак,ты б1лмеп едш. Деп тургам жок;, сенен мен еш алайын, (Кездест1 гой цайырымсыз -неше агайын...) ... Шубар атын; аман ба, олген жок; па? Сынган жок; па сондагы кэшауайьщ? Б1лмегенсщ, менщ к1м екеншд1, Жетпес1мд1 ауылга, жетершдг, Сэлем, ага, кощлдщ архившен. Сен к;алдырган бгр тозац кетер1ЛД1. Сен кеттщ. Мен тагы да жаяулайын, Жупрешн, желейш, аяцдайын. Сэл сабыр ет, агасы, рет1менен, Аспай-саспай, ак;ырын баяндайын. Аштык; дейтш албасты — наланы артк;ан, Бала ед1М к;орек 1здеп бара жатк;аи. Адамныц баласы деп, царайлап ем, Царацдап коршген соц к;арац арттан. Баратк;ан ем, таппак; боп нес1бемд1. (Агат айтсам, ашумен, кеыир енд!...) Сен маган к;айырылмай кеткен1цде, Есщде ме, агасы, бесш ед1. 173

Ей кезш — шубар ат, сенде, менщ 0кпем кеуш артыцнан терлегемш. Эуре етейш деген бх.р эзШ деп, 031мд1-ез1м жубатып, сенбегемш. Панам гой деп, тэхцрш жолыкдырган, Шырылдагам жолына болып щурбан. Естшеущ даусымды мумкщ емес, Себебг, жел мен жакдан согып турган. Ацыры гайып болды тарлан шубар, Тарлан шубар — сендеп ардан шубар. Жарты цасьщ к;азакдык; к;аньщ болса, Цулагыцда дауысым калган шыгар. Сол кеткеннен, мол кеттщ к;арамадыц, Кун батты, к;ырга к;арай жагаладым, Журш келем, к;адалып журегше, Шубар аттыц емшектх тагалары. Батырсып, цайрат жиып, жортцан болам, — Цайт!—дейд1, к;арсы алдымнан сок;к;ан боран. Сонда, ага, сен к;ай жерде бара жаттьщ? Шубардьщ туягынан окдар борап?! Мен адастым таудьщ бхр ацгарында, Байыппенен багдарлай алмадым да. Ем1с-емхс естимш иттщ даусын. Енд1Г1 сол — умггхм, арманым да. Болды ма аяз, б1лмеймш болмады ма, Кещл белген мен жоцпын ол жагына. (Сен сонда хнай да 1шш улгердщ-ау, Болайын сенщ к;азак; болганьща...) 174

Царамай кджыганым, тоцганыма, Иттщ даусы к;ай жацтан шьщты екен деп, Тын; тыцдап, терш к;атып, сорладым-ау. Иттщ де даусы тынды ^ырсьнщанда, блген бе бу дуние, туншывдан ба?! Кепнр, ага, мен сет аягам жок;, Омбы к,арга б1р тусш, б!р шьнщанда... Бхр сайдьщ тдрелдш кеп туйыгына, Аслан к,улап барады иыгыма, Бет1м ауган жак;пенен безш келем, Тусш алып цойлардыц шиырына. Жок;, ага, меш елсш деп жаратпаган, Ум1т тур к;арсы алдымда, к;арап маган, Шай шип, буы шыгып, к;ыстау жатыр, Муржасына тутшш сабацтаган. Тебеттер жур цораны шыр айналып, Тура тарттым, турмадым мьщ ойланып, Цорк,ыныш та, урей де былай к;алып, Так;адым-ау цыстауга цулай барып. К1С1 алатын тебеттер к;алай бетен? Нес1бемнен бурылып, к;алай кетем?! Цорьщпа, ага, есен-сау уйге де ендш, Аш адамды ит-тагы аяйды екен... Терт-бес тебет цаппады, таламады, Размет иттерге, багалады. Иттщ Т1С1 журекке дарымады. Дарыганы — шубар ат тагалары. 175

Уй иес1 езщнен белек екен, Бала десе, бэшк боп елед1 екен. Цайырымды цазаада деп келшпш, Цазак; деген сен емес, белек екен. Жауып жатыр тонын да, торцасын да, Берш жатыр етш де, сорпасын да. Нагашымньщ цыстауын таппаганмен, Эке-шешем отырмын ортасында. Сен туралы к;артк;а айттым, жолаушы ага, Сеш жацсы демед1 ол оншама. Экецнен, телшщнен тук цойган жок;, Ластанды сонау ат, сонау шанац Царт сенщ б1лед1 екен цылыгыцды, «Даярлап журмш,— деген, цурыгымды» Цан майданнан баласы оралганда, Цалайда узем деген жулыныцды. Б1лмеймш бес берес1, аласьщды, Царт саган керш тегш, аласурды. «Ит болмаса, айтпай ма, бул тауда жок;, Ол сенщ бглед! гой нагашыцды». вткен кун — еткен 13 гой басылады, Кешкен булт — кещл К1р1, ашылады. Бабам бглмес цазакдъщ к;ара шалы, Он бес кун каникулда асырады. Цолцанат цып, к;ойын да бацтырмады. Тоц аудартып, кетпен де шаптырмады. 031 екелш тастады ауылыма, 0зще усап, езекке лак,тырмады. 176 йь

Жетер енд1, Жел сездх желтдо щ, Жолаушы ага, барсыц ба, мен йршга. Атын былгап, аман-сау журсщ бе сен, Цазадтыц к;асиетй кемпхршщ?! IV. ДАРИГА-ЖУРЕК 177 I. Аццудай едх... Болган-ды менде бхр жецге, Жылайтын ед1 бхрдемде, Кулейн ед1 б1рдемде; I Кулейн ед1 куллх элем, Дарига жецгем кулгенде: Жас тамып жасыл бурлерден : Дарагай,терек, бургеннен; Жылайтын едх гулдер де, Дарига жылап жургенде; Ауыра к;алып бфдемде, Айыгушы ед1 бфдемде. «Авдудай ед1 келдей, Суцдардай ед1 жердей». Айта да журш осы энд1, Дарига-журек шелдедь Санаттан жары келмедй Саятк;а кещлдн белмедг, Сабырга сайтан ермедк Сайтанга ерхк бермедх: Дарига-журек шелдедх, Шелдедь бхрак; елмедх.; «Суцкардай едх жердей, Ак;к;удай ед1 келдей». Ак;к,удай ед1 келдей9 • • 12—1942

: Жолбарыс бацай — б1лей, Цулан жон жанньщ бгр! ед!; Цулпыра цалса рещ, Цутыра соцса журей, Цыранды цурдай 1лед1: Цое уыс бурым арцада, Цое жылан болып журедй Ейз шьщ турган кеудеде, Ещстщ жатыр с1лем1: Цое жанар бфден жалт етсе, Жарц етш шьщцан кун ед1; Дарига-журек кш едг?.. Даланыц жалгыз гулг едк Екеу1 болса, б!р1 ед1; Бфеуг болса, езх едг; (Оны ез1 де сезедь) Дарига-журек кш ед1? Тасылмай цалган езеш, Ашылмай цалган езей, Келмей бгр кеткен кезей, Керемет жанньщ езх ед!; Айтылмай цалган сез едг; Ашылмай журген сыр едк Басылмай журген жыр ед!; Дарига-журек кш ед1? Дарига-журек мендей! «Суццардай едг жердей, Аццудай ед1 келдей»; Дарига-журек шелдедх, Дарига-журек шелдедь Сап-салцын цоцыр кештерде, Сайлардан самал ескенде. Алыстан Ай кеп, шыцдардьщ, Ац сэлдесш шешкенде, Керуен-булттар кешкенде, 178

I Кещлден оттар ешкенде, Аршалар кубфлескенде, 12* Жан салар соныц бэрже, Эн салар сонда б!р ун бар; Турыцдар бэрщ, турыцдар! Энменен туып, бфге елген. Атацнан калган ырым бар; Турыцдар, тугел турыцдар! Эуезге цулац бурыцдар, Эуел1 сыртца шыгыцдар; Шыгыцдар да, тыныцдар, Талыцсып жеткен сол унге, Толыцсып бфаз туныцдар; Аясында анау аршаныц, Дарига отыр эн салып; Б1лдфмей ексш, бф шалыц, Бф шалыц отыр тамсанып... Дарига отыр эн салып; Жер тубг кетден жарларын, Жесфлер турсын царсы алып • Жетшдер ушсын жан салып, Дарига отыр эн салып, 0Л1 б1р кешке жан салып; «Суццардай едш жердеп, Аццудай едш колдега...» Дарига-журек шелдедг, Дарига-журек шолдедг. Сапардан жары келмедь.. Дарига отыр эн салып, Дарига солай отырсын, Жалганнан жарын шацырсын; Керенау, дел-сал, ей, таулар, Курсшбей неге жатырсыц? Кешмей турсыц, кец жайлау. Кец жайлау емес, татырсыц! 179

Кеуш бгр далган тадырсыд! Кейгмей турсыд Ай да, сен, Ай емес, дара бадырсыд! Царадды суга батырсын! Кудгрен таулар, кудгрен. Кудгрен жайлау, кудгрен, Кеудеднен жалын атылсын! Кгрпгггцдг дадшы, Айым, Кезщнен жасыд шашылсын. Дарига-журек басылсын, Кедглдщ кгрг ашылсын, Жасьфсын, бэрш жасырсын, Шадырды жарын, келмедг, Белггсгз тгрг елгенг; Дарига-журек шелдедг. Тау-дагы кедгл белмедг, Ай-дагы кедгл белмедг, Жайлау да кедгл белмедг; Цое басы — елгк кемгендей, Дарига оны кермедг; «Суддардай едгм жердегг, Аддудай едгм келдегг», Дарига-журек шелдедг, Дарига-журек шелдедг. 2. Ж а л г а н — Жедгелер-ау, жедегнем дайда менгд? — Шомылып жатыр аноу сайда,— дедг. Бгр сумпайы кулкгнг дымтап далдьг, Цылымсыган датынныд даймад ернг. — 9кел бермен, дымызыд дайда?!—дедг. — Цымыз емес, буггнгг айран едг... 180

— Ыстыц мынау, соншама кешггесщ... Экел бермен! Несте тесЛлесщ? Шалгы шыцдап отырган кексе цатын: — Ей, Бэтхш, неце сонша ес1ресщ?! Нес1бен;д1 урлаган Дарига гой, Балага несш сонша жекхресщ?.. — Журесщ де цоясьщ, осек багып, Цашан бшге берш ец тесек салып?! Жэйще отыр оттамай, 1СЩД1 61л, Тулпарга экеп телше есект1 алып!.. ' — Шшту деген бетш-ай! Царай цалгын?! Б1лмейсщ бе сынганын шар айнацныц?! 0з кезшмен кергемш, эл1 керем! Шомылуга сен-дагы талай бардыц... Мен кетш цалдым... #❖ Жаман тустен шошынып оянгандай, Шошып кеттш, шошыдым, ой, аллам-ай! Мен алапат екг б!р жыртцыш кердш, Цызыл цанга бексесх боялгандай. Сумдьщ кердш ешцашан сыр ашпаган, Несше айтамын деп тыраштанам... Сумдыц кердш, буК1Л бф сулулыцты, Сурция цумарпаздыц ластаган. 181

Дунне-ау, сулу ен; гой жаца гана, Оп-оцай-ак,, осылай, жогала ма? Айтсацшы, ей, табигат, сулулыгыц Осындай сурк;айлык,тан жарала ма?! Дарига... Тфу!!! Жаман ед1 аты дандай! Сорлы ага, сойк;ан апты к;атын алмай. ...Ауызымды ацдаусыз ашып к;алсам, Журегш снаряд боп атылардай. Тфу, ит! Далай жаман эн салады, 9н емес, осы екен гой ацсаганы. Мына б1р бояуы жок; бозала тау, бзше сулумын деп тамсанады. Мына б1р бурдыраган бузьщ езен, Даурыгып оз1не- ез1 жар салады. Мына б1р татымы жок; тау самалы, Ана бф албастыдай аршалары, Мен сулу, мен сулу деп к;арсы алады; Мына б!р к;ызыл гулдер к,ызынак;сып, Ана бф жаужапырак; к,ол согады; Дай жерден кершер деп к;ансонары, Сонау бф кэр1 к;ыран тау шолады; Дыран емес, жауыз ол, н;ан сорады! Жак;пар-жак;пар жартастар, к;удайсьщдар1 Себеб!, сендер, мгне, былайсьщдар; 18а

Такаппар сулулыцты сацтайсыцдар, Беттерщнен жосцанда лай сулар; Такаппар сулулыцты сацтау ушхн, Такаппар цорлыцтарга шыдайсыцдар; Куннен жылу, желден Т1л сурайсыцдар; О, жартастар! Жартастар, цудайсыцдар? Жабыла кеп жалгандыц кундегенде, 9р «сулудыц» басына цулайсыцдар; Сулулыцты цайтадан сурайсыцдар; Сендер гана — мэцг1Л1к ескерткиитер, Сендер гана — мэцгхлш цудайсыцдар; Сендерге мен шыцгырып шынымды айтсам, Шыцгырып сендер бхрге жылайсыцдар. Жалган!— дедш, (жалган деп айтам элх.) Жалган-н-н!— дед1, (жартастар цайталады.) Таулар деп — ем, (тауларым байцамады.) Жартастарым таулар деп цайталады. Дарига-журек (тагы да цайталады.) Цундыз беркг цуздардыц шайцалады. Намыс пен Муза Самалдап барып, саялап тынган шалгайда, Дарига-журек, аццуга, цосЦан эн цайда? Сулулыц нпркш, шынымен мет алдай ма? Дарига-журек, жэне бхр энге салмай ма?! 483

Цою тун мынау, цоцырсып жатыр цос басы. Бойкуйез тау тур, бозбала бултпен достасып. Б1р бел мен б!р бел — цосыла алмайтын цос гашыц, Гулдерш устап, цолдарын булгап, цоштасып. Естерш жиып, есшей-есшей, маужырап, Адамдар тугел уйцыга хсетт1 цалжырап. Булацтьщ басы, буйыгы ескен бал-цурак,, Багады сыбыс, естхлер емес эн бхрац. Жартастар жатыр, жалацаш тастап кеудеш, Сайлар да, мше, сарыла-сарыла, шелдед1. Мазасыз булац мацайга тыным бермедц Ацсатып бэрхн, Дарига-журек келмедь Несше келсхн, эн салу оган мацтан ба, Не жетсш, пйршн, ' нес1бе цушып жатцанга. Нес! бар оньщ: жетш мен жес1р, царттарда, Не жетсш, ш1ркш, • тёмекшх орап тартцанга. • 184

Жат квздер, мейл1, жазгырып оган царасын, Тусшсш бе олар, ел1 мен тф1 арасын. Жарайды сол да, жаныньщ басты жарасын, Жадырап ещц, жалыны бойга тарасын. Дарига-журек, несше енд! салсын эн, Несш алды оныц, журекке пне шаншыган; Не тауып едг, кез1нен тамган тамшыдан, Не тапты эннен, К0ЩЛ1Н ыцги жаншыган?! Кутпецдер таулар Дарига энге салмайды, Жартастар кутпе, Дарига даусы бармайды. Кутпецдер сайлар, кулкшен енд1 алдайды, Халцыныц ун!н сауыцца ендх арнайды. ... Осы бф ойлар, тун сайын меш езед!, Бойымда цаным — тулаган таудыц ©зеш. Жанымды менщ, жецгемнщ даусы кезед!, Журепм улып, цалгандай жетш сезедг. 185

Шепшабыс едд Цосымыз турган шатдалда Уйдыдан дауым, жададан турып жатданда, Дарига-журек, ботадай келш боздады, Бозарып турып, бозарып атдан ад тацда. Тьщдаган жан жод, езшше журттар дурбелец, Клмдер! сейлеп. тмдер! урсып кшменен. (Цауымныц мундай, датхгезд1гш б1лмеп ем.) Айгай мен хайбат, айналам тепе гулеген. — Тан; атпай жатып, ойыца туей элдене? Сайдалданба ещц, унщд! еппр, дар неме! Сумдыдты бастап, тан; атпай жатып зарлама, Тнщд1 еш1р! втхрд.к зарлап, алдама! — Пэруэрд1гер, албасты ма езх, перх ме?! Эруадты мына ит, оятар болды-ау кершен. Дарига-журек, мына журт сенен жер1ген, Кемгедх жатыр. 9Н1ДД1 бхрге сешмен. 186

Курсшш алып, ! кущренш кетт! тау мацы, ;■ Багытын бузып, булттагы Ай тер1с заулады. г Тигендей буш, кец жайлау кейш, аунады, Дарига-журек, дамылын таппай, лаулады. Жайлауды тастап, жапырлап ауыл кошкендей, Шатырлап барып, ошацта оттар ешкендей. Азалы б1р ун, аяулы бгреу елгендей, Азамат мерт боп, ауылын жауы жецгендей. Азалы б1р ун, арызын кшге шаццандай, Мезплс13 куз кеп, мерейд! туман жапцандай; Мекенш тастап, мезг1лс13 цустар цайтцандай, Цоцыр цаз, эн сап, Цоштасып бара жатцандай. Цыршындай солган, цызгалдац гулге бур жарган, Цурайлар сыцсып, жоцтау сап цула цырлардан. Азалы б1р ун, < бгрде муц-цайгы, бхрде арман, 157

Азалы уннщ астында жатыр бул жалган. Дарига-журек, лапылдап барып басылды, Курец кун келш, мойнына таудьщ асылды. Б1р белден сонда, бригадир келд! ашулы, — Тездет!— деп, журттыц дегбфш эбден кдшырды. Ирлистщ куш, Т1рЛ1КТЩ сэнш сыргытты, Т1РЛ1КТЩ куш, ТфЛНСТЩ ЭН1Н К.ЫЛГЫТТЫ. Жалына аттьщ, бгреулер жасын ыргытты. Бгреулер жасын, бетшен темен жылжытты.. *** — Цымызьщ буйн тэтт! екен, дуйшы, тентегш. Айызым к,анып, 1шейш бупн мен тегш. Жецгемде кез1м, кудштщ бултын серпемш, Белпс13 маган, кещлш бд.р куй шертедь Ерншде оныц, к;иыгы менщ кезшнщ, Блестел кеттх, к;ылыгы баглан-дозымньщ. Цозыма сусын бергендей болып сез!нд!м, Лас ойларды лак;тырдым мулде, безшдш. ■ 188

Сыр тоста^тан, сызылта сорып болды да, Сызыла берш сырганай турды орнынаи. Аяныш кезбен, абайлап к;арап сорлыга, ЭШгерш жасып, К0ЩЛ1М сонда болды паи. — Тентек, сен отыр, атыцды туса, аттанба. Тас жуа терт келешн ана шатцалдан! — Дем алсац етт1, несше сонша желгктщ, — Тентегш мент... тусшесщ бе... жерпстн... (Тусше алмагам, жершт! цашан кершпш.) Оцаша, жалгыз, отырмын жумсак; мацпалда, Цоямын царап, жецешем кеткен шатцалга. Оцбаган ойлар, оралып жатыр цайтадан, Сонау б!р откен, сонау бзр сурцай шацтарга. Везшем одан, кермедш оны, бармадым, Бэр! де сулу, сулулык; толы жан-жагым. 189

Дарагай-шырша, капталдан кулай цаулауын. Туцгиьщ кекте, цыранныц, к;ара, самгауын. Сайлардан сок;^ан самалдыц, цара, салцынын, Тацдайга уйып, гулдердщ мына ацк,уын. Бу шашып, энеу, кар! жартастьщ балкуын, Жасыл белдердщ жасырын бэр! шалкуын! Жарык, дуние-ай, жаным-ай менщ Гажапсьщ! Бажапсыц ппркш! Амал не, тезсщ, аз-ак;сьщ... Дузар жартастан орамал кердш булгаган, — Дош бол, тентек!.. (Эз1лдеп йрэ тур магаи.) Кек кейлек кердш, цальщтап к;уздан зулаган, — Дош бол!— деп,— Тентек... шуылдап ун1 тынбаган. — Дош бол!— деп, тастар хабарлап жатты жан-жакдеа, 190

Негылган сумдьщ Дарига ма, элде эруак; па?! 0те алмай к,алдым, жете алмай цалдым ар жаеда, Дарига-журек... 1?шты да кетт! аулакща... Муза деп атап, ащындар гибрат к;ылатын, Сол екен — менщ пер1ште жырым, муратым. Дуниенщ мынау, к,абагын багып туратын, Дарига-журек, омфге бердг бгр ак;ын... ' II

АВДУЛАР УЁЩТАГАНДА [ 1 I 0зен де жок; сыймаган арнасына, Жылга да жок; даламен жалгасуга. Таста тунган жацбырдыц тамшысындай, Цалай бггкен мына кол тау басына? Мелд1рейд1, к,арайды царга, шыцга, Жалгыздьщтан жамандыц бар ма, сгрэ. Цанша гасыр отт1 екен, цанша заман? Цанша урпац кетт1 екен, цаншама адам? Цанша шырша естг екен, цулады екен, «Жетшкелге» цараудан шаршамаган? «Жетшколден» су гшкен цанша марал, Цанша кшк цалды екен сай-салада? Цанатынан узцип эн-самала, Цаншама аццу кеттг екен — ацсаган эн? Ортаймаган «Жетшкел» толмаган да, Болган емф уцсайды болмаганга. Сызат та жок; бетшде, сызьщ та жок;, Айдынына аццуы цонбаган ба?! Цызгыштары цицулап, цоргаганда, Сорлаганга усайды, сорлаганга, Шврегейлер айдынын цорлаганда, Квкцутандар цанатын цомдаганда... Беу дуние-ай, аццулар оралганда, Айдын келдщ иес1 жол алганда, Жет1сш б!р «Жетшкел» цалушы ед1-ау, Тынушы ед1-ау, тецселген цара орман да. Таянганда аццулар цонар мацга, Басушы едьау байызын бар арман да. 192

Сорлы келдщ сол куш болар ма алда, Иелерг айдынньщ жогалган ба?! Цанатынан авдудьщ балапандап, 9н ушатын сымпылдап тац атарда. Сушина бер дегендей б1р тольщсып, Сыбырлайтын «Жетшкелл.» Алатауга. Тына к;алып булбул да жага-талда, Царайтугын айдынга — ак; отауга. Тан; мен куннщ арасы таянганда, Таудыц басы алаумен боялганда, Тлрглетш таудагы бар тарпшпк, Цанатынан акщудыц оянган ба?! Кемешнде тэтт1 уш былай к;алып, I. I Жага-талда жас булбул тур ойланып. , Жетт1 акщулар. ! Тугендеп «Жетшкелш», :: Жагалауда ушып жур шыр айналып, (Блрден колге цонбайды цулай барып) Сондайтугын, ак,к;улар сондайтугын, Асыгыстьщ оларда болмайтугын. Цомагай кекцутандар секллденш, Жалп берш, жагага кеп цонбайтугын. Сондайтугын, авдулар сондайтугын, Ак; мус1н айдынга кеп орнайтугын. Элдилеп ак; тесшде, бермей тыным, Ак; айдын ак; мусшш тербейтугын. Бул келге мылтьщ алган саятшы емес, Т1р1 жан аяк; басып келмейтугын. Ак;к;улар аман-есен к;айтк;анынша, Суына «Жетшкелдщ» шелдейтугын. (Суымен сырк;аттарын емдейтугын) 13—1942 193

1?рпак;тан урпац алып жальщпастан, Сондай б1р дэстур бар-ды к;алыптаск;ан. Заманнан заман еткен, жацарган журт, Аь;к;уын айдын колдщ налытпастан, Дэстурш аттамаган, аньщ баск;ан. Сондай бдр дэстур бар-ды жарьщ шашцан, Б1р урпак; б1р урпакща алып цанщан. Цайсыбф к,иын-цыстау ай, кундерде, Шойрылтып, туссе-дагы к;айгым белге, Алацсыз авдуымды атпасын деп, Жатца да дастарцанды жайдым торге, Аццулар уйцтаганда айдын колде... ... Оралмады авдулар осы мацга, Жылдар отт1, байгустар шошыган ба? «Жетшкел» жетшсзреп цала берд1, Арман-ай, ак;к,уымен цосылар ма?! II Бала жатыр тосекте, албыраган, Эке жатыр еденде, цалжыраган Тун кузетш ана отыр, к;ос жанары Шарасыздан шаршаган, жаудыраган. Тун1 мынау тамыздыц маужыраган, Тауын; анау — шымылдьщ салбыраган. Бит барып жаралган жер бетхнен, Сол байыргы «Жетшкел» келбетшен. Айдынында авдулар уйцтап жатыр, Сайдан сок;к;ан самалмен тербетзлген. Жер бетшде тыныштык;, кол бетшде, Цауышыпты цара орман, кол де, тун де. 194

Бала жатыр тесекте куйш-жанып, Баласыныц ана отыр кушн багып. Цайдагы б1р к;ат1гез, сурцай ойлар, Миын к;арып барады, миын к;арып. «Сарк,ытындай елшнщ к,алган щарга, Екеу болса, дуние-ай, арман бар ма!..» Аракщш назарын аударады, Терт буктелш еденде цалган жарга. Цауштенш тундерге, тандарга да, Ун шыгармай 1шк;уста, зарлауда ана. «Мана, кунд1з, тэуш шал не деп кеттИ? 9лде ет1р1к, элде шын демеп кетт1... — Авдуменен баланы аластацдар,— Дедьдагы жэшмен женеп кеттх». —: Турсащны, Талу к;алды тац атуга, Неткен жансыц санасыз жаратылган!? Манагы тэуш шалдыц айтцан сез1, Умытылып кетт1 ме санатыцнан? ••• Айналайын авдудьщ цанатынан, Цайтемш, ол да адамга бола туган. «Жетшквлге барып к;айт тац жамылып Тац атцанша цалайда тауга хлш. Б1реулердщ квзше тусш цалып, Дурл1КТ1рме журтьщды, салма булгк! К1м б1лсш, мумкш, бэр1 жалган УМ1Т... — Апыр-ай, цалай барам, цалай барам!? Атармын аццу цусты цалай гана?! Айдынныц аццулары уйцтаганда, брген мал, ескен шырша абайлаган, 13* 195

Барлыгы цасиетке царайлаган, Оц атам цасиетке цалай гана?.. Бармаймын, бара алмаймын, цалай барам? Адуынды жан екен алган жары: — Жалгыз улдан артыц па, жалган бэрх! Балам елее, бацыттыц керега не?! Топан су басып кетеш цалгандарын. Перзент сурап, несше армандадьщ!? Цурысын онсыз сенщ жанган багьщ! Мылтыцты экел! Атты ертте! Жалган бэрП ... Оятып дуниен1 дел-сал гылып, Тамыздьщ тацы да атты тамсандырып, Сай-сайдан бошалаган бозала тац, Таудагы тфпплшке эн салдырып, Емшдфш, ер1кс1з царсы алдырып, Булбулга дуниеге жар салдырып, Тамыздьщ тацы да атты тамсандырып. Цасца тац. Булбул уш. Кел бетшде, Аццулар уйцтап жатыр тербетхле. Басбагып жагада отыр жалгыз ана, Тацданып тэкэппар цус келбетше. Тыгып ап тумсыцтарын мамыгына, Айдын — тесек, аспанды жамылуда. Арша, шырша, жартастар жагадагы, Сугынып, бэр! келге табынуда. 196 кI

Аласурып, к;ан ойнап тамырында, Ана-журек тыпыршып, цабынуда, Не цыларын бше алмай, жабыгуда. Аск;ар белден кун нуры шашырады, Шашырап, ол да келге бас урады. Кус эппак;, айдын эппак;, нур да эппак;, Эппак; нур — эппак; нурга цосылады, Кел-кекке, кек-келге кеп, асылады, 1?йцысы ак;к;улардыц ашылады. Сулульщца суцтанып, к;ашып эл1, Ана-журек солк; етш, басылады. Кызганып, К1ЫЗГЫШ байгус шыр айналды, Абыржып ана-кещл мыц ойланды. Газиздщ кезшде емес, кещлшде, Айдын кел астан-кестен лайланды. Дэстур, ырым, жэшмен к;удай щалды, Жалгыз улдан баск;асы былай цалды. Айдынныц авдуыныц орынынан, Кергендей, кез1 тунып, цумайларды. • •• Ак;к;улар. ... Ак;к;у-мойын, сумбе-цанат, Алацсыз тарануда кунге к;арап. Айдынныц еркелер1, бшмей турмын, Етермш тагдырыцды кшге аманат?! Жаны сулу ак, еркем, ары сулу! Бгр мамыгы майысса ауырсынып, Тарац етш тумсыгын, тарайды кеп, Тарайды кеп, тарайды цауырсынын, Кум турса да б!р тушр ауырсынып, Жаны сулу ак; еркем, ары сулу! 197

Ац цанатын сабалап, асыр салып, Б1рде суга суцгид1 басын малып. ... Ойнасыншы, ойнасын ерке цустар, Тыныштыгын олардыц цашырмальщ. Мерген отыр жагада. Ей, ацша булт, Жаулыгыцмен оларды жасыр барып. Басбагады шыршаныц цалцасыиан. Царуынан цолында цан сасыган. ... Ал аццулар, Аццулар тарануда, Сусып тусш, су моншац арцасынан. Царайды ана шыршаныц цалцасынан. «С1рэ, сорлы жоц шыгар меиен откен, Цулынымныц цасынан неге кеткем?! Ошац цасы, от басы, кермеппш гой Дуние-ау, сен осындай керемет пе ец!?» Ана отыр. Озбыр ойлар цамалауда, Цамалауда, элде кш табалауда. ... Аццулар ац айдынды цалдырды да, Тартты кеп, ана отыргаи жагалауга. Шошымай шолжац оскен батырларьщ, Ана отырган шыршага жацындады. Кез1 тунган бейбагыц, топ аццуга, Бхлмей цалды мылтыцтыц атылгаиыи. Коздщ алды кок тутш, ацыл жарым Бглмей отыр жацагы тыиыштыцтыц, Сут уйыган тегешш сапырганын!.. 198

Ию-цию кел мацы, астан-кестеи, Жер айналып, тау цулап, аспан кешкен. Жацгырыгып, жар салып, жартастар тур, «Жетшкелдщ» цайгысыи бастан кешкен Керш-б1лш, таныпты таетар да естен. Алып аспан астына сия алмай б!р, Айдын келш аццулар ция алмай жур. Мелд1реген «Жетшкел» кекке царап, Мелт1лдеген кез жасын тия алмай тур. Айдын келш аццулар ция алмай жур. Сан айналып, суццылдап ушты-дагы, Сапар жолга мезплсхз туст1-дагы, Бетш тузеп, батысца багыт алып, Царгыс атцан мекеннен кустг бэр1. Тау жацгыртып, тамаша цустыц эн1, Цош айтысып колменеи, ушты бэрг. Кел бетшде келбецдеп, жаралы аццу, ■Уша алмайды, ушпац боп куш цылады... Сыцар цанат сыньщ цус байлауда тур, Тагы бф1 айдында жайрап жатыр. Цан аралас цалцыган мамыгымен, «Жетшкелдщ» толцыны ойнап жатыр. ... Цасиетке оц атып, жойган пацыр, Цалай алып келерш бгле алмастан, Суле-сопы, жагада ойлауда цур. «Жетшкелден» сэн кеттх мана тунган, Аццу кеттх, ен кетт1 цанатында. Асцар-асцар таулардан асып эрх, Шыц-цуздардыц ухг цалды цабатыида. Аццу эн1 естхлмей цалатын ба? Алатаударг узштш, Царатауга, Жацгырыгып жартастар таратуда... 199

ш «Жетшкелдщ» басында жылцы жатцан, Децге шыгып, царт турган жылцы баклан; «...Апыр-ай, бул кхм болды, тацсэрзде, Кергенсхз, кел басында мылтык; атцан?! Цустардыц зэре-цутын шырцыратцан, Негылган цаншезер цулцы цатцан?! Мылтьщты атарльщтай келге келш, Апыр-ай, жоц едг гой елде желне...» Мылтык; даусы, цустардыц шулаганы — Шыдамын алды царттыц, бермедх ерпс. ♦Бул мацныц адамы емес, схрэ-дагы, Бглейш, табайын да б1р амалын. Царуы бар кэзагща цурыцпенен, \"Умтылса, цалай цайрат цыла аламын!? Жен болар алые турып сураганым..» ... Аццу уркш, батысца бет тузеген, К|Ямттты басты атына, шыдамады. Алые турып, ацырды цыр басынан: ♦Берекесш бул жердщ кш цашырган» бщм бе, туеш бе деп тацданады, Кез алмай орамалды ургашыдан, Кез алмай суле-сопа тулгасынан: — Ей! Кшсщ? Т1р1сщ бе? Жаныц бар ма? Аццуды неге атасыц, арыц бар ма?! Тастагын царуыцды, келгш бер1, Келгш берх, кеудецде жаныц барда! 200

...Байгус эйел ун-тунс1з жылап турды, I Царттьщ ун1 мец-зец к;ып цулакдеа урды. Цолындагы мылтыгын кулаштап кеп, л Бвгелмей, «Жетшкелге» лак;тырды. Цартца царай ак;ырын аяцдады, Царусызга царт келд1, аянбады. ...Кезшен жас, кещлтен зар тегьлш, Болган жэйтты келий баяндады. — Эй, балам!.. Болмады гой, болмады гой... Цасиет кетт1 келден, сорлады гой. Тэуштщ айтцаныныц бэр1 от1р1к, Атк;а мш, ауылга к;айт, олжаны к;ой!.. Мш атца, к;айт ауылга тагат к;ыл да, ...Бхлмеймш, сор аттыц ба, бак; аттыц ба?! Аццуга кезенерде, ырым жасап, Тым курса саусагыцды цанаттыц ба? — Элек боп, арпалысып сор-цайгымен, Жоц ата, жасамадым ондайды мен... Жасымнан естЬгешм бар-тын едг, Эйтеу1р аццу атцан оцбайды деп... — Солай, солай... Аманат б1р кудайга... Цай-цайдагы туседг кургыр ойга... ...Ат басын шугыл бурып, тайып турды, Царт тастап нелер сумдыц сырды бойга. Бэр1 умыт: бацытыц да, байлыгыц да, Кулю, шаттык, куйзелткеи цайгы, муц да. «Жетшкел» жетшс1реп цалып цойды, Бар ел1, б!р Т1р1 аццу айдынында. 201

Бар емхрден кецШ шайлыгуда, Байгус ана еркшен айрылуда. Элденеден сум журек сескенедц Аракхдхк элде не ес бередь Табигаттыц, таудыц да, аддудыц да, Байгусда болмай далды еш керегх. Келед! ана, сезбейд! ештецеш. Бай умыт, элсхз жатдан бала да умыт, Цайтдан дустай алыстап барады умгг. Келшенен доштасдан адду уш, Цулагына келед1 арашдш. 0мф емес емф1, дораштанган, Байгус ана тфлхктен далас далган. Келед1 ана, дарабет дарадшыдай, Ел мен жерден бфжола аласталган Эппад нурды кере алмай ад аспаннан, Тун-тунекте бейне бф адаск;ан жан. ...Абыр-сабыр, уй мацы дурбелец-дц Алгаш ана абыржып, б1лмеген-Д1. Ат устшен тусе алмай датып далды, Мелшшп, б1лмей йл мен ун дегенд1 Б1лмейд1, дайда келдц хсшге келдь 0ц бе, туе пе, эйтеуф таласуда, 0л1 менен тхршщ арасында. Отыргандай «Жетшкел» жагасында, Адду жатыр кез1нхц шарасында. Аунап туеш атынан, уйше енд1, — Есхне алып ерш де, баласын да. влит жатдан улына дарасып да, 202 I