М.Мақатаев Өмірдастан

г '.'г,. о \\ * Г У-Л /_ <- '\"\"к* г '• МК 1 V 1 I ЦщазашШ^ашаев *?'■Г ч - } т$у■''•е =*я*-1Ё!Л|^*Й1шЛЭЬъ^ЛвЬь, кт.. I 1. •* мV ' ) Я* С 5 ;; I | Йч Л » ©М1РДАСТАН : I к



МУК,АРАЛИ МАК,АТАЕВ А 0М1РДАСТАН Ч ТАЦДАМАЛЫ 0ЛЕЦДЕР МЕН ПОЭМАЛАР 5• •О , 5ч: - ч» > гч V» Ч ч Ч «ЖАЗУШЫ» БАСПАСЫ, АЛМАТЫ — 1976

Каз2 М61 I ЯГ а>ЯаНЫ Э^Н»1 | I! :• Фль\"< К1тапханасы”1 Мацатаев Муцагали. М61 0м1рдастан. Тацдамалы елецдер пен поэ- малар. Алматы, «Жазушы», 1976. 232 бет. Мудагали Мадатаев содгы жылдарда ез уш, оз эуеншен I дазад поэзиясына кеп досылган белил1 лирик адындарымыз- дыц б1рх. Оныд елецдерг мен поэмалары тереднен сыр тартар нэз1кт1гшен одырман дауымныд 1лтифатына ие болды. «0м1рдастан» атты бул кггапда адынныц еледдер1 мен поэмаларыныд ец тэу1рлер1 дежтелш алынды. 70403 17 Каз2 М 402(07)—76 60—76 © ЖАЗУШЫ — 1976

Б1Р1НШ1 Б0Л1М 1 0ЛЕЦДЕР г '

«АРМЫСЫЦДАР, ДОСТАР» ЖИНАГЫНАН $❖ф Кец дуние, тесщдг аш, мен келемш, Алынбаган ацым бар сенде менщ, Буйрат цумдар — буйыгып шолдегешм, Бура булттар — бусанып терлегенш. Аспанындай кей сэтте курсшемш, Жас талындай жауцазын бурппк едш, Кен; дуние, керемет цалпыцменен, Журек болып кеудеме хирпп менщ. Байтац ел, балауса тау, бозац далам, Сешлд1 бэр1 менен кез алмаган, Кец дуние, кенде етсец сыбагамнан, Шырылдаган сэбидей мазанды алам. 7

КУЗЕТШ1 Сэлем бере бара к;алсац Муратк,а, Тыныштьщ деп алдымен айт, суратпа. — Тыныштьщ па, тыныштык; па, балалар? Деп отырар к,ысы-жазы шуакда. Цыс та таныс цоржынына муз артк;ан, Бэрх таныс; жылымьщ тун, узак; тан;. 0мф таныс емф-жасын узартк,ан, Эзфге аман елш дейтш тузакдан. Шатынаган согыс салган сызаттан, Кэр1 кеуде жалын атк;ан, сыз атцан! Терт баланы тыныштывда чурбан к,ып, Терт келшдг терт адамга узатк,ан. Терт келшнен алып к;алды терт бала, 031 — пана, ал езше — терт пана. Цартыц отыр тугендеп ап упайын, «Айырбастап терт к;арага, терт к;ара». Дартьщ дазф бф бэйтерек мэуел1, Сексен емес, жузщнен де дэмель Сэлемще к,айтаратын жауабы: — Тыныштык; па?— деп сурайды эуель Суыт журген кэрщен де, жастан да, — Тыныштык; па?— деп сурайды сасцанда. Кун курюреп, шатырласа найзагай, — Тыныштьщ па? — деп дарайды аспанга 0мфде эл1 хауш кеп к;ой не турл1, Царт цалгымай кузетпп боп бекшдь Сэл уйьщтаса терт немере терт жахща, Кезден гайып болатугын сеюлдп 8

АЛПЫСЦА КЕЛДЩ13ДЕР Бэрш де кердпцздер, Бэрше кендшДздер, Бэрше сенд1щздер, Бэрхн де бердщ1здер, Схздер алпысца келдхщздер. Менщ де экем келер ед1 алпысца, Амал неш1к, жок; боп кеттх тартыста. Амал неш1к, селд1р сах^ал х^арт уста, Ауылында журер ед1 балта устап. Согыс, согыс... Согыс жауы жер-кектщ, Соны бйпп, согыск;а жол бермек кш?! Егер сонау к,анды майдан болмаса, Журер едх топай кега ецбектщ. Жак;сы куннщ рак;атын сезш тек, Немеремен сауьщ х^урып, кезш кеп, К,айран к,артым отыратын ед1 гой, блецшд! ок;и алмай ежштеп. Мен епназ к;алдыргым жок; даламды, Мен кемус1з к;алдыргым жок; Анамды, Мен экейз цалдыргым жок; баламды, Ешк;ашан да елйргхм жок; адамды. Алпысда келдшДздер, Бэрш де кврдщхздер. Бэрше сенд1Ц13дер, Бэрш де бердххцздер. Алпысца келеек екен енд! б1здер... 9

*❖❖ Тау озеш тентек к;ой, тасып жатыр, Ак кебшш аспанга шашып жатыр. Аргы ясагща отарын отшзе алмай, Бала шопан айгайга басып лсатыр. Тарт!— деп ед1, озсннен от дсп сдь Беттемед1 кек серке, беттемедк Цойлар к,айтсш дойшыньщ ыза-кегш, Таск;а барып согылды шек дегеш. Цуып шыгып серкеш цойдан белш, Сырьщ сапты к,аышымен сойды-ау келш. Бфш-бф1 паналап, ыгысады, Кок серкенщ тагдырын цойлар керш. Дубш жазбай дур етш уржтх де, Отар турды, к;алтырап бфшй де. Сорлы серке тузак;к;а 1лнт ме, «влдш» дед! сацалын сЫктг де. Дой мацырап, шопанньщ сыбаганы, Шьщга жетт1 серкенщ «лсылаганы». ■?йк,ылы-ояу маужырап к;ырда отырган. Царгып турды к;арт шопан, шыдамады. Жетш келд1 желдфтт курещмен, Ашу буы атып тур ренщен. Сацалдан ап серкеш сабап жатк;ан, Шопанньщ устай алды бшегшен. — Тук кврмеген тулейдей... малды ура ма?! Жогал былай, торсьщтай салбырама! Ю

Серке емес, сен езщ де сескенесщ, Сен цылмаган ерл1кт1 мал к,ыла ма?! Шенинш суга тускен цартты керш, Кек серке езенге езш атты келш, Кесемшен кез жазбай турган отар, Жамырасып жагага тартты берш. Цазакдъщ мал — ырысы, малы — багы, Цашаннан б1р-б1рше танымалы. Курещмен к,ырк,а асып бара жатк,ан, Цартца царап кек серке мацырады.

Б13ДЩ ЖАЦТЬЩ Щ1Р1 Элдецашан жасырынды, кун батты, Ауыл устш елен;-алан; тун жапты. Сонау егхс даласында колхоздьщ, Цызган ецбек элЬдагы тынбапты. Жарцырайды тунг! ауылдьщ оттары, Адам даусы, пысцырынган аттары. Цызыл сэуле б1р кершш, б1р сенш, Белден асып машиналар кети эрг... Дуб1рлеткен кешемгздщ жан-жатын, Дыбыстары машинаньщ, арбаньщ. Цалтырайды цойлы ауылдьщ оты да, Жатасында тасып жатцан арнаньщ. Кундепден элдецайда жай тшта, Цыр астынан эрец-эрец Ай шьщты. Жатагынан кешеу цалган топ уйрек, Жаца тана жайылымнан цайтыпты. Кез алдымда оньщ кейш, сыр, тус1, Сыпайы б1р ашьщ-жарцын кулк!с1 — Аржагында царауытцан цыраттьщ, Эндетед! менщ досым жылцышы. бсекипл жел сыбырлайды алыстан, Сырын урлап жастардьщ да табысцан. 9л1 царап, мен де турмын б!р уйге, — Жумысынан келд1 ме?— деп,— таныс жан. 12 ,1

МЕН БЕ ЕКЕМ?! Шаруа-басты, мацдайды Шаршатам, кунде терлетем. Шола алмай алые, шалгайды Шогырда журген мен бе екем?! Цинамай жанды, ауыртпай, Журетш кезш кемде-кем. Илеуге цойган мамьщтай, Иес1з буйым мен бе екем?! Терецнен тартып нэр алмай, Тещзде журу жен бе екен. Цайыгы батман адамдай 1^армаган талды мен бе екем?! ...Дос басына кун туса, Досымнан бурын мен кетем, Цару ап жауым умтылса, Цайыра ссщпас мен бе екем?! Отаным, сенщ ульщмын, Сен уш1Н, Отан, бел бекем! Алцызыл арда — Туьщныц Тугыры болмас мен бе екем! 13 I

ЯСУМЫСТАН соц... Цаясып турмын, несше жасырайын, Экелнй, ата, бар болса насыбайьщ, Азан-цазан шулаган к;апак; бастан Цурып кеткф дац-дуцды цашырайын. Айтшы, ата, экемд1 керш пе едщ? Ол мендей жан ба ед1 жел1кпел1? Ол да мендей шащнаца цумар болып, Сергш бф цайту унпн келш пе ед1? Ол да мендей шолжыцдап, журш пе ед1? Саяк, па ед1, болмаса кулш пе едг? Болмаса дуйш елд1 дубфлеткен Багзы бфеулердей булпс пе ед1? Мурагер1 емес пе ем арт жагында, Океме тарттым ба, ата, тартпадым ба? «Ата кергеи ок; жонар» деуип ед1 гой Байыргы атамыздыц салттарында. Айтшы, ата, екемд! керш пе едщ? Ак;ыл кецес оган да берш пе едщ? ...Оу, ата, муныц цалай, жарамайды Нес1не кез жасьща ерш бердщ?! Керсетпе кез жасыцды, жасымаймын, Экем елее, мен бармын нес1 уайым! Экемдей бар атайын шертш турып, Экелнй, тэуф екен насыбайыц. 14

ОТЫЗДАН АСЫП БАРАМЫН Сук;танып турып жанарьщ, Сурыма неге царадьщ? Солай да, солай, царагым, Отыздан асып барамын. Шашымньщ санап эр агын, Тацырк,ай берме, царагым. Санаулы басцан эр адым, Отыздан асып барамын. Белг1С1 тур ма аганьщ, Бетше неге царадыц? Бадытын тзлеп баланыц, Отыздан асып барамын. К^уанып кейде щаламын, Дуарып кейде цаламын. Аттанган ата-ананьщ Артынан к;уып барамын. Эззлщ цайда, царагым, Эжзмге несш царадыц? Артымда К1алыл аларым, Отыздан асып барамын. Солай да, солай, царагым, Кещлдщ таппай цалауын. Жастьщтьщ жьщпай жалауын, Отыздан асып барамын. 15

ХАТ Саган таныс адыр, к;ырк;а, беттеп, Жыцгыл, жусан, тобылгылар кектед1 Рацатта шп-сырты ауылдьщ, Цуантсащпы сен де, саулем, кеп .мет. Сагынышым — тек езщсщ бгр гана, ?шып жетт1, царлыгаш та, тырна да, Саралащаз жумыртцалап улг1рд1, Кеше екеум1з асыр салган жылгага. Ец алганщы несер де етт1 себелеп, Элдецашан гулге к;онды кебелек. Байльщ, бацыт — бэр1 де бар ауылда, Эттец, саулем, тек сен жок;сыц не керек?!

/ *** Кум1с жалды кун дейтш келшпенен, Керш келем емфД1, керш келем, Цуатым бар жанымда сешп келем, Дацгазага даурыгып желшпеген. Кездесед1 кей-кейде босац к;айгы, Кеспек болып алдымды шошацдайды. Кездестгрем кейде б1р осал жайды. к»- Кез1-кез1 келгенде дос алдайды, Кещл сонда цулазып, босацдайды. % Жупрмей, желмей, жортпай, жоргаламай, \\, брмелеп шыгып келем жонга царай, >4 Цыран болсам цонбас па ем шыцга I^ барып, К ЧД Дарига-ай, цанатымньщ болмаганы-ай! V, Ч/№ \\ “1ле ауданы экЬпкщ а}?4аидык ютапханасы” 2—1942

«ЦАРЛЫГАШЫМ КЕЛДЩ БЕ?» ЖИНАГЫНАН ОТЫЗ БЕС1НШ1 К0КТЕМ1М Отыз бес куз, Отыз бес к;ыс, Отыз бес жаз. Осал ем1р емес-ау, отыз бес жас. Отыз бес жыл еткердш. Отыз бес жыл цуарып, Отыз бес жыл кектедш. Отыз бес жыл ем1рд1 кезш келем, Жане отыз бес бола ма? Сезштенем... Экем менщ ес1мде, шам тубшде, ВКП(б) тарихын еж1ктеген. 18

Отыз бестщ Ш1лдес1, ак;пандары, Цан майданга экемнщ аттанганы, Бэрг есшде — Дала, епс, ауыл, мектеп, ^стаздар, интернаттыц цатцан наны... Бэр1 есшде — Мекен-жай, турагым да, Тек есте жощ, Кулдш бе, жыладым ба?! Балальщ шак; жармасып журетугын, 0г1з жеккен сок,аньщ цулагында. Шаруаныц баласы болгасын ба? Шаруамен айналдым он жасымда. Майдандагы экеме ок; жгбердш, Айырбастап кулшемд1 цоргасынга. Эжем есшде... Эрнеге тозбайтугын, Эргден кеп эцгше цозгайтугын. Тем1р керней есшде, Боран урсе, Азалы унмен ацырап боздайтугьш. Есшде жок;, I Бала боп есш пе едш?! Болсам неге жылы сез есгтпедш?! Б1лем1н тек, есшде женДс-цустьщ, Б13ДЩ жакща бгр апта кенлккень Осылай ескемш. Мен — солдаттыц тутатып кеткен оты едш, Сенбедш де ешпедш Мен отыз бестемш. 2* 19

Мет журт: ♦Жа^сыдан цалган кез» дейд1, «Шешеннен цалган сез» дейдь Ак;ымак; болсам, тезбейдь «Хайуан» дейдг, «ез» дейдь Цак,ым жок, жаман болуга, врбхсш есек, сез мейль.. 1 I

БУЗЫЛГАН ТАМ Тэкаппар таулар жатцан жан-жагында, Барып цайт салцын жайлау, малды ауылга. Бф жер бар, «Цара саз» деп аталатын, Коресщ жолыц тусш барганыцда. Коресщ кек орманын, жылгаларын, Меп-мелдф цайнап шыццан тунбаларын. Жылганьщ жагасында бузылган там, Сен соган ей, жолаушым, бф царагын. Кес-кестеп К1С1 жолын торымаган. Сол тамда лрлж еткен момын адам. Цаншама тьфбанса да шаруанын; Дэулел бф-бфше цорымаган. 0МфДе 031Н-031 ОЛ ЦуЛ К0Р1ПТ1, (Ки1пт1 ауыстырмай бф бер1КТ1...) Байгустын; барша журты т1лек т1леп, Уйше туцгышы боп ул нелигл. Той жасап, торца тосеп шабылмаган, (Демек, тойдьщ жабдыгы табылмаган.) 0мф дейтш езгермес мекеменщ, Алдында эжем менх цабылдаган. Кейш экем ел-журтын басцарыпты, (Цашангы жаргац борт тасталыпты) ...Жагасында жылганьщ бузылган там, Гумырым осы жерден басталыпты. 21

1941 ЖЫЛ. АЩ1АН 1941 жыл ацпандатцан, Сыртта аяз. Аулымызды ак; цар жапцан. Ущрейген урей тур согыс дейтш, Алапат — аспан, жерд! аттандатцан. Аттан!— дед1. Ол ертец аттанады. Аттанады ецбектщ ац табаны Курегшщ орнына цару алып, Жауынгердщ ролш атцарады. Ол ертец аттанады. Жарты Ай тур шар аспанда — тозган тага, Ускфьк урлей ме, элде цозгалта ма?! Эжем жур туган жердщ топырагын, Тумар гып Т1Г1П жатыр без цалтага. Ол отыр. Аямай-ац шйп алган. Санасын мазалайды кушж-арман. Аттан еке. Таныс цой курес саган, Куресу! керек цой купи бар жан. Неге б1зге умишз тесшесщ? Аттан эке. Жолыцнан кенпгесщ. Кеудесшде шыбыны бар пацырлар, Тауып жейд1 сенс1з де несШесш. 22

Цалай сет жубатам, ацыра, Ана, Сау к,айт деп тэщрще жалын, Ана. Мына отырган ием13 цуласа егер, Саган жар, эке б1зге табыла ма?!. ...Жалынган газиз Анам, сурап цалган, Жогалды сол бетшен бфакда арман. Сенбеймш экец елд1 дегенге мен, Себеб! ол уйгшзден тцл аттанган...

ДЫРДЫНШЫ ЖЫЛДАР Рас, дайгы-дасфет1 бар даптаган, Гумырлар бар батдан жэне батпаган. Экелгенмен эр адамга бхр дайгы, Сол жылдарга даргыс айту жат маган, Жанды-жансыз бар табигат тунерген, Эр кеудеде бф шер барын бглем мен. Дан майданда ерлхк етсе бфеулер, Дарсы жауга 613 де шыдтыд туренмен. Ацыздардан тере журш масадты, Рас, рас, кез1м1зден жас адты. Бфад со бф дауыл жылдар, от жылдар, Бэрш1зден б1р~б1р батьф жасапты. Батыр журтым, сол жылдарды еткердщ Сонда да сен жадсы кердщ, жек кердщ. Дара емендей датып далган эжендо, Кейшгх урпад, батыр емес деп коргш. Кешнп урпад, саган салган еткелдщ, Сагасында еткен жастьщ, вткен кун. Даршадайдан дара шаруа атанган, Сен экендх батыр емес деп кергш. Сол жылдарга даргыс айту жат маган, Сондагы мен ерлггше мадтанам. Балгын урпад, сенщ болашагьщды БЪте бшсец, мына бхздер садтаган! 24

МАХАББАТЫМ 031МДЕ Жургенде датал турмыс илеушде, ’ Б1лмеймш, суйдш бе мен суймедш бе... Жастьщта жалын атып суйсем егер, Туспес ем дэл мынадай куйге мулде. Мен нагыз махаббатты армандаймын, (Оны мен жогалтып та алгандаймын...) Ак; к;аздар арасынан авдуымды, Ажырата б1лмеген сормацдаймын. бтшем сенен рафу, асыл жарым, Керсетпе тарпац мшез, тасынбагын. Сен менен от 1здеме, к;урмет хзде, бртенш жана-жана басылгамын.

КЕЛ, БОЛАШАК;! Ей, Болашак;! Сен мет шет кермепн. Осынау емес ед1 жетпек жерш!.. Жеткендерщ, Шарьщтап кеткендерщ, Кермеген кундершд1 еткер менщ. Кермедш кеп нэрсеш, сез 1ЛШД1. Сен туйсш, туйсшбеген сезшшдк Атан жортса арк;амнан мьщк; етпеген, Айыптасац езш 61л тезшшдк Жыр жорыгына аттандым, кезш журдш, Бак; алацын баптадым сезш-гулдщ. Жазылмаган жырымды жалгайсьщ ба, Бастайсьщ ба жаца жыр, езщ б1лгш Сезш-гулге келед1 кез хлдфгш бмфменен жен болмас устаск;аным, Бф гумыр дуниенщ к;ушпас бэрш. Кунщ шыгып келедг Болашагым, Бесшге ауып барады туск1 аспаным. 0Мф — мэцп. Уак;ыт, мумкш, елее. Кел, Болашак;! Сауьщ цур, кулкще кеш! ... Бф кун шьщеа, бхр куннщ батуы анык;, Ек! куннщ туруы мумкш емес!.. 26

АЛАТАУ, АССАЛАУМАГАЛЕЙКУМ! Кезшщ де, квщлшщ де нурын алган талайдыц, Алатауга тамашалап, тацмен бгрге цараймын, Уа, ассаламагалейкум, эппац басты арайлым! Шаруа — ата сеюлденш, емд.рщд1 сарып цып, Улкен уйдщ ошагындай дуниеш царыц цып, Аман-есен жатырмысыц, айналайын жарьщтьщ? Жат осылай тапжылмастан, осынынды хош алам, Баурайында бауыр да аман, тец-тус, ага, дос аман. Жат осылай тапжылмастан, уа, тэкаппар босагам!

*** Кем болып жаралгам жок; мен ешкшнен, / Кейбхреуге царыздар емесшн мен. Бешлшдо тенДзбен таластырып, Тереземд1 аспанмен тецестфем. Доск;а сыйын, зайарын шашар жауга, Дарыздармын халк,ыма к,ашаннан да. Дабыргасы цайысып царт эжемнщ, Далай турам, кезше жас алганда. Дайгы туесе 'басына бар аганьщ, Далай гана шыдап мен тура аламын. Жасын суртш солардыц, бфге жылап, Бфге кулш солармен, жубанамын. Ести тура шырылын жас баланьщ, Далай гана алшацдап, мастанамын. ... Т1К кетерш сэбид1 уатпасам, Сэби — халк;ым, саган мен маск;арамын. Сэби — хал^ым, сарыла сыр ацтарам, Жалган ой, жасырын куй жырак; маган. Сенщ унщ мендег1, сенщ жырыц, Сенщ ойьщ санамда туракдаган. 28

С13ДЕР СИздер сезес1здер ме? Тусшес1здер ме? Сенейздер ме к1с1ге, Сйздер? СЯздер — кетерпш крансыздар: Шыгарасыздар да, тус1рес1здер де. Заманньщ жуп алацандарьщызда, Ала^андарьщызда, жоталарьщызда, Айтсацыздар болды балапандарьщызга, Лаулаймыз ерттей от аламыз да. Дэу1рге — оттьщ, шырпы да — Спдер, Тутанасыздар да, йлкшеспдер. Дупия сандьщ кулыпы да — С1здер, Дулпыньщ ашар кшт1 де — С1здер. Дайгез майдан, к,анды жапанда, Безгхйз болып жогалгансыздар. Жтт боп барып ерлж сапарга, Шал болъш к,айта оралгансыздар. Атадан кдлган асылдарсыздар, Дауылдансыздар, жасыннансыздар. 0зен болып келге к;осылгансыздар, Дэн болып жерге шашылгансыздар. Атаннан гер1 жоталысыздар, Жоталысыздар, боталысыздар; Боталарьщыздыц Отанысыздар. 29

*** Ауыл туш бозгыл, торгын, мадпалдай, Аслан жерге тацырдап тур ад мацдай. Бф-бфше гашыд еш дуние, Сырласа алмай, муцдаса алмай жатдандай. Цус ушпайды, жел еспейдц тыл-тыныд, Жулдыз дандай, жулдыз дандай туп-туныд. Жер мен Аслан, Еш алыптыц дойнында Уйыдтап жатыр улан-гайыр мыдтылыд. Сал-дуние, самала-аспан, жарьщ кеш, Жаймашуад жаздыц тунг мамыд тес. Цус жолында керуенш догарып, Уйып дана уйыдтап жатыр алып кеш. Сыр дуние-ай, сидырьщ кеп не турлд Б1р керсетпей етесщ-ау бетщдь ... Жаньш-сенген, жанып-сенген жулдыздар 1щрдег1 стадион сешлдь (Уздпс-создыд шырпыларын жаддандай). Ауыл туш. Ауыл туш мадпалдай. Аслан мен жер бозгыл шэш жамылып, Сырласа алмай, муцдаса алмай жатдандай. I 30 I

*** Жутайыншы елшнщ таза ауасын, Сарайымды, санамды тазаласын. Жасырмайын аяздан дидарымды, Жазаласын жарьщтьщ, мазаласын. Соцсын, мейл1, уск1р1к тыншымасын, Саусагымды, бетшдг шымшыласын. Туган жердщ ежелг1 эзклше, Туган улы шыдамай, юм шыдасын?.. Сок; бурк;асын. Цаласац аттан алып, Цатырып к;ой далаца ак;к;ала гып. 1?шып-к,онып ем1рде журген ульщ Муздай к,атып отырсын так;к;а барып. Аяз Ата! Соц, меш, шыныгайын, Шыдамасам мэцгтлш тыныгайын. Таягьща тас болып тетемесем, Сынайын да тк;уриын шыныдайын. Ал, бурцасын, ацыра, ацыра б1р, 6н бойымды цуала, жаныма юр. Ей, журегш, ел1ЦД1 суйем десен;, Ец алдымен сауыгын сагына 61л! 31

АРУЛАР Г Арулар — асыл жандар! ■ Шуак боп шашылгандар, Цуат боп тасынгандар, !> Цушак; боп ашылгандар, Арулар — асыл жандар! Арулар — асыл жарлар! Арулар — эр б!р уйдщ шацырагы, 9р бф уйге от болып жагылады. Эр бф уйде тац болып атты-дагы, Эр бф уйге сэуле боп жамырады. Жимайды-ау бф шашылган шуацтарын, Саясына келедьау, шуацтагьщ. Жамандьпща циярсьщ к;алай гана, Жайнаган бф-бф уйдщ шырак;тарын. Арулар — асыл жарлар, сагыныштар, ©тшнптер, щушацтар, жалыныштар. Жек керсе олар журепн муз жасайды, Жацсы керсе балщытып, жанына устар. Арулар — аяулылар, ардакдылар, 0м1рдщ жылуы боп цалмак; булар. Арулар — тфШ1Л1кке куре тамыр, 0мфД1 бхр-бфше жалгап турар. 32

; I *** Бф эн бар бугшй урпад естшеген, I (Сонау бф согыс жылы ест1ген ем) 9рэдж, элдедалай есше алсам, Цое басы, дою дара кешт! керем. Шар тастар, шалгынды сай «Царагайлы», Шулы езен шомылдырган шагала — Айды. Жетелш булттар кеппп ететугын, Жетектеп жетегшде к;ара цайгы. Жел тынган, жапырак; та шлкшбеген, Тауга кеп тун уйитын кшюлдеген. 9р журект1 сол бф эн мазалайтын, Эр кемейде сол б!р эн булкшдеген. Цое басында цауымньщ бэр1С1 де, Цосылатын жасы да, кэр1С1 де, Сицр тгрсек бгздер де шыр^аушы ед1к, Тусшбестен сол эннщ мэшеше. Кунд1зг1 зор бейнеттщ туш келш, Эр кеш сайын эн тыцдап журхп ед1к. Кез уйцыга кеткенше сол бф эннен Сай-сала туратугын кущренш. Журектщ шьщрауында цоздайтугын, Шыбыны бар кеудеш к;озгайтугын Цауым айтцан сол энд1 еетшенде, Боталы шген боры^та боздайтугын. Бгр эн бар буг1нг1 урпак; естшеген, (Сонау бф согыс жылы ест1ген ем) Сол бф эн кемешме кептелгенде, 0мф дейтдн керусн, кошт! корем. 3—1942 33

г *** Цабагы таудьщ датулы, Цар жауа ма, дайтед!?! Буладтар мудра батулы, Муз тура ма, дайтедг?! Ай туыпты шалдалап, Шатынап аяз болар ма?! Тыныстай дапты шар тарап, Шард урып дауыл согар ма?! Жапсад жап тауды, дыратты, Жаусад, жау, ад дар, уш апта! Буйыгып жатдан буладты Бурдана келш душадта. Дала, орман тегГс 1лбнгп, Содсад сод, дауыл, сершл б!р! Мына бф бейдам тфл1кт1 Желпшдф, дауыл, желпшдф. Шалдадан туган Айды да Орад дып кекке шаншып дой. Жол ашсад мудра, дайгыга Тфлшщ онда мансуд дой. 34 '

*** Царлыгашым, келдщ бе, царшыгадан саумысьщ? Аман-ессн жеттщ бе, айыр куйрьщ нау-к;усым? Оралдьщ ба тагы да езщ ескен уяга, Оралдыц ‘ба, суйштш, екеу'щ де бармьгсьщ? Царлыгашым, бу к;алай, цайда кеткен сер1гщ? Зияны жоп; зиялым, екпелетт1 сет кш? ... Тус1Н1КТ1 суйштш, тусшшта айтпа еНД1, Тумар кусым кеткен-ау тырнагында першщ. (О жылы 613 ауылда оцаша уйде турганбыз) Жаз да етш барады, царлыгашым жур жалгыз, Кезд1 ашып-жумганша кесеуш ап цолына Жеггш келда бар куш жел урлеген сырдац куз. Ганибет к;ой, ппркш-ай, шуылдасац улардай, Циын екен жалгыздьщ к;ияда ескен шынардай, Жалгыз цайтты сол жылы, жалгыз к,айтты жыл кусы, Жумырткд да таба алмай, балапан да шыгармай. Царауытып кез алдым, к;арап турмын досыма, — Царлыгашым, цайта орал мекенще, шошыма. 9жем менщ куйбецдеп, кубфлеп жур аулада: — О, бэтшагар езшр-ай, емф дейтпг осы да!.. 3* 35

*** Булцынып жатыр, Келмейд1-ау цургыр шамасы, Булцынып жатыр. Таусылды-ау айла-шарасы. Сэулемнщ менщ аяк, пен к,олын матамай, Бостандык; берпп, бостандык, берпп, мамасы. Тумшалап к,ойдьщ несше сонша к;аусырып, Шандудан белек калган ба шарац таусылып? Аяк; пен к;олын матамай бос к;ой, мамасы, Шшкентай адам керсетш жатыр царсыльщ. Царашы мынау кдбаржып жатк;ан пшпнге, Ыза мен ашу к;айнайды келш шинде. Жетпей ме сол да, крйдьщ гой мет арк,андап. Мамасы, босат, к,ызыма к;урсау тусфме! Кекемд1 'босат, аяк; пен к;олын матама, Кетерш журем, кетерш етем жотама. Басымды т1гем. Бармацтай менщ сэбшм булдгре к;оймас... Бостандык; берпп ботама? Мамасы, босат, еркшен ессш тал шыбьщ! Ауа мен кунге, Ай менен нурга малшынып. Булцынып жатыр, умтылып жатыр, к;арашы, Кппкентай журек керсетш жатыр к;арсыльщ. 36

*$* Цап-к;ара, гажап сшдырлы Цашпацдар цара бояудан! Цандырып уыз-уйцымды, Цап-цара туннен оянгам. Цап-цара тущц кердш де, Жап-жарьщ тацга кездестш. Х^арасыз, <црэ мен мулде, Аппакдъщ нарк,ын сезбеспш. Жарыцньщ шашы к;ап-к!ара, Кез1 де щара, шамасы. Сондьщтан жуз1 аццала Сондьщтан эсем, ^арашы. Ак; пенен цара алмасып, Алмасып турса эрдайым. Ан; туске гана жармасып, К,араны неге алмайын. Цап-к;ара кезд1 бф цыз бар, Цашпацдар цара бояудан! Аспанда жарьщ жулдыздар Цап-цара тунде оянган. 37

*** Шау тартып цалыпсыц-ау, цайран шабыт! Журупи ец кейбф жерде ойран салып, Журупи ен; кейбф жерде сайран салып, Шау тартып цалыпсыц-ау цайран шабыт! Секектеп желетш де сен емес ец, Тепектеп келетш де сен емес ец, Ац булт пен цара булттыц арасында, Алапат айцуш-уйцыш тебелес ец! Сен солай болмаганда елемес ем, Сет мен найзагайга тецемес ем. Шау тартып барасыц-ау шарыц-цусым, Тояттап элде жемге царыцпысыц? Бар ушшы! Босатайын тугырыцнан, Шау тартпа! Шынымен сен шабытпысыц!? 38

*** Адамды ядам тусшбеу — бф ацырет. Ойлы жас, тусшшсщ, размет! Рацмет! Жассыц гой жалыны мол, Жалыны мол жэне де цуаты коп. Ойлы жас! Олец менщ бар тынысым, Жацсы С031М — жаны иг1 халцым ушш. Атак, цуып, бак, цуып, дацц цуып, Бфеулер’ден жургем жоц арту ушш Э Оцашада ойларын тыным еткен, Б1здейлердщ мыцы кеп, мыцы кеткен. Ацындар бар амалсыз бугып еткен, Ацындар бар 1шшен тынып еткен. Бгздейлердщ мыцы кеп, мыцы кеткен. Б1зд1 олардыц балама бфше де, 1?лыга да санама, ф1ге де. Цалам тартцан цазацтыц бэрх де ацын, Абай, бфац, цайтадан тфше ме... Ойлы жас! влец менщ сырласымдай, Сырлассам да цумарым жур басылмай Айтып еткен ацында арман бар ма Журегшщ тубше юр жасырмай... 39

ЦАСЫМ СОЛАЙ БОЛМАСА... Дейсщдер-ау! Цасымньщ ней басым?! Цасым солай болмаса, ней Цасым, «Ацынмын» деп щопацдап жургендердщ Эммейнен Цасымньщ дей басым. Цуат алып жырына бэз-даладан, Ол жанган. Куш жок,-ты маздамаган! 0л1сшде енеге болганы аньщ, Тфклнде «бфеуге жазган Адам...» блещнщ елмеуш арман к,ылды. Таск,а басып цалдырды такаппар жан, К|ан менен жас аралас тарлан-жырды. Жедй Тынды... Керемет дерттер тенш, Кен; кеудеде кетй гой кектер сешп. Цасым деген — цалгыган жанар тау гой Жанар тау гой. Жанды да кетй ертенш. «Бф куй бар добырамда...» (Ией К,асым) Цасым солай болмаса, ней Цасым? Жыр бэйгейне аттанган адам болса, Середеп Дасымын ейне алсын!.. 40

*** Тау булагы да агады, Ой булагы да агады. Эрцайсысы езшше тепк1лейд1 жаганы. Б1р1 жылжып барады, Б1р1 мецк1п барады, Бэр1С1 де, не шара, ага алмайды жогары. Бэр1С1 де, умтыла, тек ылдиды 1здейд1. Эрщайсысы езшше, Цатарларын тузейдх. Дарияга к;осылып жай тапсам деп тещзден, Байгустардьщ бэр1С1 кудерлерш узбейдь Б1р1 жатыр куршреп, Б1р1 жатыр жылмиып. Б1р1 к;алды шелдерде кемешне кум куйып. Асыгады байгустар, Сезшбейд1 с1рэда, Барар жер1 бэр1б1р екендшш туцгиьщ. Асыгады байгустар, 0зш-ез1 цинайды... Булацтардьщ кеб1С1 дарияга куймайды! Дарияны цайтедх. Мунысы да жен шыгар. Мумкш олар даласын шел етуге цимайды, Бар куатын езшщ топырагына сыйлайды. 41

*$ ''^Санаулы кун, Санаулы ай, Санаулы жыл. Санай журш самайлар агарды юл, Уак;ытты не пайда санаганнан, Алатугын ем1рде баганды б:л. Цанша кунщ, Санап кер текке кеттд Бланша жанды. Санап кер, екпелеттщ. Адамдьщтан адасып кдншама рет, Цаншама рет ауытк,ып, шетке кеттщ?! К^анша журек тубшде турак; тептщ, Цанша жанньщ жузше шуак; септщ? Цаншама рет к;уанып бардыц-дагы, К,анша адамньщ алдынан жылап кеттщ! Ал, цанеки, Санап кер, санагышым! Сарцылмастан турганда сана-кушщ. Не жакдылык, керсетт1 адам саган? Не жацсыльщ жасадьщ адам ушш? 42

*** Сонау б1р жазда, жайлауда, Согыстьщ кез1, *цой баксам. Кощлш келмей байламга, Кеп нэрсеш ойлантцан. Астымда тарпан; доненш, Торсьщта шырын цымызым. Миымда шик1 елещм, Цайнайтыи келш кун узын. Цайнайтын, ниркш, тспейтш, Маздатып цойып оттыгын. 031МД1-031М куштейтш, ЦазфГ1 жагдай жоц-тугын. Цойнымда дэптер, цаламым, Цайтатын уйге жазылмай. Сагымы сабыр даланыц Айта алмай журген назымдай. Жупрген томен кулдырап Кордш де таудьщ булагын. К031мнщ алды булдырап, Цалцайып екг цулагым, Цабаржып, унс13 жыладым. Сондагы К0здщ жасынан Лэззат алгам, нансацыз. Сурацыз эрбф тасынан Елше менщ барсацыз. Сурапыл, сургылт, ашулы Сурацыз таудан, асцардан. 43

Сондагы тамшы жасымды Кем кермен улы дастаннан. Булакдан барып сурацыз, Керд1 екен, кшд1 балдг екен... Бугынып калган бхр ацыз Буйыгып тары жур ме екен. Жартастьщ жонын ургылап, Кеудесш сайдьщ тептлеп. Сурар ма екен сум-булак; — Сол бала цайда кеттд.?— деп.

САГЫМ Есшде есс!з менщ бала шагым, Болмаек,а эжемменен таласа'мын. Циыры жок; даланьщ сахнасында, Сагым болып ойнайтын болашагым. Тещз болып жер бетх тербелетш, Цыбырщыбыр дуние сенделетш. Таулар алып кемедей жузетугын. Желпшдфш желкенп желге бетш. Сик;ырлы сан мьщ сэуле теплетш, Сан мьщ ернек сэншен ерглетш. Кез ушында мазарлар кетерЫш, Тэж1 мак,ал сиякды кершетш. Сагым ойнап туратын кепке дешн, Б1рде жылжып, шегшш шетке кейш. Керни ауылдар гайып боп алыстайтын, Ацсап еткен моллалар Мекке дейш. ... Табигат сик,ырына ацыргамын Ацыргамын, алысты сагынгамын. Жок,к,а сенпш сэбшпк цайдан бЫсш, Сагымнан эр1 тагы сагым барын. 45 >

* * :}: Жалацаяк; жар кешш, Цызылаяк; к;ыр кешш, Цыр гулшен бфге есш, Цыр желшен б1рге есш, Торгайлармен тшдесш, Торы тайга мшгесш, Тобын жазбай топ бала. Журетш ек гулесш. Орман, таулы туган жер — Ортак; б1зге бхр бесж. Оны да 613 атН;ардык;, Жтт болдьщ, макдандык;, Тартып мшш ат жалын, Жеке-жеке аттандьщ, «0нер1м1зд1» акдардыи;, ©ршелендж майдан гып, 0К1Н1Ш1 сол гана — 0зда-<9зш1з тан; к;алдьгк;. ... Ора^ мурын, к;ыр мацдай, Мацгаз Ж1Г1Т жур бугш. 031 устап тургандай Туган жердщ т'уцлшн. Сакдап к,алса, жарады, Азаматтьщ тцэлЫн, Сэби шацтьщ бфЛ1гш... 46

*** и Жок; кундер'Ьх бар кундермен етелш, Баршыльщца, таршыльщца ет елш; КуЙ1Г1м мен цуанышым цолдасып, Келе жатыр мет иыеда кетерш. Ек1 дуние, ек1 мшез эр алуан, Екеуг де орын тапцан санамнан. Бак,ыт деген осы ма элде, кш бглсш, Цайгы менен к,уаныштан жаралган?! (Мен ершс1з екеушен к,аймыгам) Цуанамын, цуанам да цайгырам. КуЙ1шш те маган керек сияцты, КуЙ1шшс13 шаттыгымнан айрылам. Жоц кундерш бар кундермен байыпты, Бар кундергм жок; кундерге айыпты. Мэцг1-бак;и шаттьщта ету мумкш бе? Адаммын гой, к;айгыру да лайьщты. Ац емеспш, адаммын гой, санам бар, Шаттыгымды бвлгсщдер, жарандар! Кекте кунгм турган сэтте нур шашып, Жай ойнат^ан бултыма да царацдар. 47

*** I Заулап еткен заман-ай к;ур аттайын, Сырганаган кундер-ай сынаптайын. 0кс1, кещл, еттзген сэттерще, 0кс1, кещл, мен сет жубатпайын. Белгнпз, к,ыр аса ма, сай бара ма, Асыгады осы ем1р к;айда гана?! Кеипн тартып барады ппркш жастык;, Оянгасын к;арасам айналама. Цалмасам деп сол кештен далбасалап, Жалын тартып асаудьщ жармасам-ащ Адуын ат ауыздык, салдыртпайды, Царац к;алган мет б!р жанга санап. Эттещай, цулагыцнан басып турып, Басып турып, арцанды к;асып турып: Жастык; кеппн жалтартпай к;уар едш, Шылк;ыта кебтщц шашып турып... 0кс1, кещл, мен сет жубатпайын, 0кси берпи жалгыз тал булацтайын. Кузден щалган курен; б!р жапыращтай, Жармасып ап жагацда шуак;тайын. 48

и * * н« Журегшде жургеш-ай бф цауштщ, Сабагындай шырмайды шырмауьщтыц. » Умггпенен, арманмен, кудшпенен, бтш жатыр зымырап зырлауьщ кун. ... Шешем менщ ецкейш бара жатыр, I Цай кун1 келер екен нала «батыр». Жел маган сыбырлайды аят ок;ып: «Б1р кун1 айрыласьщ, щара да тур». Кш б!лсш, кец1л цандай куй кешед1, Цацырап цалуы оцай уй кешеп, Алацдаймын алтыным жогалгандай, Анамныц кершбесе кимешегк Шешем менщ — шлген сурау белп, Сэл гана шаттьщ керд1, жылау керд1. Цалай гана цалпына келтферсщ, Дауылдар майыстырган мынау белд1. Улыц сеш ужмакда бергкн жок;, Ужмагьщ да тамуи; к;ой — керг1С13 от. Осылай кез алдымда журе бернй, Сураулы сейлемдердщ белпсг боп. 4—1942 49 : ■ к

*** I Эке, сенщ тастап кеткен мурацды, Терт немерен; керген шацта к;уанды. Терщ сщген тацияга жармасып, Алма кезек б!ршен сон; бф1 алды. Шскейд1 танауларын шушрш, Шешем отыр тэуба жасап сушнш. Мазалаган элдедандай бф сезш, Турды менщ алк;ымымда тушлш. Кеше шппн. Келшщ де тур царап, (Сэбилер-ай, сэби кшдх тыцдамащ) Сездщ бе эке, сенен далган мураны Урпакдарын; жатыр эне жулмалап. Сезбейсщ-ау, сезбейсщ-ау, ардагым, Осыншама артьщда урпак; к,алганын. Пай, пай, шхркш. Орталарында отырсац, Ию-дию базар болып жан-жагын,. (Сезбейсщ-ау ешпегенш Ътыцньщ...) Ортасында езщ шапщан кок,ымньщ, бзщ жо^сьщ. бзще усап отьфмын. 60

❖❖* ■ Досым! ; Саган сенемш, Сент етем! 1 Жолы бетен демеймга, жеш бетен. Достьщ деген — адамньщ кер1Г1 екен, Достьщ деген ащылдыц серт екен. Цыран кулк1, тамаша — бэр1 осында, Отырмын думан-тойдьщ арасында. Береке бойдан асып жащанымен, Олк;ы тур кещлш менщ, нанасьщ ба? 1?йытк,ып жатыр кещлде к,уйын-дауыл, Неге сен келе алмадьщ жиынга бул?! Жырак,к,а жалгыз мет ж1бермепи Жанъща жаманшыльщ буйырмагыр? 9не, журт езд1-езшен, сейлесед1, бзшсшш:— ей!— деседг,— ей!— деседк 1Шркшдер-ай, даурыгып тыцдар емес! Есше ап, тост кетертсем, кейде сет. Сенс13 кещл к;ашан да хош турган ба? Сенсаз думай — к,ызылсыз бос цырман да. Эс1ре ойнап цайтемш, эс1ре кулш, Сенщ орньщ цулазып, бос турганда. 4• 61