М.Қабанбай Арыстан, мен, виолончель және қасапхана

22/ $/2 /22 3: ': *3 Марат КАБАН БАЙ II А %-2\\ \"Ч> л АРЫСТАН, МЕН, 1 (1ШШТОШЮ1ДЙ) 8 N '' .1 л

Марат КАБАН БАЙ * АРЫСТАН, МЕН ВИОЛОНЧЕЛЬ { 1 ЖЭНБ :: КАСАПХАНА ' !, I г 1 ‘ :: ;; : Л*” Лг- 9Л л 4мл с /уд с и а П/и 4 Алматы, 2019

80Ж 821.512.122 КБЖ 84 (5 Цаз) К13 Казахстан Республикасы Мэдениет жене спорт министрл/г/ищ Тт саясаты комитет/ “Мэдениет жэне енер сапасындагы бэсекелестшт'1 жогарылату, казацстандык мэдени мураны сак;тау, зерделеу мен насихаттау жэне мурагат юн/н, /ске асырылу ти1мдт1г1н арттыру” багдарламасы “ддебиетт/ц элеуметтш мацызды турлер/н сатып алу, басып шыгару жэне тарату\" к/ил' багдарламасы бойынша жарык, кврд/ К,13 Кабанбай М. Арыстан, мен, виолончель жэне цасапхана. / Марат К|абанбай. - Алматы: \"Таймас\" баспа уйн 2019. -240 бет. 18ВЫ 978-601-264-179-0 банбай^ын'®^е™е ез'нД'к ернек, ой ирмдерш И1нткен Марат К|а- ™ б1леД|. Окын оцырманга айтар шш..сынды кейткерлер бойынан табасыз. ! “1лс ярами экшпЫ : ЭОЖ 821.512.122 1 КБЖ 84 (5 Каз) аула«лыкт<шпх8!:асы!': ,8ВМ 978-601-264-179-0 ©Кабанбай М„ 2019 © \"Таймас” баспа уЙ1, 2019 © Юнусов Д., керкемдеу, 2019

^РЫСТАН, МЕН, ВИОЛОНЧЕЛЬ ЖЭНЕ КДСАПХАНА Повесть «...Жануарлардан адамзат баласыньщ айырма- шыльиы ар-ожданы мен уятында жатыр деген п1К1рд| толыгынан костаймын. Ол кыска, соган коса мейл1нше куатты эр| гажайып бейнел! «тигсл» деген сезбен ай- кындалады...» Чарльз Дарвин * 'л‘ & Аудандьщ оку бел1мшщ мецгерушю1 кабинетке аса кетерщю кецт куймен сергек басып к1рд|. Сэуф- дщ карлыгаш хабаршысы - жылы жел сыртта леюте согып турган. Тап 031'рде аякталган аудандьщ совет- тщ сессиясындагы председатель сез1 менгеруцн ку- латында тынымсыз шьщ-шьщ етедк «Оку бел1мшщ 3

жумысы еткен жылмен салыстырганда кеп жаксар- ды... Улгрм процент'1М13 облыстыд орта керсетю- Ш1нен жогары. Муныд ез1 жада медгеруш'| атына аз абырой экелмейд!». «Аз абырой экелмейдк аз абырой екелмейдк..» Медгеруип осы уэл'| сездерд! кепке кедтен таралып кеткен белил! еншд сазына сала ыдылдап жургенш байкамады да. Ол сосын од колыныд тусындагы Кызыл туймеж басты да, те юрген келшшекл карсы алдына отыр- гызып койып, хал-куйш, зайыбы мен К1шкенелер1нщ денсаулыгын кажалап кеп сурады. Кенжесш бала- лар бакшасына орналастыруга кемектеселн'т к;ол- ма-кол айтып сап, келшшекл куанынща карк кылды. Буган унайтын аса жылы жымиыспен алгысын б1лд|ре жылысып шыгып кеткен секретарь есжл жабысымен медгеруш'| атып турып, бой серптерлж жаттыгулар жасады, терезеж ашып, жылы ауаны танауын делдите кумарланып жутты. Орнына ора- лып, стол белне кез салды да... селк етл. Цытырлак ак; катынас кагаз аудандык 1шю ютер бел'1м’|нен кепл. Таска басылган эдем! эрштер... «Осы жылдыд ак,пан айыныд 28чнде, кешю сагат 7-де аудан орталытындаты орта мектептщ 6-класс окушысы Асан Кайырсынов кала сыртын- дагы касапхананы ертемек бол жаткан жержен кузетимнщ кырагылыгы аркасында колга тусл. Се- б..еп„тер'| белпс'1з. Кшэл1 дэнедеж ашып айтпады. даиырсыновтыд юш тексерт, аныктау уш’ш каты- насты мектеп дирекциясы атына жолдап отыр- 4

мыз. Колданылган шара туралы жауаптыц кешж- \\ лршмеуш сураймыз». Мецгеруш! емен стол жиепн кос колымен итере шалкайтан калпы мец|решп отырып калды. Гаделн- ше од колын Кызыл туймеге соза берт, одан кайран жоктыгы ес'1не тусл де, кайта тартып алды. К^атынасты суырмага салмак ниетпен кетерт едк астында каттаулы жаткан келес! кэгаздарга кез1 тусл. Менгеруш! онын кайдан келгенше пэлендей ой Ж1бермедк 61'рнеше белн катарынан аударды да, ен сонгы жолдарына кез жупртл: «Мектептеп педа- гогикальщ совет А.К,айырсынов терлбЫ талкылай келт, мынадай уйгарымга токгалды: К^асапхананы ертемек болганы ушш А.^айыр- сыновка мектеп дирекциясы атынан алгыс жария- лансын». «Неге?» деген жалгыз суракка жауап таппай жа- пактаган менгерушм ештедеге есеп берместен, Кы­ зыл туймеш усл-услне токтаусыз баса берд!, баса берд|... Бесе, неге? Неге? ААГАИЩЫ ТЫНЫС Кецют/к... аудан орталыгы - мен туып-вскен материялар. Кекем, мамам, кепгпер жене мен. Асан дегенде н;уйры*ын жулып беруге эз/р твбет- гп1ц керкем суретгпен хабарыньщ аздыгы аньщта- лады. Тентек к,ао<,а бузау мен Арыстанныц жекле- жег1. штгп1ц жушн сипар адам мен емес. 5

Жалтылдаган лагыл жулдыздары мацытан тыл- сым да тыныш, айкайласац, дауыстыц ирек-ирек жацгырьщтары езще ешцашан да, ешкашан да каи- тыл оралмайтын, мецпл!кпен курдас кара куцпрт кецюлк... Кецюлктщ б|р бурышында рлнусак 150 мил­ лиард жулдыз, планетасы бар б1здщ Галактиканы дыбыс, сэуле толкындары ерстЦарсылы тынымсыз турагыштап жатыр. Одан кеЙ1Н Кун системасы... Кунд'| айнала домалацдап, ецбеккор Жер ерш- бей-жальщпай жол сызады. Жер белндеп ец улкен, ец куатты мемлекет... Сол мемлекет картасынан астыты мол, малы мыцгырган республиканы шекесшен шерт'т тацда- йьщ та, кез келген нуктесше циркуль ушын кадап, шагын шецбер сызайык. Сол шецбер менщ кшдж каным тамган жерд|ц келемш шектеп шытады. Б13 аудан орталыгында турамыз. Аудан орталы- гы - туйетайлы, коцыр тебел жоталардыц етепне жармаса жаткан у-шуы аз момын кала. К^аланы сы- зудан сабак берелн мугал1мнщ столына катар тас- талган сантиметрлж сызгыштарга уксас октай тузу кешелер курайды. Сол сызтыштар бойындаты кер- лк белгтер - кек, сэры, кызыл, жасыл, биж, аласа кацпалы уйлер. Уйлердщ ец ецсел1, ажарлысында кекем, мамам, кептер, Арыстан жене мен турамын. Адам, агаш, уй барлык каладан табылса да, Арыс­ тан кез келген уй, кеше, кеше туг’т, кала мацдайына жазыла бермейд'1. Арыстан менщ аганым емес, ол 6

б1здщ уйдщ алдын кесе, келденед жататын сабалак жунд| улкен н;ара тебет. Энеугуш баганаларга тшген «Кдпада игл устау тэрт1бл> сияцты хабарландыру- да керсеттгендей езЫ шынжырлап устаса да болар ед|, бфак ИТ1М13Д1 ондай азапка кимаймыз. 031 тым юштейт. Атыныд айбарлы екеш женшде Арыстан ойына каЬарлы гмюр гумыры конактап керген жок. Тым курыса жалтыз рет не иттерге, не адамдарга карал «АЫ» деп ургенш Арыстан Арыстан аталта- лы байкамадык. Кашанда кайкы куйрытын «Сотые жэне бейб1тшт1к», «Дубровский» фильмдерЫдеп сылкым ханымдар устатан желпу1шше булгаддатып, еркелей кетед'|. Отан салсадыз, мысыктардан баска жан-жануар бпжен езара дос, туыс жэне бауыр.

-сып ушып к;ит етсе, шар-шур тебелесуге кептер - салмакты кус. Шашылган жемд| кун сэу- леан кауырсындарында кубылтып журт шокып тас- тайды. КдНарлы колбасшыларша найкала серуен- двп журвд| де, элп мадгаздьщтан б|рден жадылып, аспанга шапур-шупыр кетерте берт бурк; шашыла- ды. Ал кальщтасын, кальщтасын кеп. Аударылады, твдкертедк ш жогары атылады, темен заулайды. Бастагы калпак туседк мойын ауырады демесед, шалкайып, юрткпен кек аспанды лре де, заукьщ сокканша карай бер, карай бер - жалыкпайсыд тттк Б!з татумыз. Татулыгымыз сондай, Арыстан мен дегенде куйрыгын жулып беруге эз1р. Тацер- тед сыртка шыга келсем, куаныш мен шаттьщтын жудырыктай шогырына айнала, атылып кеудеме асылады. Теп, шалкадан тусе жаздаймын. Тербие- а етт кеткен кергенд! иттердей эуел1 жер бауырлай жылжып кеп адысын адди еркелеу оныд пешенес!- не жазылмаган касиет. Сосын атыз жагасын бойлай булкектеп, бакша бурышындагы караторгай уясы \\с- петтес агаш уйшжке дейт шыгарып салады. Ауызга алуга ыдгайсыз уятты орынта бет алтанымды ан^а- рып калып та коймайды. К|ашан еапн сыкырлатып шыкканша кез1 жаудырай тосатыны бар. Арыстан солай - адгал, адкылдак. Ылги шужык кеандюн, токаштарды калтама сала шыгып, алдына тастаймын. Асанды Арыстан соган бола жаксы керед| деп еш ойламадыз. Керш! балалар да койны-конышка тыккандарын Арыстан- нан аяган емес. Сол уилн оларга тебеттщ ес1 шыта 8

еркелегенш керсем, к;ылша мойным талша к;иылсын. Ол ондайда лак;тырылган нанды сабырмен июкейд!, аспай-саспай жейд|, сосын алга созган колдарынын, сайына шеупм басын тастап Ж1бер1п, жасаураган кез1н неми;урайды ашып-жумады. - «Бердщ, жед1м, бермесец, тагы ез еркщ, жолдас. Маган бер|б|р». Арыстанныд ондай адалдыгына менщ тарапым- нан лайык;ты бага бертт те жур. Меселен, апта бу­ рый тепюшекке шок;итып отыргызып койып, сурелн салдым. Туш бойы елпш сан марте тузеткесш, ер- тен1не керсетт ем, езш жыга танымады бшем, были; етпегеш. Ед курыганда еуеге тумсыгын шошайтып ею-уш кайтара урсе етл. Шырамыта алмады ма де­ ген оймен суретл тумсыгына так;ап ем, жер бауыр- лап жасканшактай жакындады да, к;агаз шелн гул- ден жаман кезш жума аса б|'р ракатпен ш'скед|. К|м бтс|'н, желптдеген кытыр-кытыр кагазды шелпекке санауы да ыктимал. Сосын жер тырнап, жатты да ырылдады. Эбден куйт кетлм. Кердщ бе, юргпк айк;астыр- мастан к;алгып-шулгып сурелн салсам, ол оны жеп койгысы кепл. Ерепскенде терт-бес кун цатарынан еркелетпед1м. Арыстан гажайып угымтал ит. Бурынгыдай баск;а каргып, мере-сере еркелемейдг Сыпайы. Сырбаз. Жацындамайды да. Эйткенмен релн тауып айыбын жуып-шайгысы бар. Бфшцл мысал. Кептерге арнап шаищан жемге торгайлар жапырлай конып, шок;ак-шок;ак шептдеп тере бастаса, шауып барып уркггед! де, маган б|р- 9

турл1 мул8Й'1м кезбен карай калады. Осыны да ба- галамаймысыд, сенда ез1 керелн кез, сезелн журек бар ма дейлндей. Е, караса, кез езш1Ю. Туе салып, к;абак; туйе сырт айналам. Мейл1, маган десе, мыд жерден карасын. Мен салган суретке де дел солай мулей[мси карал, албасты басканда езш танымады гой. Ек1нш1 мысал. Кек кдкданы маддайымен итерт ашып, керш1нщ каска бузауы ед|реддей юрт кел- д| де, талтайып кап, юндж астындагы жада жауган жас карды дымдап, сэры туске бояды. Сонсод су- су тумсыгын кетере, кезш жумып, ел[ калыптаспа- ган жщ|шке унмен мед|ред|. Анык амандык-саулык сураган сыкпыты. Каска ш1рюншд б1зге багыштаган бул сыпайылыгы кепке узамайды, каша 1шшдеп бу- йр жака бузылган жодышканыд жупар ига оттепге араласып танауына жетгамен ыдырап журе береди 0зше арналып шабылганнан жаман емпеддей, тура болгандьщтан, тете сызыкпен каша, кайдасык деп, жол тартады. Ондай бассыздыкка мен шыдасам да, итт1к мЫделне адал (ауладагы жат ию атаулыны адактап шыгу) Арыстан каска жетес1зд| алдыга сап, кулыперен-ку талкан куа женеледи Каска бузау айран-асыр, ак-так. Арт жагын жо- дышкага берген куй| етюр азуларын сакылдатып кеп калган тебетке токал муйЫн тоса: «Бе-е!» - дейдг Онысы: «Эй, есалад, ею арадагы кыл етпес достык Кайда, сонша шаптыгатындай сен| кай жын урды?» - деген!. Б|рак Арыстанныд бул жолы дИ катты. Эйткеш ту сыртынан кадалган кез жебемд! 10

карамаса да сезедк Эй-шай жок, алып тастайтын- нан жаман алкымга умтылады. К|аск;а тентек кайтет, жас жодьищаньщ аула толы жупар И1С1Н бузып-жара какпага белей тодкацдап каша женеледь Юрген беттеп ерке-тотайлык гайып болтан. Иттен кортана журт, сан килы узын-кыска- лы хорда, катет, гипотенуза бойымен какпа сырты- на кашып шытады да, Арыстанныц адамгершгтпнщ аздыгына, жалпы итлпне кереметтей ек!Н1штгшпн узак-узак назалана мецфеумен тусшд'|редг Медфеу астарында жарлы байымас па, бузау бука болмас па деген кокан-локы зт жатыр. Арыстан ше? Ол, сез жок, кез1м шалатын фо- куста мэнермен булктдей желт бара жатады.

Творение назар аудармайды. Маган да. 9з!мен- 031. Кыск;асы, «Кдрадгы тунде тау к;алгып...» Са- к;ылдап куле жаздап, зордыц куш1 эзер турмын. Кудай бтед|, дэл цазф урлана мен жакты байкап бара жатпаса, турган жерде тебеме тас туссш. Токта, кезекп кульщ! Тустан ете бере журган жай- латты. Кдрайган тук болмаса да, пысылдап жерд| кушырлана июкед|. КаР тумсыгына крп, пыскырып та салды. Онысы: «Жэ, Арыстан, бер1 кел! Жарадыц, каска тентек тенлреп, фдыз терт кегп. К^ане, аргы колды бер| акел, татуласайык», - дел шакырса, сон- сод бурынгы ищай деспеген шырайлы шактардай желке жун1нен майпаздай сипаса деген сокыр ум1т. Баска бфеу сипап та салар едк Ал Асан ондай акымак емес. Арыстан Асан салган суреттеп езш танымай (эдей1 ме, юм бтсш), фгазды тюгеп жырт- кысы келд| ме? Жырткысы келд|. Ендеше, Асан егессе, оныд езЫ танымай фяды. Сол, танымайды дегеан, танымайды. Кдтар шеру тарта бергенше, бфауык урсысып та байфйык, Арыстан жолдас! ЕК1НШ1 ТЫНЫС Масцара, мысык; сурет/ ме? Мамам ацылды, кв- кем жуас. Ит уред/, мысыи; мияулайды. Кбайта та- туласу жане шел уст/ндег\\ алые. Ата цораздын квргенсШг'1. Айна айна да, аспан аты аспан. Кейт ойда жокта жер боп жецтд1м. Сайтан туртсе, жедту жолы одай екен. Кекем кешке та- 12

мактангасын, эдеттегщей кундел1пмд! аударысты- рып отырды да, беттердщ арасына каттап салын- ган Арыстанныц суретш тауып алды. Айналдырып алай, дедгелетт былай парады. Жарыкка тосты. Тукке тус1нбед| бтем: «Асанжан, мынау кай кершь нщ мысыгы?» - дед!. Иэ, эр эргмне дейт нактап сей- дедк Тым курыса мысыктыц сурел ме десе, б'|рсэр1. Мысьщ екендИне шэказ сент, тек кай кершш1ю - он элде сол жактагы уйд|д мысыгы ма, соны бтгга кеп койылган кумэнс13 сурак. Аузым ацкиды да калды. Иэ десеншк кайдан кара басып, Арыстан езш-ез1 танымады ма деп ку- джтент ем. Укпаппын, ырылдаганы суреттен езш емес, мысыкты танып, айбат шакырганы боп шьщты.

Кбайта, мысьщтай шакар жауынын сурелне ар етт г атылып, колымды коса кауып тастамаганына тэуба. Кун1 ертед дереу Арыстанмен татуласуды уй- гардым. Кудайшылыгымды айтсам, ондай адал достан к0ле-кер!неу айрылып калу шымбайга да батып жур. Кдсылып ойнайтын, ед болмаганда кэд1мгщей алы- сып урсысатын, беттырнасып, бакырысатын не ага, не карындас жок, каракан бас жалгызбын. Жумыс- тан келе диванга кулай кетт, газет-журнал парак- таудан баска кекемнщ бтрер| жок. Мамам керемет акылды. Акылдылар адаммен есте эдпмелеспейдк тек урсып-жекудк текпелеп акыл айтуды бшед|. Та- балдырыктан сурнсем де, жеп отырган нанымды абайсызда тусрп алсам да, колма-кол калта-калта акылы дайын. Сенсен, кейде бес белмел! кед уйде андыздаган акылдан кашып тыгылар орын тап- пай сасамын. Сол пысыкай акылдар жылтыр стол, орындьщ, шифоньерге, тукке керешз, маган салса, Арыстанга ас куйып беруге гана жарайтын сервиз, вазаларта соктыгып, сан белшекке шытынай сынып, он, жузге кебейт жататын сектдк Кдра кулагын бу- расад, кемедгерлжтщ не килысын теруйдеп жалпак бет теледидар да тепл тастайды. 1^айта мамам КУ- сап бакырып-шакырып, елсш-элсш табак, кеселерд! жерге атып урмай-ак, кейлекке ала галстукл тагып тастап, жатымды дауыспен сызылтады-ай, теп. Ал мен, А.Кдйырсынов, ми каритын акыл орнына бас сап алысар, тебелест татуласар, кеудесшде жаны, жен-жосыксыз сейлейтш сез1, ойнактаган кез1, он 14

уштеп жасы бар дос 1здеймш! Естиаддер ме, дос кажет! Ол досты б1здщ ауладан кунд13 шырак жаксад да 1здеп таба алмайсыд. Табылмаса, жата и;ап жер тырнайык па, мен де, Арыстан да жападан-жалгыз, жолдас-жорасыз калгасын, дос болдьщ та кдпдык;. Дос демекш!, Арыстанмен араздаскалы керш1 курдастар алдындагы бедел[м курт темен туст кет- л. Бурын тайыншадай Арыстан 131мд'| баса булкек- тей ерт журетш. Анда-санда кайыд басында кал- гытан кер| каргаларды уркгге, кою дауыспен мад- Кылдап уруш1 ед|. Асанта батышталтан бузьщ ойы бардыц неал1 туст, жунжт кетуте сол айбын аб- ден жетет'ш. Арыстан содта туспегел! кертген кез акитатын болды, туге. Жайбаракат кыдырып келе жатсам, кызыл-сары какпа астынан канден иттер атып шы- гып, руксат-сураусыз балактан алады. ^айдагы сулу кара мысыктар жолды эдеш кест етедк тек кессе б|рсэр|, токтай кап, жасыл кездершщ уын бе- Т1ме бурке мурт т1юрейт1п: «Миаоу!» дейтш1 жанта батады. Сурет жайындагы кекем пмршен сод, амалсыз Арыстанмен татуластым. Татуласудыд эл1ппес1 ре- лнде кашага уйтген жодышка етепнде кумар канган- ша алыстык. КУмаР кангасын каргыбауынан мыктап устап ауладан шыктым да, кос саусакты уртка тыгып Ж1бер1п, жер-дуниен1 кеш|'ре ыскырдым. ^акпалардан кырып тастайтыннан катты шабаладдай атып шык- кан кандендер талтадцатан апайтес Арыстанды ке- 15

1 рюмен ундерш кайта жутып, Ынше кер1 зытты. Кдра мысыктар жол кеспек тугт, багана басына ермелеп, шакка бассаугалады. Кептермен де жора-жолдаспыз. Шетшен кекем сиякты жуастын жуасы. Адамнан эсте корьщпайды. Шашкан жемд| шокып тастайды да, ушып иьщка ко- нады. Содан сок мойыл туйме кездер1мен тура жа- нарьща ук'|лед| де, кез аркылы журектершщ жылы сэулесш кеюрепке туфед!, жан дуниеш ержке пой­ май кортасынша ер1тед'|. Кептер менен гер| Арыстанды 1ш тартатын тэ- Р13Д1. Жем шашканда болмаса, иыгыма жи1 кона бермейд!. Тебет кесшт шуак елне жата кетсе-ак,

соныц мацына уй|ртпш, топырлагыш. Сыпайы. Эдегтп. 6уел1 иттен терт-бес адым жердей айналып б|раз журед'и Кец'т куйт'щ жаксы-жамандыгын бар- лай баспалагандары бесенеден белплк Суттсрм уакыттан кейш еуел| б1реу|, те екшшга аркасына фнады. Ацыры бер| жапырлап, тебет жушнщ ара- сына турып калган нан к;ик;ымдарын теруге крсед|. Ыр кун! кептердщ коразы Арыстан тумсыгында- гы кикымды шок;ып калганы. Ит кайтсш, селк егп де, атып турып, тумсыгын ту аспанга соза сушрлен- дрп, ал кеп улы. Кегеримндер еу баста дур кете- ртгенмен, кеп узамай терт-бес кадам жерге уйлы- га конды. К^ызулана узак; куркылдасты. Байцаймын, ата коразды б|раз жерге апарып жазгырып алды. ( и!лс :>У:ФФ 0К1>,пш'н !’:У- №,г'Н‘^КК11'ЯПХЯ1; ;!Г,Цг”

«К^ызьщсыз, осы аз. Мынау деген ит досты оцдыр- май шокып алуга бола ма? Тумсыгыцыз б1здей ет- К1р эр| муй1з, ал тебетш! жумсак ет. Алда-жалда ^икым шукыдым дел, етюр де есем тумсыгьщызды жазатайым кез1ме типзш алсадыз к;айтед|», — дейдк шамасы. К|икым шокыгыш кораз эсем тумсыгынын асты- нан мьщгырлап актала бастайды: «Бикеш, бибшер, мен нанды гана шокымак ед'|м. Тумсыктьщ етке ю- релн ушюрлИн ит бтт пе. Же, шулама, туте!» Мен кез жазбай бэрш бакылап турамын да, ата кораздьщ содгы пайымыиа 1штей косыламын. Кай- сымыз кулак;, желке, мурнымызды керт карк боп журм1з? Ешкайсымыз да. Ол тугт, мен де еткен же- тще сатып алынган ур жана. трюмога карал кана та- науымныц темп'шлтпн алгаш рет мойындадым. Ай- нага кез салмасам, тумсыгым теледидардан ен айт- кыш «Орэрадагы» грузин агайлард‘|юне уксас кесек те эдем! екен дел гумыры кеудеме нан лют етпей ме. Мен - менмш, ал ата кораз сорлы тумсыгыныц ушюр де муй1здей катты екеын кай трюмага карал бтмекш!? Кек зецпр аспан трюмоньщ жалтыр бетЫ еске тусфгенмен, калай айтсан, олай айт, айнанын аты айна. УШ1НШ1 ТЫНЫС Дуниежузтщ ен циын есептер/не жуйр/к адам. 1-Ш1 тэрбие: анз/ме айту, жацсы квру, бастан сипау, 18

2-ш/ тэрбие: зеку, нук;у, ак,ыл айту. Мамам вде- м/ де, квкем эгоист пе? Тромбонды саксофоннан айыра б1лет1н бт1мпаздыц шаш туралы П1к1р1. Ке- кем к;алайша бухгалтер болган? Кекем кдпанын как; ортасындагы уш кабат кызыл юршш уйде сеткенщ сепз сагатында дуниежузшщ ед киын есептерш шеюлдеужше шагып шыгаратын бухгалтер! Жумыр тастары жаркырауык шабакты бойлай ерстькарсылы зыргитын есепшотты колты- гынан б|р айырмайды. Байкауымызша, дуниежузн нщ ец к;иын есептершщ саны сол тэстар санынан аспаса керек. Есепшоттьщ сондайлык тамаша сы- рын кекем маган ешкашан ашып керген емес. Кбайта кез шалмас жасырын жерге тыгып коюга кумар. Кейде тентек болсам, касына шакырып алады да, кызьщ ертегтерд! устьустше текпелейд! кеп. Байкаймын, мен!'н тэрбиемд! кекемн|'н бастан сипау жене Тазша бала, жалацаш король жайлы бейб1т эцпмемен шектеу1не мамам катты назалы. Мамам ете едем1, едемш1п сондай, керин Кулшира, Майра, Сайра апайлар мамаммен кездест сейлесе калса, бурынгыдан бетер сурьщсызданып сала бередг Мамамньщ ойынша, тэрбие атаулы ею турге бел1нбекш1. Алгашкысына эцпме айту, жаксы керу, бастан сипау куралыптас жагымдылары саналады; сонгысына, керюнше, зеку, нуку, акыл айту шама- лас жатдайсыздары жатады. Мамам брншюн ке­ кем ез1не бей1мдеп, жуйкеж жукарта-жукарта кыр- кыншы жттщ ж1Ц1шкел1пне жетюзетЫ еюнип жагын 19

езше итере салганына риза емес. ©з сез1мен айт- сак: «Кекец барып турган эгоист!». Эп-0дем'| мамамныц суттей уйыган кен'т'ш рте салатын кекемнщ тэты б!р к;ад'|рс'13 касиет! бар. Ма- саты к'тем тшген терп белмеде есепшотпен катар буй!рл1 келген каз мойын виолончель тул'| турады. Оны тартатын к'ю'| - кекем. К,ос 'илекте катарласа к,алгып отырган дыбыстар еудежар кылтаяк; ти'т кетсе, пыр-пыр уша жогары кетер'тед'|. Ырак; жаца- гы дыбыстар белмедеп ауаныц атомдарын бузып- жара, мамамныц кулагына жетт улпргенше, неге екеш белпскз, кереметтщ куш|'мен мысык; мияуы- на, итлц ургенше айналып кетед|'. Ондайда ма­ мам ец тукгирдеп белме ес1пн таре ктттеп, жатып алады. Кекем бар гой, бул кекем тепнде ылги есепшот колтьщтап, жортацтап журе бермептк Жас кезшен- ак цагынып, кобыз, скрипка, виолончельде ойнап енер бастаган екен. Б'ю куйд‘| боздатса, сорасы агып жылап, ек‘|нш'ю'|н тартса, жайрацдап сала бе- рт, керш! кемтр-кепш1к, шал-шаукандардыц зере- с'1Н ебден ушырган кер'тед|. Айта берсе, мектеп 6\\- тфгес’ш консерваторияга тусуд| армандапты. Акы- ры айналдырар консерваториясына бфден жетт бармай, эуел'| музыка жайлы кисабы жок мел1мет бтетш, 61лпшт1Г1 соншалык,, виолончель, саксо­ фон, тромбондарды бф-б'ф'шен айыра алатын ен- куй мугал1мше ез енерш сынатпак болыпты. Бт1м- паз бфаз шалцацтап керпгес'ш, келюедк Кекеме ол шацта Асан сияцты алтын сакадай балага эке болу 20

Кайда, узын бойлы, узын шашты, узын саусак;ты, аладгасар жас жИт-мю. Кыс^асы, кекем бгппшке Гаспар Касадоны тар- тып берттк Ол кезде мен бул дуниеде жокдын, жок; болгасын, кекем Касадоны жак;сы элде жаман тарт- ты ма, агымнан жарылып дэнеде айта алмаймын. блп имрюн бтсш- бтмесш, не нэрсе болсын, к;абыр- гадан к;ойып 1<;ап бага айтк;ыш пысьщ екен, куй тар- тылгасын, кулагын шукып отырып, ол кекеме былай дептк «Жас Ж1пт, аз консерваторияга туспешз бе? Жак;сы, ете жак;сы. Бте бтсед13, консерваторияга бару ушш к;айткенде де желптдетт узын шаш к;ою- дыд кажет! шамалы. Тым узын шашты жи1 жууга тура келедк Ал аз, шашк;а кайызгак; туссе, туб| при­ дай ауруга согатынын бтеаз бе?..» Эн-куй мугал1М1 сезш аяк;тай бере, кептен су тимеген шашын б|р уй- палап тастап, алдына караса... виолончельд! бала уйден жылыстап шыгып кетттк Кузде кекем консерватория орнына хальщ ша- руашылыгы институтына туседк Содан бастап кекем цолтыгындагы виолончель- д| есепшот ауыстырады. Мамам ушш сол жумыр тастардыд сартылдаган уш Касадо эуеншен алденеше есе сулуырак;. Енд| ше! Саусак; сыпылдата есепшот кагу, едбек ету - к;огамга пайда типзу деген сез. Адамды едбек эде- мшей, эрлей тусетш! бес жасар балага да белгт1. Былайша айтканда, жумыр тастарды таск;аяк;тай к;а- гыстыра женелетш кекем виолончельдщ параллель пернелерш термелеп, мыд турл! галамат саздарды 21

эуелеткен кекемнен гер| элдекайда акылды да эде- ' м|. 0йткен1 уш кабат уйдщ карсысына орнатылтан тактага «Адам эркашан да ецбепмен сулу» деп жа- зылган. Одан баска себептщ мамам ушш куны бес тиын. Нускау кыска, накты, дэл айтылды ма, бтт, кайдагы б1р виолончель, такатто, терт када деп бас ауыртпай, едбек ету керек. Ягни, кумырска элщд[ бт, Асанньщ кекеск шотьщды бт! Мамам солай ойлатанмен, есепшот пен вислон- чельдщ карым-катынасы, ара салмагы жайлы мен туйген пиф мулдем баскаша... Т0РТ1ШШ ТЫНЫС Менен элденеше есе зор свздер. Тэкецн1ц тап- кырлыгы... Тас царацгы тун. Квкем эуенге, элде ауен квкеме айналды ма? Мен цалай барабаншы болдым? Аспанга квтертген саз, квкем, мен жене куш/к. Ак, кар, агаш бвшке, балга, су сщген так,тай- лар - элем неткен гажайып та цызык, едИ Ол кун’| шапкылаганнан шапцылап, он бф жасты толтырып тастаппын. Он б'ф жасым жежнде пелен- дей сеулел!, салауатты ой басыма юр|п-шьщпаса да, ол кептен бер'| баскалардын, кекешн тест журед| екен. Кыс^асы, алгашкы кар жапалактап. аспан-жер арасына ак боз шыт ттген куннщ кешшде бес бел- менщ кабыргаларын конактар ш1рей керт турды Оздер* ылти бф себепт'|-с8бепс'1з каркылдап кулпш ытай мен сытай. 22

Денсаулыгымныц зор болып, жуз жасауым ушш, сол зор денсаульщ пен жуз жасты унемд| пайдалана отырыл, Кайырсыновтар урпагын одан ер|' кебейте беру1м уш|'н тостар кбтертдг Иепм стол ернеушен эред асып отырган маган ез1мнен кеп есе улкен, ке- рек десе, кен,-кец бес белменщ 1шше сия бермейтш: «Таудай бол! Бухгалтер боп ес! Батырга айнал!» атты тебе н;уй^аны шымырлатар айбынды сездер айтылды. Топ шекеа шындал кызды. К^ызылшырайлы, жылтыр к;ара шашты толык; адамдар ортасында бф- ттдеп «Той иесЬ> деген к;ад|ргн атымды цолымнан сусыта, ыстьщ шайга тускен майдай ерт, барган са- йын керер кезге К11±мрейт бара жаттым. К^атты жал- гызсырадым. К^асымда кекем мен мамам отырса да жет1мс1реп жудед!м. Керни Самат, Айгул, Ерж... бф де б|'р ез|'м тургылас бала жок;, тек тым кеп сейлей- Т1Н, комагай да жат юстер. Кентс13Д1к кею'реп'ме суьщ демш жайлап уре бастады. Стол астына судпп кетт, бая-шая ба- кырганым бар. Осы белмеде айгылып жатк;ан жа- гымды, тэгп сездер манагыдай маган арнапса да, бэр1б|'р, бэр|б|р тебемнен аса зуылдап, нысанасыз кацгып жатты. брнберщен кейш денсаульщтары- ньщ епздей, балаларынын кеп, лауазымдарыньщ би1К болуына... бфдеце-бфдецелер курметше жа- па-тармагай тост кетерю'п. Солардьщ кесек юрп1ш сьщылдас даракы да дерею кулкшерк «Таудай бол! Бухгалтер боп ес! Батырга айнал!» деген ттектер- Д|‘ тагам мен бетелке самсап турган стол услнде 23

тыпырын шыгармай буындырып жатканын жан ушы- ра сезд1м. Кенет, коп каркылдактыд ед жуан дауыс- тысы эр> карындысы: - Ал, халайык, мына Мекед, — быртык сук; сауса- гымен кекемд! нускады, - калай едк кобыз ба, соны б|р боздатып, кулак; курышын кандырмай ма! Анау кобыз кабыргага бекер ттбеген шыгар. Сахната ттген мылтык атылатын болар. Бул, фэ, пролета- риаттыд улы жазушысы Алексей Максимович Горь- кийд|д сез'| болар, - деп, сезт аяктап, саусагын тебе- ге шошайта койды. Журт шулап кегп: -Дурью айтасыз, Теке! - Б|з енерд| кад|рлеймЫ - Мен «Шил1 езен камыс-ай, 61ЗД1 ойлай жур, таныс-айдыд» тартылуын ттеймш. Кекем турып, бешпет'1н'1д етепн колы дфтдей те- мен тартты, кумыга катты-катты жеткрндк Сосын мен жек керетт жалынышты жузбен мамама кара- ды. Мамам дастаркан шетт серп'ш тастап, кабыр- гадан виолончельд! салдыр-гулд|р жулып алды да, кекемн'|д колына устатты. - Тэкед айткасын, белстбей, ойна ендП Ол ойнай женелдк 1шектер устшде калтыратан бес саусак - бас бармак, балад уйрек, ортан терек, шылдыр шумек, юшкене бебек шет-шешз дыбыс- тар дуниесшен маган жумбак келгамд'1 карым-каты- настар 1здеп тауып жатты да, ауыз-мурындардан кетертген кем1ркышкыл жене шарап ист удай тол- кыган мудды ун ыгыстыра бастады. 24

«Дурью айтасыз, Тэке!» - Сексиме шаш, кушык жаурын эйелшщ кулатына едкейт сыбырлап ед| - ол шьщгыртан, яки, кулгеш беймаглум ерепайсыз дыбыс шыгарды да, куйеушщ аэродромдай жазьщ жаурынына салып калды. «Б|з енерд'| суйемЫ» - Кызыл калган б!реуд| бел- меден шытара алмай влек. «Шил1 езен камыс-ай, б!зд| ойлай жур, таныс- ай», - бобыранкы шаш, казан бас калтып отыр. К|а- сындагы тойта сержсю келген келшшектщ акшылт иытына тумсыты тит кеткен сайын, анау суй|р мур- нын, сейтсе, суйюмд! кершетшш ез1 де бтетш бол- са керек, журт кезше шалынар дврежеде К1ржите кояды. Тэкед аузын калкалап есшед| де, кершм белме- ге шыгып кетт, магнитофонды косты, сейтп де, тым толык денес! жайлы журт арасына тарап кет­ кен адыздарды туп-тугел жокка шыгарып, мамамды дедгеленте женелд|'. Мамам жузше алау жупрттк ез1 куле беред|'. Журт магнитофоны бар белмеге ыгысты. Кекем т|‘р| жан жок арак-шарапты белмеш талак тастай, виолончел1н колтыктап, сандалактай сырт- ка шыкты. Мен тесе кегпм. Тас карацты тун... К^улакка урган танадай тыныш- тык. Жапалактай кар жауып тур. Ауа тангаларльщ жылы, жайлы. Кыс зацы бойынша, ауыз ашылтан сайын сакиналанып вуеге кетертер бу да жок. Кар кикымдары батана басындаты шам ет1нде тедселе бфкалыпты темендеп, кеше, арык, шарбак, аташ 25

бутактарына контан ак мамыкты тынымсыз калыц- датып жатыр. КаР темен сауласа, шам керюнше, еппен токтаусыз жогары кетертт барады. Дуние атаулы аппак. Ттл кулагы ед|рейт, тым-тырыс ты­ ны штыкка кулак тосыл, аула ортасында шок,иып отырган (ол кезде куолк) Арыстанныц аркасына да кос уыс кар конактапты. Кара КИ1МД1, кара шашты кекем тана букт тултасы- мен ак дуниеге анык^гап басылтан мерге айналыпты. Кара мер-кекем кушж уйштнщ услне жайга- сып алып, мен бтмейлн куйд! ойнап отыр. 9манда эр талына дей|'н артка жылмига таралатын шашы бул жолы селкеу-селкеу. Жауырыны куржие, вио- лончелые тене тустп, тутаса крккен виолончель екеу| жалгыз дене. Ербеддеп козталган кылтаякты оц колы сол денет - виолончельд'1, езж белден ар- лы-берл| кайшылай кеск'тейд|. Эуен виолончель- ден емес, кекемнщ букт денесшен - кулагы, кез1, мурны, кол-аяктары, тырнактары астынан боздай шьн'ып тур. Кекем - жуас та ез кекем, казф ежет- тер мен юкерлер элем! - Гэкец, мамам, «Шил1 езен камыс-ай» таламынан жулына кашып, мына ак боз мылкау дуниенщ жолсыз, сацылаусыз кушагында адасып журген эуенге айналды. 0ЛС1Н-ЭЛ1 б'|ркалыпты кайталана, элдекайда, жок, элдекайда емес, мына берж тактаймен кор- шалган тыныш ауланы бузыл-жара, кенютж курса­ ми кезт кетуге шакырган сикырлы саз оган коса кекем де би'жтеп барады. - Ке... - Аузымды ашып ед|м, Карта какалдым. 26

Жыпырлатан жас кез тостатанымды жуды. Мен 931МД1 кекемнен айрылып калатындай, мына аскак та, бурын еслмеген алапат саз кекемд| кардыд кал- бактатан ак; туйфлерше айналдырып Ж1беретшдей сез1нд|'м. Айналдырганы неа, кекем бул кезде ак ке- дютж ноталары - кала, аула устшде калбактап ай- налып журген кар туйфпертщ нак езт Ойбай-ау, кекем туйфге айналып, кезден бул- бул ушса, карайласар юм1м бар? Мамам болса, то- лыктытына карамастан, тамаша билейтш Текедмен шыр кебелек айналып мэз-мейрам. Оган кар астын- да калтыратан менен гер! Текед, би кымбат. Жупрт барып кекемнщ су-су жеджен тарным. Сазды медплжке жоталтарымды бте тура тарт- тым - эуен жоталса да, кекем касымда калады той. - Кеке, уйге кайтайыкшы. К;ылтаяк зыд егп, дыбыс 61'р сет калкыды да, уз|'л|'п журе бердт Ол матан жалт карады. Корьщ- канымнан шаткаяктап кейт шепнд1М. Тас карадты тунде жалт каратан адам есепшотка судай жуйрж кекемнен баска жат пенде-тш. К,ара буйра шашы, касы, мурны, ки1М|'не дейт бгёдщ уйдеп отыз бес жастаты адам... жок, бер!б|р кекем емес. Ол ешка- шан да буйтт атып тастардай суык зермен кара- майтын. Жадаты саздыд тун туст кабьтдатан кара жадтырыктары толкындай еуелеген алыл корганды кекем екеу1М13д|Д арамыздан суыра тартыл, узджаз бижтетт жатты. Кенет кекемд| арбатан осы еуенд| бф сетке жек керт те кегпм. - Не керек? Сатан не керек деймт? 27

Кекем, ай-шай жок, бтепмнен цапсыра устап, сырадан босатан бешкеге карай суйрей женелдк Сосын тыгын ашатын аташ балтамен бос бешкен! томп-томп урды да, к'шт токтап, колыма устатты: - Осыдан жацылмай, сок та отыр! Аянайын ба, соктым да отырдым. Кекем виолон- чельде ойнады. Тагы да елдекайдаты белпаз де алые батдарга жетелеп узатан макпал коцыр сикыр- лы саз, саз... Цар ел'| жауып тур. 28

Балга астынан о баста кулак; етш жеп дерекь леу шыккан дыбыстар капалак кар киыршыктарына оранды да, Саз элемшде калыктаган ак кептерге айналды, кылтаяк пен шектер киылысынан туган эсем дыбыстарта косылды, аула тебеа атты шатын аспан астында канаттары дфтдеп айнала баста- ды. Аяк астындаты козталмас мытым кара жер туты- рынан окай айнып, саз ыртатымен билей женелдк Б13 - кекем, мен жене аркасына кос уыс кар конакта- тан жас куш'ж ушеу1М13 виолончель 1шеп мен балта астынан шыккан дыбыстармен кым-кигаш аралас- тьщ та, аспанта кетерте бастадьщ. Кенет букт елемдк сол елемн1н колсозымдаты ект1 - 613 асырап алталы ай толматан Арыстан- ды бас сап кушактатым келд|. К^ос колымды тгер| создым, кушагым капалактатан карта толды. Терт кубыладан тутас коршатан дуниемен - ак кар, ак Кармен араласкан жеп-жект саз ноталарымен б|те кайнастым да, оньщ балтамен шауып айыра алмас белшеп'не айналдым. Жас купли Арыстан кардык таусылмас коры - ас­ панта, дел1'рек айтканда, узд1шз сорталатан киыр- шыктарта тумсытын соза шошайтып шабаландап урд| де, туртан орнында кулаты салпакдай еуен ыр- татына сэйкес терт аяктап кар™ бастады. Будан былай куш1к, кекем, мен, виолончель, ак кар бесеу1М13 айрылыспас доспыз, жж жазбас жолдаспыз... Бешке, аташ балта, саз жэне сыра мен кар суы сщт карайтан бешке тактайлары да солай... 29

...Ертедшде квкем кызып калганы хакында мщ- прлеп, юмнен екеы беймэлм, кешрм сурады, есеп- шоты мен портфелш колтыгына цыса уш цабатты уйге тартты. Мамам томен к;арап, алжапк;ышыныд етепне курган; кдпын сурте берген... Сеноеда, стол шетшдеп мен, стол астындагы Арыстан мамамнын кысылып уялганына хадж кел- лрмесек те, кекемн'щ шын кед'т1мен уйып кеш|р1м сураганына зэредей де сенгем13 жок;. Осы о«1ига болмаса, 613 тэту турамыз. Юм бтан, керш1 апайлар солай десед'|. Олардыд айтуынша, кекем кодызга да киянат ойламайтын, ез гане берж, момын да (кешедеп ед улгш1 еркек), мамам б1рд| екн ге жетюзетш пысьщ эйел (еттед, шайпаулау, эйтпе- се...). Мен болсам, кунде-кунде бестжтерд! мектеп- тен к;апшык;тап кдйтушы жакды окушымын (тым жуас па осы бала?). Алда да осындай тамаша сэйкестж- пен тату-тэтл тура берер ме едж, к;айтер едж, егер... БЕС1НШ1 ТЫНЫС Жада кврштер кадима! керш/ сияцты. Ит пен квгерш/н... жок;, сем/з де дарацы уйрек-к;аздар жене шалбар шешк'1ш шартыц бала. «Насыбай» цупиясы к;алай шеш/лд/? Ауылдагы ер'жкен шал-кемпюлер. Сез/з гасырдан кеШн кбайта т'1ртген к,аЬан. Мен он ею жасца толган кун'| сахнага т1нген мылтыктыд каитсе де атылатындыгы жайында тюр отдфген Тэкец туп-тура 0К1 жылдан соц К9ШТ1 де 30

кетт! Маддайга жазылса, кешу киын боп па. К|орабы даладай ею автомашинага мукеммал-мултн асы- гыс тиед| де, журтына кушак-кушак тутш калдыра, Текедур!м-бутагын «Кеше» атты кедде кызыкэлем- ге бастай шыгып журе бердк Ол куш мамамныд кез1 кызарып жургешмен, оныд есесше кекем карадай кедтдент, колдарын кайта-кайта кушырланып ыс- кылай берген. Сейтсе, Текед салып урып облыска жогзрыла- са керек. Жогарылаган деген не, мумюн, Текед тау басына терлеп-тепшт ермелейтш шыгар, мумюн, облыс орталыгындагы биж уйлердщ ед устщп каба- тына коныстануы да ыктимал, онда менщ шаруам шамалы. Жада керштер кандай, ездершщ мен тур- гылас баласы бар ма? Ит-кептер| ше? Ауласына ит байланса, бершен бурын, мере-сере алысып Арыс- тан бой жазып калар едг Кеп узамай жада керштер Текеднщ адыраган ауласын аузы-мурнынан шыгара, тыракай у-дуга толтырды да тастады. Асьныс-устс жук тусрлдк Бтектерш сыбанып тастап, кекем мен мамам ке- мектест жур. Мен болсам, «ЗИС - 150»-д|, кыбыр- кыбыр адамдар мен тед-тед жуктердк бутюл ауланы ею када арасына сыйгызып, шарбакка асыла 1шке унс!3 удтемж. Соншальщты едмеддеп удтетшдей гажап денеде жок сиякты. Булардыд да кекес! бар. Уйелмендей кара юск Теддерд! буйым курлы кер- мей, асыкша атады. Жиепн юр едттеген ак шаршы астынан кара шашы буркыраган катпа ейел анык мамалары. 31

Ундер‘| есттмейдк Ундершщ матан есттмей- ТШД1П — ею арада шыгыры селтигвн КУДЬ1К, жемю! жиналган и1р-иф жуз!М бутактары, ку жапырактары калтыратан туп терек бар. Аргы ауладан жер бауыр- лай жылжып жакындаган кек тулн (жапырак ертеу маусымы!) етшде керштердщ ауыз, кол-аяктары гана бульщгыр кимылдайды. Ауыр курс1НД1М. Ит те, кептер де кер1нбед|. Тек «ЗИС»-тен себет-себет тусрлт жаткан канкылдауык уйрек-каздар... Кеу- деге сеюрт Арыстандай еркелей алмайтын, зецпр аспанда кептер сеюлд| аударылып-тецкертт уша алмайтын, тек табака тусер, етке жарар даракы дауысты сем1з уйрек-каздар... Бурылып, кетуге айналдым. Токта, токта... Мына бф шартьщ кара бала ас- паннан Д1к етл ме, жерден шыкты ма? Кекш1 култт- дей мацдайына кулап тур. Бел бес тиындьщ бакыр Т0р‘1зд| деп-децгелек. Торсьщ шеке. Эдемнак бала, б|рак... камытаяк екен. Оган кайтыра коятын ол жок сеюлд|. Юмге тиюер|н б'тмей, тецфепне тасыр кез- бен карайды. Ею колды калтага сап, аула ортасын- да шфент турды, турды да эй-шэй жок, меш шошы- та юстеп-юсЫеп тастады. Бул маймактьщтула бойы толган кесел ме екен?! Келденен жаткан ею кулаш таякты ат кып мМп алды да, басындагы есю кулакшынмен «тулпар» сауырына сап-сап Ж1берд|. Жщ1шке даусымен кай- тара юстеп, турган орнында кос аяктап сеюрд|-ай кеп. Онысы ер-токымды бауырга алып мецюгет. Сосын ауланы айналып кулдырандай, ейда, шап. 32

Аягы айк;аск;ан маймак; болса да, табаны жер июке- мес жуйрж Т1ПТ1. Буйтт киюым келюпей, ыза боп турганда шацда- тып шапкылап жургеш шат-шэлекей1мд| шыгарды. Элде дереу шак;ырып алып, жудырыгымды июкетт Ж1берсем бе? - Эй, бала! Цулагы едфейт тура кдлды. - Бер1 кел! Сук; саусак; ушымен ол журер сэра жолды ымдап, ез1ме шакырдым. Таякты кдлай тулпарга айналдырса, 33

I «атын» солай теп-тез таяк;к;а айналдырып, еудемжерге зымгатты да, колын оц-солга репетс13 лактыргыштап, тура жупрд|. Шарбакты айналып елп, касыма келт к;алт токтады. Саусагын сора туйме кездер1мен мен1 шп-жеп, бф крлымен шалбарынын, ауын ангара агы- тып жатыр. - Мэ, насыбай! Шошынганнан кейш ыршып туст'|м. 0й, мынау неткен бетпак бала! «Бер| кел!» ттт1 де шалбарьщ- ды шеш деген сез емес к;ой. К^айдагы бф насыбайы неа? Жене оны кайтпекпж? Менщ басым кдтты екен дел шартык; ине жа- суындай да саспады, шалбарын тресте тусфе ел1 шенит тур. К^айтейш, катты састым, тура к;аш... ...Жок;, кашпадым. Дес бергенде, «ЗИС» к;ап- талынан шартьщтан улкендеу, менен аз цалыцк;ы бала жупрт шьщты. Бул да к;ара торы, бфак; бет1 тым жалпацтау ма, к;алай? Жене торсьщ шеке шар- тьщтай камытаяк; емес. Элп жупрт кел, басын курт енкейтт, шартьщтьщ К1НД1К, е-е... одан темешрек уятты тусын н;ушырлана И1скед| де, шолак; танауын тыржита: - Этп1шу! - дел салды. Маймак эбден канагаттанган цалыпта шалба­ рын кетерд1. Кер| бурылдым да, уйге зыттым. Кун! бойы ойым онга белшт, шалбар шешу ку- пиясыньщ к'тт'ш таппадым. Кун тупл, он кун ойлан бф акицаттын басы айдан ашык; - Маймац деш сау адамныд басына кел келе бермейт'ш кыльщтар жа- 34

сауга ете кабтегп бала. Кырсык;к;анда, ертед бар лыпасын сыпырып тастап, к;ак;па алдында каскайып турса ше? Кешедеп келденед журпнштер алдымен иьщ селюлдетт кулер, кезге шукып керсетер, сон- сод: «Е, мынау бес белмел! уйде туратын Асан атты баланыд шю шыгар», - деп к;олды бф-ак; сттейдк Ал, мугал1м керсе ше? Кой, одан да кекеммен ак;ылдасайын. Кекем ул- кен адам, улкендер насыбай сырын бту| тию. Он- сыз да б1зден кеп бтет1ндерш урсып-зеюп тусшдфе журед| гой. Кекем еуел1 бар ынты-шынтымен кедюлдеп кул- д|. Сейтсе, шалбар шешу купиясы былай екен. Жада керштер ауылдан кешт кеп отыр. Ал ауылда шок;ша сак;ал шалдар мен кимешек киген кемтрлер кеше сайын ерт журеднмгс. 0здер| тютер| кдусап, суйек- тер|' саудырап, мэлюлдеп журген1не карамастан, юл к;ылжак;бастар. Енд| ше! Колдары бос, тебеге тукрп жатып пэленше сом пенсия алады. Кун1 бойы шал- кдцан туст шырт туфе беру де, шамасы, жальщ- тыратын б'олса керек. Элплер зер1ккес1н, кешеден Маймак куралыптас балаларды маядай бакыртып устал алады. Устагасын, шалбарын сыр-сыр шешт, Т1зес1не тусфед! де, юндж тусын жебе муртымен к;ы- тыктай: «Этп1ш! 0й, таудай бол! Насыбайыд керемет екен! Тыныс кедт сала берд|», - деп каукылдасатын кер1нед|. Тыныстары шынымен кедт кала ма, жок; па, тубте жетт зерттеген тагы ешюм жок;. Бала бф уялады, ею уялады. Ол уялды деп шал­ дар шалбар шешт тушфуш, те к;аук;ылдасып бата 35

беруш коймайды. Акыры, су тепн бата ала беру ба- лага да майдай жагып, бфте-бфте карсыласпайды да. Кдрсыласпак тугт, еттер| уйренгесш, шокша са- к;ал шал кезжсе, шалбар шешетш, этшшш кез кел- генге еш пулсыз усынатын тамаша халге жетед!. Кдтыгына Караганда, Маймак та сол «мектептщ» пэндерш буге-ш1-гес1не дейш менгерш, ктед бестж- ке бтрген-ау. Шалбар шешудщ мен1 шошытканы соншальщ, бф-ек1 апта бойы Маймакпен, оныц жалпак бет ага- сымен тю жарып мемшеге келе алмадым. Маймак кешеде карсы кездессе, ышкырына куджпен кез тастап койып, тагы бф пелеге ушырамай турганда кутылганша асык боламын. Тагы салып урып жетт кеп, шалбар шеше бастамасына шм кепт. Маймакка Караганда кайта жалпак бет агасы жуас па деп калдым. Алда-жалда карсы кездессе, киык кезш темен салып, тымпьщ-тымпын басып те- з'|рек етт кетед|. Кейде караган-карамаганын бтк кезшен ангару да киын. 0тюзт Ж1берт, бфаз узай жалт бурылсацгана кезшщ шылбырын саган тастап бара жатканын байкайсьщ. 031 жакында керсеттген фильмдеп Шьщгысканнан аусайшы. Тек тжфейген мысык мурты, кайкы кылышы гана жетюпейдкАкы- ры кикар кабанга тым уксап тур екен, мейл1 Шьщ- гысхан атана койсын. Эне, ютаптан окып, кинодан керген кабанды сепз гасырдан кейш осылайша си- кырлап трлтем13. л Айдар тагып ат к>ою Кайбф жаксы касиет дейсщ. лайда сол жексурын еамд| ойдан курыктап куып 36

шьщсац да, езшен-ез1 тт ушына сатызша жабыса кетсе, амал не? Оньщ устше, к;ыск;а кунде кырык; жуздессек те, жасы К1им бола тура ныспын айтпай кырсьщкан езше де обал жок;. Керим болгасын, адам кусап «Мен беленшемш, сен юмсщ?» - деп, к;ол бер|'п таныспас па? Жак;ындап кетсе жарып тастар жолбарыс еместн той. Кендф баулы ш'р ыртай садак;ты кдптытынан тас- тамайтын эдетш де байк;ап журмЫ. Аташ басында Каннен-к;аперс13 шик;ылдаск;ан тортайларды сыгы- рая кездеп туртанын сан марте керд1м. Кез1 к;итар, 631 к;ик;ар, садам; асынатын, жазьщсыз тортайта мыс- к;ал аянышы жом; баланы Шыцгысхан деп атаматан- да кайтем!з. АЛТЫНШЫ ТЫНЫС Шыцгысхан супу свйлейт 'т бала. Цаланыц кеще торгайлары. К,орлыгын втк1зген к,исых, квз маган к;алай унады? Оныц кептер мен к,ауырсын, жебе жайындагы унамсыз туанм. Оз'шд'1 бала тэрбие- лег/ш цасцырдан ацылды санадым. Куш'ж жуггщан Шьщгысхан. Б/р куш сэске кезшде уйден шьщсам, шарбак; тасаланган Шыцгысхан шатыр устЫде жем шокып к;урк;ылдап журген ата м;оразды кездеп тур. Жугрп бардым да, жулк;ып-жулк;ып Ж1берд|м. Жалт к;арады. - Неге атасыц? - Йемене, кегершш сешю ме ед|? - К1МД1Ю болса да, бэр|бф атпайсыц. 37

4 - Айтарсыд. - Мурнын мадгаздана тартты. - Кшкене кептер тугт, туйедей кой, сиыр, жылкылар да сою ушж жаралган. - Оны юм айтты? — Керт турсыд, маддайымда жулдызша жаркы- раган кос кез1м бар. Жаркыраган кездер карайган атаулыга коса кой, сиыр, жылкыныд паршаланып сойылатынын кередь Оларды соятын адамдар. Мен де адаммын. Енде- ше, кегершшд! неге атпаска? Ой, мына Шыдгысхан неге дел кинодагыдай сулу сейлеп тур? Тура улкен юс1ше сейлейдг «Жулдыз­ ша жаркыраган кез1М бар... Сиырды адамдар парша- лайды... Мен кептерд! атуга тиюшн...» Кдншама сулу сейлесе де, мынадан б1рдедетусшсем, буйырмасын. Табан астына тукшия карал ел'| кудюлдеп тур: - О, о, ауылдагы торгайлар шетшен такыс, зай­ дем. Цурт-кумырска аулаганда ед сагын кузетке коя- ды. Садак кетерт кезене берсед болды: «Шик, шик, каш, каш!..» Усак тастарды кос колдап калай шаш- сад, солай жан-жакка бытырап дур кетертедК Оныд езшде де, тарала ушсак жебе тимес деген кульщ жатыр. Кала торгайлары мына жем шокуды тана 61- лет1н акымак кептерден аумайтын кеще екен. Дел касына келгенше шикылдап отыра бередк Цалада не кеп, машина кеп. Солардыд у-шуына торгайлар ебден уйрент алып, уркуд! де койган. Ашамаймен кекесш танытып гаотйп.а_Бй.фсыадкдаатркаднат. аНстеагерыантктыолргаарйыгда келмесш, келед! тимесе - жыпыр-жыпыр уйлерд'щ терезесш сынды- 38

ратынын, терезе сындырмаса - тортайдан да кеп адамдардыц басына тустнш бтесщдер де. Эне, солай, ауылда юстер батыр, торгай к;орк;ак; болса, к;алада адам коркаи; та, тортай батыр. Кап, мына кисык; кездщ к;орлытын-ай! Тап осы сатте, б|р жатынан, бой бутан элс1зд1кт'| де ацтарып турмын. Колмен к;ойтандай тап тебесшен туст айт- са, буматанда кайтедт Тадтажайып дурью дэлел- дермен к;исык; кездщ аузын жаптыртым келт к;анша ойлансам да, ок;ытан ютаптардан ондай сэтп узшд1ш еске тусфе алмадым. Кептерд! атпак; болтан жауыз- дытын сылтауратцан бол б|р к;ойып, шьщыльщтатан неменщ аузын цисайта к;ойсам ба элде?

Кейде торгайлардыц езтен миллион есе улкен де кушл, канат-кауырсынсыз лрпмл1кке шекесшен и;арап менсжбей, бутакта куаныштан ес1 шыга мэз- мэйрем сайрап отыратыны да рас. Ондай кепе-ке- р!неу эдтетс13Д1кке жыныц кеп кетт, колга Ш1ккен кесекпен элгУ жЮерт ургыц келедк ЖЮерт уруда мЫ болмайды-ау, б|рак сол лактырылган кесек тор- гайга дэл тики уинн, Чингачгуктей куралайды кез- ден аткан мерген болуьщ керек. К|ырсыкканда, Чин­ гачгук бул дуниеде жалгыз-ак дана. Чингачгук атпа- гасын, кесек торгайды жанай шыркап шыгып, кайта соргалаган куй1, куйрыгын тютелеген Арыстанныи тебесш ойып туспесше юм кепш. вйткеш бу жер да- лиган дала емес, кала 1Ш1 гой. Арыстанныц тебес! ойылмаса, сез жок, терезелер сынады. Сонда, сон- да... мен дэл каз1р кегерш'ш камын ойлаганнан гер!, ез уй'1мн'щ терезес'| сынбасын, Арыстанныц тебесш тас теспес'ш дел Шыцгысханмен егест тур екемш гой. Кезд! бацырайтып койып кара бала дэлелдеп берсе «екен гой» емес, дэл солай. КИЫК кезд'щ кияс екен! кияс. Сейтсе де, ез1 маган ептеп унай бастады. Осы жасыма дейт сыгыр кезш жерге кадап турып маган ешюм де муншама орын- ды сездер айтып кермепл. Ендеше, не турыс, езш жетектеп журт Арыстан, кептермен таныстырайын да. Мен бтем, бул ипрк1н, аспанда кегершшнщ ау- дарылып-тецкер'те, бауырын кун сэулесше жала- та сайран салатын салтанатынан тттен бейхабар Иыкка конып, эдем! туйме кездер!мен жузще унте Карар суйюмд! кылыгынан да хабарсыз бйтпесе 40

садак кезент, сондай галамат керкл кусты бур- кылдап ушар кауырсынга айналдыргысы келер ме! Эдемш1кт1 сезбейттдер тана аяуды бтмейд!. Тек кептердщ кулаштай лактырган кумютей ас- панда жаркылдап ушуын кергенде тана кара бала аткан жебе олардьщ соцына кугыншы болып тус- пейдт Шьщтысханта кептерге шашылтан жемдк менщ тутан кун1м тойлантан кеште босатан сыра бешке- С1нен жасалтан Арыстан уйиппн, ез колыммен уй- инк сыртына бормен айтыздап жазтан: «Уздж окушы А.К^айырсынов пен нюнил ит Арыстанньщ мызтымас достыты жасасын!» деген ундеуд| керсетлм. Шьщ- тысхан итке унады ма, жок па, ол хакында Арыстан еркелеп, яки ырылдап ашык тюр бтдфмесе де, те- бет Шьщтысханта шынымен унады. Жуншен сипа- ды, картыбауынан тартып кердт Мына игл суретте- р| «Огонек» сыртынан туспейлн жалпак бет ненец, чукоттар кусап шаната жексе деген тапкыр усыныс айтты. Мен кызып келп, кептердщ канша тукымы болатынына дейш жайып салдым. «Уй кегершшде- р|н колдан ес1ру» ютабынан уз1ндтерд| жатка согып ед1м, шын Шьщгысханньщ сепз гасырдан кейщп ур- паты кезш жумып, аузын ашты. Сейткенмен, жуж кубыла жаркыратан ата коразды кергенде: - Кауырсынынан керемет жебе шытар ед|, - деп тацдай какты. Сасканымнан сол орында калшиып каттым да калдым. Бул бала ата коразды еллрген кунде тана кауырсыны жебеге жарайтынын бт- мей айтып туртан жок. Шьщгысхан атын калай деп 41

басып тауып койдым десейил. Кала керсе-ак; тар- па бас сап киратып салгыш каЬанныд К1ш'|рейттген нагыз еюнш1 данасы. Эттед, бойы кэндек, купи аз, содынан ерелн калыд кол жок. Эйтпесе бар ма... Сол куннщ кеиннде тесекте дедбекшт жатып бала Шыдгысханды тузу жолга салуды уйгардым. Себеб1, одан жасым улкен... «Пионер жасы к!Ш1'ге эрдайым камкорлык керсетт, кашанда касынан табылуы кажет» (мектеп дэлЫндеп «Окушыныд мшез-кулкы» ережесшен). Басы жас, тербиеге кенер. Гумыры тюн сакыл- датып, элденеге зыгырданы кайнап журегн каскыр- лар Индияда акылды адамныд баласын баули келе берге айналдырыпты. Ал мына Асан, шынын айт- са, орынды-орынсыз ырылдап, кит етсе кой кыруга машык каскырлардан ез'|н милы санайды. Арада ай егп. Бул кунде ол екеум'13 кед1мг'щей доспыз. Мектеп- ке бфге барып, бфге кайтамыз. 031 тапкыр бала. Б»р кун'| кешке жакын ауладагы шеп етепнде эц- пме согып отыр едж, 1Ш1 шур егп. Жалт карап ем: — Мына керцйжд кенден купли содымнан ша- баладдап калмагасын, устап алдым да жутып кой­ дым. Сол гой кыдсылап жаткан, — дед\"|. Кулд|м де койдым. Ертеше портфель аркалап тыска шыксам ак тутек боран... Жел, кар, жел, кар... Эриберщен ке- Й1н, койны-конышыма к„ар толып, аККакаладан аумай калдым. Аккаладан аиырмам козгалатыным гана. 42

Ерте кетпек ниетпен, Шьщгысханга жолай соксам, \\ турмапты, тек керпе астынан кез1 жылтырайды. - Жур, мектепке кетпк! - 1Мм... - Басын шайкады. - Неге? - Кешеп куш1КТ1 туып жатырмын. Сабакка жалгыз кетуге тура келдг Сейте-сейте оньщ кала кираткыш котиын баба- сына тек тур жагынан уксайтынына кез1м жеттк Кде ататын касиет1н есептемесе, былай тэуф бала. Ме- шмен достаскалы садак аркалайтын жаман кылы- гын да койды. Тталгыш. Пысьщ. Угымтал. 0зше эбден сент алдым. Алда-жалда уйьщтап калсам, ертесш кегершшдерд! уйшжтен сол шыга- рады. Арыстанды серуендетедк Калтасында оган арналган токашы да эз1р. Шьщгысханга Арыстан- ньщ ет|' уйренгенд|'п соншальщ, кейде катар журе калсак, тебет эуел1 кайсысына еркелесем деген- дей маган да, оган да кезек жупрт, эр1-сэр| бол калады. ЖЕТ1НШ1 ТЫНЫС Сешмнен айрылган к,ара мысык;. Ак; кептер- ден соц ата цораздыц жогалуы. Б1р куш мектеп- тен келе жатсам... Шыцгысханньщ саудагерл1к- пен айналысуы. Уры Ш1м1р1кпед1, онымен поймай, цыр кврсетт'1. Жетпей жатып желкемнен узтуд1 цаламадым. 43

Б)р кун1 ец суйк'1мд| ак кегершж ушл-куйл! жок боп кетт|. !ргелес кешедеп уй1рлерге косылган шытар, жалыккасын оралар — т.т. ойладым. Бф кун тостым, келмедк Ею кун тостым, зым-зия. Ак кептер орал- мады. Капа болдым. Шьщгысханнан сыр тартсам, кез1Н аспанга аларта карап: - Аи; кептерд! кара мысык жедк - дедк 1ле уйшен кара мысыкты куйрытынан суйрете алып шьщты да, терек д!Ц!не кулаштап бф-ак сокты. Мысьщ жаман унмен баж етл де, кара дота сыза шарбак асып кар- тыды. Шьщгысхан тэты: - Кептерд! кара мысыкжед|, - дед| ар эрпт нактай. Кара мысыкка сен!м жок. Кезшде коматайльщ оты тутап, бакша !штде букпантайлай тортай аддитыны рас. Кара мысык ак кептерд! жесе, жеген шытар. Арада ею-уш кун етпей, ата кораздан айрылып аб урдым. Жарайды, ак кептер акылы кем жас едк сондыктан кара мысык аузына аддаусызда туст калды дел'ж, ал ата кораз ейт'т ашыкауыздык жасай коймайтын-ды. Ак кептерд1 де, ата коразды да кара мысык бел'шен бф басып кылги салатындай, жын атып журген тортайлар мен тышкандардыд шыны- мен таусылып б|ткеж ме? Шыдгысхан кей'шп кезде кептер конатын сере- Н1 жаныта тазалап, жем арасынан киыршык тасты терт тастайтын пысыктык керсетт жур. Ата кораз жайлы сурап ед1м, аспанта аларып каратан куй| бас шайкады. Ата коразды жерден алып жерге салдым. Жо- талмаса, жоксыз калсын. Бф-ею кун емес, табаны 44

куректей уш жыл бойы асты-устше туею баклан менде ес жок;. Шубыртып сансыз урпак; ес1рд|. Не- мерелерЫ ушута уйрегп. Найк;ала басып дэннщ р- С1Н, тазасын шок;ыды. Шок;ыды да, жем шашканы- ца, бакканьща мьщтап турып б|р туюрдк басы аутан жакка кантып, айдалага кетп. Б|р куш мектептен кайтып келе жаттым. Кенет кек какпалы уйдщ ауласынан куркылдаган ун, канат- тык сартылы есттдк Таныс дыбыстар... Дуалдан асылып 1шке уктсем... Шарбакка балагынан мьщ- тап байланган ата к;ораз талпынып жатыр. К^анат катады да, эудемжерге кетертмей жатып, - кенд|р Ж1ПТ1 бырт-бырт узер кайрат кептерде кайдан бол- сын, кулап туседк Тек1репндеп б|р топ усак; балалар езулерш кулака жеткенше созып, сандарын шапак;- тайды. Дереу дуалдан асып, аула 1шше каргып тус- Т1М де: «Кане, пырс-с, бебектер!» - дед1м. Анадай жерге ыгыса уйлыгысып турды. Едкейт, кегериин балагындаты жтл шеше бергешм сол ед!, уюдей сэры баланьщ боздап бермеа бар ма. - Эй, сатан не жок;? 0зщ кай уйдщ шыбынысын? - Менщ кегеримшм-м... - Не-е? Мынадан хабарьщ бар ма? - Жудыры- тымды июкетлм. - Кесе. - Ал мынау ше? - Енд| еюнчл жудырытымды керсетпм. - Ею кесе. - Дурыс айттык- Енд| кегершшд! кайдан алта- нынды айт. 45

- Бэюге айырбастаганмын. - К1МН1И бекюне айырбастап едщ, юшкентай пана ызыддаган шыбыным? - Кдстарыда кечнп келген керчн бала... «Керчи бала...» Керчи бала юм болуч]ы ед|, Шыдгысхан да. Кеч1еге атып чшктым. Кеудемде бурк еткен ашу фйнымды кернеп кегп. Жалгщ бет бала Шыдгыс- хан десе, Шьщгысхан екен. Одан да, керек десе, куш темен. Шьщгысхан кдлаларды ертеп к;иратк;а- нымен, достарын буйтт ечи<;ач1ан да так;ыр музга отыргызбаган. Аулага юрт келсем, Шьщгысхан кептерге жем чтчшп отыр. Балапан кептердщ бф иыгына ко ныпты. Мектеп ауласындагы «Балалар б1здщ ба- кытымыз жене болачшгымыз» деген орындьщтай- -орындьщтай жазуы бар плакаттагы баладан бф аусайчаы. Онда да алма бет, буйра бас бала иы- гындагы кегерчмнге задала царап мез боп тур. Тек мынау буйра бас емес, жалпак; жузд! кисык; кез бала. Шыдамадым, сщбагандыгын, жакдыльщты бт- мес кещел'|пн бейнелейтЫ сездерд! бетте лацтыр- дым. Ш'|м'|р'|кпед'1, иыгындагы кегерчйнге «Шынымен солай ма?» дегендей мойын бурып к;арады. Учиним кпаста «Ана тт’|нен» жаттаган Крыловтьщ «К^арга мен тулки> тацпагы ес1ме туст; «!р|мчнк урлаган ку тулкющ!» - дел ед'1м, уртын томпайта: — ©Т1р1к айтасьщ, мен ф1мчмк емес, кегерчнн ур- ладым, - дел ез1мд| уялтып тастады. 46

Урыстым, жеюрд1м. Урльщ туб| - корлык екен- д|пн ескертлм. «Мыд бф тунде» урыньщ колын патшалар балтамен шауып тастатканын айтайын дед1м де, К1тапты кекемнщ сересшен урлап окыга- ным ес1ме туст, едэуф ыдгайсызданып калдым. М13 бакпагасын куйт кетт, басындагы кулакшы- нын жулып алдым да, аркама жасьфдым. - Экел кулакшынды! - Колын созды. - Калай екен кегершш урлап саткан, э? Бше бш- сед, урлык - тартып алганнан да соракы сумпайы- льщ. Сен неге... Урсып-зекуд| аяктаудыд сел туспедк ейткеш ол танауын жайбаракат шукылап турды, турды да, кептердщ как ортасына шалкалай кулады дейсщ. Желкеа жерге танк; етл. Кептер б1ткен дур кетер1- Л1П шатырга конды. Шьщгысхан бел талаурай кос аяктап жер тепю- лейд|. Кез! аспанга акия караса, дедгеленген юшке- не аузы унскз айкайга тола кершт тур. Сасканымнан колдагы кулакшынды курлк карга сарт-сурт сога бертпш. Шыдгысхан уйжен жалпак бет эйел кед ел пн корпылдата, етеп делбфеп бер| ушты. Шалкасынан кимылсыз жаткан улын шьф айналып жур. - Ойбиу, елтрп кетл, еллрдП Юм тиюл саган, шунак кудай-ау! Юм тиюкент ол ойлагандай «шунак КУДай» емес, кулын да кулыны шыга шыдгырган Шыдгысхан мен1 нускап керсетл. - Э, сен каракурт па ед? Жетпей, желкеднен 47

I / / )*

узшпр, аспаннан аягьщ салбырап туссец де карт алайын сенП Сыпырткысын басынан асыра кетерт куып бер- Д|. Жетпей жатып желкемнен узуш тосып турайын ба, тура каштым. СЕП31НШ1 ТЫНЫС Басца не шара? Шанага жее'тг'1ш Арыстаннын, сорпа-су жайлы н;иялы мен кейб/р жетеазд1ктер1 жайлы. Кеше твбеттер'1н1ц Ж1'г1тшт1г1. Квк к,ан- шьщ Арыстаннан жт/кт/ неге артьщ санады? Сол куш аула тукпрнде ец жаксы керетш «Ро­ бинзон Крузо» к'пгабынын мукабасына алацан басып турып, кес1р баламен кайта достаспауга ант етпм. Шьщтысхан сырт айнала бере жолдастьщты бар болтаны ею кегершшге балап сатса, баска не шара? «Бадырак кез, сен тимесен, мен тимен, аЬа-а-ау...» дел каншама уакыт ыскыра эндетт журер едж, Шынтысхан тэты бф кесел бастамаса. Ол Арыстан- ды шаната жегуд| шытарды. Шьщтысханша, шанага ит жепп, аппак далада карды куйындата зырту ушш ту кетерт тундрата сапар шегудщ кажет шамалы. Шана жактауларына байлаулы жтл ит каргыбауы- на жалта да, шыбырткымен кекес1Н таныта шык- пырт. Эйда, биш1КТ1 шартылдата ауаны ттгте де, алкапты тентек айкайта толтыр кеп. Иттщ аты ит, б1рер кьщсылаумен талайсыз татдырга батыштатан наразылытын бтд|'ред| де, алта куйындай ушады. 49