mustafin_gabiden_millioner

ҒДВИДЕН МУСТАФИН 1АЛ9МА5ТЫ1



I



JhAduejQH tMijCTTlACjyuH Миллионер Казақтың Мемлекеттік Көркем Әдебиет Баспасы Алматы —1 9 5 1



I «Аманкелді» колхозындағы жыйналыс узақ- ка созылды. Екі удай болып айтысып жатыр. БІр жағы Жақыпты, екінші жағы Жомартты костайды. Мундайда аузын бағатын күзетші Мәмет карт та сөйледі. Сөйлеуік Бейсен екі дүркін сөйлеп үлгерді. j, Қызу жыйын. Қеріс сөздер...- ' Ж о м а р т. Ж ақаң кем өлшеп канағат қы- лады. Қанағаты кейін тартады. Өскелең тілек кең өлшеп, алға тартады. Алға жолдастар, алға!!. Ж а к ы п. Арындама. Алдың жар... 1 Б е й с е н . Әуелі Жақып асқан белдерден 'асып ал... Талас пікірдің беті алдақашан ашылса да, жыйналысты басқарушы Жақып отағасы мә- селені дауысқа сала қойған жоқ. — Сөйлеп қалыңдар!— дейді. Онысы әл- декімді кекеткені, не унатқаны екені белгісіз. Ашац, сіріңке қара жүзі қызылкүрең тартқан. 3

Күні боны суықта жүріп келгендік пе, болмал са сөзге кызды ма, өңіндегі өзгеріс те белгі- сіз. Әдетінше төмен қарап, туйық отыр. Өзін жақтаушыларға да, жармасушыларға да көр- сеткені бір кескін. —1Токтамын Ж акаң айтсын — деген дау- ыстар естілді. . Жақып узын бойын онша созбай, созалаң- дап орнынан турды да. бөліп-бөліп екі-ақ ауыз сөз айтты: — Тоқтамы — көптін, қаулысы болады. Л^оспарды басқарма бекіткен күйінде қабыл-1 дайтының қол көтер! Көпшілік қол көтерді. Басқарманьщ қаулы- еы бекіді. Бірақ, азшылықтың да қарамыі елерлік еді. Жақып жыйылысты таратып, оқа-1 ша қалған ооң түнере бір күрсікді. Қостап кеткен көпшілік, ауыр салмақ та тастап кет- кен секілді. Сол салмақ басып отырғанда, Жомарт қайтадан еніп: — Көңіліңізге келмесін. Мен ауданға ба­ ран. Бул каулы бекімейді — деді. Жақып қолынен нускап, оң жағынан орын көрсетті. — Отыршьг азырақ. . Жомарт иеліп қараиа-қарсы отырды. Узақ’ айтыстың қызуьг әлі басылмаса керек. Жүзін- де кан ойнайды. Тез тындап, тез кеткісі келсө де Жақьш саспады. Жуан саусақтарын сыр- іылдатып, толғанып отыр. Екеуінен өзгө жан жоқ. Тып-тыныш. Кәресін шамның жарығы бәсеңдеп барады. Далада шәуілдеген сақ ит- тердің де дымы өштіі. ! — Мен елу екідемін — деді бір кезде Жа- қып, тунжыраған қалпын бузбастан. Көзін 4

қыбыңқырай отырып, бөгёлө сөйлеп, сөзін нық тастады.— Соның он бес жылы осы колхоз- ды баскарумен өтті. Қазірде, әуелгі огыз уй — жүз елуге, отыз мал — он мыңға, отыз гектар екі мыңға жетті. Осы рас па? — Рас,— деді Жомарт бөгелместен, - —■Онда менің кем өлшеп, кейін тартқаным қайсы? — Өткенмен ғана өлшемеңіз. Келешекпея де өлшеңіз. Пышақ кескендей сөз шорт үзілді. — Келіое алмайды екенбіз. Бара бер,— де- ді де Жақып үйден шықты. Айсыз ашық аспан. Жулдыздар сайрап тур. іҮркер төбеден ауып кетті. Тымырсық аязда- ғы тымық әуеці сіміре, Жақып күндегі әдеті- мен колхоз аулын аралап келеді. Шықырла- ған өз аяғынан өзге тырп еткен дыбыс жок,. Аппақ, кен. далада іауыл көсіле уйықтап жа- тыр. Ақ бесікте кундақтаулы бала сыяк- ты. Жақып байыппен қарап келеді. Түн уй- қысын төрт бөліп, бесік мақында күйбеңдеген ана сыяқты. Қай үйдің жанынан өтсе, сол үй- дің тарихы есіне түседі. Қай ағашқа көзі .түссе, сол ағаштың шыбық кёзі елестейді... — Бірі бар ма еді осынық! Өсіп-өрбіп бара- ды, — дейді, ішінен. Бәрі өз көзінше жасалып, өз басшылығымен өнген дүниенің түймедейі — түйедей, көнесі — жаңадай көрінді оған. »- Шынында да онын, колхозы мінсіз сыяқты еді. Дәл осы сағатқа дейін үкіметтен, не көп- шіліктен алғыстан өзгені алған емес. Омы- рауындағы екі орден соның айғағы. Әлі д® беделі — бедел. Бірақ, бүгінгі жыйналыста бой көрееткен азшылықтан, әсіресе орынба- 5

сары, жакын жолдасы Жомарттан түйсінт' калды. Жакып сан өлшеп, бір-ақ кесетін, на- ғайбілге бармайтын, тәжрибелі, берік адам. Жылдар бойы жыйналған тәжрибесі, мәпелеп өсірген колхозы адам аспас асқардай, одан аспақшьг асқақ ой айға шапқан арыстандай көрінеді. Егер, сол ойға ерік берсе, арындап барып бір жарға соғады, дейді Жакып. Осы оймен келе жатканда сурініп кеттЬ Аяғына оралған сымның ушы екен. Қар астын- да калғаи қулаштай сымды суырып алып: ; — Бір керекке жарар — деді де, уста дүке- нінің алдьша әкеп тастады. Машина-сайман- дарға көз жіберіп тур. Ремонтталғаны бір бе­ лек, ремонт күткені бір бөлек, қарамына қа- рап біліп тур. — Болып қалған екен — деді өзіне-өзі. Ку­ лагина ыңьірсыған үн, авда-санда солғын қақкан тоқылдақ дауысы естіледі. Солай ка­ рай аяғын еппен баеып иелді де, калғып ке- тіп отырған Мәмет қурбысын бассалды. — Аттан, аттан! — деді Мәмет шыңғырьш қалып. — Түу шайтан! Есектен де жаман бақыра- ды екен ғой,— деді дө ушып турды үстінен. — Қутырып кеттің бе, осынша шошытып?! — Е, не қара басты оені? — Қалғып кетіппін. — Уйқы үйде. Алжыған шіркін. — Сендей түндө жортатын кәрі-бозбалд емеспін. — Жарайды. Уйықтама,— деді де Жақып астық сарайының есігіндегі қулыпты устап көріп, сарайды бір айналдЫ. Мәмет қалмас- тан ере жүріп әңгімелесіп келеді. 6

■— Немен тарқады 'жыйылыс? Мен кет(п Калғам. Кешіктіңдер ғой. — Немен тарқасын. Бекіді жоспар. — Қайдан білейін, Жомарттың қыйсая гар­ туы жаман еді. — Солай ма? Қьійсая тартты ма? — Саған кем өлшейсін, кейін тартасын де­ ген жок па? Сонда осы колхозды бул дәре- жеге жеткізген кім? О, тоба! — Жаетықтың арыны да. ■ ■— Ахмет те жас па? Соларыңның нысайы жаман. Жақыгі жауагі қайырмастаи кетё берді. Жолында Мәмет атаған Ахмет устаның үйі бар. Терезесінен шам сәулесі көрінеді. Ах- меттің жыйылысқа келмегені есіне түсіп, ауру бар ма деген оймен, кіре кеткісі келді. Такала келе есік алдында байлаулы аткд кө- зі түсті. Ахмегггің ала биесі. Тер катқан, үсті аппақ қырау, суып тур. Қоріада абалаған овчаркенің даусымен Ахмет өзі шықты далаға. — Бул кім? Жақыппысың? Мал-жан аман ба? — Амандық. Ат неге сабылған бай-еке? — Ой, бүйткен байлығы бар болсын!— деді Ахмет. Жақьшты ертіп үйге кірді. Дастарқан жаюлы, ақ самауыр быжылдап тур екен. Зли- ка шай жемін есеяей түсіп, шай қуя бастады. — Бір-бір жутйм ащЫ бер. Тоңып, шаршап келдім,— деді Ахмет. Злиқа орта бөтелке арақ, бір майлы жам- бас әкеп қойды да: — Екеуің де бүгін ашульг екенсің. Ашула- рынды бас, — деп күлімсіреді. Жақьш; 7

— Бай-екец неге ашулы? — дегендё, Злиқа- дан бурын Ахметтің өзі қайырды жауапты. , — Азаптың зоры маған байлык болды. Бз- лалар оқуда. Жае. Мынау екеуіміздің колхоз жумысынан қолымыз тимейді. Баяғыдай сен- деліп жүрген жалшы жоқ. Ірілі-усақты осы уйде бірсыпыра мал бар. Кім бағады? Бақпа- саң мал кетеді, қарамасаң қатын кетеді. Же- ліндее турған сыйырдың бірі шығып кетіпті. Соны іздеймін деп, түстен былайғы жумысым қалды- Әйтпесе бүгін машина-сайманның ре- монтын бітіретін күнім еді. — Ия. Көрдім, бітіп қапты. Сыйыр табыл- ды ма? . — Жоқ. Қуйын көтеріп кетті ме! Сайтан көтеріп кетті ме, білмеймін. — Табылар. Жүрген шығар. — Табылмаса мейлі! Енді оған бола жумыс тастар жайым жоқ. Мурның қурғыр пысыл- даған, нө іздеп кетгі екен, ә?! Жақып үлкен денесін селкілдетіп күліп-кү- ліп жіберді де, — Айуанға да өкпе жүре ме?!— деді. Ах­ мет біраз ойланыіГотырып, өз реңін, сөз ре- ндн өзгерте салмаклен сөйледі енді: — Біле білсең, Жақып, саған айтылған өк- пе бул. Бүгін жарты күннің .жумысы калды. Ол бірнеше сыйырдан кымбат. Сыйыр жоғал- мағанда да мынау екеумізде тыйыштық аз. Тыйыштықтың бәрін сол мал жеп жатыр. Жақып тағы да денесін селкілдетіп күліп алды: — Байыса бір әлек. Байымса екі әлек. Қа- лай жағарсын журтқа. — Ей, тоқта, түсінбен отырсын! — деді Ах- S

мет — рас, жақсы басқардың, колхоз алға басты. Бірақ, сол байлықтан жанға рақат жа- .садың ба? — Жасамасаң өзіқнен көр! — Сенен көрем. — Жаным-ау, енді қайсыңның отынды жа- ғып, асыңды салып берем? — Міне-міне! Білмегенің осы. — Білсең айта қой. — Айтайын. Сақтық кассаға ақша сала^ мыз, кезінде ала береміз. Бағу сурамайды, өрт, жут, уры алмайды, Өое береді. Облига­ ция сақтатамыз. Бул да өлмейтін мүлік. Фер- малар осыны неге іетемейді. Бағып-қақсын, өсірсін, ақысын алсын. Малға малдай, сүтке сүттей, астыққа астықтай телейік. Тек, кезін- де беріп турсын. Міне, сонда жекемекшіктің аққула бейнетінен кутыламыз. Колхозға да, бізге де пайда, — Ойбай-ау не деп отыр езі,—деп Злика өз бетін өзі шымшып алды. Жақьіп бір кекеп өттіі — Жомарт екеуі коммунизмга бір-ақ секір- мек. _— Қой әрі, Өз дүниемізді қашанғы біреуден сурап отырамыз, — Сен қатын ёштемё білмейсін, — деді Ахмет,— мен дүниенің өзін-өзіне жумсап ра- қатын көрмекпін. Сені дүние жумсап, бейнетін көріп отырсың. Дүниені тапқанша бейнетің дурыс. Ал, тапқан соң не бейнет? Тапқан үстіне таба бер. Тапқаныңиың тек қызығын кер. Әйтпесе, неме керек бул шіркін. Жақып та, Злиқа да тоқталып қалды. Ах­ мет екінші рюмкені толтыра бастағанда тергі бөлмеден жылаған баланың дауысы естілді. 9

Блика баланы уатып келгенше, шай қуюсыз, шыны аяқтар иіріліп калды. Ахмет мурныиан бір мырсетті де, үзілген сөзін жалғап әкетті: — Сендер мені қалжықдасаңдар да, кол­ хоз байы дейсіңдер. Маған байлыктың үйрет- кені осы. Ал, Жомарт тағы бірдеме үйретіп жүр... — Осының өзін Жомарт үйретпесін,— деп Жақып сөзді бөліп жібергенде, Ахмет оның тунжырай қалған жүзіие көз тоқтата қарап қойды да, сөйлей берді: — Сен бекер туижырайсың. Жомарт емес, колхоз турмысы үйретті. Ж аңағы баланыц жылағанынан Жомарттың да бір сөзі есіме түсті. Жомарт жақсы, сен жаман дей алмай- мын. Бірақ, бала тәрбиесін уксата алғанымыз жоқ әлі. Балалар үйі дегенді тіпті ужмақтай қылып жасауға болады. Электр дегеннің қа-; дірін білм-ейміз. Темір пісіруге, ас пісіруге,' сыйыр саууға дейін сол шіркін істейді екен.' Неге істетпейміз? Жомарттьщ дәл осынысы катты қонады мыйыма. — Болдың ба?! — деді Жақып. Сабырлй болса да азар шыдап отырған сыяқты. Дауы- сынан «болды, сенсіз де білем» деген өрлік байкалады. Злиқа сезе қойып. — Қойсаңшы,— деп еді, Ахмет. — Қойдым,— деді. Ж.ақып сөйлей жөнелді:' :— Семіздікті қой көтереді, деген еді. Кв- термегенін көрдім. Дәулетті сен көтере ме деп едім. Көтермегеніңді көрдім. Не шатып жүр- сіндер осы! Коммунизмді бүгін орнат демек- пісің? Әлде мені саібаққа жақа түскен бала деймісін.? Сендер білгеяді мен алдақашан біл- 10

гем. Сендер көргенді алдақашан көргем. Мін- детті бойға шақтау юерек. Он бес жылғы ар- тына қара, сонда ғана қанша кеткеніңді кө- ресін. Қім сонда сенің үйіне ат басын бурып еді? Ал, бүгін бурғ|ан екен, осынша көкуің не?, Жаның шығып бара ма? Желе-жортып-ақ ке- леміз. Арындайсың келіп, арындайсын да жайыласын, одан да талай белдерден асқан бөкен желісті айт. — Е-е, — деп Ахмет бірсыпыра ыңылдап отырып,— бір жыл туып, бірге өссемде білме- ген екем. Майысса да сынбайтын болат па десем, морт кетер шойын екен ғой, — деген кезде, Злиқаның көзі бажырая қалды. Даусы қаттырақ шықты: — Бетім-ау, өмірі екеуі шай деспей келіп, бунысы несі!? Ойындары ма, шындары ма? — Қайсысы болса да ішіндегісі ғой,— деді де Жақып сағатына қарады. Злиқа кысыла түсті: — Отыр-ей, Зілқара. Муның не? — Жоқ, сағат үш бопты. Сендей бір кемпір үйде де күтін отырғаң шығар. — деп шығып кетті Жақып. II Бейсен мен Ырысжан жыйналыУтан 'бірге қайтқан. Жол бойы бітпеген өңгімені Ырыс- жандікіие келген соң Бейсен үдете тісті. Өйт- кені, ас үйде асулы турған жылқы етінің исі мурынды жарып барады. Бірақ, Жақып кел- мей қазан түсіріле қоймады, Бейсен әңгімені соза берді. — Түптеп келгенде Жомарттың көздегені 11

баска,— деді бір' кезде. Бағанадан бері жай тыңдап, битарап кісішө отырған Ырысжан бул сөзді елеусіз жіберген жок. Іла сурақ қойды: — Басқа болғ-анда не екен? — Не болушы еді. Председатель болғысы келеді де. — Оны қайдан білдің? — Колхоздың аяғына Жақып енді кақпан болды — деп шықты Байнақан жаңа. Сонда- ғы ойы Жомарт та. Байнақанға істеген жақ- сыльіқты Ж ақаң тірі пендеге істемеген болар. Соғыс кезіндегісі өз алдына, сол шіркінге әскердеін келгенде бір бузаулы сыйыр, отыз пут астық беріп еді. Адам деген қарны тойған соң көкіп кетеді өстіп... Ырысжан будан әрі тывдамады. Әжімі тпе- рең ақсары жүзі юенет өзгеріп, қабағын бір шытынды да турып кетті. Кімге шытынғанын неге шытынғанын Бейсен андаған жок. Тек дастарқан жайыла бастағанда ғана түйткілі .тарқап, енді буралқы әңгімелергв көшті. Кім- нің сыйыры бузаулады, кім бүгін қаладан не әкелді, кімнің қандай жақыны келіп жатыр... бәрін айтгы Бейсен. Ол бәрін біледі. Білгені- нің бәрін жаңалық санап, жүрген жеріне жая жүреді. Жаңалығы мылжыңдыққа айналғанын әлі сезбесе керек. — Баймаканньщ келіншегі жерік екен, — деді тағы да. Жүре тындап, анда-саеда бір қосгап күйбендеген Ырысжан еріксіз күліп жіберді. — Мылжындап барасын антурған. — Қудай ақына рас. Біздің қатыннан Kypji сурап әкөтті. - ‘ — Қой деймін. Лайық.емес жасыңа. 12

t— Боғауыз болмаса, өеек-аяң болмаса, қай жері лайықсыз жаным-ау!? Өз бөлмесінен Жанат шықты. Әңгіме тына калды. Ж анат осы үйдін ержеткен жалғыз баласы. Улы да, қызы да, қадірлі қонағы да бір өзі. Шаршап шыкканға уқсайды. Тіл кат- пастан кдрақат көзін аяасына бір, Бейсенге бір тендере салмақпен қарады да, үлкен бел- меде ерсілі-қарсылы жүре берді. Жарығы мол деңгелек білтелі аспалы шам бар. Нурын Жа- натқа ғана куйып турған сыяқты. Оның ақсур жүзі шамға шағылысып бурыняысынан да шаңқан, оң бетінің үстіндегі қара мең бурын- ғысынан да айқьт көрінді. Қағазға көп қарап көзі талса керек, қарлығаш қанатындай жіңіш- ке қасын, биіктеу біткен кең маңдайын керіп- керіп қояды. Екі қолын артына устап, тілерсе- гіне түскен макпал қара қос бурымды саусақ- тарымен ойнатып жүр. Жүріс-турысы, сабыр- лылығы әкесінен айнымапты. Дөңгелекке де, еопаққа да қосылмайтын әдемі бет кескіні, әсіресе тура жатқан қыр мурыны шешесіне келсе де, ақтығы, көзінің мөлдір кдралығы, де- не сымбаты мүлде өзгеше. Әр улттан бір көр- кемдікті тандап алып өзгеше бір сулу жасаған тәрізді. Мінезі әке мен шешенің аралығынан шыққан. Бірде қатты, бірде рахымшыл, бірде ауыр, бірде жеңіл, сезімді көбінесе ақылға жеңдіретін ойлы қыз екенін әр!стес адам тез-ак түсінетін. Жасы жыйырмадан асты. Әлі он ал- тві, он жеті жасар уыз қалпы. Институтті мерзімінен бурын бітіріп, быйыл оеы кол- хоздың орталау мектебіне завуч болды. Көрік- vi, сымбатты, білімді, өмір жайлауына жака шыққан Жанат сырт көзге толықсыған, төрт 13

'қубыласы cafi, армансыз жан көрінсе де, өзГ- не-өзі тым мазасыз. Күндер түгілі, түгндерді іс- сіз, ойсыз өткізген емес. Міне, сағат үш боп қалды. Жумыс столынан жаңа турып келсе де, арпалысқан ойдың әуенімен жүр. Кызын каба- ғынан таныйтын анасы оның ойын бөлген жоқ- Екеуінің ыңғайымен Бейсен де аузын бақты. Жанат бір кезде қол сағатына қарап қойып, — Жәкем неге кешікті — деді өзіне-өзі. Жақыпты журттьщ бәрі «Жака» деп кеткен соң, Жанат та бертін келе «Жәкем» дейтін. Ырысжан өзіне арналмаған суракқа арнаусыз жауап қайырды. — Оның жумысы біте ме. Томсарып, жабыңқы отырғае анасына Ж а­ нат ойлы көзімен тағы бір қарады. Ырысжан сәкіде отЬір. Үш бөлмелі үйдің орталық бөл- месі ас ішетіи, ауыл адамдарын қабылдайтын кең бөлме. Бір жағында Жанаттың, бір жа- ғында Жақыптың бөлмесінв баратын жол кал- дырыл, еденнен жарты метрдей жоғары жал- пақ сәкі қурылған. Сәкінін үстінен әдемі сүйін- дік текеметі, Алматы кілемшілері тоқыған үлкен масаты кілем жайылған. Ауыл адамда- ры аяқ киімдерімен төрге өрлемей-ақ, сәкінік ернеуіне отыра салуға тіпті ыңғайлы, тазалық- - ка жақсы. Ырысжан сәкінің төріне таман отыр еді. Жанат қасына келіп, көйлегінің ете- гін қурыспастай етіп, аяғын көсіле отырды. Kepere-көз, сур шерсть көйлегінің аласа жа- ғасынан биік көтерілген жуп-жумыр, аппак, суңғақ мойынын аққуша ие қарады анасына. Қарасында, мөлдіреген кара көздід кубылы- сында өзгеше бір махаббат бар. Баланың ана- ға емес, ананың үлбіреген нәрестеге елжірей 14

карағаны сыяқты. Жанат шынында да ата- анасын нәресте көретін. Олардыц арты дац- ғыл, алды соны, соныны бузарлық ғылым қай- раты жоқ деп мүсіркейді. Бар білгенін солар- дыц да мыйына қуйғысы келеді. «Жанатым бахыт, мақтаи, көңіл санасы» дей отырып, Жақып пен Ырысжаа да «біз көрген ой-шу- қырды көрген жок. Қапыда әлдеиеге душар бола ма...» деп қамқорлығын әрдайым умыт- тіайтын. Бул үйдің адамдары тус ашып сөй- леспей бірін-бірі қабағынан, ернінін, емеурі- нінен танып әдеттенген. Жанат казір анасына елжіреп карағанда, әлденендей жайсыз күй- ді сезініп анасын сол ойдан ажыратқысы келсө керек. Бала күнгі әдетімен Ырысжанды иегінен көтеріп, өзіне тура каратып алды да, күла турып, еркелей сөйледі: — Шаршадың ба әпке? — Жок, картам. — Неге жабыктық? — Жабыққам жоқ. — Күй тартайын ба? — Тартсаң — тарт, естиін. Жанат» шапшаң турып өз бөлмесіне барды да, пианино ойната бастады... — Кешікті ғой,— деп Ырысжан да орныная турды. Ac үйге шығып кетіп, бір тарелке піс- кен ет ала келгенде, жантайып жатқан Бей- сен жалактап басын көтерді. Қол жу демей қолын жуды. Етті екі кескенде, бір кескені аузына түсті. Сөйлеуге де үлгеріп жатыр... — Ж анат жанды кутгы орнына қашан кон- дырамыз? — дегенде, екі урты екі жақтап ту- лап турды. — Лайықтаған кісің бар шығар? — деп 15

Ырысжан зілсіз ғана кекеп өтіп еді, Бейсекен сезген де жоқ. Ойындағысын ақтара салды... — Жомартты жек кермейтін тәрізді. Жаман да жігіт емес қой. Мынау әңгім-е де басыла қалар еді. — Бетім-ау, катын үстіне ме?! 1 — Алмамен тура алмайды енді ол. Кәріп болды ғой кыршын жас. — Жанаттың Алмадан шығарда жаны бас­ ка. Мен ғана естиін буныңды. Жанат естісе бул уйге бас суға алмайсын,— деп санынан каттырак шымшыды Ырысжан. Осының өзін естіп қалмадьіма дегендей, Бейсеннің көзі есік жаққа бір алақ етті. Тамак жеген соң Бейсен бөгелместен кете барды. Ол бул үйге жиі келеді. Келген сайын дайын астың үстінен түседі. Жақып жумыс- сыз жүрісті жаратпаса да, Бейсенніи адалды- ғын есіне алып, бетін қайырмайды. Кейде тіп- ті, колы боста әдейі шакырып келтіріп, «жа- налықтарын» естігенде, күліп рақаттанкп ка- лады. Жақыдтың күндіз уақыты жоқ. Бейсен сонсоң түнде келеді. Жакып түнде колхоз ша- руасын шолуға шықса, Бейсекең, кудай ама­ наты, қоса жүреді. Бүгін екеуі жыйналыстан кейін кезіге алмады. Жакып жаңа кайтты. Ырысжан Жанаттың бөлмесінде музыка тындап отыр еді. Шықыр-шықыр, нык басып, даладан Жакып енгенде, Ырысжаннан бурын Жанат жетті әкесіне. Дереу шешіндіріп, киім- дерін іле бастап. — Жәй кешіктініз бе Жәке? — деді. ’ — Жәй. Әлгі көкімәнің үйіне кіріп ем жол- дан, отырып қалдым, — деді Жакып. «Көкі- мәнныц» Ахмет екенін түсінсе де, әкесінің 16

калжықы, шыны екеніи түсіне алмады Жаиат. Өйткені, кыймылы, сөзі тым ауыр жатыр. Та- 'мак, дайындай бастаған Ырысжанға — Ішпей- мін, жастық әкелші, — деді де отыра кетті. Жанат алдағы жыйналыста жасайтын баян- дамасын жазып бітіріп, әкесінен бірер мәлі- меттер алуға тескан еді. Кейпін көрген соң ыазасын алғысы келмеді. Ырысжан жастық әкеп беріп, бір тосын әңгіме күткендей боп тур. Жақып жуан саусақтарын сыртылдатып, бетін алақаньімен ыспалап алған соң жастық- қа шынтақтай жатты да, Ж анатқа көз тоқта. та қарады. — Ж анат жан уйқың келді ме? — Жоқ. ' — Кемпір сен қалайсын, мызғып па ең? — Мызғый алмадым. Әлгі Бейсен бейшарз 'мылжындап жаңа ғана шықты,— деді Ырыс­ жан. Жақып мырс етті: — Хабарға карық қьиіған екен ғой. Бар, унықта, сол тойғаныңмен. Ж анат жан сен бе- рі келші. Қасына келіп отырған Жанатты Ж акып маңдайынан сүйіп, шашынан сыйпап, үнсіз бір- сыпыра отырды. Баласына көңілі тойып, шу- кірлік етіп отырған тәрізді. ІІІаршағанда, сыр- қаттанғанда, не бір ауыр ой кездескенде Жа- натын қасына алып, осылай отыратын еді. Соны сезген сырмінез Ырысжан көзіне уйқы тығылса да, әңгіме тьщдағысы келіп кетпеді. Жақып ауыр ойын екеуінің алдына — жәй ғана тастай салды. — Әркім аяқтан ала бастады. Ж ас болса келіп қалды. Тартысуға әл жете ме? Бассауға- ға ар жете ме? Ақыл ^ Ъ. S—1617

тасың? Көп көрген көне кемпір сен не айта- сың? Кеңеселік. Жуь'рда жауап кайтпады. Тым-тырыс үйдіц қабырғасында тырс-тырс соққан үлкен к,а- бырғг сағаигьвд дыбысы анық естіліп тур... Жақып өз ойын алдакашан қорытқанға ук- сайды. Төбеде, аспалы шамның тусындағы әдемі орнаментке қарап әлі шынтақтап ж а­ ты р. — Аяқтан алушы кім? Не үіійн алады? Жаке мен осы арасына түсінбей отырмын,— деді Жанат бір кезде. Жақып үлгергенше, Ырысжан шыдай алмады: — Жомарт пен Баймақая емес пе! Балам- ay, әлі түк түсінбеген екенсіқ? — Кінәсі не сонда? 1 — Кінәсі жоқ. Кызығады. Бірі председа­ тель, бірі орынбасар болғысы келсе керек. — Кеп сайласа бола берсін. Оған бола таргыстың, намыстың керегі не? —- Теріс беттеп барасыңдар, — деді Жакып көтеріқкі дауыспен. Басын жастықтан көте- ріп алып, қабағын шытына, қынжыла сөйледі. —іМенікі шен таласы емес. 'Егер, журттыц көздегені председателдік болса, мен күзетші- ақ бола салам. Талас басқада. Көзімнің к.а- рашығы Жанат жан сені қандай тілесем, өсы колхозды дәл сондай тілеген едім. Тәрбиеле- ген едім. Міне, бүгін буда пісіп, голыл тур. Зәуеде, сен тедінді не дурыс жолыңды тап- пай ренжітсең, аталық ақыны кешу маған өте кыйын. Кудахоз тізгінін сыналмаған сенімсіз ойға билету одан да қыйын. Іш осыған ашый- ды. Біткен іске сыншы көп, піскен асқа жеуші көп. Сыншынын. бәрі бірдей мінші ме? Жеу* 18

дің бәрі бірдей енші ме? Қабылдай беруга болмайды. Қабылдамасаң тартысады. Тар- тысуға әл жете ме, бас сауғаға ар жете ме, дегенім, мансап қамы емес. Ж арғак кулак жастыкда тимей, жалындаған еңбекпен жа- саіған осынау жаңа дүние, жаңа ауылдың ка­ мы, балам,— деген кезде, Жанат әкесінін. сө- зіне жымыйып кана күлді. Күлгенде шығатын уртының тіусындағы титтей ғана шункыры айқын көрініп турды. Жақып сезіп калды. : — Адасып барам ба әлде? —• Адасқан жоксыз. Айта беріціз. Бірак, тіпті сақ, тіпті қызғаншақ боп кеткенсіз б* қалай? — Болса болар. Мен жасымның, ақылым- ның ең толған шағын осы колхозға жумсадым. Будан артық толмасыма көзім жетеді. Колхоз- да өткізген он жеті жыл, соның ішіндв бас- тык болған он бес жыл еңбегімнің ең жанған шағы. Сондықтан ол еңбекке еріксіз сак, ерік- сіз к,ызғапшақпын. ■ —■Колхозыңыз колхоз. Еліңіз ел. Неге та- рығасыз? Әлде бүгінгі жыйналыста сын қатты болды ма? Мен ештеме естігем жоқ, бір жу- мыспен отырып калдым. — Сынды жаңа көріп жүрміз бе, сынның сыны бар да. — Не дейді журт? , — Журт дурыо айтты. Дурыс шешті. Жос- пар бекіді. Бірақ, Жомарт пен Баймакан «кем өлшеп, кейін тартасын» деді. Қолдарынан кел- се, ауданға шағып, бузбақ көптің қаулысын. Ірітпек бірлікті. — Дурыс қаулы бузылмас. Шын бірлік ipiJ мес, Жәке. 19

1— Жәкеңе ауыр ол емес. Бузылмайтынын, іріте алмайтынын жақсы білем. «Кем өлшеп, кейін тартасын» дегені-ақ батады. Жаным-ау, әжептәуір есті жігіггер көрмей ме, әлде көргі- сі келмей м е?— деп Жақып қынжыла тоқ- тады. Ж анат жаңа ғана ацғарған еыяқты. Әкесі үдлас пікірді талдап шешіп бермесе де, аржа- ғъш өз ойымен жорып келіп, бетін білдірді: — Олар көрсін-көрмесін, көрнекті іс көміл- мейді. Ісіқізді көпшілік сан бағалаған. Сак, қызғаншақ болғаныңыз жарасып тур. Мен дү- киені көбінесе кітаптан танып келем. Сіз кол- мен устап, көзбен көрдіңіз. Мүмкін, менікі жаңсақ болар. Әйтсе де бір нәрседен сақтан- дырғым келеді Жәке? — А'йта бер карағым'. — Ең жетілдім деген адам, тарих көшін бір ғана кезеңге жеткізіп жүр. Одан әрі жаңа адам, жаңа заманға тиеп алып утылап бара-' ды. Сіз колхоздың бірінші дәуірінде, социа­ лизм дәуірінде турсыз. Екінші дәуірдің жа- ңалығын сезе алмасаңыз, «кем өлшеп, кеиін тартуыңыз» сөзсіз. Міне, алдымен осыған сақ бола көріңіз. — Сонда Жомарт пен Баймақандар ғана жасамақ па коммунизмді — деп Жақып мур- тынан бір мырс етті. — Олар асыра сілтеді мё, әлде толғауы жет* кен жаңалық па, маған әлі мәлім емес. Зерт- теп келіп, төрелік айтсам қайгеді сіздерге. ’— Тым-ақ көңілдісін-ау Ж анат жан!— деп Жанатты арқаға қаға отырып жымыйды Жа- қып. — Әкесімен айтысып, баласына жугінгең бар маН 20

— Әділдіктің алмайтын қамалы бар ма? Одан да әділдігің жете ме десеңізші,— деп Жанат сылқ-сылқ күліп жіберді. — Тәңір қойса жетер. Утылдым. Токтадым, карғам төрелігіңе,— деді де Жақып ориыиаа турды. • \" III . Жыйналыстың ертеңінё таңертең Жомарт гауданға жалғыз тартты. Жыйырма бестен жа- ца асқан жалынды жігіт ойға алғанын етпей қойман десе де, өмір әзірге оны екі сүріядірді. Қарапайым қарт Жақыпты жолындағы бір төмпешіктей, қыйкаңдаса басынан бір-ак ат- тап кететіндей көруші еді. Кешегі жыйналыс олай емес, Жадыпты тамыры терең байтерек етіп көрсетті. Көрсетіп кана қойған жоқ, «байқа» деп маңдайынан тырс-тырс шертіп кетті. Тэтті үміт, әдемі ой дәл осының алдында ғана мықтап турып бір отыртқан. Алма, Ж а­ нат екі қыз бір анадан туғандай, бір ка- лыптан шыққандай, бір ауылДа ержетті. Екеуінің көркі, мінезі, окуы тең, ойы, армакы тең, сырлас қурбьілар ең ақыры киімдеріне дейін парлап киетіи. Алманың шешесі отан соіғысының алдында, а!кесіі отан соғысында майданда кайтты. Есіз цалған дүниені уақыт- ша колхозға тапсырып, Алма төрт-бес жыл- дай Алматының Консерваториясында оқы- ды да, өткен жаз скрипка класын бітіріп шық- ты. Сол жазда Жомарт та ауылшаруашылык, институтын бітірді. Екеуі қоймастан тіленіп осы ауданда істеуге келген. Аудан есікті кең 21

вшты. Бірақ, алғашқы бетте-ақ Жомарт ау- дан басиғыларының кейбіреуінің көңіліне ыл- ғал салды. Өзінің мамандығына бармай, әкім- шілік-басшылық қызметін тандады. Ондағы ойы тіпті манеахіқумарлык емес. Өзгеріс жа- саймын деген үлкен талабына еркіндік алу еді. Еркіндік, еркін тимесе де, көш-жөнекей алармын деп «Аманкелді» колхозына барды. Бул Жомарттың әлеуметтік бірінші адымы болса, Алма оның көңіліндегі Алма бағы бола- тын. Ол бақытты көңіл аясында мәпелеп, ма- хаббат мурымен суарып, бес жыл күтті. Енд! сол бакта сайрандау өмірінің ең биік шыңы көрінетін. «Аманкелді» ге келісімен бул арман шыңына шықты. Шығысымен алмасы қолынан түсіп кетті... Алмамен қосылған тойы өткен соң-ақ Алма всығыс ауданға жүрген. Аудандық театрда Jc- тейтін. Театрдың бір асығыс жумысымен Ал-' матыға ушпақеді. Келсе, самоілет дайын екен. Іле аспанға көтерілді. Көтеріле бере самолет кулдырап кетті д:е шаншыла қулады. Тірі кал­ ган жалғыз Алма. Бетті шарпыған от көз жана- рын жеп жіберген. Алма содан Алматыда төрт ай жатып, көзден айрылып, Жомарттық қолына келіп отыр. Жомарттың бір қолында бүгін күл алма, бір колында гул алма. Екеуін бірден устатып, «көнбеші кәне көрейін» де- ғендей катал тағдыр қасқая қарап турған тәрізді. Осы ауыр халде, көңіл жубаткан жа- қын жарандардың ішінде, Жанаттың бір сөзі Жомарттың босаған белін байлап бергендей болды. —; Өмір егер ащы бермесе, тәттіні білер ме едік. Тәттіні бермесе ащыны білер ме едік. 22

Біріне мастанып, біріне мойымаған адам өмір- де һаман жеңііт шығады,— деген еді Жанат. Албырт жастың алғашқы қадамында ойла- маған жерден кездескен екі соккы тізені бір бүксе де отырта алмады. Жомарт казір кайра- тына қайта мінгендей. Ж ар қабағының астын- да кішкене к&зі жайнап, тек ой теңізіне ғана шомып келеді. Сырткы дүниеде ісі жоқ. Күн қызыл шунак аяз. £ійнала көз жеткісіз кец жазық. Қар қалың. Жер беті аппақ. Актеңіз- дің үстінде жалғыз қалқып келе жатқан сыяқ- ты. Жемге піскен буданкөк жеңіл кошевкені шыйыр жолды'н. үстінде сынапша толқытып, ауыздығымен сйнатады. Кеқ дала, ат екпіні Жомарттың ойын кеңіте, лепірте түсті. Сеқсеа тулыбының жағасын қайырып койып, бағана- дан бері басқан ойды бір серпіп тастады. —^ Бәрі болады!—>деді өзіне-өзі. Кенеттен шыққан дауысқа буданкөк ала жө- нелгенде, Жомарттың өзі де уйқыдан оянып кеткендей болды. Жан-жағына көз жіберсе, бі- реу көлікте, біреу жаяу, біреу лыжада шаңқан даланы шимайлай қалқа курып, аққала соғып, қар тоқтатып жүр екен. Осы тустың кары тым калың. Ирек-ирек оел, бөртпе буйрат болып ал- ған. Арасындағы адамдар кырына шыкканда көрініп, ойына түскенде жоғалып кетеді. Біресв батып, біресе шығып, толкын арасындағы қа- йықтай қарлы белестерді лыжамен кезген егій бригадирі Баймакан келеді. Барынша ағызып келеді. Өтіп бара жаткан Жомартқа тетедея қосылып, тоқтатпай сөйлесті ол: — Жол болсын! — Айтқаның келсін. 2S

— Мэселені қабырғасынан қою' керёк. ДэЛ майдандағыдай қою керек. Жомарт Баймақанның бетіне көз қыйығымен 'карады да, жәй ғана езу тартты. Баймақан сез- ген жоқ. Күннің кызыл шунақ аяз екенін де сез- бесе керек, қулакшынының бауы байлаусыз, дөқгелек келген етті, сарғыш беті нарттай. Өт- кір, көкшіл көзі бурынғысыиан да шығыңқы жанарында от ойнайды. —• Шылым тарталық, — деді Жомарт. Бу- данкөк те соны күткен екен, тоқтасымен ба~ рыншз талтая қалды. Баймақан екпіндей сөй-1 леп тур: — Осы журт майданды калай қамтамасыз еткеніне қайранмын! Әлде соғыстан кейін ба- жып бара ма? — Тындамай ма, орындамай ма? — Тыңданды, орындайды. Дисциплина сыл^ быр. Кезінде сақ еткізуге әлі жаттықпаған. Уақытында орындау, дәл орындау шешеді істің тағдырын. Әскерде командир айтты, бітті. Ал, мунда басқаша. Тәртіп жасайын десен, Жақып деген пәле кес-кестеп жібермейді. — Тағы араға түсті ме? — Ия. Бейсен кеше нормасын орындамаған. Әйелі орындаса да ақкаланың биіктігін жеткіз- беген. Екеуін де күн жазбай куып жіберсем, Жақып бүгін келіп, «қырамысын елді, тәрбие- леу керек» деп тур. Мүлде аяққа кақпан болды бул Жақып. Соғыс көрмеген шәу неме, ыбыл- жып отырғаны өстіп. Жомарт мырс күліп жіберді. — Онда мен де былжырдың бірі болдым ғой. — Сені койшы. Аз да болса мурның сезді, білімің жетеді. Жастың жаны бір. Сенің плац- 24

дарың менің' мыйыма өзім жасағандай қона кетті. Тек сен соны өткізіп қайт. Жақыптан кутылсақ, бул колхозды бір жылда-ақ аспан- ға көтереміз. — Көрерміз — деді де Жомарт шылымын тартып болған соң шанасына отырды. Көмейі- не тығылған көгі сөздің бірін де айтқан жок,- Баймакан ед жакын жолдасы. Ойы, ойынан ісі шапшац, мінезі тік, устарадай өткір жігіт. Оның үстіне соғыста болған жылдары қатал тәртіпті бойына мінез етіп сіңіріпті. Егер өзі- не дес тисе, соғыс тәртібін колхозға бір күн- де орнатпақ. Онысы көпшілікке де, Жакыпқа да унаған жоқ. Майданнан келген адам бол­ тан соң, бір жағынан Жомарттың қолдауымен істеп жүр. Жомарттың іші Жақыпты ғана емес, Баймақанды да онша унатпайды. «Бірі тым ауыр, екіншісі тым шапшаң, урыншак» дейді. Бірақ, Баймаканның шапшаңдығы дәл қазір Жомарттың талабын демеп турғандықтан, Ж о­ март өзіне тартып алды. Әзірге шыдай туруға бекіген. Әйтпесе, осы кездескеннің өзінде айтар,- лығы бар еді, айтпастан кетті. Баймақан айғай салды артыиан: — Әуелі Сағынбаевқа бар! Ермеков Жакьіп- ты қолдайды. Сағынбаев Сатан аудандык партия комите- тінің секретары. Ермеков Есжан аудандық ат- кару коімитетінің председателі. Әуелі Сатанға барғысы келсе де, Есжанды елемеген болмайын деп, Жомарт Есжанға баруға бой урды. Бул ойы аудан орталығына кіре-бере лоблый басга- ды. Жаңада келген жана пікірлі адам турғын адамдардың күнде көрсе де елемегенін елеп ке- леді. Аудан орталығы турған Қара Нураның ус- 25

тіндегі көпірден өте бергенде, аты көпірге ая- ғын тығып алып еді, — Неткен салақтық! — деп бір тыжырынды. Өзен суатынан суарып, атшы оншақты ат- ?ы айдап барады. Жомарттың көзі аттарға тұсті. Атышулы күреңтөбел, кабырғасы ыр- жыңдап бүрсең-бүрсең етеді. Өзгелерінің бірі омырауын, бірі аркасын алдырған. Қайсыбі- рінің постромке, саны түгіл, шатын да қажап- ты. Бәрі Есжанның карамағындағы аттар. — Иесін таппаған екен жануарлар—деді өте бере Жомарт. Иесіздіктің ізі алдында сайрап жатқандай болды. — Колхоз сайгүліктері тур- ганда вз атын бағып не әуре. Колхозға қол жайып әдеттенген булар. Уставты сіро умытса керек...— деп басын шайқап-шайкап койды. Аудандық партия комитеті мен аудандык, ат- қару комитеті бір үйде болатъш. Сыртын ақпен сылап, төбесін черепицемен жапқан айдынды, әдемі үй анадайдан көрініп тур. Бірак, мақайы тулдырсыз көсенің иегі тәрізденіп тур. Жомарт үйді унатса да, иелерін тағы мінеді, — Егер, айналасына ағаш ексе, кандай көр-' кейер еді... Дәл осыған ерекше акша да, жу- мысшы да, уақыт та керек емес-ау, — деп келе жатканда, көзі үйдің шатырына түсті. Тандай- лап жапқан әдемі қызыл күрең черепиценің сы- пын бузып, бір шөмеледей сабан үйіпті төбеге. Жомарттың төбе шашы тік турды. — Бул неткен масқара! — деді танданып.- Одағай істің есебін де тез тапты. Күзді күні Есжанның кабинетіне бір келгенде, майлы бояумен бояған зейнетті кабинеттің төбесінін; бір жерін тамшы тесіп турған. Мына сабан дәл сол туста тур екен. 26

— Олақтығыңа да, салақтығыңа да бола- 'йын,— деп атының басын тіреді Ж омарт,—• буйрықты ғана орындайды. Керімпаздык, іс-, керлік жетпейді. Можа боп қалған, қайрама- са өтпейді, — деген оймен үйге енді. Бул кезде Сатан мен Бсжан Есжанның ка- бинетінде оңаша кеңесіп отырған. Кеңестері Жақып жайында. Жақыпты Ленин орденына үсынамыз ба деп отыр еді. Жомарт алдыңғы бөлмеге шешінді де даяшы қыз орнында бол- маған соң, күтпестен кабинеттің есігін ашты. — Кдріңіз, кіріңіз!— деді Сатан. Кірісімев амандықтан кейін, Алманың жайын сурады. Жомарт айтып отырғанда, Сатанның өңінен үлкен аяныш байқалып турды. Кешегі жай- наған Алма, бүгінгі бейшара Алма көз алды- нан катар өтіп бараткан сыяқты. — Күте көріңдер. Ренжіте кермеңдер. Баска не қалды еяді, — деді де Жомарттың сөзін бөліп жіберді. — Не жумыспен келдін? — Ақсақалға қарсылық айта келдім, — деді Жомарт. Сатан да Есжан да унатпаған пішін- мен жалт қарады. Бірақ Жомарт іркілген жоқ.— Жоспарды кем алды, дауысты көп ал­ ды, — деген кезде, Есжан папкесівсн суырып^ үлкен табақ қағазды столға жайып тастады. — Осы ғой алған жоспары? —■ Ия, осы. — Буның кай жері кем? Мал басын он бес процент, егіс көлемін он бес процент арттыр- мақ. Егер осыны орындаса Жақыптан кім ас- пак? — Мүмкіндік одан асып л<атыр. Жоспарда көбінесе сан жағы қаралған. Мен санныц он бес процентіне қосып, сапаны жыйырма-жы- 27

йырм'а бес процент көтерер едім. Бір сыйырдай бес-он литр сүт алғанша, жыйырма-жыйырма бес литр сүг алса, бір гектардан бес-он центнер астық алғанша, жыйырма-жыйырма бес цент­ нер астық алса ішті жара ма? Жоспарда бул жағы камтылмаған. Турмыс мәдениетін көтеру, турмысты, өндірісті электрлендіру арқылы ең- бекті жеңілдетіп, өнімді молайту жағы мүлде естен шыққан. — Жолдас Нурманов, бунықыз бір жылдын планы емес, бесінші бесжылдықтың планы, — деп кекей күлді Есжан. — Планыңыз план-ақ, Сақтай турықыз* — Мен демогогикадан аулақпын, —деді Ж о­ ма рт, — мүмкіндік зайыр көрініп тур... Есжан тағы да сөзді бөлді... — Мүмкіндіктің бәрі бірдей бола бермейді. Күшті, уақытты есептеу керек. Колхоз алды- мен тамақ, шикі зат байлығын жасасын. Бес жыл бойы соғыстан бүлінген дүние осыны ті- лейді. Содан кейін сіз айтқан жаңа сатыға аяқ басамыз. — Менің жоспарымда осы мақсат артығы- мен орындалады. Сонымен қабат колхозды ж а­ на сатыға көтереді. Көріңіз — деп Жомарт та өз жоспарын столдың үстіне жайды. Жоспардыц дурыстығын дәлелдейтін қыйын-қыйын есеп, диаграммаларды коса жайды. Есжан үңіліп отыр. Өңінде титтей де толғану нышаны бай- калмайды. Будан бірнеше күн бурын Сатан екеуі Жақыптың жоспарын қарап, катты унат- қан. Тосыннан кездескен жаңалықты дауалаған ой қапелімде қабылдай қояма. Оған секретар- дың пікірін, жоғарыдан келген нусқауды мық- ты устайтын әдеті қосылып кетті де: 28

— Мазмунын қысқаша айтьщызшы, — дед! келтесінен. — Цифрдан қысқа сөз бола ма? — деп ку- мілжіді Жомарт.— Буньщ өзі қысқа, шағын бір жылдық қана жоспар. Сауын сыйырдың жүздеи жыйырма бесі асыл туқымды болса, жүздііг, бергенін береді. Сонда 75 сыйырдын беретііп калпымен пайдаға қалады. Егістің жүзден елу гектарына агрономияны толық қолдансақ, бу- да жүздін бергеніи береді. Елу гектардың өні- мі пайдаға қалады. Толық есептерін бірінші, екінші таблицадан қараңыз. Осы екеуініқ өзі-ак, миллиондаған сом кірістер енгізіп тур. Колхоз- ды электрлендірудің мақызы будан да күшті. Диірменді, уста дүкенін, фермаларды, колхол- шылардың үйін электрлендіру арқылы жылынз ең кемі екі мың сағат жумыс уақытын үнемдеу- ге болады. Бул неше жуімысшынық неше жумыс күніне туратынын есептей беріціз. Осынша ен байлыкты көре-тура айтпауға бола ма, ол үшін айтыспауға бола ма! — деген кезде. — Буның бәрі тек бастағы байлық, — деді Есжан. Жомарт шамданып қалды: — Нағыз байлық баста болады. Нағыз кедей-- лік те баста болады — деп еді, бағанадаи бері сабырмен тындап отырған Сатан сурақ қойды: — Осы ойыңызды быйыл орындауға колхоз- дағы адам күші жете ме? — Алғашқы кезде жетіңкіремейді. Машина күшін молайту керек. Мемлекеттен біраз маши­ на сурамақпыз. — Ақша да сурарсыз. Машиналар, асыл ту- кымды малдар, жаңа курылыс жабдықтары те- гін келе ме? — Ақшаға колхоз зәру емес,—деді Ж омаРт' 29

Ж аңа миллиондаған кірістерді айттыім. Егер,- жайлаудағы биелерді келтірсек, тек бие сүтіні% өзімен күніне бес мың сом табуға болады. Бул - мандағы казақ колхоздарында овощь, бақша егісі тіпті мардымсыз. Біз қырық-елу гектар ек- сек, әлденеше миллион сом кіріс енгізеді. Осы- ларддің озі бәріне жетіп жатыр. — Соғыс кезінде өнерлі кәсіптің көбі соғыс- ка лайықталды. Енді бейбітшілік өмірге лайык,- талып болғанша, сураған машиналарыңызды - ала алмасаңыз қайтесіз? — Беретіндігіне, алатындығыма көзім жете- ді. Тіпті болмаса, пленге түскен солдаттардын біразын бермей ме? — Олар жеріне қайтуға тиісті. — Калайша?! — Соғыс бітті. Жомарт томсара қалды. Бетіне қан ойнаа шықты. — Бес жыл бөгеді. Бес жыл бүлдірді. Соны'н кесірінен бес жыл бурын істейтін істі бүгін жоспарлап отырмыз. Сондай жауды тағы қай- тарамыз. Бул қай гуманизм? ; — Советтік гуманизм,—деді Сатан.—Бул мә- селені өкімет өзі шеше жатар. Ал, сіз сенген көмегіқіз болмаса қайтесіз? — Сонда да жоспардын ең кемі елу процент! орындалады. Сол елу Жақыптың жүзіне төтеп береді. Тек, қабылдаңыздаршы. Маған ең кере- гі осы. Жауап та, сурақ та тоқталды. Сатан сенін не ойың бар дегендей Есжанға карады. Есжан ал- ғашқыдай емес, қыры сынып қалыпты. Делсал. Жомарт есептеріне жақсы түсінбесе де, Жомарт сөзі бултартпады. Бірақ, «хуп!» деұге батылм 30

жетпей отыр. «Болса жақсы, болмаса»ға тірелв береді. Үлкен іс, жаңа пікірді тек жоғарыдан күтіп әдеттенген Есжан, ол күткені төмениен шыға келген соң, шап берудін орнына жалт бер- ді. Мелшиіп отырып-отырып, — Жакыптың планы орындалатынына сене- сіз бе? — деді бір кезде. — Сенемін. Бірак, комсынамын, — деді Жо- март. — Біз комсынбаймыз. Установка осылай, — деп морт айтты Есжан. Сатан ойланып калды. Сырын алмаған Жо- мартты бір кезде «Қыңыр ма? Шен кумар ма?» десе, енді ол ойынан қайтып үлкен үміт күтіп отыр. Ол Жомарттың пікірін қуаттай қоймаға- нымен көзіне колхоздың әдемі суреттері елес- теп кетгі. Ойын бөлгең сол суретке беріліп оты- рып, Есжанның морт айтқан сөздерін жуыа- шая бастады. — Я установка солай. Әйтседе сіздің пікірі- ңіз ойланарлық екен. Тағы да байқап көреміз. Игіліктің ерте кеші жоқ, жоспарыңызды қал- дырып кетіңіз. Жомарт қайтып тіл қатпастан жоспарын жы- йып алып, сумкесіне салды. «Тек, жоғарыдан күтесіздер. Жоғарыдан-ақ айтқызармын» деген оймен үйден шықты. Оңаша қалған Сатан мен Есжан біразға1де- йін сөзден тыйылып туйық отыр. Жомарт үл- кен ой тастап, наразылық білдіріп кетті. Ес­ жан басын шайқап, тандайын қақты да: _ — Байқадыңыз ба? Өзінен сөзі үлкен. Мен- мен жігіт, — деді бір кезде. Сатан жауап қайырған жоқ. Үнсіз ерсілі-к,ар- сылы жүре бастады. Ашан, кара сур жүзінен, 31

ауыр мінезінен ішін байкау қыйын болса да, кейде кабағын шытып қойғаны, унатпағанының белгісі еді. Есжан андамай: — Жақыптан, установкадан аспақ! — деген кезде ғана сөйледі. — Жак.ып жеткепнен, біз жеткеннен аспа! де­ ген установка жоқ. Алексей Стаханов, Шығанак Берсиевтер ешбір установкасыз, қаулысыз-ак. жержузілік рекордтар жасады. Теңіздей терец халық ішінде, алмастай асыл ойлар жатыр. Установка соны көре біл, ала біл, деп тур. Кө-1 руге — қырағылык, — алуға батылдық керек, жеткілікті ме осы бізде? — Берсиев пен Стаханов болмақ па жаңағы! Белгілі демогогня емес пеі — Менімше, жаца пікір айтып кетті. Зерттеу, керек. Быйыл кірісу асығыс емес пе? Ееідігі жыл кеш емес пе? Мені ойландыратын осы арасы.' Сіз жаңа ойланбай айтып, жас адамның бетін кайырдықыз, жарамайды. — Оның беті оған шімірікпейді... — деді Есжан. .Сатан одан зрі сөйлеспей шығып кетті. IV С 1ш қуса болған Алма оқаша үйде бой ж а-' вып, өзіне-өзі іштей сөйлеп жүр. — Қымбатым да, қызығым да сен жастық! Жастық деген не? десе, жарқыраған нур деу- ші ем. Нур дегенің не? десе, екі шырак көз деуші ем. Көзсіз өмір не? десе, тас қараңғы көр деуші ем. Бул не ғажап!.. Көзден кеңіл жарық па? Қөз барда женді көрмеген, көз барда жөнді елемегенім көңілде міне сайрап тур... Бәрі қы- 32

зык, бәрі сулу, куштарлығым артып тур. Иек- тей жүзіп, бойламаппын. Енді ғана бойладым. Көре жүріп ойламаппын, енді ғана ойладым. Бү- гін маған қымбатың не? Кызығың не? деген- ге, жалғыз ғана тіршілік дер едім. Түпсіз терец, шексіз үлкен, теңсіз сулу ей өмір! Сеиі тастап, жанын кыйып кеткендерге ғажаппын... Мен өмір сүрем. Қызык, көрем. Қалай қыям! Жайнап, қа- малап жібермей тур. Міне Жомарт... Әне Жа- ыат. Туған ел, өсірген астана, байтак, отан, улы думай... бәрінің төбесінде қалықтап ушып ба­ рам. Бәрі маған күлімдеп қол булғайды. Қайда барам!? Жок, қайта оралам!.. Еиді тіршіліктің сәні жоқ, деп торыққан ко­ пал қайта толғанып, қайта қанаттанды. Даладан тық-тық басып енген аяқ тықыры естілді. — Жанат! — деді Алма. Көзі кеткелі журт- тың көбін аяк, басысынан, тіпті есік жабысы- нан, адам көңілін сөз әуенінен таныйтын. Ант- қанындай Жанат енді. Қолында устаған орау- лы бір нәрсееі бар. Оны столға қоя салып, көп- тен көрмегендей, қушактасып, сүйісе аман- дасты. — Көзілдірігің тамаша екен. Өзің бүгін бу- рынғы Алма қалпықа келіп капсың... — деп қуана сөйлеп жатыр. — Рас жараса ма, көзілдірігім!? — деді Алма. Өңінде ерте күнгі назды күлкі бір ой- нақшып, батып кетті. — Жарасқанда қандай. Көз мүлде көрінбей- ді. Өзі тіпті әдемі. Қайдан таптың? — Валентина Ивановна жіберіпті. — Ол кім? — Алматыдағы көз институтының пи>ф<?с-

соры. Меиі қараған сол кісі еді. Әдейі арнап іс^ теттім әдемі-ак киіп ал,— деп мақтапты. — Мақтарлық екен. Тастама. — Түсі қандай өзінің? —• Кою көк. ■— Менің өңіме сәйкес, ә? — Е, акда кек келісіп тур. — Азырак бой жазып келсек қайтеді? — Әбден. Үйден шықпай өңіц.сыныптьь — Сенің кигенің қандай киім? _ — Қаракуль бөркім мен пальтом. •— Мен де солай кнінейін. Пар болсын.' . Алма өте кербез еді. Бурынғы әдетінше пар\" киініп шықты. Артынан қарағанда екуі егіз ко- зыдай, бойы да.дене сымбатыда тең. Қолтық- тасьт, бәсең сөйлесіп, жәй басып келе жатыр. — Сырғабайға шығайық,—^деді Алма. Сырғабай колхоз ауылының ортасында, Нура өзенінің жиегіндегі жалғыз төбешік. Ну- ра жағасындағы атақты Жауыр, Ботақара биік шоқыларынан қашып шығып, жазық да- лаға қарауыл болғалы келген сыяқты. Сырға- байға шыққанда. • — Күннің көзі ашық-ау, сірә,— деп қойды Алма. —■Ашық, — дегенде Жанаттың көзінен жас ыелт етті. Күн бүгін ашык қана емес, тіпті көңілді, сәулетті, қараған көз көңіл тасытарлық еді. Бундай күнді осы төбенің басынан Ж анат пен Алма талай көрген, талай тасып, талай сырлар ақтарылған. Соның бәрі көздің күші екен ғой,- Алочка сезе алмады-ау бүгін— деп босаған еді Жанат. Онысын сездірмеді. Алма өз ойымен болып турып, 34

— Осы төбенің басы кеңіл хошы емес пе еді, керінгенді каз қойшы, Жаночка, не бо- лып жатыр? — деді. — Жазушы емеспін, қаз қоя алам ба? — Әдебиетшісін ғой. Жанат Сырғабайдың басынан айналага көз жіберіп, сүйсіне бір қарап шықты. Төбешік Сырғабай биік шындай, айнала ертегілерде кездесетін әдемі қыял дүниесіндей көрінді. Көз жеткен, көңіл жеткен сол көрініске тіл жетпей, қысыла сөйледі Жанат: — Аспанда алақандай булт жоқ. Күн көк мөлдірді шеттеп, жантая жүзіп барады. Жер беті аппак. Қарайған, қыбырлағанның бәрі сайрап тур. Біз батысқа карап турмыз. Сыйырлар өзеннен қайтып, ыңырана басып, шубап келеді. Алды ауылға жетіп, сіңіп жатыр. Арты өзеннен шығып жатыр. Узын тізбек әлі үзілген жоқ... Қап, үзіп жіберді-ау! Колхоз ат- тары өзеннен ойнап шықты. Қуйрықтарын шан- шып, қулақтарын тігіп алған, сыйырларды баса- көктеп, алысып, жарысып барады. Әне, бір тор- пақты қарға л?ықты. — іМалды бос жібергені несі,— деді Алма осы кезде. — Күн көрсін, бой жазсын деген шығар. Әне, «Макрамаңыз» өзі шықты. Алма сақ-сақ күліп жіберді. Жанаттың «Маң- рамаңыз» деп турғаны — Жанібек. Жасында өте тентек болатын. Алма мен Жанаттың қуыр- шағын алып қашып, талай жылатқан. Булар оку бітіріп келгенде, өзі жылап керісіп, журтты күлдірген. Қазір ол мал бригадирі. Сөзінін. мәтелі — «маңрамақыз». ' 35

— Маңрамасы, маңрама, аяғындағы «ыцы-' зы» не? — деп күледі Алма. — Ж ақа журнақ. Тіл зерттеушілерге жаңа тақырып. Асау үйретуге шыкхан екен. Ойпы- рай, ойпырай,— деп Жанат көргенін өрекпіп азар айтып тур... Жазықта, қалың қардың үстінде, көк дөцен­ те Жанібек ырғып мінді. Жайдақ. Жүген, қурык, тнмеген шу асау мойнын ішіне ала тулап жүр. Шыңғырады. Даусына барлық мал сескене па­ рады. Жанібектің тақымы қозғалар емес. Тіз- гінді шоқтыққа қоса устап, қатып калыпты. Асау енді артқы екі аяғына шаншыла аспанға атты, тастай алмады. Қалың қарда ышқына мөңкіп, тез барлықты. Жанібек камшымен бор- байға осып-осып жіберіп, шаба жөнелді... — Өжет! Нағыз физкультурник! —деді Ж а­ нат. —• Өзі есті тентек. Есіңде ме, әлгі бір бей- бастак, жігіт бізге өшігіп бірдеме десе керек. Соны қамшының астына алып куьга жіберді. — Оған батылы жетеді. Еңбекке де солай ғон. Егер ғылымға шуғылданса алмай қоймас еді. — Зоотехник болғалы жүр. —• Молодец. — Біздің ауыл әсем-ау! — деп Ж анат кол­ хоз көрінісініе сүйсініп тур.—Біркелкі, жутынған ақ үйлер тып-тыныш, көк түтінді шүйкелеуін ка- рашы. Айнала еккен ағаш арасынан сығалаған терезелері күнмеи шағылысады. Шеткері са- лынған зақғар мал қоралары, олардан әрі қа- тарлап тастаған қоян жон маялар үлкен завод- тын; корпустарын елестетеді. Мал осыған да сыймай, отарға кетті, ә? Зо

— Не күйде екен? — Күйлі деген хабар бар ғой. — Радио аркылы күнбе-күн байланысып ту­ ру керек қой. Неге айтпайсын Жәкеңе. — Айткам. Әне-мінемен жүр. Осы ауылдын ортаеында екі үй өзгеше зейнетті, көзге оттай басылады Алочка. — Мектеп пен клуб қой,— деп Алма ауыр күрсінді. Екеуінің де есіне өткен бір шак. түсіп кеттІ. Көңілдеріне шырак ж акқан,' мойында- рына пионер галустігін таккан, көп алдында музыкамен кошеметтеп, булбулша сайраткан осы үйлер еді. Өсе келе думанды каланы қы- зықтаса да, сол бір балдыршактың дәмі ауыз- даи әлі кетпейді. Алма күрсініп қана койған жоқ, — Көз шіркін бір жарқ етіп жабылса, бар кумарым таркағандай! Көргенім сондай аяу- лы ма, әлде көзсіздің көңілі аяулы ма? Паль- сапашыл едін Жаночка, айтып жіберші,— деді. Жанат бөгелмеді. Қолма-қол қайырды жауа- бьш: — Көз көреді, көңіл елестетеді. Болмағанды квруге, елестетуге бола ма. — Бәсе, солай. Айта бер, тағы не көрінеді? — Өзіміз бүлдіргеи теретін Шолақ өзектін тусында толқын-толкын ақ белестер жатыр. Арасында андаған адам, аққала соғып, қал- қа курып, сол даланы суша сапырып жүр. — Сапырсын. Егінді де сапырар. — Мына жақта лыжашылар жарысып келе- ді. Жоғарғы кластың балалары. Бәсекемен алысқа барып, қажып қайтса керек. Жүйткі- мейді, жортақтап келеді. Алды өзенге түсті. Өзен ішінде, жалтыр музда сынаптай ағып 3г

коньки тепкен жас балалар жүр. Бізге қарап, қол көтеріп шуылдайды. Таиыды білем. — Бақытты балапандар—деп Алма да ко- лын жоғары көтере булғады. Жүзінде махаб- бат, шаттық нуры жанып тур... Жанат бетін солтүстікке аударды. Солтүс- тікте, өзеннің арғы жағасында қатарласкан Жауыр, Мырзашоқы, Тақтай, Қожыр көзді басынан асырмай, тек өз беткейлерін ғана көр- сетеді. Қызыл сүйір Жауырдың дәл басында қолына бүркіт устап, сексеннен асқан атакты аңшы Қырбастың Досы тур. Досекен. қар жумсақта ізге түсіп, атпен, тазымен соғатын аңды. Қар қатқанда бүркітпен, мылтықпен алады. Әсіресе, кумары қасқыр. Жылына елу- алпыс касқыр алмаса, ішкен асы бойына тара- майды. Ондаған жылдар бул маңнан жоғалып кеткен түлкі кейінгі бес-алты жылда өрбіп кетіп, карт аңшыны жас күнгі кайратына кай- та мінгізген сыяқты. Колхоздың аң жоспарын жүз елу, екі жүз проценттен кем орындамай- ды. Атқа әлі ырғып мінеді. — Жауыр басында обадай боп Досекен көрінеді,— деді Жанат. Есіне өткен бір оқый- ға түсіп кетіп күліп жіберді. — Досекен, әлі ыза боп тур-ау деймін. — Кімге? — Борсыққа. — Борсыққа!? — Ия. Өткен жаз Досекеқнің мойнында мылтық, ерткен тазылары бар, дала кезіп келе жатса, бір борсық алдынан тура жөнеледі. Қасқыр алатын тазылар борсықты жіберсін бе, дереу созғылай бастапты. Досекең кызығына қарап атпайды, не урмайды. Борсықтың іні 38

таяу екен, інге карай тартады. Досекең інге бурын жетіп, аттан түсе, іннін. аузын басып оты- ра қалады. ЖаЯ ушырған борсық Досекеңніц астына еніп кетіпті. — Тура қашпаса иеғылсын! — Кашпапты. Ата алмай, не ура алмай, кез- 'дігін суырып қалың сүбеден салады. Борсык Досекеңді борбайдан алады. Досекең сескеніп, қопаң еткенде, борсық сып етіп еніп кетеді інге. — К ап !— деп тағы да күлді Алма. Жанат- ,тың аянышты дауысы шықты. — Қулайды-ау, кулайды-ау! — Ол не? .> ' — Досекең бніктің бетінде куйғытып жүр. Тайып кетсе, етектегі өзенгедейін домалайды. Қусын жіберген екен. Әне, шүйілді. Жулдыз- дай ағып барады. Түсті жерге. Канаты жал- пылдап, түлкімен алысып жатыр... ■— Басты <ма, баеты ма? «Қар аппак, бүркіт кара, түлкі кызыл, уксайды қаса сулу шомылғанға»... дегені осы- ау Абайдың. — Басты ма, деймін, жетті ме Досекең? — Басты. Досекең де жетті, Түлкіні көтеріп соғып жатыр. — Дәуде болса «үйріңмен үш тоғыз» деп жатыр, ә? — Сен оны кайдан білесін, Алочка. ' —■Пәлі! Лыжа теуіп журген кезімде Досе- кеңнен түлкі де байланғам. Аңшылык әңгімесін талай естігем. Япырау, осы өмірдің бәрі кызық па?! Әлде біз тек кызығын ғана көрдік пе?і Әйтеуір кызықтар ғана елестейді көзіме,— деді Алма 39

Жанат жауап кайырған жок. «Өмірге куш-' тарлығы арта түскен, Адам зады, кызык т а к ­ ты кезінде бағалай алмай, өткен сон ғана бағаласа керек..-» деп тур еді ішінен. Тымык күн, тунық әуеде екеуінің кулағына үн келді. Алыстан келген қоңыр үн ыңырсыған ананың бесік күйіндей, байтак даланы тербеп тур. Ж а­ нат сағатына қарады. Бес. Белдер астыида. Отыз-қырық километр жердегі Қарағанды гу- догі екенін екеуі де білді. Гудок үні күшті толқынмен жоғары көтерілді. Бул да белгілі. Теміртау заводтары аңырата бастады. Батыс жакта, көк-жиекте түтіндері мунартып көріне- ді бул заводтың. Завод пен колхоз арасында үлкен жолдың үсті, ерсілі-қарсылы ағылған машина, көлік, жүргіншілер. Кең даланы тербеген гудок үні, Ж анат аузы- нан естілген айналадағы көріністер Алманы өзгеше бір күйге салды, Жукалаң жүзі қубы- лып, Жанаттың қолтығынан қолын суырды. Жай басып, бір жүріп, бір тоқтап, акырын ыңырсыйды. Жібектей жумсақ үнінен әдемі са- рын лып етіп басылып, бастыға алмай келеді. Жанаттан бөлініп кетті. Арт жағынан Жанат ынтыға тыңдап, сүрініп кетсе, устай алуға да- йын келеді. ‘ — Уай, арман сен ақша булт жүзген көкте! — деп, Алма бір кезде қолын серией, шыркай жөнелгенде, тебе басындағы обаға барып кал­ ган еді. — Қулайсын, алдында оба!— деп устай ал­ ды Жанат. Екеуі төмен түсті. Алдарында колхоздың кен көшесі ліатыр. Көшені бойлап келеді. Кездескеи адамдар үйріле амандасып, жылы шырай көрсетіп барадьт. Әсіресе, Алма- 40

пың бүгін саяхатка шыққанын қызықтап бара- ды. «Үйге кір. Сыбағаң бар еді, карғам» деме- ғені көмде кем. Көз алдарында өскен, туғанын, әке-шешесін көрген, кылықты, білімді Алмаға көп үміт артқан ауыл, сол Алманың аянышты халіне де қатты күйзелген еді. Суқғыла Алма буны жақсы сезетін. Жүрек суып, көңіл түціле бастағанда осы сезім от беріп, үміт беріп, «еқ қызық тіршілік» дегенді айтқызған. Алма да езу жыймай, бәрін күле қабылдап, шурқырай амандасып барады. Оң жактарында колхоз- дың астық сарайы, склады тур. Сельпо да осы арада. Біреуі беріп, беруі алып жатқан журт. Астық, май, жумыртқа, кездеме, мотоцикл, велосипедтер көбірек туседі көзге. Бейбітшілік өмірді жылкусындай қарсы алып, карқылда- ған кепке кулак, төсей Алма мен Жанат үйге жетті. Бул кезде Жомарт та жеткен. Есік алдында үсті қырауытқан буданкөкті көріп, —• Жомарт келіпті— деді Жанат. Алма- ның ойына айтармын деген бір сөзі жаңа түсті: — Сен оның ауданға неге барғаныи білемі- сін? Жәкен, екеуі келісе алмай жүр ғой... — Мен соларды келістірем бе деймін. — Келістір. Жомарттың жоспары дурыс тәрізді. Екеуі үйге енгенде Жомарт екі қолын төсінё койып, аяғын айкастьірып, жумсак диванда дем алып жатыр еді. Ушып турды. Әуелі Ал- ыаны, содан кейін Жанатты шешіндіріп, киім- дерін ілген соң, диванға отырғызды да, өзі екеуі- нің арасынан отырды. Шықшытты, қалың ерін- ді, етектілеу узын мурынды, кішкене көзді бн- дан өнді жігіт еді. Суықта жүріп, тотыққан соң 41

яегіргё бірсыпыра келіп қалған екен. Шашы да буйра болатыи. — Сөйле, Мавр! — деді Жанат. Жомаргтың уытты өңіндегі тунжырау серпілгендей болып, езу тартты. Албырт жастықтан өтіп бара жат- қан, алғыр тілді, байсалды жігіт, қажырлы қый- мылмен турып барып, пальтосынын қалтасынан пордцигарын алды да қайта отырды. Темекісін тутатқанша жауап кайырған жоқ. — Дездемона үшін Мавр бәріне дайын. На тындаҒ(Ьіларың келеді? — деді шылымды ку- шырлана бір сорғаннан кейін. — Барған шаруаңды айт, —•деді Алма. — Кабылдамады. — Неге? — Ауызда «дуа», бетте әзір бедел жоқ. Бул жоспарды Ж ақаң усынса, көпшілік бір ауыз- дан қабылдап, аудан мақтана бекітер еді. Екеуің қурлы осы колхозға салмағым болса да, көрер едім аржағын. — Кісі беделді сурап ала ма, Мавренок, — деп Жомартты балаша жубата бір қолын мой- нына артты да, екінші қолымен иекке қақты Алма. — Білем. Ақтап алады. — деді Жомарт. — Кейде, ақтағанша сақал ағарады. Уақыт қым- бат бәрінен. Әйтпесе, жыйырма бесті іске беріп, жетпіс бесте жар сүймес пе еді мына Жанат. Үшеуі бірден күліп жіберді. Жанат іле су- рак, койды: ■ — «Беделің» онша мықты себеп емес, басқаң бар ма? — Адамына карай бул мыкты да, әлсіз де себеп: Төреші топас болеа, жүгінуші қайраған- мен өте ме? Бір себеп осы болды. 42

— Кінә пышақта ма, кайракта ма, әлде қай* раушыда ма? Әкелші жоспарыңды көрейін. Жомарт әкеп берді. — Үйге апарып, жайланып қарауға улыксат ет,— деді де Жанат бағана әкелген ораулы нәр- сесін шешті. Арасынан скрипка алып, орауышы- мен жоспарды орады. Скрипканы Алмаға усынды. — Алочка, мынау өзіңе белгілі менің суйген скрипкам. Сүйгендосыма берем. Сенідәл осьш- 'дап сайрасын деп берем. Қәне, тартып жібер- ші,— дегенде, Алма бөгелместен «Жае казак* ты тартты. Бурый да жаман тартпаушы еді, ен- ді осы әнге өзгеше бір өрнек косып, тіпті жу- тындырып жіберді. Тамылжыған нәзік үн ша- рықтап көкке, кулдыйлап кузға алуан накыш ырғакпен тербегенде, Алма өзі корғасындай балқып, біресе жалындай лаулап кетіп отыр. Бурынғы Алма емес, ғажап бір шабытпен тар­ тып отыр. Ішті кернеген кумарлык тасып кет- кендей, скрипка шегі сол таскынның арнасын- дай, шектен шыкқан тамылжыған үн, сол тас- кынның үніндей сезіледі. Сезгір жүрек будан да көбірек сезген сыякты. — Ішкі толкынның күші, ішкі сулулыктык тулғасы сыртқы толқыннан, сырткы сулулык- тан әлдеқайда басым екен, — деп бар сезімді бір-ак түйді де, әнді аяктады Алма. — Нағыз музыкант болып турсын,—деді Жо­ март. _— Музыкант кана емес, композитор болып тур-ау!.. — деді Жанат. — Аһ! Егер композитор болсам!.:— деп ар- жағын айта алмай тоқтатты Алыа. 43

V Ахмет айырға сүйеніп, өзінің мал қорасын- да тур. Суық күнде тершіген маңдайынан бу- дақтаған бу, істсп-істеп тыныстаған мезгілі ек- ендігін айтып тур. Малдары күйлі көрінеді...- Асыл туқым екі көк сыйыр бір аранда, тегене қуйрык, он-он бес казакы қой бір аранда. Ту­ там емшек, дәу ала бие де жеке. Алдарында сулы, концентрат. Бәрі жонынан жарылады. Ахметті ерте кезде «мужык» дейтін журт. Бул күнде жақын замандастары, курбы-қурдастары' «байеке» десе, өзге көпшілік стахановшы Ах­ мет дейді- Бірақ. Ахмет бурын да, казір де табыскерлігі болмаса, малға қырбай. Жасынан) усталықпен кеткен адам. Айырықша бір ха- снеті — ерте күнде орыс деревнялары мен Ка­ раганды, Спас заводтарынан, бул күнде жаңа заманнан көрген үлгілерін өз турмысына өзге- ден бурын енгізді. Ж ас шағында «сайтан арба» жасаймын деп әуре де, күлкі де болған. Енді мотоцикл, велосипедті косарлап мініп жүр. Басқаиың малы шөп жегенде, буныц малы кон­ центрат, сулы жеп тур. Басқаның сыйыры бес-он литр сүт берсе, буның сыйыры 25-30 литр бере­ ди Қойлары мен биесі де сондай қунарлы. Бул жақадыіқ, табыстардың иесі Ахмет бол- ганмен, уқсатушысы Злиқа. Злиқа кеше Қара- гандыіа кеткен, қайтпай жатыр. Ахмет таң- сәріден турғалы әлі тізе бүккен жоқ. Малда- рын суарды, шөп салды, аетьш тазартты. Есік алдының қарын да күфеп, сыпырып тас- тады. Жумыс сонда да бітпеді. Қустарды жемдеу, сепараторға еүт тарту, тамак да- йындау, үй жыйнау керек. Осы жумыстардьщ 44

көбі түстен кейін тағы қайталайды. Ертең дөі сол. Ахмет осыны ойлап кейіп тур. Соның бәрі аккула бейнет тәрізді. Қолхоздык ремонт жу- мыстарын ерте бітірген, енді бір дем алайын деген кезі еді, үй шаруасы мініп алды мой- нына. Злиқаға ішінен кіжініп, — Азапқа жаны кумар! Арам қатсан, да өзіңе тастал жатайын б а ! — деп қояды. Bi- рак, жата алмады. Қаздар қаңкылдап, үйрек- тер бақылдап маза бермеген соқ, келді дежем шашты. Оны сезіп, шошқалар қорсылдай бастағанда, — Мына ооққандар бар екен ғой,— деді Ахмет. Өзі шошқа етін жемесе де, шашқаны малдан кем көрмей, «қып-қызыл ақиіа» деп бағатын. Олардың ботқасын беріп бола бер- генде қояндар түеті есіне. Қояндарды да та- мақтандырып болған кезде, жалғыз еркек ба- ласы мектептен кайтты. Күндегі әдетінше, — Ые алып кайттың? — деді баласына. Ба­ ла күмілжи қайырды жауапты: — Үш. — Е, бүгін не болды саған? —■Апам кеше жумыстан босатпады. Да- йындала алмай қалдым. — Апаң ба, апаң! — деді Ахмет. Даусынан саңқыраған кора жаңғырып кетті. — Маған да кылаеысьш қылды ол қақпыш. Келсін, тес­ ке салып шықдармын оны. Ал, саған үшті беске айырбастағанша ойын жоқ, бар үйге! Бала аузы бултыйып үйге жөнелді. Биік кораяьщ екі басына жеткізе керген узын сым- ды бойлап, шынжырлаулы овчарка арсылдап тур. Буның әурөсі тамакпен бітпеді. Біраз бос жііберіп, бой жаздыру керек. Босатса, ауылға 45

мәлім кабаған ит, біреу-міреу ине тастар деп, Ахмет тумылдырығын кигізді де, өзі ере шық- ты. Үй айналасы көк шарбақ. Шарбак, іші өсіп калған екпе ағаш. Алма, қарақат, жидек, Кы­ зыл қаракат сыяқты бурын бул жақта бол- майтын жеміс ағаш тарьгда бар. Терезе тус- тарына сирень гүлін орнатыпты. Жаздыкүні бул кораньщ іші кірее шыққысыз, жупар исі анқып, балбыраіП Турғаны. Шаруашылықта Ахметтің ең сүйгені бакша, айуанда—овчарка. Жумыстан кейін айналдыратыны осы екеуі. Өзгенің бэрі Зликаның мойнында болатын. Овчарка айнала жүгіріп жүр. Өзі өсірген ағаштарына наеаттана карап, бір түбін бір малғабалап, бутақтарына дейін түгендеп ке- леді. Түгендеп шыққанша ағаш басындағы кыраудай, тужыра қырыққан кара сақалына аппақ кырау турды. Қулақшынның бауын әлі байлаған ж ж . Буы буркырап жатқан жер 'ғыңайтқыш үйіндісіне таман келгөнде шар- бақтың сыртында, жота кардың үстінде тур­ ран Баймаканды көзі шалды. Екеуі көрші болса да көп кездеспейтін. Баймақан қардан жүгіре түсіп ікеліп. — Сәлем, жолдас стахановшы Ахмет — деді. Бір қолы шекесінде, өкшесі сарт еттБ Ол буны курмет деп тур. Жас түгілі, үлкен- нің көбі атамайтын өз атын өзі естігеиде, Ахметтің қулағына түрпідей тиді. Бірак, сыр- мінез жігітке кек қылған жоқ. — Сәлем, сәлем жолдас,— деді де, қолын берді. Овчарка келіп Баймақанның үстіне Mi­ ne түскенде күліп жіберді. — Қаба алмайды.' Тумылдьірығы Імықты, 46