Тынымбай Нұрмағанбетов

•*; ' ;/ ^У ацдамалы /у У \\ )г ' \\ ОТЫРАР /> I ! КГГАПХЛНЛСЫ \\I ч и •и I ьI I ; »: 'V ( г ' нт 3г ,И\\А» ; > /■ * . V. / • 1. *• ,• 1 г ' !; / А/, и• . / .■/ ; / л- щы .г У Г // *^.V , I ■■ ’О.Уг 'У л- ,» ». «г У р- -ГЛ г: ■/I • • ') I (ётЁгI: -у ;11'Г) | «,.'»ут л» I том ч:.\\К.С \"0ЛКЕ\" Б.\\СПД( Ы

Тынымбай НУРМАГАМБЕТОВ ТАЦДАМАЛЫ I том Г 0. I у ^/ К Роман: / с> Мешкей 1Оу/07сУО\" А /7 Я ? < еилс& ПЛСПЛСЫ АЛМАТЫ 2006

ББК 84 К,аз 7-44 I I 86 К,азакстан Рсспубликасынын Моденист жоне аппарат министрл1П Акпарат жоне мурагат комитетшщ багдарламасы бойынша шыгарылды Нурмагамбетов Т. Алматы, “Олке”, 2006. — 208 бет. I5ВN 9965-742-48-0 Жазушы Т.Нурмагамбетовтыц “Мешкей” романы бугиш кун такырыбына арналган. Ок;ыс байыган к^арапаиым жанныц ашыгуыи, тоюын, селируш цогамымызда болып отырган ашкоздтк, желщорлыц, тойымсыздыкиен байланыстыра суреттейд/. Автордыц тип коркем, юморга бай. 4702250201 ББК 84 Каз 7-44 М 00 (05)-06 I5ВN 9965-742-48-0 © Нурмагамбетов Т., 2006 ©*‘0лке” баспасы, 2006

> ^ешкей Роман К,удайым-ау, бул екеу|' алраш бас косып уй болган кездершде к,андай кедей турды десен13шП Кедей деймт- ау... Кедейлктен де сорак,ы шырар, Т1гт... Кдйыршылык, десен де болар едк.. Ия, к,айыршылы^тан турмыс- тарынын нес1 артык, болды. Уйлертде кезге тусер буйым, устертде жылт еткен ки|м болды ма сонда? Уй дейд|-ау... Енд| уй демегенде к,айтсЫ... Тебес! мен кабыргалары ыстан керЫбейтт жеркепе сияк,ты белмеде екеу1Н1н ем1р1 элденеше уак,ыт етт жатпады ма, эйтеуф. Пеш муржасына дейш шурык, тес1к, кеттген-мужтген сол уйде шалап-аталага ук,сас б1рденелер 1степ |цшп журд| емес пе? Жылт еткен кжм дейднау... Екеу1жн сондагы ки1м1 бут1н бе ед| ез1? Жылт еткен нерсеге кездерш1н тусу| бер1Г1ректе рой. Ал алраш косылрандары ус^ындары... киген кжмдер1... К,удайым-ай, еске алатын да емес, бфак амалдары к,анша бас^аньщ емес ездер|'н|’н ем1р|... вздершИ тардыры болран сон онашада кунк-кунк естерЫе алып кейде култ, кейде жыласып алатындары бар еде Сосын ‘Жайдан еске ала к,ойып ед1н\" деп б1р-б1рше тыжырынысып калатыны да бар-тын. Эрине жылайтын Бифатыма рана рой, ержеткен сон балалары айтк,ызбайтын болды. Намыс к,ылатын. Балаларыньщ намыс к,ылатындайы да бар. Екеу| ^осылран кезде Алыпхан уетше сиыр корасын сылап бергеж учли элдемм берген коне кэстем-шалбарын, аярына б|р маскунемнщ к,олынан сатып алран ^ара теплид! 3

/Г кит журунн ед'|. Онын да б!р аярынын бауы кара, екжни эярынын бауы коныр болатын. Онын, сол кезде тускен сурет*1 сон,Ры кезге дейж сактэулы жур ед|, ГИстегул ержеткен сод куртьт тынды... Видеть не хочу! дейтж ол к,арадай кшн1п. Ауылды тастап, кала шеиндеп^элг! айтк,ан тебес! мен кабырралары ыстан квр1нбейт1н, муржалары мужтш, кетш’ 1п, пени шурык-тесж уйге кел|п екеу'| орналаскандары максаттарынын ез'| кедейлжтерж жасыру рана ед| рой... Болмаса буларды ауылдан ку^ан, каладан шакырран ешк'|м болран жок,- Б1рак, сол кедейл1ктер1н жасырса ауылдары бфге ескен курбыларынан немесе екеуж де бала кушнен бтет'ж алыс-жакын арайын, кезтаныстардан рана жасырды. Ал к,ала журтынан жасырына алды ма? Мундары кернп- колад, жуз таныстардан жасыра алуы мумюн бе едк С1рэ... К,алай жасырсын... Не деп жасырсын. Эйтеуф айырмашылыры ауылдарыдай табалар, сынап карар немесе мус'фкер мунда еишмдер'| жок. К,ала шет1 болса- дары ауылдан алые. Кепнилж болран сод селекет Ю1Н де кеш'|р1мд'| болып кержед'|. Ойткеш бул арада б1реудж уйш салып, ит кетегжщ кесег'ж калап, блреудщ К1рж жуысып, баласын барып кун керш жургендер жеткт1КТ1. Ешк1м ешк1мге тадданбайды. “Мынасы мм” деп суктанып та карамайды. К,ала мей|р1м'| дегенщ’|з осы болар. Б|р жаксысы екеу| эуелден-ак тату ем'|р кент. Жок- жукана боп тардыр кешкен жандарра езара урыс-керюке де сылтау жок-ты. Элдебф отырыстарда Алыпхан мае болып, ем аярынан журе алмарандай жардай болып жатса Бифатыма оны “эуп-п\" деп иырына салып кетер'т уйж’ е кайтар ед'!. 9з’| Бифатыманыд иырында келе жатып та ол аласурып кедейл'|гж, жанашыр арайыныныд жоктырын аитар болса, Бифатыма эрине, куйеу'ж жубатып батады да^0дпмен*1 баска жакка аудару уш'ж “эуп-п\" деп куйеу'ж кеиде еюнш! иырына ауыстырып кетеред! де, сонда да гаттбрпЫпрМдЫЛЖЫНАаП ЭР' жылап- жубата алмаран ?:=еяАЛЫПХаНРа к'осылып де жылап ^алады. К,иналранда куиеуш иырына кетерш кете берет!н себеб! - Алыпхан 031 бтеттдерд|К 1ш,ндег| (бэлюм дуниедеп десе де болар ед.) арык ж!пт болды. Арыктырь/гонлай оны Бифатыма иырына салып уйше карай Д келе жатканда буйым курлы керген емес кой. Ол де аса дэстурде жок, егер елшетекезк,даелссаалАмлаыкпхеалншнеытну, 4

сол кездеп салмагы 35-40 килт! тартар ма едк алде тартпас па едн.. эй кайдам... Сол элпне оньщ тамаксаулытын айтса... О, Алла-а! К,анша тойтызып болдым дегенде, жатарда топсасы сынык, шкафты актарып тары бфдеце жегю кел1п журетшт кайтерсщ. Кейде бул эдетт тунемелжте де кайталайды. Сейпп жур1п к,аранрыда, онсыз да жетюзе алмай жургенде элдебф ' ыдысты дацрыратып алде сындырып, яки балаларынын, колын, эярын басып келп, уй |щнн у-шу елп журет1н1не не дерсщ. Соны тойрызу уцлн 031 шала курсак болып Бифатыма тасег1не “у1>а\" деп енд| к,исая бергенде мунын, сондай мудлы унмен: 'Тан,ертецпл1к жейт1н нец к,алды?” - дейт1Н1 бар-ау тары да... О, алла-а.., мундай мешкейд! Бифатыма бурын-сонды керген де, ест1ген де жок, шырар. “1ш1нде жыланы бар ма?” - деп те ойлайтурын. “Егер жыланы бола к,алса ол жылан б|реу-екеу де емес элденеше шырар-ау”, - деп те вз1нше жорамалдайтын Бифатыма. 031 шыкжау, элжуаз эл1не куйеу1н1к атыныц Алыпхан болгандырына да к,ысылатын. Кудайым-ау, мундай жанньщ атын Алып... деп оньщ уст1не хан... деп адырайтпай-ак, одан гер! арык,тау, к,ораштау ат к,ойса да болар ед|' рой деп ойлайтын Бифатыма. Оныц Алыпхан атына муньщ Бифатыма атын к,оск,анда ест1ген жан Хан мен Ханша немесе болып-толган жандар-ау деп ойлауы да мумк1н-ау... Маск,ара-ай! Ал булар болса к,ала шетшдег1 лашык, уйде к,арындарын да жендеп тойгыза алмай журген жок,- жу^ана мусэп1р жандар. Жане сол к,ала шет1ндег1 лашык, уйлерд1н алгашк,ы б|р жылдьщ ез1нде нешеу1н ауыстыррандары еси-ще де жок. Кузде де, к,ыста да, кектемде де к,ик,у-кешу едк Кейде ол кештер жауынньщ б1ту1не, к,ардын алде аяздьщ басылуына да к,арамайтын. Сол к,ик,у кеп коштен ак,ыры бала-шагасымен жабылып, шуылдасып журт кепеден гер1 би1к, тамнан гер1 аласалау уй салып алып барып жандары тынбады ма? ... Кейде к,ара су мен кара нанга камалыл калатын кундерд! айтсаншы. Жане бэлен кун1 керемет болып кетем1з дейт1ндей алда кен!Я алдар ел1мс1реген ум1тт1 I де Бифатыма кере алмайды. Дуниедег! ен уякен бакытсыздык - ум1ттщ жоктыры екен1н осы журт б1ле ме, жок па, б|р Алла б1лс1н. Ал Бифатыма бш1п болтан. 5

К,ар8 нанды куйеу! мвн балаларынын, кешкш1к к,алай таласып жегендер'т керш отырып жаны жудейтш. Эзже тиес1л’| улесш куйеуж’ж, алдына к,оя бергенде нанды дастаркдн шет'ше жамбасын типзбей к,агып экеткен баласынын, к,олын к,арып Ж1беру к,андаи к.иын^ едн Эйел1Н1Ц к,ырык, урынын, арасынан алып шык,к,андай етт жетюзген неЫбес’жен айырылып, алак,таган куйеуж'ж, кейдеп мусэгир халже кез салудын, к,ас1рет екенш де кедейл1кт1н, осындай бак,ытсыз кундерж басынан кешкен бейбак,тар рана тусж'т, урар-ау. Сондай тундер’1 Бифатыма бфден уйыкдап кете алмаушы едь Туннщ тунек жолдарындай мак,сатсыз к,иялдарра бер'шет'ш де, содан 13 тауып кер'| к,айта алмай сык,сын,дап жылап, пырсылдап калатын. Эйел! жылап- сык,тап жаткднда к,анша уйк,ы к,ысып, к,орылга баск,ысы- ак, кел'т жатса да обалы не керек Алыпханнын, к,ипалак,тайтыны бар. Б’фак, к,ипалак,таранда не ютей к,ойсын... “Мен'щ сексен сомым мен Бифатыманын, кырык, бес сомы к.ай жыртырымызра сеп болады?.. Бупн- ертенд| К.ОЙШЫ... балалар ержетш’ ок,ыранда, уйленгенде не болады деил?\" - деген ойдан ой балалатып эр'|-бер'| дедбекилп б'|раз жатады да “Ерепскенде к,айыр сурап кетсем бе екен?\" - деген тэуекелге бел буады. Эрине бул туста ол ез1Н!н, ак,ыл-б'т'|м‘| жететж эр турл|’ кэсттерд! т'|збелеп кереднак,. Сонда элп к,айыршылык,тан одтайлы ештеде таппай, 'т'1м-б'1Л1мд1 к,ажет етпейт'ж осы кэстт'| он, керт, кек базардын, журт кэб*|рек крп-шыратын б\\р ес1пне турар-ак,-ау. Сонда элп жуздеген, мын,даган халык, “ойбай сен тур екенс'ж,-ау” деп буран жабыла ак,ша устата берсе... байып-ак, шырар ед’|-ау, цлркж’ .... Осы туста ол бфауык, “ез'1 к,айыршылык,тан байыран жан бар ма екен, дуниеде” дегенд'| де ойлап алады. Обалы не керек ^ез»м кайыршыра бфдеме усынып керд’|м бе” деген жаиды да ес’тен шырармайды. Сондай узак, еске тусфуден сон ортасынан как, бел'шген бф он сомдыкты Б1^к^Осыла^етт?м’’П,-Гд^Ус|нНЩур1|1п5Т^Т'\"а^' э^теУ'Р; кершюне айтканда, ол: дагвН еСеПШ' айьфбастап берет1н ед! ройБолмасап™ аПаргань,ВДД каРазымен жел'.мдеп ж.беруже болатын... сонда он сомрэ мунша^ананшя кумшекер шаи алар едщ\". - деп барЫ шотка салып бергенде, бул сол каиьфшы кемп'фге ортасынан белы ген 6

он сомдыгын бергенше к,атты еюнт те калган. Солай еткенше еюнт жатса да элп ортасынан белшген он сомдыкка ие болган кайыршыга кызыгып эр! кызганып жатып-ак, отагасы акыры кальщ корылга басып... уйыктап-та кеткен сэт де болды-ау. Кудайдыц бул кудфетше не дерст? Бфд|-бфге коса алмай, бфдьбфге жетюзе алмай, кику кешершш1кпен журт-ак екеу| балаларды топырлатып тастады. Эуелде уш-терт баламен гана токтармыз деген езара бэтуаныц кул1 кекке ушты. Арыкхан, Сртхан, Шэртхан, Нэртхан, Тэлтхан, Сер1кхан, Елкхан атты аттары да, ездер| де бф-бфше усап калган жет1 улды тогытып барып ентктерт эзер басып отырып та екеу| “болдык, бпгпк” дей алмады. Бифатыма отырып: “К,олканат болар кызым жок”, - деп мунайып, Алыпхан да оны: “Е, кудай берем1н десе ол да болар”, - деп жубаткан сэтте келЫшепнщ арепректеп ойын да костаганы сиякты ед|. Сонан сод Бифатыма Пютегул дейт|н кыз туып, кедтдер! орныккан. Жет1 ул мен б'|р кыз жет1п те калар деп кегОлдер! толгандай болып ед|... Солай кецтдер! толып жур1п 8л1пхан, Мэл1пхан атты тагы ек1 улдын дуниеге келгежн ацдамай да калыпты. 0здер|'не-еэдер1Н1ц ттл де сенбей калгандыгынан шыгар содгы ек1 ханнан кей1н де \"болдык, б1гпк енд|”... деп айта алмады. “Жэ, енд| ент1к басысайык-.- тагысын тагы кудай бер1п жатса оны да каре жатармыз”, - деген Алыпхан аса бф сабырлылык танытып. “Ия, тагысын тагы...” - деп оны Бифатыма да костаган. Осылай екеу| ездер1н-ездер| эзер токтаткан. Сабыр еткен. Арага б|р жылды салар салмастан жарыса дуниеге кел1п жаткан балалардын да ес1п жетту| кызык эр| киын ед|. Эс1ресе содгы ек1 баладан кей1н кепеден бижтеу болганымен тамнан аласалау элп ею белмел! уйлер| тым тарылып кеткен сок тагы да бала-шагаларымен жабылып шуласып жур1п улкендеу б'ф белме косты да, сол уш белмел! уйде кейде кушактасып, кейде кырык пышак болып кыркысып балалары ест, ержетт жатты. Солардык 1ш1нде булардын ыкыласпен мойын бурып тэрбиелегендер! алгашкы ушеу| гана шыгар. Сонан сонты балалар ездер!н ездер'| бакты... 0здер1н-ездер1 жетелеп ес|'рд|. Алгашкы ушеу| дегенде... Соларды Алыпханнык багып какканы да кызык еде Дэмдшеу тагам болса балаларга шайнап берем деп отырып ез1 жутып ж1бер1п немесе тамак 7

сурап шарылдап жылаган балаларынан терю к,арап отырып элденен! тырып жегенш де Бифатыма талай квр1п, жагасын устаган. Сол эдеп ушш жуз шайысып калган кездер! де аз емес. Бфак эз куйеуше одан артык, не ютей койсын. Эйел емес пе, ызаланып жылап та калатын. Б|рак, ашуы тез кайтып, кез жасын суртт болтан соц балаларынын аузынан жырып, жейт1н элденеш тыккыштап 031Н1Н де Алыпханга берт жатканы... Обо, жарандар-ау, куйеужщ мешкейл1пнен бул Бифатыма не кермед|? Не ютемед|? Эйтеуф бэрше де тез1п бак,ты гой, эйтеуф, неге де болса тезЫ тем1р, жаны С1р| эйел загы емес пе? Балаларынын, ки1ну( де кызык едь Мен1к|‘-сен1к1 деген болмады, колына шшгендерш устерше кит алатын. Элдекалай жаца бф ки1м алына калса, ол тацертец кай ерте турганыньщ устшде журер ед| де бф жаксысы оган езгелер! “бул маган сатып алынган, яки маган шак” деп таласпайды. Сол балаларынын жэне езшщ карнын тойгызамын деп Алыпхан емфинде не ютемедь Кузетил, шофер, жук тиеуил, сылакшы, эйнекил... жане сол жумыстарга косымша бфеудщ сиыр корасын, бфеудщ саяжайын салып, кудыгын казып, малый сойып берт, кейде бфеудщ журе алмай калган мэшинесш элденеше кун жендеп, уст|'-басын майлап та журдь Булардьщ уйтде сонда да ештеце артылып жарытпады. Ен, асып кеткендепс! уйчипнщ тойыншылыгы едн ОИо-о, тойыншылык дегенщ булар ушш К,азан мерексшен де касиетт! ед| гой! Май мерекеск.. Партия мерекесн.. Республика кунь.. дегендерщФд! бул уйдщ 1ил бтмей есл десек те болады. Нагыз мереке тойып тамак 1шкен кунд@р| гана-тын. Ондайда бала-шагасы тугел елен,ил болып, бф|мен-бф| косылып, кейбф| жеке айтамын деп ентелеп, естерш шыгаратын. Сондайда “мен буларга экемш-ау” деп шэншп жатпай Алыпхан да елптдеп балаларымен жарысып эн айтып кететй-и ше? Содан ан айтудан эбден шаршап барып, бэр| эр жерге себшген дэр1ге уланган кара шыбындай болып кулай-кулай кетюетж. Жэне булардьщ уйщде “мынау сенщ орньщ, мынау менщ орным\" дейтш менцлк тагы жок- ЭрФмнщ жатар орны - буйырган жер1. Жамылар керпеа колына тиген! ед|. Алыпхан мен Бифатыма жататын жалгыз темф керуег бар едь Сол темф керует кана таласка туспейтш. Сонда осы уйдщ балалары эр класта окыганымен 8

эрк,айсысыныц белек мтаптары болды ма елде бер| жабылып б|р К1тапты ок,и берд| ме, Бифатыманыц ол да есш’ де жок,. 8й, шамасы кп*ап та белек болып жарытпады- ау. Жагалай етпеттеп жатып б1р1нщ ютабын б|р1 дабырласып ок.и беретш сияк,ты-тын.Ттт1 6|р1Н1к дэптерше екшшю1 бтмей есеп шыгарып к,ойып... еуел1 шуылдасып, соцынан пырсылдасып жылап басылган сеттер| де ес1нде. Осылай жамылган керпес! басына тартса аягына жетпей, аягына тартса басына жетпей журт-ак, бул Алыпханныц жецт мэшинеге кумар болранын к,айтерсщ. Кершшердщ уйше келген жецт мэшинеы айналшык,тап жургенр Бифатыма екеу| автобускд мшсе-ак, етт жатк,ан жецт мэшинелердщ тусж тустеп, барасын, шык,к,ан тегш айтып дэбдфлеп кетет'1Н1 бар-тын. Ондайда жан-жатында отыргандардыц к,ас-к,абагына карауды да умытып к,алады. К,айдагы бфеулердщ жецт мэшинесш жуысып, жендест журелн эдел тары бар. 031 1шер аск,а жарымай журт жецт машине сатып алрысы келелн арманын айтк,анда ше? О, Алла, арман деген де к,уыс кеуденщ бер1не уялай беред‘| екен-дагы... “Байгус-ау, ол мэшинеж к,андай даулелме сай деп... к,андай ак,шаца сатып аласыц?” - деуге кецтше карайды. Айтпайын десе жатарда аш курсагын сипап к,ойып Алыпханньщ б1тпейтш, орындалмайтын гей-гейге басатын эдетш койдыра алатын емес. О, к,удайдыц к,уд|рет1... кейде айта берсе, ойлай берсе арман да туб| орындала ма деп кдласыц. Б1р кун1 кептен таныс ар| араласып журетш жалгыз басты керштер! уйлерше келт: “Ауырып мазам болмай жур, мына “Москвич1мд|” мыц сомга ал, бIр жылга дейт к,утыларсыц”, - дегеш. Алыпханныц кв31 оттай жанып кетл. Бифатыма болса т\\п\\ курмелт калгандай не дерге б1лмед|. Б|рак, демеске Алыпханныц к,уаныштан жанып турран кез! к,ояр емес. - Бифатыма-а десейим... Су тепн емес пе? Б|р жылга дей1н к,утыларсыц деп тур гой, - дед| ол отк,а тусердей ентелеп. К,ойшы “МосквичтГ сол кунжц кеилнде Алыпхан кдрага К1рп’з1п барып кецш1 тынды-ау. Мэшинежц усл- басын балаларымен таласып журт жуып, децгелегте дей1н жалтыратып, терезелерш суртл. Сол куж тужмен балалары ею-уштен кейде бер1 ^осылып шуласып елец айтып ШЫК.ТЫ. ©лецштердщ басы ер! ец дауысы зоры да Алыпханныц ез1 болды. 9

Ертецже-ак; Алыпхан “Москвичпен” ойга шапты.. кырра шапты. Эрине, байтус боск,а шауып журген жок,, сол уй-|'ш1Н1'н камы рой баяры. ТIптI апталап... айлап шапты. Сонда да бул уйде артыла к,ойган ештеце болган жок;. Бэр|'б|'р Алыпхан жатарда топсасы кеткен шкафтыц ес1пн тык;ырлатк,анын к,оймады. “Тацертецге не тамак, к,алды?” - деп сыбырлауын да догармады. Колы босаса-ак; сол “МосквичтГ жуып, жондеп, к,айсыб|р жерш майлап, кайсыб1р жерж сырлап жатк,аны. Бэр|б|'р тем|'рдщ аты темф рой. К,ырк;ылдап, сыркылдап б|'р жылрэ жак,ындаранда тозыры да жете басгаран. Теленбеген мын сомдары эл| тур. Оны да ойлап, кейде сыбырласып, кейде куцктдес1п, араларында аз-кем жуз шайысу да шырып к,алып журген кезде элг1 мьщ болрыр кериллертщ ойда жок;та «.айтыс бола к,алраны. Сонда езге керш1лер1 жылап кдйрырып жургенде, бул екеу1Н1к к;уанранын кореец... Куаныш деген де езген1ц басындагы к,айрысына к,арамайтын арсыз нэрсе екен- ау, марк;умньщ денес1н шырарранда, жерлегенде езгелер аб урып курс1Н1п, жылап-сык,таранда бул екеу1н1ц «.уаныштан кездер| оттай жанып журд!. К,арк,ылдап кулгтер! келд|. Жарк,ылдап сейлеплер! келд|. Олай етейЫ десе, езгелерден уят. Уйлер1не жеткенше эзер шыдады- ау. Сонымен сол куннщ кеш1 мен тун1нде булардын, уй1нде жеке-жеке, екеу-ушеуден, шуылдасып ен айтк,анда, к,удай бтед|... жаман уйлер! кеш1п кете жаздады. Тура Казан мерекес! болды дерС1ц. Балаларына ендерщд| дорарыцдар деп урсайын десе Алыпханныц ез1н!Н де кеудес1н б|'р раламат эн кернеп тур. Балаларды былай койранда ез1н-ез1 эзер ток,татты. Маркумныц артында расында да ешк1М1 жок; екен. Сол куж де кешн де буларра “сендер сол юс1ге карыз екенс1цдер рой” деген жан да болган жок,. Эйел1 мен екеуш к,ойшы... сонык бэр1н элп шуылдак; балалардыц б1лген1н айтсайшы... Бтгенд1ктер1 емей не, олардыц да кездер! «.уаныштан оттай жанып, дауыстары жарк,ылдап кетт1 емес пе? “Ойпырмай, мыналардьщ арамын-ай”, - деп пэлен кунге дей1н Алыпханныц балаларына тацданганын айтсацшы. Дуниеде тем1рдей опасыз нэрсе бар ма екен, с1рэ--- Ием елт к,алды екен-ау деп “Москвич” б1р кунде тозып кете салмады. Сырк,ылдаса да, к,ырк,ылдаса да, эйтеу|р жур1п турды. Кей1нп багасы тупя! эуелп жаца кез1ндеп ю

багасын да ез1 телегендей Алыпхан да оны журмеске к,ояр болмады. Кунд13 де мшед|, тунде де мшед|. 0з1 рана мшсе де жа^сы рой... улап-шулап кейде балаларымен мшт, кейде ттт! ересек балаларына айдатып та к,оярын к,айтерС1д. Элдеб|р жер| сынып, яки 1стен шырып калса, к,оймай шук,ылап журт к,айта жург1зед|. Мэшинеж тепюлеп мжу деген1ц1з осындай-ак, болар, ара. Ак,ыры “Москвич\" тозды. “Тоздым” деп айтарра лл| болмаран сок оны баск,а б 1 р айламен жетк1зг1С1 келгендей, оталмай к,алатынды шырарды. Б|рак. тоздык екен-ау, сен байрус отала алмай журсщ-ау деп оны ес1'ркер Алыпхан болмады. “0тф1к айтып турсыц, окбаран.... Тозранына сенбейм1н” дегендей мешинермц 1Ш1нен бэр(б1р шык,пай к,ойды. Т|'пт1 болмаранда итерт от алдыратынды шырарды. Итерет|н баяры Бифагыма. 031 кабинада отырады. Бифагыма к,удайра жазып алаекпе болып, жаулыры жалбырап, “Москвичт!” итер1п бара жатады. Содан ылдирэ к,арай ызрып бара жатады да “Москвич\" кенет дыр-р ете к,алады. Дыр-р еткен дауыс шык;к,ан бойда-ак, Бифатыма макдай терт жаулырынык ушымен, кейде К0йлег1н1н етег1мен сурт1п отыра кетед|. Отыра кетпегенде к,айтс1н - “Москвичт1к” б|р дыр-р ету| кем1 бIр сараттык азабыньщ жем1С1 болса. Бфак, “Москвич\" арара ек1-уш ай салып тары б1р жумбак, м1незге К9шт1. Енд| Бифатыма к,анша итерсе де дыр-р етпейлн болды. Ипт! де ешк,андай дыбыс шырармайды. Ал ендеше... Ойбай-ау адам болсын, машине болсын тIрлIг|н, амандырын бIлдIрIп к,андай да бф дыбыс шырарран да айналайын екен рой. Бифатыма жаулыры желбфеп эр! итеред|... бер1 итеред|. Дыбыс жок.. Ойрэ Да... Т1ПТ1 к,ырра к,арай да итерд!-ау. 0ткен-кеткенге кулю болып жургеш ез алдына. Ырак, “Москвичтен” к,айтып дыбыс болмады. Мелшид! де к,алды. Алыпхан ашулаиып денгелегш каншама рет тепл де... “Москвич” сонда да тырс етпед|. Тозран, бузылран, уак,ытша турып к,алран деген де айналайын екен рой. “Москвич” бфжола осылай елд|... Алыпхан ак,ысы кал^андай оны бок,тады да. ~ Эруак,тан уятты, - деп к.алды, сол сетте Бифатыма эйелд|к сыпайылырына барып. Е, эруарымен к,оса, - деп Алыпхан мэшиненщ Децгелегж тепт1. Сабаз-ай, машине сонда да сыр 11

бермед|-ау. Ак,ыры болмаган соц Алыпхан оны балаларымен жабылып итерт уй сыртындагы корага ТЫК.ТЫ. “Москвичт!к\" бфжола журуден калуы уй-1шше едэу|р К9Ц1ЛС13Д1К экелдК Бурынгыдай екеу-ушеуден, кейде бэр: косылып эн айтатын эдет те тыйылып, унс1з эр| кентсю тундер етю жатты. К,айтадан улкежнщ де, юшюшщ де назары бфжола тамакка ауды. Ауыздары айран-айран болып, яки колдарына нан устап журт ойнайтын немесе нан устап отырып сабак, окитын сабалак, бет.юрала колды балаларды былай койганда Алыпханньщ бф 031-ак, шыдатар емес. Тускюн тускщей, кешк1сш кешюдей сыпырып сап, Бифатыманын, бетше карап отырраны. Касык, пан тарелкежн, тубж жалап-жуктаганы ез алдына, жумысынан келе сала: “Кдндай тамак, эзфледщ?” - деп казаннын какпагын ашатынын к,айтерсщ. Ал Бифатыма тасып эл0к, тсрп аур©. К,ай уакытта да базар мен уйдж ею ортасында жургеж. Мундайда ак,ша тугт1 аяк. ки1м де шак, келмейд! екен. Уй мадында .журген кездер! де ештеде емес кой, эйтеуф казандагыны жейд!... топсасы тускен шкафтагыны жейд|... эйтеуф арсыз курсакты бфдеце етт жубатады рой. Басшыларра... басшынын косшыларына шопыр боп аз уак,ыт ел аралап, конак уйлерге тунеп журген кездерж айтсайшы... Ел аралаган кездер! де токтыгы ел катарлы болды-ау, атын, ешюр конакуйге тунеп журген кездерж айтсайшы. Ондайда басшылары ез1мен-ез1 болып кетед| де, бул бейбак амалсыз асхана жагалайды. Жагалаганда Алыпхан езгелердей 61'р 61'ржил, б1р еюнилге тоя салар жан емес кой. Буран кем! бф бфтил мен ею еюнил керек. Кейде Т1ПТ1 ею брном, ею еюнил алып бф столды тугел жайлап отырганда эзер тойып журмед| ме? Тамакка кейде жарып, кейде жарымай, осылай бастыгымен юсапарда журген|'нде бф асхананыд 031 ренслздеу эр| жайсыз семфген ас шсфушюмен танысып калганы бар. СИ”10, 613Д1Д Алыпханды да оцай ойламадыз... Бфак мундайда езгелер келжшекпен езге максаттар ушж табысады емес пе, ал б1здщ азаматымыздьщ бф гана арманы бар ед|... ол элг| сем1з келжшектж колынан тегж... тым болмаганда арзанга ас 1шт карнын тойдыру. взгелеи ойдан кудай сактасын... Ттл асхананык каракеледкелеу белмесжде элг1 сем1з ас тсфуш'н,н' жуан белжен кушактап турып бетжен шеп етюзт суйт. 12

- Маган нендей жаксылык жасай алар едщ1з, гашыгым, - дегенде ана байгус та ем1ршде б1реуден еркелеткен ун естп, к,ушак,таган кол кермеген бщеу болды-ау шамасы... соншалык толкып, уяттан майлы жуз1 алабуртып: - С13 ушш бэр1не де дайынмын, жаным, - дегеш бар емес пб? Сол сеттеп ол байгустыд муньщ бетж шарпыган ып-ыстык, демж айтсадшы... Сонда 613Д1Ц азаматымыз осы уак,ытк,а дейш талай кел1ншект1 жайгаган экю ж1птке усап, семш ас пюруилн1 031не карай катты кыса берт, еркелеген унмен: - Сен маган к,аз1р тепн тамак, бере аласьщ ба? - дегенде ана байгус: - Кешеден калган борщ бар ед|... соны ысытып... - дей бер1п кенет шошыгандай унмен: - Ойбай болмайды екен гой. Ол алдыдгы куннен калган екен... уланып каласыз... - деп ез-езинен абдырап калды. Б1рак б1зд|ц азаматымыз кушагындагы кел1ншект1н, иел1пндег1 сондай мол борщтан оп-одай айрыла койсын ба? - блеем сен1д колыднан, сен берген борщтан елей!н... Сен берген тамактан улансам.. арманым жок, - дел б1зд|д азаматымыз алг1 келшшектщ бет1нен, мойнынан суй1п, алаканымен сем1з бексес1н олай б1р, булай б!р сипап Ж1бергенде... сем1з ас пюруил аИылап-уИтеп ыдыранып кеткен!. Б?р сет еанен айрылып калса да ез1 бтс1н. Оныд енд1п жерде алдыдгы куннен бер| турган борщты ысытып бермеске де амалы жок едг.. ... Сол кунн1д кеш1нде ол бастыгымен 1ссапарда журген ауданныд ауруханасынан б1р-ак шыкты. Эй ез1 де сем1з ас п1С1руш1 гашыгы ысытып берген борщты елгенше 1ш1п ед|-ау. Элгенше 1шкен1 емес пе, ез1нщ тамак алысына риза болып кейде ыржиса да, кейде элденеден шошыгандай, кейде кызарып, кейде сурланып отырган элп гашыгыныд бет1нен тагы б>р суй1п алуга ойы болса дагы... аузы босап па ед| бул пакырдыд... Сол жолы турып калган астан уланып, ел1П-ак калатын жер| ед| - садагад кетей1н дер1герлер мен бастыгыныд аркасы емес пе... аман калганы. “Шопыры тамактан уланып ел1пт|”, - деген сезден коркып бастыгы да (сол бастыгыныд аты К1м ед| ез1? Э, ия не дегенмен уяты бар жан ед|. Ойпырмайдыд аты...ие, жарайды. Отагасыныд ес1нде кай бастыгыныд аты калсын, гэй|р|. Жене буган мекемеде канша К1С1 1стесе, соныд бэр! бастык болып, 13

/• эйтеу1р мунымен бэр! де бастыкха усап лкектеп сейлесуил едь) барын салды-ау байрус. Аурухананын, бастырына, бастырынын орынбасарына да юрт: “Менщ бю аяулы шопырым ед|, сыйлы азаматымыз едл Аман алып к,ала керщдершГ, - деп жалыныпты. Шопырынын, дар|гер| болран б1р семю орыс эйел1жн, ол да Алыпхан ушж бет'жен суйтт1. Енд1 к,айтсж.... Мунын, барж Алыпхан ест жиран сон, барып жанында жаткдндардан естщ| рой. Осылай аурудан эзер ест жинап, енд! тамак,к,а к,арай бастаран шарында б1здщ азаматымыздын, тары да к,атгы тадданран жайы болды. Оны к,анг диабелмен ауыратын б|р егде кюЫН жанына жатк,ызды емес пе? Элг1 мсг. “Менщ ауруыма байланысты эрб1р ею сарат сайын тамак,тануым керек... болмаса ауруым аск,ынып... елт те к,алуым мумюн”, - дегенде Алыпхан 1штей: “031 мак,таншак,... елде осылай ест сейлейтж... ак,ылы тайыз... мылжын, б1реу болар”, - деп те ойларан. Алайда элп шал эрбф ею сарат сайын асханата муны ерте барып, ез1 де тамак,танып: “Серж болып келген балама да бертдер”, - деп буран да тамак, алып бергенде, элг! эбес ойларынан Алыпхан амалсыз кер| шепнуге межбур болды. Ттт1 шалра да, онын беспебайлау кержген эцг1мелерже де плана бастады. Екеу| ерб|р ею сарат сайын асхана табалдырырынан аттайды. Булар келгенде асхананын, жабык, есИ ез- ез1нен-ак, ашылып кететж ертегщег1дей ю болды. Онын устже шалдын, тунемеге жейтшдерт жатарда даяшы к,ыздардын, бф‘| экелт тастайтыны да бар. Даяшы кет1С1мен екеушщ тары да сурынып оны-муны жеп жатк,андары... О, Алла! Осынша мол тамакды тегш жеуге рук,сат беретж аурудын, бар екенж Алыпхан бурын соцды естюе к,улары керен, болсын! Ол жанындары серИшн эуел\"| ауруына, сосын тес кдлтасында журетш дэр1герд1н рук,сат к,аразына к,ызык,ты. Асханада смена ауыс^ан сэттерде шал элп рук,сат к,аразын тес к,алтасынан суырып алып, керсетсе-ак, болраны, даяшыларыц зыр ^д:РТт!нееГейд?ба^шАшай,ааф ау°зы ТьтьтТанданып кетед? 0ААллеаГТ ^ УРЛЭП алуАЫ* жен1н *°спаРлап \". А*ЫРЫ ол Деген'ше жетт! де. Элп руксат кагазлы да б.р мызрып жатхан сэт.нде оп-онай-аГшалдын халтасынан жымк,ырды да, езге жерге салса “ олтдеыс 14

болып кетердей, ышкыр жагына карай жытырып тынды. Шал байрус екнуш кун бойы безектеп жынданып кетердей ашуланып журд| де акыры тынышталды. Ол осылай тынышталган кезде барып Алыпхан оган: - С13Д1К руксат каразыдызды урлап алган жан енд| оньщ кандай да бф рахатын кере ала ма? - деп мулэй1мс1п сурак, койранда, шал: - К,айдан керсш, егер ондай ауруы жок болса! - деп бфден шап ете калды. - Ондай к,агазы бар кюжд ез1 жылына б1р рет комиссиядан ету| керек. Шырарым, еюмет оп-одай тегш тамакты юмге берт ед|? Ал енд| урлыкшы усталып, елг1 караздыд езгежю екеж аныкталса бар ма... берю уш... арысы жел жылра кетед|. Диабетпен ауыратын кю1ге жасалран жамандыктыд жазасын зад осылай ауырлатып ж1берген. Со-ола-ай, шырарым. Ал мен не? Ертед поликлиникара барамын да баска кэрэз аламын. Урлатсам, каразын урлаттым, ауруымды урлатканым жок кой, эйтеуф. ...Алыпхан “т|фу-фу” дед! штен. Бфак ол сезд| ек1метке, элде шалра, болмаса езше айтканын бтген жок. Сэлден сод одаша куыста шалдыд руксат каразын майдалап жыртып турранда да еюжш дерл 11±нн жалап турды емес пе... жалап... Е, батырлар бул Алыпханныд басынан нелер етпед|, нелер кетпед| дейсщ... К,удай басына салран кундер| юс1 “елт1р1п\" те кункерю жасады рой. Ойда жокта к1с1 “елтфу|” де 61 р хикая. Ауданаралык курылыс мекемесшде бфде орынбасарларды, бфде мамандарды тасып кеп шоферлардыд бф1 боп жургенде, кундердщ кужнде муны мекеме бастыры Серкебай Байжолыштыд ез1 калап алды емес пе? Бул окирэрэ мекемеде кызмет жасайтындардан тадкалмаран жан калмады. \"Ппл еден жуатын кемтрдщ ез1 ернш шырарып: “Алыпханныд бастыкка шопыр болранын естщщдер ме?” - деп сураранда, ек1нцл еден жуатын эйел де ержн шырарып турып: “Е, ест|Д1к кой, оныд несше кызыкк,анын... депл-мю. Алыпханныд ез басы аса тадданран жок- Тадданбараны оран юмжд шопыры болранда да бэрюф сек1лд1. Эрине Серкебай Байжолыштыд машинасыныд жадалау болранына рана кызыкты. Серкебай Байжолышпен бфге аудандарды аралап, курылыстарды кэред|. К,онакуйде жатады. Бастырын конакка апарады. 15

Алып кайтады. Осылай булардыц мекемесше катысты Г курылыстар кеб|рек салынып жатк,ан Аккел дейтин ауданда журген кездер1нде б|р кутпеген окига болды. Сол курылыстардьщ есеп-к,ыйса. б. ын тексерт жатк,ан ревизор б1р тунде елтрлд|\\ 0лпр1лген1 де кызык. Дал Алыпхан жаткан белменщ аузында жэне кю! эллрген пистолет Алыпханнын, столыныц услнен табылды. Шамасы к\\с\\ елпруш! мунык уйкысынык калыцдыгын эр,- ес1пн1к ашыктыгын пайдаланып, еркшше кимылдаган. Мунык бэршен бейхабар Алыпхан кеш оянып, асыгыс жуынып, езшше асып-сасып жургенде, белмесш милиционерлер каптап кетсе болар ма? Осы апак-сапак кезекде Серкебай Байжолыш муны окаша б1р уйге апарып тамактандырды. Жэне мол тамак,. Ет дейа'к бе, котлет дейсщ бе, каймак,, май дейсщ бе? Алма, жуз1м, ер1ктер1 самсап ол тур. Алыпхан бастыгынын, бул жарылкауын туанбедг Б1рак тус1НПС1 де келген жок. Ттл екеу1нщ услнен жан баласыныц к1рмеу1нен куд1ктен1П отырса да бастыры: “Тойып ал”, - деп рухсатын айткан сок-ак, жан-жагына карамастан алды да жедк алды да жедг.. Содан 1имне ел конып, ес!МД1 жидым-ау деген б|'р сэтте, езшше зиялы кауым екшше усаган болып, аузы-басын жумсак ак кагазбен сурте бастаган бугаи Серкебай Байжолыш сез бастады. - Ал бала байкаусызда кю елтрп алган екенсщ. Бастыгыньщ сез1 таудан тускендей болса даты, дауысы мейр1мд|, ек1 жылы ед1. Сондыктан Алыпхан ундеген жок. Серкебай Байжолышка да онын, ундемегеы унады. - Окасы жок. 9м1рде мундай-мундай болады. Тергеу басталган кезде б|рден мойындай бер. 031м куткарып аламын. Тамагьщ, ки1м кешегщ мойнымда. Бала- шагакды да камкорыма аламын. К,анша жылга соттаса, сонша жыл мойныммен кетеремш. Унс|’з темен карап отырган Алыпхан осы туста гана басын кетерш, бастыгына бурылып карады. Б|рак тагы да ундеген жок. Бул жолгы ундемегеш - тацданганы едг Ал таддануы - ттл не деудщ де ретш таппай абдырауынан-тын. Бул жолгы унс1зд1к Серкебай Байдолышты ттл ерктстп ж1бергендей едг Осындай нар Ж1'пт екенщд| 031мде байкап журуш! едш. Т1ПТ1 “муньщыз калай” деп бф ауыз жак 16

ашпауьщнын, ез1 тэнл етт отыр. Менщ жупмд| сен кетерсец, сенщ де жугщд| мен кетерт алдым. Элп милициялардын, айтканына кешп, айдаганына журе бер. К,алганын керш алайын. Атак барда ештецеден саспа. Ревизорды бурыннан таныйды екенсщ рой. Жеб|рЛ1П учли жек керуш! ед*1м, сол уилн аттым де! Болды... Серкебай Байжолыш Алыпханньщ ана 61 р жолы ревизормен жылы амандасканын да байкап калган екен. Ал мунын, оны танитыны - алраш кешт келгенде булар ревизормен мацайлас турып, Алыпхан онын, зэул1м уй1шц жанынан туррызылып жаткан гараж-сарайыньщ кабыргасын каласып, ылайын млеет, аз кун нэпака тапканы бар едг Серкебай Байжолыш лек1те сейлеп болып, жалпак алаканымен муныц аркасынан дурс-дурс етюзт ек1-уш карып ж|’бергенде, енд| б|рдеце деуге октала берген Алыпхан к,апел!мде айткалы отырранынан да жацылып калган. Серкебай Байжолыш сондай мей|'р1мд| унмен “енд| бара бер” деген сок жалрыз ез1 конакуйге келсе, милициялар да муны 1здеп аласурып жур екен. К,олына кгсен салып, тесж, терезес! жок, турменщ кап-карацгы мэшинес|'не итерт ж(бергенде рана, бастырыньщ аркасынан дурс-дурс каруыньщ сырын ептеп акгаррандай болып, ецсеа туст-ак калып ед|, тары да Серкебай Байжолыштык “калганын карт алайын” деген сез1 есше тускен селе Алыпхан кайта ж'|герленгендей болды. “Ойбай-ау Серкебай Байжолыштай адам аркакда турса... мен неге коркамын... кайда апарса, онда апарсын... т1пт1 турмесше неге камамайды. 031м ток, болсам... бала шагам ток, болса, сол турменщ 031 маган жумактай емес пе?” - деп ойлады, карац^ьща сипаланып журт тапкан, туте-тутес! шыккан есю матраска жантая бер1П. Содан элп машина кун журд| ме, тун журд! ме, оцтусткке карай журд| ме, елде солтустжке карай журд| ме, аныгын бшмед|. Анырын бтмегеж, машина орнынан козгала бере-ак корылга баскан Алыпхан элдеб1р кезде барып ес1кт1к тыкырынан оянып кеткенг Тун екен. Милиция кызметкерлер! муны жабыла тусфт алып, аласалау б|р уйдщ аядай белместе итерт юрпзд| да ес*1пн таре жапты. О, куданык кудфетг.. бул белменщ ес1п де элпнде ез1 мшт келген турме мэшинестщ есИне 2-890 17

ук,сас болранымен, темф кереует!, оныц устшде матрасы : мен жэстыры бар екен. Былай к,араранда ез1 жатып журген тесектен кемдИ де жок, сектдг Эуелгще жан- жарына елегзи к,арап бфаз отырды да, Алыпхан элп кереуетке басын алып урып, тары уйык,тады. Содан, к,удайым-ау, юил сэске ме екен, элде улы сэске ме екен, ес1к сыкырлап ашылып, милиция Алыпханды элдеюммен кездесуге ша^ырды. Бурын- соцды кермеген бIр к,ара сур айел: “Серкебай Байжолыштыд карындасы ед1м\", - деп буран акелген ас-аук,атын бердг Белмесше экел1п к,араса, к,ойдыц ет1, тауыкдын, ет1, ет косып п1С1рген бэл1ш, бауырсак,, май, жумыртка... сорпа... шай... Мундай молшылык, бола к,ояр деп ойламаран Алыпхан к,уанып кет1п ал кеп же., ал кеп 1ш. Тойып алып ол тары уйыкдады. Туе к,айта элг1 к,ара сур эйелдщ ек1нш1 акелген тамарын шт алып, к,арап отырып маужырап, кездер! шг1шектене берген сок, тары да ^исая кеткен-д|... Содан к,альщ уйкыра баг1П жатк,анда алакандай тес1ктен турмешн б|р тостак, сулы ботк,асы да келт тур екен. Алыпхан эуел1 алг1 тостак,ты дадтыратып лак,тырып ж1берг1С1 кел1п турды да, обалынан к,орык,ты. “Тэлп1шт1Г1М мен дэмге деген немк,урайдылырым уш1Н Алла жазамды бер1П журер”, - деп турмен1к тамарын да сыпырып- сиырып жей бастады. Эрине Серкебай Байжолыштын к;ара сур к,арындасы акелген тагамдардай к,айдан болсын. Бфак, эуел| Алладан, сосын обал-сауаптан к,оркып отырып-ак турмен|'к к,алайы тостагын да жылан жаларандай етт1. 0ст1п уйкы мен тамак, кезек эурелеп жургенде эйел1 Бифатыма да жетт|-ау. Айтып отырса, Серкебай Байжолыш азык-тул1кт1 оларра да уй1П тастаран. Т1пт1 “бала-шараларык абыржып к,алмасын” деп едэу|р ак,ша да усынран сияк;ты. Ол ак;шара эйел1 балаларын шыттай ки1нд|р1пт1. Серкебай Байжолыш мунын ейел1не: “Отырран уйлерщ кораштау екен, мен ойланып керей1НШ1”, _ депт1. Т|пт1 блокнотын ашып б|р сездерд! жазранра да уксайды. Эйел1 кел1п-кеткеннен кей|'н Алыпханньщ кек!Л1 0С1П калды. Серкебай Байжолыштын мынадай к1С1л1пне риза болтан ол: “Мен енд|' ревизорды шын елт1рд1м. Ал сонда маран бул ек1мет не ютейд|? Турмеге к,амар. Камаса к,айтей1н. Тэйф| бес жыл... Ал он жыл отырармын. Серкебай Байжолыш аман болсын!” - деп езж-ез1 18

кайрарандай да болды. БIр к,ызыры ейел! де: “Не булдфдщ? Бул не сумдык?!\" - деп шошынрэн жок,. К,айта, энпме ыцгайында “сен осында тускел! жагдайымыз одалып к,алды рой\" сьщайлы еде Эйелжен де колдау тапк,андай болран сон ол ез!нше кушейт ес1пнщ ала^андай тест арк,ылы ауыздары милиционерге: - Тергеуш! к,айда? Мына меж неге тергемейд!? Кю елтфген адамды осыпай шалжайтып боск,а жатк,ыза бере ме екен? - деп те кеюд|'. Не керек терт кун бойы Серкебай Байжолыштыц к,ара сур «.арындасы тасыран ас-аук,атпенбф, уйк,ымен ею эурелент жатк,ан Алыпханды бесшап куж бф муртты милиция арк,ылы тергеуил шак,ыртты-ау, эйтеуф. Тэйф1 тергеушюжн де тергеуил сыяры жок,. Шашы жалбыраран ешю кез сэры екен. Сураран сурары да тэйфй.. Муны ок,уга тусуге келген баладай етт, ауел1 емфбаянын, отбасы жардайын, сосын ез1 “елтфген” ревизор Елилбай Ерболатовты к,ашаннан бер| бшетшш сурады. Мундай сурак,тарга мудфт, Алыпханра не кершттК Анасына алай, мынасына былай... жауапты сайрады да бердг Сонан сон тары да уш кун бойы жым-жырт болды. Алыпхан 1штей: \"Осымен тергеу б1ткен де шырар. Бэлюм енд| соттын ук1М1н рана естфМ1н\", - деп, солай болранын 1штей калап жургенде: “Тергеуилге барасыз”, - деп эуелдеп муртты милициясы тары кел1п тур. Тергеушшщ бул кунп сурак,тары: “ауданаралык, «.урылыс мекемеан тексерт жат^ан Елилбай Есболатов жолдасты к,ашаннан бер| бтес13, ол кюмен араласып, бтюкен кезщ13 болды ма, неге ол юаж елтфуге шеилм к,абылдадыныз?” - деген сияк,тылар болды. 0з шамалауында Алыпхан мундай оп-онай сурактарга да мудфген жо^. Зерек баладай сартылдап турып: - ёрине, ол ревезерд! бурыннан бтем1н. Бшген сон да осындай юке тэуекел ет1п отырран жокпын ба? Мен оньщ ана хан сарайындай зэул1м уйшщ айналасын элденеше рет сыпырып, зэул1м ужне жанастыра салран жен1Л автомобильдер! мен кулл1 азык;-тул1к, эр турл! курылыс материалдары жиналран сэулегп сарайынын да кабыррасын кетерюп, ылайын илеп бергенм1н. Мен сол кезде-ак онын сондайлык, жебф адам екежн бт1п, керт болран сон-а^ елтфуге бел байлаганмын. К,айта ЭН1-М1Н1 деп ретм келтфе алмай, ею-уш жыл кеилктф1П 19

алдым рой. Болмаса ол ревезер баярыда-ак, жер кушып, ! енд!Г1 сумей курап та калран болар едд - дегенде тергеуилнщ ез: де муныд жауабына тадыркарандай, аз кем аузы ашылып, ара-тура жазып отыратын эдетт де б:р сэтке умытып, каламсабымен куларыныд тубт касытан калпы отырып калды. Ось: жолры жауабына Алыпханныд ез1 де айрыкша тент1 боп: “Эй енд: кудай куткарса, жауап беру1м осымен б1ткен шыгар. Тергеушшщ езшщ де аузын аштырмай тастаран жо^пын ба?” - деп ойлап, ендИ жерде ук1мн1к тез1рек ок,ылуын рана куткен. “Бала-шарасы кеп екен деп, егер бес жылрэ сотталып, кайтып келгенше Серкебай Байжолыш уйчилмд! асырап берер болса Арьи^каным жиырмара, Шер1пханым он торызрэ шырар екен-ау... Одан кейЫгшер он сег1зге... он жет1ге... он алтыра... Ойбай-ау бэр1б|р ецшек мойны к,ылк,ыцдаран балалар рой. Жиырма мен он торыздэры бала бер|б|р мен1 асырап не жарытар дейс1н,... Оданда он жылрэ сотталсам - олар жиырма бес-жиырма тертке келед| екен. Е, муныд жет 61'р баска... Ойпырмай, он жылрэ сотталсам кандай одды болар ед|”, - деп, енд1Г1 жерде кара сур карындасы аркылы Серкебай Байжолыштьщ ез1не: “Мен калайда он жылра сотталатын болайын. Акыры бул жакта сен:кт1, кудайдан кеЙ1нг1 жакыным езщ|'з барсыз рой... Ипт! он бес жыл болса да кынк етпес ед1м”, - деп сэлем айтып Ж1беруд|д жен:н де жобалап жаткан. Арада болран ек1 кун демалыска тары б1р мерекеге байланысты ею кун демалыс тары косылып, терт кун бойы тергеуш!ден хабар болмаран сод: “Е, енд: тергеушщен кутылран шырармын. Бесе, ез1Н1д де аузын аштырмай тастап-ем-ау, енд| с:ре, уюм ес1туге б1р-ак барармын\", - деп, Серкебай Байжолыштьщ кара сур Карындасы екелген мол тамакка ыдкия тойып алып, белмес1ндег1 тем1р кереуетте ыдылдап ан салып (турмеде жатып эн айткан да осы Алыпхан рана шырар-ау) шалкасынан жаткан сэт1нде, тары да муртты милицияныд К1р1П келт: - Айыпкер, тергеуш1ге жур|Д13, - деген1. - Айналайын мен1д тергеуопмен шаруам б1ткен. Берер жауабымды бергенмш. К,айта-кайта мазалауына кенер жайым жок. Мен намысым бар казакпын. 20

- Б1зде ондай тертт болмайды, - дед| муртты милиционер д1ктдей сейлеп. - Жур|ц1з! ! - Ондай тэртт болмай келсе, енд| болады. От так... сол тэрт1бщд| мына мен бастадым. 031 к,анша жыл беремш дел жатыр, сонша жыл берет. Керт алдым... Осылай дел Алыпхан б1р аунап тускенде тем1р кереует шыкыр ете калды. Наташысына еркелеген тэйтк жиендей болып жата берер ме ед|, элде кайтер едк.. Муртты милиционердщ шекес! тырысыл турып: - Ендеше, кару колданамын, - дел он, колымен жамбас тусын сипалана бермегенде. Б!реуд| \"елт1руге” к,орык,паранымен, ез1 елуге к,орк,атын батырлар бул дуниеде аз ба, тэй|р|... Алыпхан да амалсыз орнынан турып, муртты милиционерд1ц алдына туст1. Тергеуш! бул жолы Алыпханды ашулы карсы алды. Бурынры ешк1кезден1П туратыны да айналайын екен, енд| текекездент кеткен бе немене... Муны отырар-отырмастан-ак, сурактыц астына алды. - Ревизорды ататын пистолете к,айдан алдыц? - Бурнагы жылы 61 р милициярэ уш бетелке арак берт... - Содан бер1 ол пистолетп Елш1бай Ерболатовты елт1ру уш1н сактап журд1ц бе? - Ия. - Сен сол ем жыл бойы сактаран пистолет1цн1н маркасын бтесщ бе? - Жок- К,араура колым тимед|, - дед| бул бет-аузы булк етпестен. - Сен сол пистолетщд! устал керд1ц бе ез1? - Элбет-т... - дел мырыцдай бер1п ед|, тергеуш! тары да кит: - Ол пистолетте сешц саусарыцнык тацбасы жок кой, - дел санк ете калраны. Алыпхан енд| сезден калды. - Сонша еш1гет1ндей, жеке басыца Елш1бай Ерболатов кандай жаб1р керсетт!? - Жеб1рл1Г1 уш1н жек керд1м. - Оныц жеп журген адамдары да жебфлер болса кайтес1ц? Алыпхан Серкебай Байжолышты “жеб1р” дел айта да, ойлай да алмай, аз-кем муд|рт калды. Бул мудфген соц-ак текекез тергеущп тлт! арындап алды. 21

- Серкебай Байжолыш кандай жакыньщ? - Бзстырым. - Бастыктын бэр! де турмедеп шопырына тамак, тасып журген жок кой. - Онын экес! мен менщ экем ашаршылык жылдары... - Онын екес1 Шырыс Казакстанда елген, сеищ акен, Онтуслк Казакстанда елген. Сонда олар ашаршылык хы.~дары кайда, калай кездест жур? . .Ады лхан тары да муд1рд|. Муд1ргеж сол - мацдайынан ды'-шып тер шыкты. Серкебай Байжолыш онаша уйде \\г.ны тамактандырып отырып “экем1з ашаршылык кезшде \"стаскан деп айт” деп пе едк элде “ез1м1з ашаршылыкта дзстасхандай жанкимас доспыз деп айт” деп пе едк ‘.пдайьм-ау дел ес1нде калмапты. Эйтеуф 1шжде 'ад-ардылык\" деген б|р сез бар сиякты едг Элде буран ‘тамахты ашаршылыктан келгендей обыгып 1шед| асане::-;\" деп пе ед|?.. Ойпырмай, кулары б I р а_ар_ылыкты анык ест1ген-ак сиякты-ак едг.. - Сен ез1н ашаршылыктыд кай жылы болганын бтес1Д бе? Алыпхан тары да мелшид| де калды. География саба?ынан берген устазы Акшин мектеп программасында бсдмаса да, ашаршылык туралы зарлап айтып-ак еди ау. Бешен шырып кеткенш карашы. - Улы Отан сорысыныц алдында ма, артында ма? - Улы Отан сорысынан кешн-н - деп мщпрлей бастаран Алыпханды тергеуцлжн, санк еткен дауысы токтатты. - Этрк! Оцбаран... сенщ айткандарыцнын бер1 ет1р1К. Ашаршылык Улы Отан сорысынэ дейш болып кеткен. Бшдщ бе? Кенет Алыпханныд бойына ойда жокта б|р батылдык пайда болып, текекез тергеушпге т1к'|рейе карап турып: - Отан сорысы... ту г I л I бупн болып жаткан ашаршылыкты кайтесщ? - дегеж. Енд| тергеуш! муд1рд|. Б|р сет “бул не шатып тур ез|\" дегендей танданып, кездер| жыпылыктап турды да, сынык унмен: - Ол нерылран ашаршылык? - дедл Енд| Алыпхан езш еркшдеу сезждг Мен ез1м, отбасым аш кундердщ барж де ашаршылык деп есептейтш жанмын. Мен жене межн отбасым тойынрэн куш рана Кецес ук1мет1 22

ашаршылыктан кутылран екен-ау деп к,уана аламын... Жолда-ас-с... I Тергеушм б\\р сэт абдырап к,алрандай болды да, артынша катайып, эр| суынып алды. - Сен нагыз халык жауыныд сезш айтып турраныдды бшемю1д? Мен сеж соттамас бурын эуел| емдетж алуды калар ед1м. - Жок мен емделмеймж. Сотталамын! - Тарт тш1цдП Одбатан уш жет1 бойы айтк,аныдныд бер1 Ш1П-ШИК1 етрк. Казахстан тарихында сендей втекал болмаран да шырар. Эйда, бугжнен бастап табанынды жалтырат. Сендей атакты суайтты тергеуден мен зад алдында бас тартамын. Табаньщды жалтырат деп турмын рой саран... Жалтыра-ат! Тергеуил ашудан катты тутеп турып-ак,, кенет езЫ-ез1 басты. - Сен ез1к ревизорды сарат нешеде аттыд? 0м1р1нде саратк,а карамайтын жаннан сарат сурау да б1р элек екен. Алыпхан тары да абдырап турып: - Он-н.. екм.. - дегеж. - 0т1р1к! Одбатан, сен езщ атакты етф1кштерд|д тукымынан боларсыд, аре. Сарат он екще ревизор Серкебай Байжолышпен бфге конакта болтан. К,онактан сарат уште конакуйге оралран. Сатат уште сен не 1стед1д? - Ревезер кашан келед| деп пистолепмд! суртт, дайындалып отыррам. - 0Т1р1к-к! Мынау неткен суайт ай-а-аа?! Сатат уште сеж катты корылдайды екен деп керил белмедег! эйел конак уй кезекшюне шарым айткан. - Сем13 орыс эйел1 ме? - Ия сем13 орыс айел1... ес1дде калыпты рой. Ол эйелд|д ес1нде калатын себебк “Ойпырмай, межд де осы орыс эйелЫдей боп сем1ретш кужм болар ма екен... элде болмас па екен? Эй, ара бола коймас\" деп уйыктар алдында бфауык киялдатаны бар-ды. Жалбыр шаш тергеуил кызанактай кып-кызыл болып турып, сезш жалтады. - Ал ет1р1Г1дд| айтып болран шытарсыд, элде жок, па? Эттед бала-шарадныд басы бар екен. Болмаса суйег! турмеде боска илритшжд натыз 031 едщ. Бала-шарадныд кез жасы ушш деп ею жыл едбекпен етеу жазасына усынамын. Айда-а мар-ш! Осылай деп турып, элгжде тана муны тапап 23

жюерердей-ак, тент, ешюкездент турган тергеуоп кенет оп-оцай-ак текекездежп, сосын ез-езтен калшылдап кеткеж. Осы сэтте муртты милиционер муныц колынан жулк,ып тартып, еакке карай суйрей женелдк Эрп-берп тарихта тапа-тал тусте езш-ез1 турмеге тыга жаздаган да Алыпхан болар-ау. Ттл сап-сау тергеуомж жындандырып ж1бере жаздаган да кудай бтедк осы 013Д1Н отагасы тана болып журмесш... “Ел кулагы елу” деген емес пе? “Алыпхан турмеден шыгып, оныц орнына Серкебай Байжолыштыц ез1 жатыпты” деген хабар жеткен куж Алыпхан: “Кара сур карындасы екелген мол тамакка ыцкая тойып алып, менен калган тем1р кереуетте ыцылдап ен айтып жатыр- ау, эншей1н”, - деп катты кызганып та калган. Бул кунштдк дегенд| койсацшы. “Оган тамакты кара сур карындасы гана тасып кояр дейс1ц бе? Уй-1Ш1, достары, карауында кызмет еткен орынбасарлары мен бел1м мекгеруш1лер'| де жабыла шабылып жаткан шыгар-ау”, - деп бурынгы бастыгыныц сол бакытын да кеп керт, тырысып журд|. Бурынгы бастыгы демекш!... “Мен1 шопырлыктан шыгарып ж1берд| ме, элде бурынгыша 1стей беремт бе?\" - деп мекемес1не кармек болганда, милиционерлер муны аулага да юрпзбей, сырткы какпадан куган. Енд| Серкебай Байжолыштын, кара сур карындасы экелетш ас-аукаттар тус1не к1рет1н болды. УЙ-1Ш1 кайтадан каткан кара нан мен катыксыз кара кежеге камалды. Оныц устне турмеде жаткан уш аптаныц 1ш1нде Серкебай Байжолыштыц карындасы екелген майлы астардан аз-кем оцалып кет1п, бурынгы ки1п журген ки1мдер| уст1не симай, жацадан ки1не коюга акшалары болмай, тагы б1р киындыкка тап болды емес пе? Кайтадан жумыс 1здеп сабылып жургенде кала сыртынан кел!п, базарга сут ешмдерш сататын азербайжан шалына кемекшт1кке турып, еткен1Н сатып, етпегенд1ктен ашып кеткен сут пен ерт кеткен майды бала-шагасына тасып, тацертецнен кешке дейж базарда: -^К|мге сут кере-ек-к.. К1мге май керек, каймак кере- ек. деп айкай салып жургенде б1р кун! аудан аралык 24

к,урылыс мекемесшде бфге 1стеген Тарзан дейтт кдрауыл муны даусынан танып, келт: - 8й осы сен б1здщ мекемет тексере келген ревизорды атып еллрелн Алыпхан емессщ бе? - дегеж. Алыпхан мундай саспас. “Мен” дей алмай, “мен емес” деуге де аузы бармай, кып-к,ызыл боп отырып калраны. Жанындары езербайжан шалдын да ед| бузылып кетл. Ей жарандар-ай, бул Алыпхан Алыпхан болралы басынан нелер етпед|, нелер кетпед! дейсщ... Содан сэбет ук1мет!нщ кулауы (астапыралла, жамандык,тан кюге жаксылык, болады дегенге мм сенген) бул уйдщ бар жай-жардайын езгерлп Ж1бердг Ттл К1С1 айтса сенгюз осындай езгерю болады деп Алыпхан ен! тугш1 тустде ойлап па? Элде Бифатыма ойлап па? Ал булар ойламаранды к,олдарына нан устап журт ойнаран, нан устап журт ок,у ок,ыран ана сабалак, бет, юр колды балалар ойлады дейскз бе? Ойдойт деген! Ондайды ойламак, туг!лI бул кезде Арык,хан, Эртхан, Шэртхан, Нэртхандары мектеп бтрт, б1рак, одан эр1ге окуга жарамай, к,ара жумысты да б\\р\\ ютеп, б1р| ютемей Алыпханньщ басы к,атып журген шак, емес пе едк Шэртханы лпл мектепл айк,ай-шумен езер бтрген сон- ак, одан эр1 шеп басын сындырмай терде шал^асынан жатып алран. “Жумыс ютеп, нан тапсайшы. Мына уйге к,олк,абыс жасасайшы”, - деп айтк,ан ак,ылра да жауап жок,. Урсып айтканра да селт етпедг Бар айтк,анды унсю тыцдап турады да: “Бэлен деген жердеп б1рге ок,ыган досыма кетлм”, - деп апталап ттл айлап жогалып кетелж бар. Булар онысына да уйрендг Уйренгеж сол, кунш азер керт отырган отбасына оныц осылай жорэлып, тамарын асырап журу| де езтше кемек сияк,ты кертт, 1штершен ^уанып та жургенд1пн несше жасырайык. Калай дегенмен балаларыныц осылай берекеаздеу куй кешу| де Алыпханра уайым еде Оларды кишд|ру, тойындыру бурынрыдан да к,иындай тусл. Алдары кужн ойласа ттл сорак,ы. Ертен олар уйлену керек. Белек-белек уй болып отыруы керек. Сонын, барже каражат табатын юм? Уюметтен уй алып берелн юм? Осыларды ойлап Алыпхан кейде бук туст жатып та калатын. Б1рак, уайымнын, шел, шеп бола ма? Жатады-жатады да эйел! “Тамак, дайын 25

болды\", - деген кезде амалсыз кайта турады. 0йелше де: “Сен де б\\р жагынан мазалап... элде уйк,ымды болт”, - деп М1*нез керсеип кырсытута болар едк Бфак, тамаклын, алдында мшез керсету эдеи отатасында бурын соцды болтан емес. Кейде: “Ауылта кетт, мал батып элде епн салып кетсем бе екен?\" - деп те ойлайтыны бар. Б1рак, “Ойбай- ау, онда барган сок менщ алдыма епн мен малды салып беретш К1М1М бар? Бэршщ жеке менилкке айналып жаткдны мынау”, - деп тары тосылады. Осылай отбасынык кай жыртырын жамап, кай теапн бггерш бшмей журген кезшде, ек1 айдай жорэлып кеткен Шэртханы келт: “Достарыммен бфге фирма курдым. Саудамен айналысамыз”, - деп тур. Эуел1 Алыпхан шошып кегп. Шошып кеткен себебл елде жургенде дукении болып гстейтш Кшемше деген шебере арасын ел карызынан уш рет куткарып калтан. Сол уш рет куткартанда бф эулет тугел1мен кедейлежп, жудеп- жадап-ак калтанын кез1 керд|. Сонда б!р тентектеу арайыны Жидебай: “Кшемше тертший рет рютрат болса мен бул эулеттен кетемш, болмаса бул эулет менен кетан\", - дегеш бар-ды. Сол Жидебай атасы ес'ше туст тебе шашы тжфейт кегп*. Долданып, баласына: “Сен рютрат болсак мен немд| берт куткарамын”, - деп едк Шэртханы онысына ыкпады. Неге, юмше сент турранын ит бшсш... эйтеуф нык. Сонымен Шэртханы юке юрют те кегп. Такертек кет1п, елмен бфге уйге келген, жаткан да айналайын екен. Бул апталап жогалады. Содан кундердН кун1нде кайтып келт жэипк туарюуге, кап тусфюуге уйдеп балаларды тугел жауып жатканы. Кей-кейде сол тусфюулердщ бф жатында Бифатыманьщ да журген кездер! болды-ау. Фирма дегеншщ жумысы жук тусфуден рана турмайды екен, сосын сатулары керек сек1лд|. Ал сату уили Алыпханньщ оку бтргеж бар, бтрмегеж бар бар сепз баласы жабылтанда эзер улгерт жатты. 0зше едэуф кеп боп кершетш бала-шатасы фирманьщ заттарын тусфюуге, тиеуге, сатура белтгенде кепик етпедк Б|реу|’ базарда, екшшю1 кошеде, бурышта, куыста сатып туррандары... Ойпырм-ай, балаларынык кеп болтаны мундай жаксы болар ма? Солардык 26

арасында тагы да хабаршы... бак,ылаушы эр| айкайшы боп жаулыгы желпшдеп Бифатыманыд жургенк Зат саткасын улкеш де, мила де акша устап шыра келд|. Оларын кунде кешке фирма бастыры жинап алады екен. Б|рак, канша жинап алды дегенде бармак, астында, калта тубшде бфдеделер к,алады емес пе? Сол калран- куткандардыд ез1 Алыпханныд дастарканын жайнатып- ак Ж1берд|. Б|реу| ет, еюнцла нан, май... уипнила колбаса, жумыртка... сияк,ты жейтш тары б1рдемелерд| кешкюн экелт жатканы. Алыпхан емфшде кудайдан тойыншылыктан артык, тшеу тшеген жан емес едк Сол Т1леп' ак,ыры болды. Баяры балаларыньщ жас кездершдегщей екеу-ушеуден сосын бэр| косылып эн айтатындай мереке болмаранымен отбасында шат- шадыман кен,тд| сэттер кебейдк Фирма бастык болып езгелерден жинаран акшасын Шэртхан да баска кайда апарсын. Ол да буда- будасымен кейде уйге экеледк Алла сактасын, мундай буда-буда, уыс-уыс акша босарамнан аттайды деп Алыпхан ем1р1нде ойлап па? Лпл армандап па? О, тоба! Арара алты-жел ай тускенде элгтдей сауданыд аркасында улкен1шд де, юинатн, де усл-басы, уй-1Ш1Н1н, жиМаз мул1ктер| жацарып шыра келд|. Баяры ез1 карны ашканда тунемелжте тыкырлатып ашып журелн сынык топса шкафты балалары лактырып тастады. Алыпханнын,: “Ойпырм-ай, эз1рге сарайда-ак тура турсыншы”, - деген1не ешюм кулак аспады. Шкафка шырылдап жургеж де эншей1н-ак екен. Кезек ездер! талай жыл мшген “Москвичке” келгенде Алыпхан балаларыньщ кулкы-пейштен туцтт кетл. “Оны да лактырып тастап, орнына су жада “Мерседесл” К1рг1зем1з\", - дейдк “Шырактарым-ау, аздап жендеп, май куйып, ептеп Кана итерт ж1берсендер ол да зымырап турран машине рой. Тым болмаса ауланьщ 1илнде тура турса етл”, - деп безек какканына б1реу| кулак салсайшы. Бифатыма да муныц осал жерт эбден бтт алган. Балаларымен жара устасып калардай боп кызбаланып енд| умтыла жаздай бергенде: - Шал-ау, тамагьщды куйып койдым, суып калады рой, - дей салады. Дайын тамакты айткан соц-ак 27

Алыпханнын жуж жыгылып: “Е, тамак дайын болса... мен!К1 не балалармен ектест... Осы уйд| кора- копсысымен неге ертеп Ж1бермейд|, маган десе”, - дейд'| 1*ш1нен. Сосын Бифатымага ерт емпелецдеп дайын тамакка карай кетт бара жатканы. Содан бар ашуын тамактан алады. Енд! кэйтсЫ... Демд| тамактарга соншалык ашкезд1кпен умтылып, аузына салып шайнаганда ол элп балалармен арада болтан шан,- шунды тугел умытып: “Арзымайтын нэрсе уш!н в31мд1 ез!м аласартып жургеым-ай”, - деп урсып та б1тед|. Эрине езше... Балаларымен арадагы шак-шуцды айтасыз-ау, тамак кезшде ол езге дуниеш тугел... жанындагы отырган байб1шес|'мен коса умытып кетет1Н1 бар. 0йткен1 аузындагы дэмд| тагамды суйсше шайнап отырган сэтте отагасынын, кездер! куаныштан жайнап, ек1 кулагы ею жактан кимылдап журе берер едк «Ею кулагы ею жактан кимылдап\" деген1М13 эрине дел тедеу де емес. Ттт1 кулактар да отагасынын, суйсмт ас жегешне естер1 шыга куанып, билеп кетер ед! десек... Бэлмм ептеп жакындагандай болар ма едж. \"Бэйб1шесш де умытып кетед|” деу1м1здщ де жаны бар. Эсш1 шын мешкейлер алдына дэмд| ас келгенде... жене ол мол келгенде, 1штей катты суйсшш, риза болуымен б|рге ол куанышы жуык арада тоймастай комагайлыкка уласып, умтылганда-а... Б1р жагынан осы тамак мен тоймай таусылып калмаса екен... деген уайымы ере кел1п турса да тацданбадыз. Кезше тамактан езге бфдене керше кояр деп айтуымыз ет!р1кипжн капияда шын сейлеп койганындай б1рден,е болып шыгар ед|, ерине. Алайда отагасы эйелш бфжола умытып кетудщ де кисыны келмейтш жер1 бар. Ол жерш отагасы Бифатыманы бфжола умытып кетп деген кунде ейел! бер|б|р: “Шал-ау, мынадан да жесейшп... Ойбай-ау сен Т1ПТ1 ананыц да шетш шукып керсек етп”, - деген сиякты езге тагамдарды да еске салган энлмемен езж1Н, Ае отырганын есше туарер ед| де, отагасы ол нуска^ан жакка тагатсыз бурылып тагам турлершен омырып, уыстап яки касыкты сабына дейш мол салып жатады. Асылы мешкейлер тагамныц б|р турш жеп отырганда еюним тур1не кед|л алацы кеп бола бермейдг Ал элдеб!реу: Мынау С13 жеп отырганнан да демд| екен”, - десе бэлеге калдым дей бер. Онда мешкей элп дэмдшеу болып турган тагамьщызга бурылады да бфжола онык кез1н 28

жойып барып... одан гер| дем1 аз-кем темендеу асына кайта оралады. Бурын жеген асын умытып кету немесе тастау опасыздыгы мешкейлерде жок,, сол ею арада тагы бфеу: “Ойбай-ау, мына нэрсеш сен байцамай отырсьщ рой”, - деп оньщ назарын уилнил б|р туск,а бурып экетпесе. Сондык,тан б1здщ отарасымыз туралы аспандата айтамыз деп отырып, “тамак жегенде жанындары эйелЫ де умытып кетед| екен” деген едпмеге кеп сене бермещз, ок,ушым. Оны журттын, жак,сыра жамаран кауесел деп ойлацыз. Тым болмаранда бфде сенщ13 де, бфде сенбещз. Ия, осыран келют алалык, эуелК Эйткен! отарасымыз ел1 б|*здщ кез алдымызда элденеше рет ас жейд| елбетте. Элденеше дейм1н-ау... Т1ПТ1 мен оньщ бул емфдеп жалрыз лэззатыньщ ез1 де тамак, жеу екенд1пн де ацдаттым емес пе? Тамары тойран сок Алыпханньщ аса кеп едпмемен шаруасы да жок,. Ипт1 осындайда ыкылдап туратын музыканы да жаратпайды. Музыкара к,абарын тыржитады. Ал эдпмеш ше? Жо-жок,... Айта кермед|3... Отарасы эдпмеш аш адамньщ ермеп деп ойлайды....... Расында осы, ыдкиып тойып отырган маге эдпменщ к,ажел не? Мундай сетте ол т\\с\\и шук,ып белек отырранды, болмаса аула 1шшде елдебф шаруамен болып кеткенд! калайды. Шаруа дегенде... ыдкиып тойран жаннык б1рден отын бутап елде жер к,азып кетпейт1ш де анык, жай рой. Сондьщтан отарасынык тырбыкдап журген кодызды... болмаса илеуге шубырран к,умырск,алар лзбепн к,азык,тап сараттап отыра алатынына сенес1з бе? Ал енд| к,умырск,а ткзбепн кез|'мен узатып отырранда... желп-желп ушып б|р кебелек ушып ете далды дедком.. Ох, кебелек-к! Алыпхан оньщ содынан балаша дуанып жупруге де бар. 031мен 031 жур дегенмен уйчил айтып жатк,ан жайлардан да к,айдан к,арыс калсын. Оньщ б|р бшгеш - келе-келе Шэртхан достарынан белтт ез алдына фирма курып алран. Белтердщ алдында достарымен арада несиеге алран улкен сомадагы адша дау боп... соны шамасы Шэртхан пайдаланып кеткен-ау. 8й, сабаз-ай... Олаи Д0ЙТ1Н1 Шэртхан достарына кеп жоларысы келмесе де достары муньщ содынан далмай журд«. Топырлап уиге канша рет келд|. Ттл оларды бф жолы Алыпханньщ ез1 б|р топ милициямен ит к,урандай етт айдап шыкты емес пе? Сол жолы да Алыпхан: “Ойпырмай каптаран милициялар неге мунык айдауында жур”, ~ Деп °'Р |Ш1 29

тартып калган. Ттт1 Бифатыманыц сезше сенсе Арыкхан мен Эртхан да машине сатып злмакшы. Олар да жеке фирмалар курган деседь Шынын айтса Алыпхан сол балаларын кунделж каре де бермейдг Ал зэуще тамак жеп отырган сетшде келт-кетт жатса Алыпханньщ олармен шутркелесе кояр муршасы да жок. Ол алдындагы тамагын тастап, бфеуге бурылып, сейлеп карген жан емес. Бифатыма болса кез1не кезайнек шт алып кейде тшу-п1шу деп ак,ша санап отырганы. Алла- ау, кейде шетелдердщ де акшасын уыстап отырады. Шетелдерде де ак,ша болады деп Алыпхан ойлап па? Бифатыманын колынан алып элп шетелдердщ акшасына кей-кейде аз-кем уцшт аударып-тецкер1п б|раз карайды да Бифатыманыц алдына к,айыра тастай салады. Тастай салатын себеб! бэр1б|р осы акшалардыц бул уйге агылып жату себеб1н укпайды. Таты да бIр тус1нбеген'| - инфляция болды. Ак,ша куныныц кунде езгеру себеб1Н1ц неге байланысты екенше де миы жетпей-ак койды. Ттт1 б1р жолы айел!нен “Шер1пхан уюметтен алган несиес1н де кайырмай, жер соктырып кетт|”, - дегенд| естшенде айран-асыр к,алды. “Ау ук1метт1к езш алдаганы ма?” - деп ойлады. Мундай тацырк,ау ем1р1нде болмаган да шыгар. “Кор болган ук1мет-ай!” - деп тары да баласын емес уюметп аяп отырып, “Шэр1пханга алданган соц сен|'ц де кад|р|ц б1ткен екен”, - деген! бар. Осындай осындайды ойлап-ойлап ак,ыры уштыгына жете алмаган сэттерде “Шал-ау, тамак, дайын!” - деген Бифатыманыц сез1н желеу етт аягын мац-мац басып асханага беттеп бара жатканы. Мац-мац басып дегенд| де бекерге айтып отырганымыз жок,. Алыпхан бул кезде кудайга шук1р, едэу|р толган. 9з1рге тола коярмын деп оныц ез1 де ойламаган шыгар, б1рак к,алай десец13 де ол толды... Толгандыгын ез1 де ацдамай, еуел1 журт ацдады. Кездескен таныстары “Ой, Алыпханбысыц? Эзер таныдым гой. Е, ет алганыц к,утты болсын!” - деген к,ошемегп де ест1Д1. Сонда барып Алыпхан: “Япыр-ай, мен сонша езгер1п калганым ба?” - деп айнага к,араса, 031 емес, баска б|реуд| керш тургандай болды. Айнага карай беруд| де аса дагды етпеген жан гой баягы... жылына б|р рет караса карады, онда да карсы алдынан айнаныц ез1 шыга калса... болмаса екнуш жылга дей1Н де Алыпхан айнаны кермей, айна Алыпханды кермей журе берд| емес пе? Былтыр б|р айнамен ушыраса каяып 30

«.араганда, буты шидей жалбыр шаш бфеуд| керт... ез сикына езЫщ К9Ц1Л1 толмай калган. Айнадагы мына юсте ол шибут Т1ПТ1 де уксамас едь “Осы турган м©н бе, элд0 ©зге 61'реу ме?” - деп те ойлаган. Осы кудИ айна алдынан кеткен сок де алденеше кунге дейт сейтген жок- Акыры ол езшщ толгандыгын, содты кезде денесшщ ауырлап кеткеншен бтдК “К1С1 оз денест де ез1 ауырлайды екен-ау”, - деп еуел1 буган да тадданып, бурынгы лыпыган жеп-жефл денесшщ ойда жокта ауырлай бастауы бф жагынан езже кызык та керМп журд| де сосын барып: \"Ох-х мен шын толган екенмш- ау”, - деп бфжола мойындады. Бул аралыкта Арыкханы мен Эртханы уйлендн Дурюретт тойларын жасап белек-белек уйге шыгып кегп. “Ол негылган дайын уйлер. Тойга... кудаларга шашкан акшалар да кисапсыз болды-ау”, - деп те ол бф ауык басын катырганмен сосын оны да ойлауды койды. К,ойган себеб| бэрфф мына дуние бул тусшбейтшдей койыртпак болып кеткендей ед|. “Ойпырмай, Арыкхан мектеп б1Т1рген тойды да той деп журтп1з-ау”, - деп ойлады 1Ш1нен. Алган арак-шараптары ерте б1ткен кезде: “Той б 1ТТ1, енд| тараддар”, - деп бф топ кыз- бозбалаларды уй1нен куып шыкканы ес1не тус1п. Эй сондагы жастар да эулие екен-ау, Алыпхан куды деп жупр1п кете барган. Эйтеу1р пенсияга шыгып алды. Эйел1 бала санымен болса да, баягыда шыгып алган. Алыпхан пенсия дегеннщ не екенд1пн анык бш1п ойында сарнап турганына да куанды.Т|ПТ1 алатын кун1нен де б|рде-б1р рет жанылган емес. 0згес1 б1р койыртпак жумбак. Пенсияга шыккан сок-ак 031Н уйкы басты. Такертек жантайса да, кешке жантайса да б|р б|тпейт1н уйкы. Уйкымен кейде Т1ПТ1 тамактык уакытын етк131П алып та журд|. Бул Алыпханда бурын-сокды болмаган жагдай. Енд| Т1ПТ1 уйкы мен тамактан езге шаруадан бфжола тыйылып ез1мен 031' болып жургенде: “Уй сатып алдык--- Сонда кешем1з”, - деген экпме елек етк1зген1. - Эй, уй ауыстырганы нес1, бул не какку сез. Отыз жыл отырган уй1М13ден су шыкты ма? - деп кемтрше дурсе коя бер1П ед|, Бифатыма экпмен'| раска шыгарды. Ттт1 ол балаларынык мэшинес1мен бул калык уйкыда жаткан сэт1нде бэр| барып, керт те кайткан сектд|. Топсасы сынган шкаф пен еск1 “Москвичт!” итер1п далага тастаганда да мундай куйшбеген шыгар. 31

- Ау, осы отырган уй1М13 юмд1К1нен кем? Кемп1р-шалга жарап жатыр емес пе, кешседдер ездерщ кешщдер, - деп ед|... балалары ыга коймады. - Эуел1 барып керсейшг.. Саган керсетем13 деп балаларыд ертедп шай- суын жабдыктап жатк,ан кершед|, - дед| Бифатыма. - Е, керетш нес1 бар екен, - деп эуел1 эдпмеш касарысып бастады да: - Сонда... шай-суын дайындап жатыр дейад бе, немене-е... уй кергенге де шай-су дайындай ма екен? - деп м|дпрледг - Е, еюкабат уйд| аралап болтан сэтте ез1д де ашырып, эл- дэрменщ келп калмайсыд ба? - Ия, эрине, - деп ол шай-судыд боларына анык, кез1 жеткен туста жуасып к,алды. - Еюкабат тупл1 б|р к,абат уйдщ 931 де К1С1Н1 ент1кт1р1п тастайды рой, осы. Пенсияра шырарда б1лд1м емес пе? Бф к,абат уй дегешдмен уш ес1кке К1рд1м бе? Сол б1р кабатыныд езЫде канша еск... канша катаз... Ойпырм-ай, булар ек1к,абат уйд'| кайдан тауып жур-эй? Б|р кабат уй нем1зге жетпейд!? Алыпхан аузы ашылып турып б|р ауык, ойланды. “Арры аталарым маркумдар жеркепеден бауырын катере алмаран жатак кедейлер едг Мен асып кетпм-ау. Атадан артып-асып туран мен болдым-ау. О, Алла-а, буран не дейш...” - дед| 1Ш1нен. Тем1р тормен коршалтан тау бектер1ндеп ек1к,абат уйге де ол осы оймен К1рдг Содында балалары, кел1ндер|, эйел1, кызы. Уйд1д б|ршш1 кабатына шырудыд ез1 екшин к,абатк,а шыкк,анмен пара-пар шаруа екен. Жыпырларан тас баскыштар. Улкен баласыныд жетелеу1мен аярын ептеп басып, б1р1НШ1 кабат^а жетемш деп-ан; ентФт калды. Б1р1нш1 «.абаттан Алыпханныд кедт ток,татып аралараны уш-ак; белме болды. Асхана... дэретхана... Сосын эйел1 мен екеу1Н1д жатын белмесг Одан езге белмелерге бас сукканы болмаса “нерылран белме... Юм жататын белме\" деп басын к,атырган емес. - Егер-эки еюнил кабатта турамыз десед1здер де патша кедшдер1Д13 бтс1н, - деп Нэр|'кхан деген баласы эдпмеш жоргалатып ед|, бул бфден к,олын сттед|. ©згелер '‘енд| еюнш1 кабатты аралап кер|д1з” деген кезде Алыпханныд ерпс1 де келмеген-дг Б1рак, Иэр1кханы - Шай-суды да сонда жасап ед1к, кеке, - деген сод: - Е, шай-суларыдды еюнш1 кабаткд жасап па ед|ддер? Онда жарайды, - деп амалсыз ерд|. Б|рак ент1пп ек1ном 32

кабатка шыккан бойда болмелерд! аралаумен ю болмай алгашкы керген белменщ как ортасына жасалган дастарканнан квз алмаган куй| турып калды. Сарыала казыларды аямай тураган екен. Жэне эр турамы ауыз толтыргандай. Ойпырм-ай 031 де ту биенщ ет1 ме, калай?! К,азысы уш ел1ден кем болмас-ау, сфэ...' Тедкершт жатк,ан шылри май десе де болады. “Ой, ш1рк1н ет болганыда!\" - дед| Алыпхан 1шшен майы молдау деген бф кесек казыны аузына урып ж1берт, сосын стол басында урты бултыддап турып, озгелердщ дастаркан басына тезфек оралуларын дегбфС1з кутт1. Олардыд ас- аук,атпен шаруасы да жок,. Абыр-дабыр. Мэре-сэре. Кулктер1мен ек1к,абат уйд1ц ез1н бастарына кетер1п кетт1. 0лг1нде отагасын ек1нш1 к,абатк,а ент1Г!п эзер шык,ты дед1К кой. Дейт1ндей1м1з де бар едк Бул кезде отагасы эбден семфген. Сем1ргенде де аз уакыт аралыгында осынша ет алган Алыпханнан баска осы улкен каладыздын взшен баска жан таба алар ма екенс1з. Эй, кайдам. Бул кезде ол взЫщ дене п1Ш1Н1мен де, козгалысымен де Алыпхан атына нагыз лайык жан дэрежес|'не жет1п едк БеД деген колдан шапкан кара табактыц аумагындай. Эр саусагы баланын, бтег1ндей десек журт сенер ме екен? Б|'р кездег! шидей узын арык саусактардыд осынша езгер1ске ушырауы - Алыпханды бала кун1нен бтет1ндердщ 031н бэлк1м таддандырар ед|. Ал карын деген1Д13 сабан тыккан канар. К,анар-р... Отагасыныд аягыныд басын турегеп турып коре алмаганына... м1Н1КИ1Д|'з алты ай... элде жет1 ай ма... Бэт1дкес1жд бауын Бифатыма байлап бередк Шеш1п те берет1н сол. Ал ек1 бутын ек1 кушакка белмесе б1р кушакка сияр болмас. Содры кезде конакка бара калса, бэт1дкес1н1д бауын шеш1п берет|’н к1Ш1пейш алде жарамсак жандар да ушырасып жур. О, Алла... Алыпханныд бэт1дкес1н1Д бауын бфеулер байлап беред| екен... дегенд! ест1се муныд ауылдастарыныд кулк1ден |шектер| туйтер ед|. Содры бес-алты айда кэстем-шалбарларыныд бэр| тарылып кеткен сод арнаулы т1Г1нш1ге жада кэстем-шалбар т1кк1зген. Сем1руден Бифатыма да куралакан емес-т1. Б|рак оныд баягы еск1 “Москвичт!” итер1п журген кезде-ак коз алдар коды бар ол да денесш ауырлап калды. Бфак тэд|р| алгырдыд ед| жасарып кеткендей ме, немене... 3-890 33

Эйтеуф к,аны тамып алабуртып, албырап тур. Алпыска I таяган эйелдщ бетшдей емес, тэй1р1... 1 Не дегенмен юмнщ де болса езш1к орайсыз ет алып кеткежн анык мойындайтын кездер| болады рой. Б1зд1н, ерлнзайыптыларымызра да соньщ орайы келгендей еде ... Жака уйге кеинп келген куж кешю аста-ток астан кей1н екеу| б1р ауык, сыртка серуендедг К,удай бтед|, екеу1Н1к де тап осылай бфшил рет серуендеу! шырар. Серуен дегенжк не екенш жетк бшмегендктен эр1 окды- солды тас баскыштардан сур1нт кетуден кау1птежп, екеу| кол устасып журдг К,ол устасып журулер! де б|р1нш1 рет шырар. Ек1 жака тэй-тейларан баланьщ кол устасканындай бул жай ездерше к,ызык, та кер1жп, б1рш- б1р| тас баскыштардан абайлап туарт жатып косарлана кулд| де. Тату-тэтл жатын белмелерше келт шешшт жатканда Бифатыма кекшдене сейлеп... - Балаларыкнык аркасында жака уйге юрдщ. Енд| жака тесекке жатайын деп турсык, - деген'|. - Кдттырак, аунасам сынып калар ма деп уайымдайтын кереуелкд! тастадык;... Мына тесек ойнактауыка да жарар... Осылай деп турып ол сыккылдап кулдг - К,удайга шук'|р - р, - дед| Алыпхан шын кекш1мен. Солай дей турып бфак, !штей ойланып калды. “Осы антурран кереуетлк ойнактасам да жарайтынын неге айтып тур? К,ай-к,айдарыны еске салраны емес пе?” Сосын шеиижп болып су жака тесекке кисая бер1п: “Е, оны да керерм13...” - деп ойлаган 1штей. Жарыкты сенд1р1п эйел1 жанына жаткан сок “е, оны да керерм1з” дегеж ес1не тусл рой баяры. Эйелш1к эр жер1н устап керш ед|, ол сык,ылык,тап муньщ бфаздан уйык,тап калган сез1мдер1н1к оянранына куангандай болды. Ак,ыры улкен ниетке бел буып, енд| кеудесше шырайын десе, кудай сактасын айелшщ денесшщ майынан кол тайып тур. врмелеп барып бф сыррып туст ед|, эйел! антурган сык,ылык,тап кул1п тары еан шырарды. Содан ырсылдап- гурсшдеп журт кайта умтылып тау услне тау шеккендей болып акыры шыктым-ау деген сэтте, ойда жок,та темен к,арай тары сыррып кеткеж бар емес пе? Бул жолы басы кереуетлк ернеуше тит едэуф ауырсынып та калды. Эрине сыр бермеуге тырысканымен эйелшщ таудай денес'ше ею шырып, ею тускежне енлпп, абылап-уЫлеп кэд1мпдей шаршап калганы жасыруга келер емес. 34

Е, ертед де кун бар рой, - дед| сосын басыныд ауырраны басылран сэтте. - Е, к,айда асыгасыд, алдагы кунжд бэр| де сежк1 емес пе? - дед1 эйел1 де сык;ылык;тап кул1п жатып. Сайтан алрыр картайганда мтез шырарып муны сынап мазак;тарандай болып жатты ма-ау, немене... Бфак, ертедше де, арры куж де бул жардай еске алынбады. Еске алынбаран себеб|, жада уйге юрген сод отарасын ойда жо^та к,алыд уйк;ы басып калганы. Кешю аста-тек астан кей|н серуенд! де жинап койып, жатын белмес1ндег1 кереует1не жетт к,исая кетсе болраны... к,ор- р ете туседк Содан ертесше сэскеде б1р-ак, оянып жатканы. Элде жада уй мен жада тесектщ осындай б!р к1С1ге есепс1з кеп уйкы экелет1н касиет! бола ма, муны да тусше алмайды. Осыны б!р тусшт алайыншы деп ойланып жатып та... к,ор-р ете тусед|. О, Алла-а! Жада коныск,а кеш1п келгел! тары бф жадалык, булар ею кызметип ейел устайтын болды. Ас эзфлейтш де, белмелерд! тазалап, юр-коддарын жуатын да солар. Алыпхан эуелде бул езгерюке де тадыркап журдк Енд1 эйел1 мен кызына, келтдер1не калган жумыс жок десе де болрандай. Мунда ертедд|-кеш карайтын корада мал мен шеп, от жаратын пеш те жок;. Демек еркектер жары да сатырлап бос журед| деген сез. Осыныд бэрше Алыпхан катты айран-асыр болып журд| де кундер ете бере бойы да, ойы да уйренейш деде Оныд есес1не жада Т1ршт1ктер'|жд Алыпханра аса унайтын да жактары бар. Бул эрине тамак, эзфлеуге катысты жактары едг Бурынгыдай кеспе кеже элде палау эзфлежп; тойса да тоймаса да соны рана белт 1шу дэстур! енд| бул уйде жок,. К,ызметон буларга элденеше турл1 тагамдар шаред|. Жэне соныд кай-кайсысы да ете дэмдк сапалы. Алыпхан бфден-ак тусшщ игшИ мен эзфлеген асыныд берекел1Г1 уимн аспаз эйелд| унатып к,алды. Тамактыд сапасына да тым удшт жаткан бул жок,, ейткеж отагасы ушш ед бастысы жеп отырган асыныд тойып болганша таусылмауы. Бул - бала кезде к,алыптаск,ан арманы ед|. Сол арманы эл1 де арман! Отагасыга онан сайын унай тускю келгендей аспаз эйел де: “Енд| мынадан жед1з”, “мынаныд да дэм1н кер1д13\", - деп ас 1шер кезде кеб1не-кеп отагасыныд мадында уйрлт журер ед|. Оныд бул касиетш эрине Алыпхан унатып отырады. 35

Бф к,ызыры осы жана к,оныск,а келгел! тэбет дегенМз де маск,ара ашылып кетп. Муны эйел1 “Уй1М13 салынган жерд|д ауасынык жак,сылыты рой”, - деп дэлелдейд! К,ызы болса эзфленген астыц дэмдт1пнен дейд|. Ал Алыпханта бэр|б!р. Себеп... мебеп деп кемпрмен де, к,ызымен де таласып жаткдн жок,. Сондай тетп к,алыц уйцыдан кезш ашк,ан бойда: “Тамак,к,а к,анша са-е-т к,алды?” - десе-ак, эйел1 ецкешп алтын сататына карайды. Содан \"б\\р яки б\\р жарым се-эт бар\" десе отатасы тары б\\р ауык, к,орылра басып алура оцтайланып керпесте жасырына тусед! де “он бес минет элде жиырма минет калран екен” десе асырыс орнынан аюша корбакдап турып салкын сура бетш жуып, тамак 1шуге деген ерекше кулшыныс танытып жатканы. Элбетте, ер кезде де асханага алдымен Алыпхан к1ред|. Аспаз ейел де алдымен соныц юруш рана кутт туррандай терелкесше токазыран еттен уйIп турып салады. Отарасыньщ ет дегенде суршт-жырылып калатынын ебден бтген. (Ет деген аты демесед13 ктюген май-ау, май...) Сосын тауык, етшен, камырын майда турап жасаган кеспе кеже мен кызылдершщ кабырына салып пурген туралран ет сорпасын ею шара кесемен алдына екелт кояды. Эдетте бул екеу| ею турл1 тарам болрандыктан да езгелерден “кайсысын калайсыз?” деп сурар ед|, ал, Алыпханнан сурамайды. Оран тарамнын, кай тур| де жат емес екенш аспаз б1р куннен кейш-ак туант бтген. Одан сок буы буркырап сем13 кой еттен жасаран манты келедг Отарасыньщ манты дегенде ыкыласы ерекше; аузы бос болмагандыктан ол манты келген кезде аспаз ейелге “оны алдыма жакындау кой” дегенд! урындыру уш1н саусарын шошайтып, ымдап немесе мылкау жандай ертурл! дыбыстар шырарып жататыны бар. К,ызметш1 ейел де мантыны оньщ алдына кашык кояйын демейдг Эртурл! тарам салынран шаркесе, терелке б1ткен отагасынын, жалрыз аузына кезекке турран сетте, амалсыз кей ыдыстардык ырысып туратыны тус|’шкт1 жай рой. Дегенмен мырзамыздык терелкелердщ 1Ш1п-жел1нУ кезепне де катал болранын (елде бул едетпп мей1р1МД1Я1К деу1м*1з керек пе) айта кетпеске болмайды. Ол кезеп кел1п турран терелкен! ысырып Ж1берт, елде ерн1н шуй1р1п» езге терелкеге колын созрэн пенде емес. Мундзй 36

бейэдепт1Л1кке эу бастан карсы екенш жасыруымыз отагасыта жасалран киянатпен бфдей емес пе? Сол эдет1 уш!н отарасы ана эртурл! гул орнектермен эсемделген ыдыс-аякты сонша курметтейд! екен деп те шатасып журмефз. Обалы не керек, ол «юге асты кандай ыдыска салып берсефз де бэр1бф. Заманында к,ацылтырмен жамалран араш табак пен ернеу| сынран шар кеселерден де ас 1шт журмед| ме? Сонда онын бар ыкыласы ыдыс |ннндеп аста рана болатын. Ас-с... Ия, Алыпханнын асты соншалык, курметтейт1ж сондай к,аз1р де касырынан жырылып тускен кур1ш дэнш, элде ет тужрж куалап кейде стол астында балаша тонкандап журетш кездер| бар-ау. Ал окыста бтепне б1р тамшы май тама калса ше? Обо дегежн1з... Кур|'ш дэж мен б1р тужр етке бола тонкандап кеткен сабаз б|р тамшы майды бет1мен ж|бере салраны-ай... бшепндеп б1р тамшы майра апандай аузын бурып экелт салранда.. элп тамшы майьщыз к,айдан шыкканын ез! де бтмей калатын шырар. Зэуще отарасынын аузынан кашпак болтан дан туй|рлер| мен тамшы майларыныздын кашанда карген куж осындай болмак,- Сонымен б1рге “мен киынмын деп журген ас-аукат шеп-шаламдарыкыздыц” ез1 де отарасынын алдында обалы не керек... белдер: кайкандап-ак калады. Мэселен таяуда кезеп келт турран тен!з капустасы салынран тэрелкеж алдына ала берт (эрине, ол жалпы кепштжке койылрэнын окушым 1Ш1Н13 сезт отырран-ак, шырар) узын шубак капуста сабатын аузына сала бергенде, колындары шанышкыра бой бермей бара жаткан сон, оны тастай берт, эркайсысы баланын бтепндей барбиран саусактарын кемекке шакырып, тиюп бф бергенде... тефз капустасымын деп журген элп сабазыныздын 031 де шыбын жанын коярра жер таппай кете барды емес пе? Отарасынын дегежне барынбаймын деп тыпыршырандардын эулиес! осы тен!3 капустасындай-ак, болар, тэйфк.. Кел1Н1, кызы, аспаз эйел ушеу| сол сэтте отарасыта танданыса бурылды. Бфак танданрандарын бшдфуге бэр| де бэйб1шеден кэймырып, кайдаты бф ок,ыс энг1меге бурылып кете барран. Отатасы да бф колынын (шамасы он колы шырар) бес бфдей барбиран-тарбиран 37

саусактарын тугел жауып журю тещз капустасын бтр1п,... одан кейшп тэрелкеге умтылды-ау эйтеу1р.. ... Сол окигадан кейш тегрз капустасы салынган тарелка отагасыдан кашыкка койылатын болды. Обалы не керек, отагасынын, ез1 де “сол шеп кайда курыды?” - деп 1здей койган жок,. Несте 1здест... К,аз-к,атар т1зт1п езге тэрелкелер кезек кутт, “енд| мет жеил”, “ойпырмай тым болмаса ауыз тищ1зил к1шкене рана...” деп жалбарынгандай болып турганда. Отагасынын, назары енд| ез1 аттарын бте де бермейтш... ттт1 Т1 лI де келмейтт... балалары уилн гпсфшген к,андай да бф шетелдк тагам турлерте туседк.. Отагасынын, назары тускен сон-ак, аспаз эйел тагамнын ол туртен де бф тэрелкест салып экеп онын алдына кояды. Алгашында “Е, шетелдщ тамактары не онсын” деп менстбей астынан алтын 1здегендей шанышкымен аударып карап, аузына ерше салып жургенде, отагасынын ттш уйфт, кезш тундырган сол шетелдщ тагамдары болды емес пе? “ОРо, деген1Ц1з! Сабаздар-ай! Шетелдщ халыктары да тамактьщ тэуфш бтген-ак екен-ау” деп ондайда аузы тамактан босамай отырса да, онын, неше алуан киялдарга ерк беретш! бар. “Ттт'| баягыда конакуйлердщ асханасынан 1илп-жеп журген орыс тагамдарын да элдекандай керш журдНау... Борщ пен котлет... Эне бфеуа селянке ме ед|? Атын бтмей, бшсе де тт1 келмей кор болып отырганы болмаса олардьщ мына шетелд1К тамактан садагасы кетсш\". Отагасы, ерине, шетелд1к тамактарьщызды да жэукемдеп салады. Ар жагында шэймен желшетш ет салып тсфшген бэл1ш тагы бар. Шейдан сон, жеймш дегендерге вазалар толы алма, алмурт, жуз1мдер самсап тагы тур. Б1здщ отагасымыз олардан да есесш ж1бермей кейде ек1-уш сыбагага дейт жеп тастайды. Сосын барып аузын суртедл Суртейш деп ойламайды да. (Бундай гадет бул пакырда бала кезшен болган емес... ттт1 ондай енегеж керген де жок кой.) Аспаз эйел сулит кейде салфетканы колына устата салганда отагасы эуелпде муны кайтемш деп ацырып калып журд| де, сосын езгелерге карады. К,араса езгелер аузын суртт жатады екен. Обалы не керек отагасы да кергешн жасады. Дегенмен жана коныска келгел! пайда болган осы эдетке ол эл1 толык уйрент те кетпей кейде салфетканы “баска да керекке 38

жарап к,алар” дегендей к,алтасына салып жатады. Ал енд| курметл ок,ушым, “осындай мелшерс!з желшген тамакдан кейш де б1здщ кейткер1М1з ауырмай ма, аск,азаны бузылмай ма” деген сурак аздщ кекейщ1зде туруы мумюн. Эрине, ол сурак,ты к,оймауыкыз бф есептен экпмеж ок,ып болган сок “Е-е, бул кггаптын да шамасын байк,адык, к,ой. Осындай-осындай кемшт1ктер| бар екен\", - деп былайгыларга пыш-пыштауыкызга да жак,сы. Сондык,тан мен с1зге 61ЗДЩ кейткерлер1М13Д1К жака к,оныск,а келгеннен кей1нг1 уш1нш1 куш болган ок,иганы гана айтып берсем жетк1л1кт| шыгар. Сонда с1з элбетте одан кей|нп болган ок;игалар жайлы сурап ауре етпесс13 де... ... Сол куш саскеден бастап булардык ушне к,утты болсын айтк,ан коммерсанттар к,аптап кетт1. Эдем! машиналарын аулага келденекдете к,ойып, эдем! ки1нген ж1пттер эуел1 Алыпхан мен Бифатымага сэлем берт, сосын булардык уйлер1н тамашалап, аралап, сокында асханага жиналды. Ол кунг! асхананьщ ез1рл1Г1 де айтарлык,тай ед|. Жака п1скен ертурл! тагамнык И1С1 бурк,ырап аты да, ез1 де -бейтаныс шарап, сусындар, кекеню, жем1стерд| стол эзер кетер1п турды. Шарап, сусындар к,уятын фужер, стакандардын 031 кун жок, жерд1к ез1нде-ак, б|р-б1р кун болып жарк,-журк, елп к,алган такгажайып мул1ктер ед| де, ал алтын жалаткдн к,асык, шанышк,ылар ше? Пышак,тарынык жуздер| де сондай асыл б1рдекелер жалатулардан аса сау емес-ау. Асханага алгаш коммерсант Ж1пттерд1к кеу-кеу1мен К1рген отагасынык 031 элп ыдыс-аяк,тарга карап отырып: “Муньщ бер1 аяк-астынан к,айдан келген, мундай эспеттелген ыдыс-аяк,тар б1зд!К уйде бурын жок, ед| гой”, - деп б|р сэт еск1 уй1н еске алып, ойланып калган. Сонан сок шубар-ала сезбен жалакдап сейлейт!н коммерсант Ж1пттер эдем1-эдем1 ттектер айтып 1ШТ1... жед|... Атап жатк,ан багалы сыйлык,тары бар. Содан туе кез1нде тагы бф улкен топ келд|. Олар да бурынгылардык 1стеген1н 1степ, Т1ПТ1 солардык шубар-ала сездер1н де кайталады деуге болады. Эрине олар да 1ШТ1... жед|... Бул топтардьщ ырду-дырдуларыньщ к;ай-к,айсысынан да отагасы калып журген жок, жене 1шт жарытпаса да жеуге келгенде коммерсанттардан озбаса, калыскан жок,-ау, шамасы. 39

-' < еткен! ез1Н1к ул-к,ыздары сол топтардьщ нна да тастай батып, судай сщФ араласып х .г. Е<- тенты хенелткен сок кэд1мгщей шаршап- _:=.~.дэ:гьт. отагасы туе ауа тесепне к,исайган. Содан «.•дль'н !'Ч»;= хат^ан мунык уетше тары бф топ гу-у етт ! е~ челее болар ма? Моссаган! бцшец ак, кейлекке <зр= ~=лстук байлап, к,иык; етект! костюм киген сертер лере к- 5ер! хапырласып Алыпханнык к,олын алып жатты. Бутан дей!нп топ деп жургендер! еншейш-ак, екен. Бул х.елрь келгендер коммерсанттардыц да декейлер1-ау, шамасы. 9здер| жиырма-отыздан кем емес. Араларында к,ыз-кел1ншектер! де бар. Уйкьщан кез1н азер ашып турып Алыпхан: “Дуниеде кэмерсанттардан кеп халык, бар ма екен ез1?\" - деп ойлады. Уинном топтыц белмелерд! аралауы да, сосын асханадары гужтдесулер! де узакк;а созылды. 0йткен1 булар жумыс аярында келгендер екен. Узак, гужтдесудщ де меню бар кертед|. Бул топ Шертханга уй1Н1к кер1мд1Г1не шетелдж машине сыйлапты. Эрине бул сыйльп^к,а уй иелер| де мэз болысып жатты. 0з ортасында бедел1 кеп пе елде ак,шасы кеп пе бф Алла бтс1н, бер| Шертханга ^арап култ.. сейлеген сездерш де соган мак,улдатып жатк,аны. Алыпхан ешк,айда алакдамай ерюнше жеп отырып: “Аллам-ау балалардык бэршде тугел машине бар. Ал енд| бул мешинеж юм М1нед|?” - деп басын езгелердщ ойына келмеген бф жайга катырып отырды. Уимнои топ гужшдест тараган сок енд| уйдеплерге белек дастаркдн жайылды. Эрине, буран дей1н де бэр! аш журген жок к,ой. Бфак; уш топты тарк,атк,ан Шэртханнык ез1 де лепфт, к;ызып алган екен. “Тамакты ше берем!з бе?” - деген шешес1жк де, к,арындасынык: ‘Шаршадым... Ох-х, есть надоело”, - деген «.ылтима сез1не де дес бермедь Есес1не Алыпхан ундемедь Ундемегеж 1штей: “0з1М13ге «.андай тамак, берер екен? деген тары да езгелердщ ойына келмеген ^ызыгушылык, ед|. У-ДУ тугел бтп, ерюм ез белмелерше тараск,ан кезде бул да тесепне барып ырсылдап-гурстдеп езер шешЫп кереуетше к,исайган. Расына келсе артык,тау |ш1п-жеп жФергежн де сол тесепне келе жатып байкдды. Денес! тым ауырлап кеткен екен. ТФт1 корылга да бфден басып- 40

ак кетт едк ею сарат егп ме, етпед| ме калын, уйкыдан 1Ш1 б\\р булк еткенде ок,ыс оянып кеткенк Дэретханага ек1 рет барранда отарасы майданнан калжырап шыккан эскердей абден дщкелед! де, ак,ыры элп жерге тары да барамын рой деген уайыммен дэретханага есИ жакын улкен белмеге юрген. Ешюм жатпайтын бул белменщ ортасына стол, жан-жагында жайлы орындыктар койылган еде “Соган жет1п б1р ес1мд1 жинайыншы”, - деген отагасынын, кез1 сырттан теплген бозгылт жарыктын, кемепмен стол устте койылган ваза толы алмурттарга тускеш... О, тоба-ба... терезеден куйылып турган бозгылт жарыктын, да б1р сик,ыры бар ма, эйтеуф вазадагы алмурттардын, туе! сэры, жасылданып отагасыга сондай гажап боп кершгеш. Егер жеп керер болса дэмшщ де сондай... тт уйфердей екежне де шубэа жок сектдк Кунд1зп у-ду мерекеде ак, кейлекке кара, кызыл галстуктер таккан ецшен, киык етек, эр туст! костюмдер киген коммерсанттардыц осы арада ыркыл-жыркыл эцпмелер1мен узак отыргандарын Алыпхан байкаган. Т1ПТ1 кызыл костюм киген еркек балаларды да Алыпхан бупн б1р1нш1 рет керд|. “Солардан калган екен-ау”, - дел ойлады ол. “Басе олар алмурт жейтж балалар емес кой. К,удайым-ау ездер| шет1нен ток- К,олдарына б|р-б!р стаканга эр турл! сусындар куйып алып, екеуара, ушеуара шулдфеп эцпме айтып тургандары. К,ай ттде сейлескендерЫ де адам туант болмайды. О, баягыда... 613Д1К заманымыздьщ жастары арак 1ШЮ алып, тырайып- тырайып эр жерде жатып калмаушы ма ед|? Аман калгандары сыртылдатып карта ойнап отырар эдеттер! ше? Булардан мае боп калган б1реу! де жок- Эдем1- эдем1 мэшинелерже мш1п алып, дуылдасып тугел^кайтып кеткендерг.. Ттт1 соларын жас болып елец айтпады- ау, туге...\" Отагасы осылай ойлап отырганда он колы жылыстап вазадагы ец улкен эр1 эдем1 бф алмуртка барып-ак калган екен.окыс тартып ала койды. Тартып ала койганымен турмай отагасы “Ойпырмай, осы тамак пен жемютен керген кукайдыц аркасында енд! болмаса Дэретханага тунейш деп отырып бул не кылганыц. деп ез колына ез1 1штей катты урысты. \"Ппт1 каитып кер!спей кетердей сездер айтып отырганда элп тиюсыз 41

кеткен суганак, он к,олы ен, улкен эр| эдем| элг1 алмурткд к,арай тары созылмасы бар ма? Ойпырм-ай, бетпак,ты саткдк жен1ПТ1 деген осы шыгар... Уяттан безген он к,олы муны ак,ыры басынып, эр1 жен!п, элп алмуртты устады- ау! Тютей керсе... Ойпырм-ай алмуртта да осындай дем болады екен десе... б1реу сент б1реу сенбейд|-ау. Эй сез'щд'| шырын к,ылып, стекейщ шубырып отырып айтканьщда, кейде отырран журттьщ бэр1 сенбей куйдфетш кездер де бар-ау. Ал мына алмурттын дэм1... к,удайым-ау уылжып тур. Дэмшен тт ойылардай. К,анша суганак, болса да мына он, к,олы бар ма... бул онбаган бфдене б1лед| екен-эй... Бтгенде к,андай, демд| алмуртты тал басып калай устай алранын айтсайшы.. 1ш1 ауырып, ойда жок,та, мына белмеге к1ргендег1 отагасынын тындырраны - он к,олыньщ осы к,асиетш танырандыры едк Эу баста отарасы алмурттын, эншей'ж дэмш керш к,ана... сосынры калганын стол уетше тастай салармын, к,алай болранда да, бутш жемеепш дел ойлаган. А^ырында дэндер1н де к,оса жутып ж1берд| ме, немене. Ойбай-ау, ол алмуртпен де к,оймай, онан кейт эзэзт он к,олынын арбап-алдауымен екеуш тары жеп ж1берд1 емес пе? “Алла-ай, осы ак,кент эдет1м-ай\", - дел кубфлеп дэретханара к,арай к,айта юрт шык,к,ан сон да, ез белмесшен ез1 безт тары да улкен белмеге элп алмурттардын тубЫе келт отырмасы бар ма? Ондагы ойы: '‘Бэйб1шен'1н уйк,ысын бузбай-ак, к,ояйыншы”, - дел ойлаган. Ырак, отагасыньщ басында будан езге ой болмады десек тары кунэбар болармыз. “1илм юшкене тэу|р болса тары ек1-уш алмурт жесем к,айте к,ояр дейс1н\". - деген мусэпфдщ к,иялындай, болмашы умтнщ болганын калай жасырарсын. Бэйб1шен1 де к,удайтагалам берген-ак, к,ой. Сабаз элденеше аударылып эзер шыдап жаткднын ангартк,аны болмаса, эйел заты болып, шапылдап сейлеп осындайда бетте келт жатса, бул бейбак, ез1 айыпты болып отырып не дей алар ед|... Жо-жок,, сабаздан бф к,арсылык, ун1 шы^кан жок,. Сейтт жаткан эйелше риза болмаганда кайтеш. Отагасы сол туш уйыкдады ма, уйыктамады ма, эйтеуф тан да атты-ау. Отагасы, уй^ын шала болды гой, - дед| тан бозара бере тагы да сыртка к,арай безт бара жатк,ан Алыпханга 42

эйбЛ1 жаны ашыган дауыспен. “Ойпырм-ай, мен1к эйел1м шын Бифатыма-ау. Бифаты-ыма-а.\" деп ойлаган отагасы дэратхана деп тары да ваза «.ойылрзн улкен белмедег! столрэ карай кетт бара жатып, кайтадан кер| жуг1рт, артык эуреге туссе болар ма... Ойбу-у-уй... айта берсе бул Алыпханнык басынан кешкен жэялары б1ткен бе, с1рэ... сол алмурттардьщ окигасынан кейт де тары б1р хукай болды рой оныд басында. Асханада туею асты кутт отырып, аспаз эйел Екатеринагулд1н тамактары жуык, арада пюе коймаган сок, жай ермек удми курт-курт етк131П стол устшде турран капустанык кабыктарын жеп керген. Былай дэм1 жаман кер1нбед|... Капустанык сыртынан сыпырып-сыпырып алып тары жедн.. тары жедк.. “Ойбай-ау, менщ кабыктарымды мына албастыларык кояр емес кой” дейт1н капустада болса да т'т жок,. ИлI жок нэрсеш отарасы койсын ба... ту-талакай елп оны жалакаштап бит де, капустанык жанында турран тары б1р шептерге ауыз салды. Ол шептер| де керемет, ию буркырап турран бфдекелер екен. “Ойпырмай, мал б1ткен шепт| неге сонша кушырлана жейд| десем... бул шептерщ де ттт1 керемет екен рой... Эй ойбай-ау... б1здщ жеп журген кайсыбф тамактарымыз... мына шептердщ жанында жт есе алмай калады емес пе?” - деп ойлады ол элг1 шептерд! малша курт-курт шайнап отырып. Кенет Екатеринагул аспаз: - Менщ тамада тураймын деп отырган шеб1мд| тугел жеп бтртс13 рой, ойбай-а-ай! - дегенде барып отагасымыз тепл осынша кеп жеп койганын акдады емес пе? Екатеринагул де ойбайлаганы болмаса кожайынына артык ештеке айта алмады. Не десш? К,ожайынга ез уй1нде не ютесе де жарасып жатыр емес пе? Не керек, Алыпхан элг1 жеген шептерден кейт Екатеринагулдщ пю1рген тамагын тары жеп алып, ыккиыл тойып, жататын белмес|'не келт кисайды емес пе? Содан арада б|р сагат етт|' ме, элде ек1 сагат етт кетсе де кудай 61ЛС1Н_кез1 енд| шшт, кадутг! эдем1 корылына баса берген отагасымыз 1шжщ кенет бурап, туйнеп ауыруынан шошып оянганы. Обалы не керек, канша тамаксау болганда да ем'Р'нде булай 1Ш1 ауырып кермеген-Д!. Сондыктан шыбын 43

жанын тырып к,оярга жер таппай дауысы к,улындай шырк,ырап кетп. Дауысын естп жогарры кдбаттан, кэрил бэлмеден жиналган эйел1, балалары, кел1ндер1нщ — Тез1рек дэр1гер шак,ыртын,дар, ойбай,.. жэне дэр1гердщ к,ымбат сураганынан ^ашпаддар, ойбай... Ак,шаныц белне кдрамакдар, ойбай”, - деп апшыларын б1р уыс кылды. Расында да нарыз. к,ымбат сурайтын дэр1герлер болуы керек, он- он бес минут шамасында б1р машине ак. халат киген эйел-еркектер сау ете кдлраны. Келген бойда наукдстык к,ан к,ысымын елшеп, журепн тьщдап жатк,андарра: - Ойбай, 1Ш1М... Ауырып жаткдн Ым-м - деп отарасы да к,ак,ылдап жатты. - Э, 1Ш1Н.13 бе, саспацыз, оны да к,араймыз, - дед| дэр1гердщ 61 р! отарасыньщ езгелердщ шаруасына араласканына шытынарандай болып, ак,ыры, 1шше де кезек келд|-ау! Аса сем13 болмаранымен сем1зше келген бф сарысы керуеттщ жанына буктетшт отыра кетт, сондай б|р елермендкпен наук,астын, 1шЫ тьщдап жатты. Ак,ыры тындап-тьщдап жатты да Алыпханнык шекбщек атып жаткдн шпнщ ттш т'шт| де тусшбеген сок элп сэры ырсылдап орнынан кайта тура берт, бурышта урпию1п тургандарга (олар Алыпханнык эйелк балалары, кел1ндер1 жэне Екатеринагул аспаз ед| рой). Бул кю1 бупн к,андай тамак,тар 1Ш1П ед|? - дегеж. Сем1зше сэры дэржердщ ок,ыс к,ойылган сурагына урпиют тургандар э дегенде не дерлерш бтмей, саскала^тасып к,алды. Саск,андары соншалык, олар эуел1 “жауапты К1м беруге тию” дегендей б|р-б|р1не к,арасты. Сосын кенет бэр| де Екатеринагулге бурылды. Бфак, Екатеринагул саскдн жок,. Саспагандыры рой, пионерге етерге ант берер зерек к,ыз баладай, б1рер аттап алга ШЫК.ТЫ да, отагасыньщ туск! астьщ тсуше шыдамай капустаньщ к,абыгын жэне ас^а турауга алдырган эзге де шептерд! жеп к,ойганын, содан сон,, оган к,оса к,андай астар жегежн ж1пке Т1згендей етт айтып шьщты. - Тус1Н1кт|, - дед| кенет элп сэры дэржер Екатеринагулдщ сезЫ белт. - Бул К1С1 мал жейтш шептерд! жеген... жэне кеп жеген... Эл1 де кеп нэрсе айтура улпре алмай к,алган жандай, Екатеринагул сезтщ сокын амалсыз белт, ентИп турды- 0лп тольи^ сэры кемекип медбике кызга иепмен нускап, 44

дэр|-дэрмек салынран корапшасын алдырды да, эр тустан екЕуш дэрш1 узт алып, жарты к,асык, к,айнак, сумей отагасыныц аузына куйды да ж1берд|. Элп дартер де малга бертелн болуы керек шамасы... бйткеж сол дэршерден сод-ак ем1ршде дэр| тупл! улы б:р нэрселер жеп койранда да сыр берш кермеген отарасы 1ШШЩ бурап, туйнеп ауыруын да сезер-сезбес болып б1рте-б1ртё есецпрей бастады. ... Содан неше кун, неше саратта ес1н жинаранын да анык бтмей, еа ауыдкырап жатып, жан-жарына караса, терезелер! тормен капталран, каракеледкелеу б|р шэрын белмеде жатыр екен. “Ох, турмеге тускен екенмш”, - деп ойлады отарасы 1шшен. “Турмеге тускен екенмш ак,ыры.. Енд| б1р кермеген жер|м осы ед|\".. Булай деп ойлайтыны... Алыпхан турмеш ете жек керетш. Оны жек керу| Т1ПТ1 турменщ жай-куйш жак,сы бтушен де емес-тг Эйтеу1р б|р-ек1 жерде турме жайы едпме болып, онда тускендерге Серкебай Байжолыштьщ кара сур карындасы секшд|, ас-аукатты жакындары болмаса женд| тамак, бершмейтшд1пн, кейде ттл турмедегтердщ аштан елетшш де кулары шалып калраны бар-ды. Содан турмемен жаны кас болып кеттп Баягы Серкебай Байжолыштыд себеб1мен уакытша жатк,ан жерш1н, де нарыз турме емеслпн ол кейшнен барып бтген. Бте салып, нарыз турмеге жетпей сытылып кеткенше куанран. Аллага б1рде сент, б|рде сенбей келген думбтез жан |штей кейде жатар алдындагы, кейде окыс оянып келп кайта уйыктай алмаран сэттершде: “О, Алла, ейтеуф турмеде тус1ре керме!\" деп |'штей куб1рлейтш адел бар ед|. Сейлп журген пакырдыд: “Ойда жокта сол турмеге... салп елп тусе калраным-ай”, - деп куйзелгежшд 031 Кандай аянышты едг Алыпхан жан-жагына барлай карап, белмеде езшен баска тары да ею еркеклд бар екенш б|лд|. Оныд бр кекала тесекте узынынан туст жатыр. Ес-тус| жок жене соккыга одбай жырылрэн жанныд жатысы. Ек1нш1 адам колына элдебф ыдыстарды сылдыратып устап, турегелт жур. Тур1 - адам карарысыз б!р былжыр сэры. Бет-аузын ушык, каптаган ба, элде \\рып сорудан болран ба, юк, жара аралас б1рдеде. Ондай етке карап жатып, кай улттыд ектшщ бел екенш айыру Да Алыпханга одай бола койрэн жок- “Ох, булар да 45

межмен бфге турмеге тускен екен-ау\", - деп ойлады отагасы енд| кэрэкеледке белменщ тебесФе магынасыз карал жатып. Элг1 колына ыдыстар устаган кершюте тш катуга да батылы жетпедк Тыриган арык, кершюФщ сылдыратып ыдыс-аяк, устал журуФщ ез1 - мына жаткан мекежн Алыпханра жан баласына нэр татырмайтын нэрыз одбаган турмежд езЫе тускенд1гЫ урындыра тускендей ед|. Кенет ол элг1 былжыр сарыны: “Осы турменщ атаманы емес пе екен”, - деп те ойлады. Осылай ойлауы- ак, муд екен б'|р сэт денеа урейден муздап кеткендей болды ма, немене... “О, Алла-а!” - дед| отарасы |илнен. Бфак “Мына турмеднен меж тезфек шырара кер...” деген сез миыныд шет жагында, ттт1 тш1жд ушында турса да айта алмады. Айта алмаган себеб! \"бэрфф мына антатк,ыр турмеден Апланын 031 де сеж шыгара алмас бул жолы\" деген бф кер| кеткен албасты ой миынын дел ортасында ею аягын мандайына ерюн тфеп, шалжайып жаткдндай еде - Е, турдыц ба? - дед'| осы кезде муныд оянрэндырын аддап калган былжыр сэры бф сэт бурылып турып. КершФжен жифкенд! ме, элде сескенд! ме, айтеуф Алыпхан оган тш катпады. Оныд есесже абайлап кана жетелген болды. - Е бесе, ею кун уйыктау дегежд1з аз емес кой. “Ею кун уйыктаганы неа мынанын?” - дел ойлады тагы да Алыпхан 1штей. “Дет сау кф| ею кун бойы уйыктай ма екен?” Мунын не ойлап жатканын да ана былжыр сэры аддап туррандай, одан ер'| сампылдап сейлеп кетп. - Сеж ею кун уйыктатудын ез1 одай шаруа бола койган жок, кекетайым. Дэр'|герлер: “Бул сабаздын 1шж мал жейлн шептен эзер тазарттык, енд| ею кунге дейж тамак (шуге болмайды”, - дегенде, эйелщ байгус жылан шаккан кустай шар-р ете калды. “Дар| бер'т, елде оаскаша б1р амалмен... уйыктатып тастамасадыздар бул К1С1 тамак «шлеи тура алмайды” - дел... “вмф суремж м1Гызаяань?пЫрпГ1Аа-ЙАЫ : деп Дэр1герлер ездержше калряи 1с\\/пт -Д \"‘ 0иел|Д|3 байгус жыланныд арбауында саган лагига ^ЗЭ1^ ^ырылДаАь'-ау. Акыры кекетайым, б1пРлап-Лер -еК'- К^н Уйыктататын наркоз бердж сДоЭс0ы1Нн ум11нДпо кШ.К13Д1' ^ол алран наркозын мен 1шкен дер.н уш.н де баирус айелщ одбастай акша телед!-ау 46

шамасы.. Байкатаным, терю карап турып эмиянын ашып тшу-тшу деп б|'рдекелерд| узак санады... Алыпхан алакелецке белменщ тебесше эл! де матынасыз карап жатып: “Сонда мына жер турме емес, аурухана болды-ау”, - деп ойлады. Тула бойы да урейден бфшама арылтандай. БIр кызыты, жаткан жершщ аурухана екенш бтген бойда-ак, асказан, аш 1шек, ток 1шек сияк,ты кулл1 ^1шек-к,арындары ездерЫщ аш екенш бутан сезд|ргендей шуркырап, куркырап, шуласып коя берген!... “Ой, Алла-ай, сонда кут бойы олар да иесшен емес турмеден коркып кана амалсыз ундер! ешт, бутып жатыр екен-ау. Ойпырмай, мына иелершщ иек катуымен тана емф сурт журген байтус 1шек-карындарынык иелерше аяк, астынан мук шатып, арызданып жаткандары-ау, сфе. Жаткан жершщ анык турме емес екенше кез1 жеткен сок-ак, отатасы мшкене екоесш кетердн Ексесш кетергендепс! той: жан жатына кокырайып карап, бфер козталактап койды. 1штей: “Ойпырмай, менщ ею кун бойы тамак 1шпеу1ме келюп, келюкеж былай турсын пэрелеп, наркозбен дер1 берпзгендер! эйел-бала-шатамньщ да менен кудер узгендерк кудер узгендер! тана емес-ау садака еткендер! емес пе? Балалард1К1 балалык, дейш... ойбай-ау, Бифатыма калай кенген, а? Кенгенш айтамын... тшу-тшу деп эмиянынан акша санап берген сонык 031 боп тур той. К,ап, мына катынньщ жасатан хухайын-ай, а...” - деп ейелше мжшген болды. “Осы дуниеде онымен бф жуздесер болсам бар ма?” Отатасы осылай уйдеп ейелше ауруханада жатып, док керсетш жатканда, белменщ есИ ашылып, 1шке ак халатты кыз кфД1. Кфген бойда Алыпханнык оянтанын ацдатан кыз сейлеген куш бутан карай журД|. Алыпханнык енд| жаткан жершщ онык турме емес екенше кумам калтан жок. Сондыктан бул да ак халатты Кызта карай басын бурып, емш-еркш жатты. - С|зд| оянтан бойда хабар бер деп уйдег! тететайым катты ет1Н1п ед|, - дей берт кыз калтасынан мактаншак комерсанттар устайтын уялы телефонын шыгарып, нем!рлерд| тере бастады. К,ыз телефонмен болып жатканда, отатасы жатып: “К,удай бтед|, б1здщ еиел эмиянынан шытарып, тшу-тшу деп санап бутан да акша устаткан болды-ау”, - деп ойлады. ©йткеж кыз ыкыласы 47

ерекше едг 031Н1Н туган эпкеа: “Б1зд1н, уйге телефондап I бершГ', - деп етшсе, мундай ыкыласпен атк,армас, арэ. Б1р1нш1 теру| дурыс шыкпаран сон, кыз жалма-жан нем1рлерд| тырнары кызарран суйржтей саусарымен кайта терт жатты. Акыры тэтетайы ана жактан ун катты-ау, шамасы. - Тэтетай, ез1Н13 бе? Мше аратайымнын жанында турмын. Элгшде рана оянды... хал-жардайы кудайра шуюр-р, - деп Алыпханды ез колымен тербеп ояткандай, суп-суйк1мд1 дауысымен санкылдап турып, сонынан: - Аратайымнын езше берейш, - деп телефонын отарасынын куларына тоса койраны... Эйел1 сондайлык, жумсак, даусымен: - 0й, азаматым, кез1нд| аштын ба? Ойтеуф бIр ажалдан аман калдын-ау, Аллара шуюр! Бэлюм карнын да эбден ашкан-ак шырар-ау, - дей бергенде, эуелде кент1 босай жаздап калган отарасы эйел1 аштырын есше салран сэтте-ак бойын тктеп, дауысын катайтып алды. - Аштан елс1н дегендер1н де! - дед| ею кун уйыктап, ашырып турран аюдай гужтдеп. - Басе, айттым рой. 0з1м де уайымдап отыр ед1м... “Отарасы эбден ашык,ты-ау” деп. Тэбетщжн кай нэрсеге шауып жатканын да бтсем жаксы болар ед|... элп Екатеринагулге айта коятын. Уй-1шIнIн наркоз-дэрше келют, езш ею кун аш калдырганын канша кектесе де, энпме тамакка тфелгенде... курыгыр... Алыпхан шыдай алмады. Олпнде рана аш аюдай гужтдген дауысын аз-кем жумсартып: - Енд|... ыстык сорпа болса... сосын к,ойдын куйрык, майын араластыра жасаран манты... айтпак,шы Екатеринагул кэуэпты жаксы шареде екен-ау, - дей бергенде элп ак, халатты кыздыц: - Осы да жетед|, бф тойынуынызра... Тары ауыртып алып, басшылардан бэлеге калар жайым жок,, - деп телефонды муньщ кулагынан жулып алраны. “Ой эттес- ай!” Каймакка жэрып жейтш ыстык, бауырсак, ыстык бэл1шт|' енд| айта бермек ед|... “Ойпырмай, казынын аузыма алдымен туспегенш карасайшы, сонда Алла буйыртпай тур-ау, арэ?!” Отарасы осындай еюшиш ой кушарында жатканда ак халатты кью эсырыс шырып кетт1 де, бул тары да алакеленке бэлменщ тебесше марынасыз караумен 48

болды. Керипстщ аса тепн юш емес екенш мойындарандай былжыр сэры енд| Алыпханра жакынырак келд1. - 0те кайранмын... Ттт! тад-тамаша калар ю десе де болады. Б1реулер тамакты кеп 1омп ауырады, ал езге 61’реулер тамакты 1ше алмай ауырады. Алыпхан С631Н костай коймаран сод, ол амалсыз бастаран эдпмесЫ ез1 жалгастырды. - ©йткеш тэбет жок,. Ештене шюм келмейдк Жепм де жок. Уйчияндеплер де, дэр1герлер де: ‘‘Саран тамак жеу керек. Кеп жеу керек”, - деп ренжидк Ал мен жей алмаймын. 0йткеж жепм келмейдк Тэбетпд жоктырын былай койыдыз... эуел1 1шт-жеп отырран жандарра караймын деп бет-аузыма, мше, ушык, каптап кеткенш карадызшы. Алыпхан оныд ушык каптап кеткен бетже карарысы кел1п жатты да, тары да бурылура ержд|. \"Ппт1 жауап та катпады. Сал узш1стен сод былжыр сэры: - Мынау да сол! - деп сук саусатымен кекала керпенщ астында сулап жатканды керсетп. - Т1пт! буран дар!гер: “Егер дурыстап тамак 1шпейтш болсад кеп узамай елесщ“, - дегенд| де ескертп. Сонда да 1ше алмай жатыр. Алыпхан керш1С1Н1д эдпмесше жауап катпаса да 1штей тадданулы едк 0м1рде тамак |ше алмайтын жандардыд болатынын да б1р1нш1 еату| шырар, аре. “Сонда булар жендеп тамак |ше алмайтын болса, не кызык керд1к деп жур?... \"Ппт1 ездер| ем1рге неге келген сонда?” Осындай батыл ойлардыд кушагында жаткан отарасымыздыд кенет ойына тары да ею куннен бер1 аш екеж тус|'п кеткен сетте шек-карындары тугел курылдап- шурылдап, шуылдасып кеткенк Кенет элп тамак 1ше алмайтын жандар туралы ойлары адыра калып: “К,аз1р ыстык сорпа экеле калса, оны калай 1шер екем... Осылай жатып койдыд куйрык майын араластыра жасаран, буы буркыраран ыстык мантыны жей алар ма екенмж... елде басымды кетерт отырсам ба екен. Орнымнан ез белмше турып, ас столына барып, Э31р отырсам калай болады а-а? Ойпырмай, ею кун бойы тесекте жаткан сорлы басым, ойда-жокта айналып кетю... ушып туссем.„ Ойбу-уи-и... онда ана ыстык сорпаны юм 1шедк.. койдыд КУИРЬ|К майын араластыра жасаран, буы буркыраран ыстык 4-890 49