Д.Исабеков Жеті желкен

ашканнан бер1 жамандык жасап келт, дэл бугш кудайларыц еске тусе капты гой. Алтын корсе сен тугш перште жолдан таяды. Ек1 дорба алтын оцай олжа деп не едщ? Сарнай бер- мей жолга шык! Шымылдьщтьщ ар жагынан Хатиайымныц «Ата-а» деп сапдырацтаган айгайы мен куш1ктерд1ц цыцсылаган даусы еснйлед/. Мыстан. Мынандай жауыздыкка адам деп саналатын сендер тугйп менщ мыстандык журегш тезе алатын емес. Обалы маган емес, сендерге! Ертерек кутылайын! Мыстан келпир тез-тез басып шыгып кетеЫ. Шекер (Шафханща). Енд1 мурагерден кутылдыныздар! Шафхат (даусы дгртдеп). Иэ... юке сэт! Мынадай касфетке хан журеп де шыдамас! **❖ Ханшайым ест жиды. Ол тосегтде басыи устал б\\раз отырды да, элдеие есте тус'т, ориыиаи ыршып турды. Ханшайым. Мен кайдамын? Кайда жатырмын? Айтпакшы, меш толгак кысып ед1 гой! {1шт сипап коредг). Менщ нэрестем кайда? Оныц жылаган даусын неге естшеймш? Магрипа! Ата, сен кайдасьщ? Зарина келед'к Зарипа. Ол екеушен кудер уз, бейшара! Алдымен ез1щи ойла! Ханшайым. 0зшд1 ойлайтындай маган не бопты? Айт жаныцньщ барында, менщ ею сзбшм кайда? Мен олардыц жылаган даусын естш едш гой! Зарипа. Кайдагы жылаган дауыс! Сен епз бала туган жоксыц, сен епз кушжтудыц, бейшара! Йемене, ею куиигщ- Д1 эл1 кермедщ бе? Жатыр эне, аяк жагывда! Зарипа келт корнет ашып к,алады. Ханшайым томпиын уйьщтап жапщан ек/ куийкпй корт шыцгырып жгбереди Ханшайым. Жок! Жо-жо-ок! Мен ею нэрестетугам! Меи олардыц жылаган дауыстарын еспгем! Магрипа, Магрипа кайда? Атам неге кершбейдь Егер ол тф1 болса менщ дау- сымды есгпп жаны шыдап тура алмас ед1 гой! Зарипа. Ол екеу! сеней де зор кунога батып жатыр! Сен- дер келгел! бул сарайдыц шш жын-шайтан жайлап алды, жын-шайтан! Сеш толгак кысып, жаныцды коярга жер тап- пай шырылдап жатканыцда, атац мен Магрипаиы анадан 101

тугандай тыр жалацаш кушактасып, лэззатка берйпп жаткан жершен ат корадан тауып алдык. Ханшайым. 9тфж! Жала! Жалган! Зарипа. Сарайдьщ бас сакшысы ханга корсету ушщ ол екеуш жаланаш кушнде косакгап байлап тастады. Сенбесец, апарып керсетеГйн. Ханшайым. Кереп жок! Кермеймш де, сенбеймш де! Сен сиякгы кара ниет жауыздардын, колынан бэр1 келедй Бэрй БэрН Куипктер цыцсылайды. Зарипа. Карындары ашып кьщсылап жатыр, ем13 ана ек1 кутшпндП Ханшайым куийктерге жацын кеп, аньщтап царайды да, есшен танып кулан тусед\\. ЕК1НШ1 Б0Л1М Швг1рл1 двцшц басында Шаншар-ханныц салтанаты келткен ецселг ак, шатыры. Елден аттанарда айтцан уэдес! бойынша ол суйшиа сураушыларды осы тобенщ басында кутпек бон шатыр ттп жайгасцанына ет кун болып еде Нокерлердщ бэр/ улкен куаныш кутт коцмдг жур. Доцнщ дэл басына квител! тагын орнатып, алыстагы жургший аныц коршетшдей жерде ханныц оз\\ отыр. Жез табактагы ак жузшнен ауык-ауык аузына салып, комекил-кызметшшершен тшп-кашып тшдесш койганы болмаса, оньщ да барлык назары жол жакта. Дурбх салып отырган комекшшщ бф1 куаныштан айгайлап жИЗердь - Сушнхш хан нем! Бф топ адамньщ карасы коршдП Шаншар-хан. Колдарында кандай ту бар? Комекнн. 0зфгетулары кершбейдь Аттылы-жаяулы бф топ адам келе жатьф. Сабыр сацтап отыра алмай хан да орнынан турып, дурб1 салып царайды. Шаншар-хан. Колдарында квтерген ту жок. Булар кшдер болды екен? Не кок ту, не ак ту квршбейдй Шаншар-ханныц оц1 цашайын деде Дурбю'ш комекийс 'ше берт, адамдардыц жацындауын кутт'и Комекнп. Бас сакшы бастап алпью катын мен Мыстан кемшр жупрш келед1, хан нем! Шаншар-хан. Бас сакшы, алпые катын, Мыстан кемшр?! 102

Жаксылык хабар болса, алпыс катын, Мыстан кемшр шыкпас ед! гой! Жараткан нем, езщ жар бола гор! Бас сацшы, Мыстан келппр, Зухра, Зарина жэне Шекер келт хан алдына жыгыла кетеЫ. Шаншар-хан. Айтындар тез! Кдндай хабар экелд1вдер? Мыстан. Копт1 корген басым бар, кэр1 койдай жасым бар. ©леем мен-ак елешн... Шаншар-хан. Иэ, елуге асыкпа, алдымен айтарынды айтып ал! Мыстан. Шашына шан, тобыгына тозан кондырмай балгын денесш жйнктщ майымен сылап-сипап мэпелеген Ханшайым... айтуга аузым бармайды таксыр... адам емес... кулик туды!.. Шаншар-хан. Не дейдГ?! Купли нес1? Мыстан. Кэдшп иттщ купли, таксыр! Ханшайым епз баланьщ орнына епз кулик тапты. Шаншар-ханныц квз алды к/лрауытып, б1р сэтке естен танып к,алгандай болды. Шаншар-хан. Бас сакшы! Мына Мыстанньщ айтып турганы рас па? Шафхат. О-о, жогары мэртебелш! Рас демеске ама- лым калмай тур! Сол уинн тш1мд1 кес1п ултарак, басымды кес1п бакыр жасасаныз да ризамын. С1зге мундай хабар- ды ест1ртет1н кунге жеткенше, эу баста анамнан тумай-ак койсам болмас па едП Свзге бэйбше араласты. Зухра. Хан нем! Бф кездер1 бэршп табалдырыгыцызды кун боп аттап ед1К, енд1 кел1п кунге айналдык- Сойтш журген Ханшайым епз куш1к тауып, алтын басьщызды корлады. Баска патшалардын бет1не карай алмайтындай ет1п, суйепщзге танба тус]рд1. Зарина. Жар басында жалгыз лашыкта отырган шал мен кыз адам емес пер1Н1н урпагы екен^н, баягы не салсан да тол- майтын калтадан-ак б!Л1п ед1к! Шекер. Солай, хан нем! Ай мушзд1 ор ки1кте, толмайтын калта да сикьфдын куш1. Олар епдщ басьщызды жадылап тастаган. «Бхр ул, б\\р кыз табам» деп етфк айтып, акьфы букш ел1м1зд1 маскаралап тынды. Шаншар-хан. О-о, Жасаган! Менх кай кылыгым уш|н жазалаганын бул! Мен сенен перзент сурап едш, куш1к бер1п корлаганьщ калай? - Ал... ана Жаудыр шал кайда? Ешк 'т жауап бере алмай, бэрг тосылып к,алады. 103

- Айтындар тез! Ол да мен секшд1 азап шепп жаткан шыгар? Шафхат. Оныц жайын айтуга аузым бармай тур, хан нем! Толгак кысып, кызы киналып жаткамда ол... ол кэрия... Шаншар-хан. Айт жылдам, оган не болды? Шафхат. Сп кете салысымен ол да Шшстж касиетше К1р1ст1, таксыр! Ханшайым киналып, жанын коярга жер тап- пай жатканда ол... ол... Ханшайымньщ кутуина Магрипамен ат корада анадан тутандай тыр жаланаш ойнап-кулш жаткан жершде колга тустП Зухра. Казынадан ею дорба алтын жогалды!.. Шаншар-хан басын устап, шатыр шанде тецсел'т кеттИ - Сарай шш жын-шайтан каптады. Кутыльщыз олардан тезфек, хан ием! Зарипа. Эйтпесе, букш патшалыгымызды Шшс жайлап, бэр1М13Д1 эбшет баскалы тур! Шаншар-хан. Ал, сен кайда карадын, бас сакшы? Шекер. Ханшайым мен Жаудыр шал ешк1мд1 тындамай койды, хан ием! Зухра. Мен кателесшпш, хан ием! Казынадан ек1 дорба емес, терт дорба алтын урланды. Шаншар-хан. Жаудыр шал есепсп байлыктан бас тар- тып, бес Д1лдэн1 канагат тутып ед1 гой! Шекер. С13Д1Н сен1м1н1зге К1ру уш1н солай ютеген боп шыкты ол аяр шал!.. Шаншар-хан ецсеа тус'т, шарасыз халде отырып щпды. Шафхат. Жазасын айтыныз, хан ием! Жольщызды то- сып, эм1р1Н13Д1 кут1п отырдык. Слз барганша сарайды жын- шайтаннан аластауымыз керек. Мыстан. Иэ, жазасын озщп кесодз! Мен орындаушы болайын! Бэр! Шаншар-ханныц апдына кайтадан Т1зе бупп, эм1р кутедк Шаншар-хан коз1ндег1 жас, кецтндег'1 к,айгы, жуз/ндег/ кушнш пен ашу-ызасын жецт, басын котеред/. Тецсел'т турып кесшт айтады. Шаншар-хан. Япырмай, оларды кандай жазага буйырсам екен? Шафхат. Оларга елш жазасынан басканыц бэр1 жегил, таксыр! 104

Шаншар-хан. Сен неге ундемейсщ, бас уэзф? Барын. Бас сакшы эдш жазасын айтып тур, хан нем! Оларга тек елш жазасы лайык! Мынадай сумдыцты естгген соц хан нокерлерь де Шаф- хат пей алпыс цатынныц жагына шыгып, куцфене дауыс- тайды. - 0лш! - 0лш! - 0лш! Шаншар-хан. Ендеше, тындандар менщ эмфшдП Ханшайымды куипктершен косып адам аягы баспаган, барса ешкш кайтпаган, «Кайтпас» аралына апарып тастандар! Жаудыр мен Магрипа да солармен бфге кетсш. Олардын харамдык жайлаган денелер1 жабайы авдардьщ жемт1п болсын! Осыны айтып хан сылц етт отыра кетед'и Бас уэзф Ба- рын бас сацшыга «аттаныцдар» дегендей ишарат э/сасап, цолын сштейЫ. Алпыс цатын, Мыстан кемпф мен Шафхат аттанып кетеЫ. Басуэзф Барын ханныц цасына келт, оныц эюузЫе уцтп царайды. Барын. Хан нем! Басынызды кетерщп, хан нем! Хан унс1з. - Бул хабардын ауыр екенш бшем, сонда да болса сабыр сактацыз, таксыр! Хан унсчз. Бас уэзф оныц эюузте тагы бфаз уцтп турады да, э/сан-э/сагына алацтай царап, кейш шегтеди КузетиплерЫ шацырады. Барын. Жасауыл! Жасауыл! Кайда журспщер? Ет жасауыл енттп жетт келедг. Жасауыл. Эмфщвге кулдык! Не буйьфасыз, таксыр? Барын. Хан хал устшде! Егер ол олай-булай бола кетсе... ол меш... коз1 тфюшде так мурагер1 деп атаган... Ек1 жасауыл ханныц жанына кеп, оныц басын котермек болады. - Мазасын алмандар! Бэлюм, катты уйыктап кеткен шыгар. Тыныгып алсын! {Пауза). Менщ айтканымды уктьщ- дар ма? Меш мурагер дегеи сезше сендер куо боласыидар. Еш .жасауыл бф-бфше царап турып цалады. катерУ элдецалай бф жамандыцты сезт, не айтарларын битей мбфпйктей бередй 105

- Егер ештене укпасандар сендерге кшэ жок. Хан сарайы сендерд1 ойлануга емес, айтканды булжытпай орындауга уйретп. Сен сияктылар ертец маган да керек. Акыл езшде де жеткшкп. Куэ боласындар гой? Жасауыл. Боламыз, таксыр, болганда кандай! 0з кулагымызбен естщж деймв. Бв такка кызмет етемв. Ал, тактыц устшде кш отырганымен бвдщ шаруамыз жок. Барын. Олай болса, келютж. Буйрыкты купндер! Осы кезде хан сандыра^тагандай пал цатады. Шаншар-хан. О, Ханшайым! Айдан тускен пер1штедей аруым! Угиеуг де ханга удере царайды. Жасауыл. Хан эл! Тф1 екен гой. Св не айтып турсыз? Барын. Ол сандырактап жатыр! Егер ол олай-булай бола кетсе дегенш гой. Эзфге бэршв оньщ кызметнис! бола беремв. Шаншар-хан. Мен жолга аттанарда «кетпе» деп жал- барынып едщ-ау! «Бэршен коркамын» деп едщ-ау!.. Неге жалбарындьщ, неден корыктыц?.. Бас уэз!р басын катере бастаган ханныц к;асына жетт барады. Барын. Хан нем! Ернщв кезерш барады гой, сусын 1ШЩ13Ш1. Барын оньщ аузына кесемен сусын тоса берген- де, жасауылдыц бгрг кесеш к;агып жгберт, баск;а сусын усынады. Жасауыл. Хан тек бвдщ колымыздан гана ас-су 1шетшш умытып калдыныз ба, таксыр! Бас уэзгрдщ бойын урей билеп, с'тешп турып кухлады. ЕнЫ ол мына екеугнен куутылудыц амапьт кухрастырады. Хан б/ржолата басын котергенде бас уэзф басца б!р кесеге у салып, ханга арыз айтады. Барын. Хан нем! Басьщызды кетерш, есщвд| жинаганьщызга бек куаныштымын. Енд1, мына турган ею жауыздын коз]н жоюга эмф етщв! Шаншар-хан. Олардьщ не жазыгы бар? Барын. Олар свге су орнына у бермекцп болды. Мше, мына кесеш колдарынан тартып алдым. Ею э/сасауыл мынадай жаладан /уутыла алмайтынын бтп, хан алдына таерлеп куулай кетед/. Жасауылдар ( цосарлана). Бул - жала! Хан нем, бв свге ем1р бойы адал кызмет етш келдж, будан кейш де адал бола беремв. Кдйта, бас уэзфдщ езк.. 106

Барын. Токтатындар сандырактарыцды! Хан нем, егер мен келш мына кесеш олардыц колынан тартып алмаганда 013 уйкылы-ояу жатып 1ше салуыцыз мумюн едь Бул ете хунт у. Бф тамшысыныц 031 бес атан туйеш алып урады. Жасауылдар. Жала, жала! Слз оган сенбещз, хан нем! Барын. Удын куштйпгш С1зге керсетешн. Барын ест апдында жатцан итпй квтерт экеледг де, оньщ ау’зына кеседег/ судан б\\р тамшысын тамызады. Ит табанда жан пюпсырады. - Мше кердшз бе, хан нем! Мына екеу1 боге жау мемлекеттщ арамызда журген жансыздары! Олардыц максаты - С1зд! елтфш, патшалыгыцызды басып алу. Жасауылдар.- 9тф1к! Жала! Оган сенбешз, хан нем! Шаншар-хан. Сендерге сенем деп сарайды харам ниетп адамдардыц ордасына айнапдырып алыппын. Енд1 олардан арылмасам болмас! Жендеттер! Мына ею сумырайды дарга асындар! Жендеттер жетт кеп, екеут суйрей жонеледб Екеуг «Жазыгымыз жок,!» деп зар илеп бара жатты. Бгран■„ ол екеуЫ'щ зарына цулац аск;ан ешкш болмады. Бас уэзгр Барын облагай ойыныц табан астында жузеге асн;анына, озте цатер твндгргел/ турган ет жасауылдан оп-оцай щутылганына /гатей разы боп, жымия кулшс/ред!. #** Ханшайым ару баягы кец болмес'тде зар илеп сенделт жур. Ац тесектщ усттде ет куш1к к;<ыцсылап жатыр. Ханшайым. Мен кулпктердщ кьщсылаганын емес, ею нэрестенщ жылаганын есп’гем. Алпыс катын, бф мыс- тан менщ ею сэбшмнщ козш жойып, койныма ею кунпк салдывдар. Эне, ею нэрестенщ жылаганы естшдг Олар дэл осылай жылаган! 1нгэлаган дауыстарыднан айналдым! Аналарывды зар илетш кайда кетш калдывдар? Казф кайда екенс1ндер. Мен сендерд1 тусшде корт едш гой! Ай мушзд1 ор ки1к кундактаулы ею нэрестеш мушзшеи шп экеп, Колыма устатып кеткен! Жылашы! Жылавдаршы тагы да! Сеидердщ дауыс- тарывды естш, аналарьщныц коз жасы кол болып шалкып, дарил боп ага туссш! Жылавдаршы, Мувдыгым мен Зарлыгым! Жылай туавдерни!.. 107

Опыц зарлап отырган усппне Мыстан кемтр, Зухра, За­ ! рина, Шекер к1р1п келед 'к Зарипа. «Б1р ул. бф кыз тауьт берем » деп патшаныц басын жадылаган жуз1 кара, енд! кай бетщмен зарлап отьфсыц! Ханшайым. Сендер, сендер менщ нэрестелершшн, тубше жеткен! Ею баланын орнына ею кунпк экеп салган да сендерандер! Мунлык, Зарлык аман болса бастарьща кара тунек орнатып, кегшд1 бф кайтарар! Шекер. Кепщн олар калай кайтармак, мумдар-ау! Ол екеуш кеше кешкшк Мыстан эжец ©з колымен дарияныц шршше лактырып ж1берген! Ханшайым. АЬ, солай ма! Менщ бф ул, б!р кыз туганым рас екен гой! Рас екен гой! Мен кунпк емес, адам баласын туган екем гой! Осыны айтканын ушш саган ею дуниеде де разымын, Шекер! О. касиетп ай мушзд! ор кшк! Сен меш алдамаган екенсщ гой! Сен менщ тшеушд1 берген екенсщ гой, Жараткан! Зухра. Кайдагы нэресте, кайдагы ор кшк! Сен адамнын баласы емес, ею кунпк тудьщ. Шекердщ айтканы сандырак. Ол сенщ олер алдында кеэдшцщ жубату унпн айтып тур. Ханшайым. 0лш? Меш юм олтфмек? Зарипа. Хан жарлыгы солай, бейшара! Ханшайым. Ею нэрестемнщ олгеш рас болса менщтф1 жургешмнен не пайда! Айтьщызшы, Мыстан эже! Мыстан болсаныз да затыныз эйел ед1 гой, шаранасы кеппеген ею бфдей нэрестеш кайда лактырдьщыз? Мыстан. Той аралынын мацындагы мушске. Канша мыс­ тан болсам да, ею баланын шырылдап жылаганы тас боп калган мешршшд! иобтп, екеуш кияк камыстан жасаган салга танып жШергем... Зухра. Не деп тур мына кэр1 какпас! Екеущ тф1 япбердш деп тур ма? Зарипа. Б!з саган ею дорба алтынды сол ушш берш пе ек? Неге оларды бфден суга лактырмадыц? Мыстан. Тф1 кетп дегеш болмаса копке узай коймас. Кырык кулаштай жузген сон бшк саркырама жутып кояды гой. Зарипа. Мына Мыстан бэрш булдфген екен! Балаларды лактырган жерд1 тагы б!р сузш шыгуымыз керек. Ханшайым. Сонда... Патшаныц мурагер1 - менщ ею перзентш ею дорба алтынный курбандыгы болганы ма? 108

Мыстан эжей, сол алтынды мен-ак бермес пе едш? Мына- лар ек1 дорба алтын берсе мен он коржынды толтырып берер едш гой. Тшт1, патшалыктыц жарты байлыгын сурасац да кымбатдеп киналмас едж кой! Шекер. «Киналмас едж кой» деп кшд1 косактап турсыц, сен бейбак? Ханды ма? «Кеше келген токалдар, шомш алып кокандар» дегендей, хан сарайына енгенше бф жыл бол- май жатып патшаны иемдешп алган екенсщ гой, карай гор мунын дэмесш! Ханшайым (оныц свз'те млн де бермей). Алтын корсе перште жолдан тайып, адамдардан канагат кетш, дуниеге коз тоймайтын заман басталганы ма? Мыстан болсаныз да, С13 де анадан тудыныз гой. Туа салып С13Д1 бфеу туншыктырып елтфсе, ананыз байгустын куш кандай болар едк айтыцызшы, Мыстан эже, ананыздын куш кандай болар ед1?! Мыстан. 0мфшде 1шер аска жарымай оскен сорлы ба- сым уыс-уыс алтынды кергенде козш тунып кетш едг Зухра. 0й, сендер мунда айтыскалы келдй-шер ме? Хан жарлыгын орындандар! Тез! Зарина мен Шекер Ханшайымныц аяц-цолын байлап, ек/ куштн цачща сала бастайды. Ханшайым . Буларын не? Меш кайда апармаксыцдар? Зарина. Атан мен Магрипа кеткен аралга! Екеуппц аруагы сеж кутш калган шыгар. Ханшайым. Корерсщдер, ертен-ак дэл осы кун оз бастарьща туып, кудай сендердщ жазаларынды берер, оцкей кара ниет куншшдер! О.чар аяц-к,олы байланып, аузы-басы тацылган Хсчнша- йымды, цачща салынгаи куийктерд! алып шыгып кетед/'. *#* Жагалауды толцыны баяу согып, бот шымырлап агып жатцан дарил. Сал устте тацылган цундацтаулы ек! баланыц нобайы кор'шеди Муцлыц пен Зарлыцтьщ суга агып бара жатцан сэт'т корсету сахна уиин аса циындыц тудырары аньщ. ЭГнпсе де, оны шартты турде болса да корсету цажет. Бул сот - режиссураныц, декорацияныц, музыканыц, жарыцтыц мейлшше бфлест, мейлшше танцырлыц корсете ощп нэтижесшде сэтпй шыгатын Корине. Орындалатын эуен де Муцлыц ~ Зарлыц заманына жа- 109

цын, коне эуен болуы керек. Ондай эуен бар. Ол - «Бедные бвпем-ай» деп аталатын халыц эм. Б\\зге жеткен 611р тумак. елец жолдары да бар. Ауылым дариянын жагасында, ! Кершер жайылган мал даласында. Бедине, бепем-ай, Сыландаган дэуренш Бекер алдап ете ме-ай! Женсше-ау, кыз емцй неге мунлык? Осынын бф жауабын табасын ба? Бедине, бепем-ай, Сыландаган дэурешм Бекер алдап ете ме-ай! Агып бара жатцан е/а нэрестеге царап жагада Ай муййздг ор кит тур. Ол мейлтше мацгаз, мейлтше эсем. Су­ дан су перЫ шыгып, кундацтаулы ем нэрестем квтерт алады да, ор кшктщ бауырына салады. Су перил. Ай муЙ13Д1 ор кшк! Енд1 сен осы ею баланын анасы боласьщ. Кезщнен таса кылмай асыра! Ай мушздг ор кит бэргн ттс1з ущандай мацгаз да эсем цалпы унс13 тур. Су пер '\\с1 ем нэрестен! ец сеншд '1 цолга тапсыргандай ризалык, сезшмен кулшареп цоштасады. Су перкн. Кош бол, касиетп ор кшк! Шепрлшщ тауына тезфек жет! Асыккайсыц, ор кшк! Эне, ею баланы вдеген кугыншылар да жакындап келедк Су перш дарияга туст гайып болады. Аймушзд/ ор кит цасцайып царап тур. К,аз1р ол жебедей атылып, су пер1с1 айтцан Шог1рл1 тауына царай жулдыздай ага жонелуге дайын. И* * * Хан сарайы. Хан мен Ханшайымныц уйъщтайтын болмеси Б1р бурышта Хатаайым босанган ац тосек. Оныц гиымылдыгы элг э/синалмаган. Ханшайымды екг куьиггшен бгрге жабайы жыртцыьитар мекеш атанган «Цайтпас» аралына апарып тастауга э/сарльщ бергелг берг он екг жыл отсе де ойынан бейкунэ арудыц аянышты халг кетпей-ак, цойды. Оныц атасы Жаудыр шалдыц да тагдыры соцгы кезде мазасын ала беретш болды. 110

Элде бул - кэртктщ жеткет ме? Элде влирден мурагериз втет 'т болган жан дуниест жегя цурттай жеп, сары уайым туцгиыгына б1рте-б\\рте батып бара жатцандьщтан ба? Ол уй пшнде жападан-жалгыз сенделт жур. Соцгы кез- де жалгыздыцты уиататын линез тауып алды. Егикшд/ цабылдамайды, ешкшмен свйлеспейд/ де. Элде вттш, элде сагыныги, белг\\с1з б1р сезт бойын би- леп, взшен - вз1 оцаша цалганды цалайды да турады. Ол а/у твсектщ жанына кеп тоцтады. Шьшылдъщты ысырып, Ханшайым екеу1 жатцан тесекке узок; царап турды. Шаншар-хан. Сен осы тесекте босандыц-ау, Ханша­ йым! Епз баланын орнына епз куннкт! осы тосекте омфге экелген болдын гой. Неткен каарет! Неткен кайгы! Есп-цц жиып, К031НД1 ашкан кезде алгаш кергенщ сэби емес, куинк болганда, кулагьща алгаш рет нэрестенщ жылаганы емес, ею куцнктщ кынсылаганы естшгенде сен кандай куйде бол- ды екенсщ? Кайгынын кара тутип жас кеудещн как айырып, коркыныш пен урей азабына калай шыдап жатты екенсщ? Тагдырдын мазагына тозе алмай бу дуниемен емш-еркш коштаскьщ келд1 ме, элде, меншен б!р рет те болса тшдесш калгьщ келш пе ед1? Иэ, иэ! Бэлкш, сонгы рет тшдесш, «Хан нем, меш елш жазасына буйыр!» деп оз аузьщнан айткыц келген шыгар? Солай ма? 0з жазацды езщ кесш болсац да, меншен сонгы рет тшдесш калгьщ келд1 ме? Айтшы, тшдескщ келд1 ме? Ханныц цатты шъщкузн даусын естт, шке уш эйел, баягы Зухра, Зарипа, Шекер к/ред/. Зухра. Хан нем! Даусыныз катты шыкты гой. Дшкэс- танып калган жоксыз ба? Зухра ханныц мацдайына алацанын басады. - Ысытпалап калган сияктысыз гой. Зарипа, хан иемнщ мандайына салкын улдфек басшы. Зарипа. Кдзф! Кдзф! Ол тостацтагы салцын суга улдфект/ малып, суып аз- дап сыгады да, ханныц мацдайына баспац болады. Хан оныц цолын сертп тастайды. Шаишар-хан. Айтындаршы, оныц меншен тшдесюш келген жок па? Зухра. Юмнщ, хан нем? Шаншар-хан. Ханшайымныц! 111

Эйелдер бгр-бфше царап мудгрт цалады. Зухра. Жок, хан нем! Ондай тшек бшдфген жок. Шаншар-хан. Сонда ол сулк тусш жатты да койды ма, элде бфдеце дед1 ме? Зарипа. Бфдеце дейтшдей онда не бет калып едП Шаншар-хан. Жылап болса да, кайгырып болса да ол бфдеце деп сейлеген шыгар-ау? Шекер. Иэ, айтты, хан нем! Шаншар-хан. Иэ, не дед!? Ханшайым кеткен соц каш тоцалдыц цылыгына кбайта кцлскен Шекер озгелерге цараганда взт .хан алдында ерктдеу устан, еркечей свйлеуге кошкен. К,аз1р де бурила басып кеп, ханныц желке тусын уцалай бастады. Шекер. Ол не деунп едц хан нем! «Хан келгенше менщ К031МД1 куртындар» дед1. Шаншар-хан. Демек, елшд1 031 таидады ма? Шекер. Солай, хан нем! Зухра. Хан нем! Бэйбше деген атым болган сон айтуга хакым бар шыгар... Оларды аралга апарып тастагалы он ею жыл етп. Оны еске ала берш кайтесп. Денсаулыгыцызды купщз... Зарипа. Мына тесекп де, шымылдыкты да ауыстырып, баска белмеге кенпргенщв жен болар. Шекер. Басыцызга кайгы экелген тосек пен шымылдык­ ты керш журу спге де, бпге де онай емес, хан нем. Зарипа барьт шымылдьщты жулып тастайды. Зарипа шымылдьщты жула бергепде шыр епйп жылаган баланыц даусы ест'тгендей болады. Шаншар-хан. Бул кайдан шыккан дауыс? Жылаган баланыц уш естшд! гой... Зухра. Сабыр етщв, хан нем! Ешкандай да богде дыбыс жок бул уйде. Ойда жоцта бас уэз/р щУт келеЫ. Ханныц желкесш уцалап турган Шекер Барынныц щУт келгент корт, цолын тартып ала цояды. Один эр1 сэл сипацтап турып, жалма-жан тостацтагы суга улд/рекпи щита малый, суын сыга бастайды. Зухра мен Зарипа Шекердщ бул цылыгын байцап цалады. Зарипа. Хан ием салкын улдфек сураган жок сд1 гой. Та- бан астында саган не боп калды? 112

Шекер. Хан нем бэршюге ортак, саган да жол берешн дегенш гой... Зарипа. Кандай кайырымды бола калгансыц! Ол Шатиар-ханньщ мойныйуцалауга кгргседи Барын. Хан нем! Хусурау елп-иц елшшер! келш, свдщ кабылдауыцызды кутш отыр! Шаншар-хан. Олардыц кандай тшектер1 бар? Барын. Тшектер1 бфеу-ак - беден кул мен куц сатып алмакшы. Тогыз туйеге арткан алтын-кум1стер1 бар. Шаншар-хан. Алтын азады, кумю тозады. Оларга беретш басы артык адамым жок. Кбайта берсш! Барын. Дегенмен, жузбе-жуз сойлескенщв жои болар едк Шаншар-хан. Каз1р колым тимейдн Барын. Олар осымен екшнн рет келш отыр... Шаншар-хан. Ко-лым тимейдП Ол мэселемен маган енд1 кайтып келмесш! Барын. Куп болады! Ол шыгып кетеди Шыгып бара жатып Шекерге урлана коз тастайды. Шекер оиы ес\\кке деты гаыгарып салады. Зарипа мен Зухра шымылдъщты оран, тосеют жинай бастайды. Сол кезде тагы да жылаган баланыц даусы еатледи Шаншар-хан. Тагы да жылаган баланыц даусы естшдП Жинамацдар тосегат, буктемецдер шымылдыкты! вне, бф емес, ею баланыц даусы есплш тур! Зухра. Хан нем! Ешкандай да дауыс жок! Спд1 ой кажыткан гой. Демалыцызшы аздап. Шаншар-хан. Мен ай мушзд! ор кшкп керш турмын! Эне, эне! Ол маган каская карап тур. Ол меш таныды, иэ, таныды! Ол меш’ шакырып тур! Оныц маган айтатын сыры бар! Демек, Ханшайым тфг Ол елген жок! Ерттецдер менщ атымды! Шекер. Хан нем, отер ю етп! Ол кершш тургаи елее. Ол С13Д1 жаксылыкка апармайды, хан нем! Шаншар-хан. Жо-ок, ол елее емес! Оиы маган Ханша­ йым ннберш тур! Иэ, ол Ханшайымныц хабаршысы. Шаншар-хан орнынан турып, уй /иинде аласурып, ките бастайды. Зухра. Хан нем, сабыр етщпшП Бед! коркытпацызшы, хан нем! Шаншар-хан. Сендер меш жынданып кегп деп турсыцдар ма? 113

Жо-ок! Менщ денш сау! Меш Ханшайым шакырып тур! I Жасауыл! (Жасау-ылдар жетт келеЫ). - Менщ атымды ерттендер! Больщдар, тез! Кетпк ор кшктщ соцынан! Ею жасауыл - Твлтай мен Квлтай «К^т болады» деп атып шыгады. Журттыц улап-шулаганына царамай хан асыгыс киипп, асыгыс шыгып кетед/. Аттардыц шаба жвнелгеш естглед/. Ацырын турып цалган уш эйел ест жиып, тшге келеЫ. Зухра. Хан есшен ауысты. Баягыда жабайы андарга жем болтан Ханшайым оны взще тепн шакырып туртан жок шыгар. Зарипа. Ал, егер, Ханшайым тф! боп шыкса кайтем13? Шекер. Осы Мыстан кемп1р бэрхн булд1р1п журмесш! Ой, Мыстан! Кайдасьщ? Мыстан юреЫ. Кецйч-цошы жоц. Мыстан. Иэ, тагы К1МД1 кайда апарып тастау керек боп калды? Шекер. Ханшайымды «Кдйтпас» аралына апарып тас- тап па ед1ндер, злде, тас журектер1н табан астында Ж161П, ез ерк1мен Ж1берш пе ед1ндер? Мыстан. Бэр! ойдагыдай болатын. Зухра. Ойдагыдай деген1ц калай? Мыстан. Оздерхнбуйыргандай... Ескект! кайыкпен аралга апарып, бэршщ аяк-колдарын шешпей тастап кеткенб!з. Зарипа. ©зщ кумшж1п турсын гой. Сенде бф ШИК1Л1К бар. Шынынды айт, элп сез1ч рас па? втфж болса жаксылык кутпе б1зден! Мыстан. Е-е, уш жуз жыл жасадым, ешк1мнен еш жаксылык кермед)м. 1стеген1м жамандык екен. Енд1Г1 омф1мнен кандай жаксылык кутпекпш. Зарипа. Б1р дорба алтын алдьщ, сойте тура жаксылык кермедш деп айтуга калай аузьщ барады? Мыстан. Бэр1н бтрген сон тагы б1р дорба алтын берем]3 деп уэде гып ед1ндер, оны да бермей алдап кетт1ндер. Бурый адамдарды Мыстан алдаушы ед1, енд1 Мыстанды адамдар алдайтын болды. Зарипа. Ойбай-ау, сен пэлсапа согатын бопсьщ гой! Мыстан. Иэ-э, заман езгерд!. Бара-бара жер бетшеи Мыстандар курып, олардьщ орнын адамдардыц оздер! баса- тын шыгар. Канша жыл жамандык жасап жаи багып келсем 114

де, ею бфдей нэрестеш суга тастаганымды эл1 умыта алар емесшн. Зухра. Е-е, сет токмейшстп, осындай сез айттырып отыргандасол алтынныцбуы шыгар. Жарлыны жарылкама, жарылкасац жагана жармасады деген осы. Мыстан. Айтып тургандарын элп бф дорба алтын ба? Шалым олш жалгыз кызым калды. Оны да сендер зынданда устал отырсындар. Ещи маган дуниенщ кереп де жок. Ол алтындарынды Мурын Кдрактыц бф куысына апарып комш тастагам. Кез1 келгенде бф бейшара тауып алып, керепне жаратар. Шекер. Ал, хан нем Ханшайымды 1здеп кетп. Баягы ор КИ1К кезше елестеп, тулпарына мше шапты. Айтшы Мыстан зжей, бул ненщ белпс1? Мыстан. Шаншар-хан елее куып кеткен гой. Оган елее кудырып отырган да сендерс1цдер! Зарипа. Байка Мыстан! Егер олардыц бфеу! Т1р1 калса бэр1М13 олем13. Мыстан. Маган енд1 ©Л1М коркынышты емес. Шекер. С1зге коркынышты болмаса маган коркынышты! Мен1н эл1 ум1Т1М бар. Зухра. Эрине, сен!н умтц бар! Сен1ц ойыца б1раздан бер1 сайтан к1рген1н 613 де сезш журм1з. «Умтм бар» деп турганыц сол гой. Шекер. Солай ма? Сен ею зэл1мнен бэр1н кутуге бола- ды. Зухра. Б13 зэл1м болсак, сен залымсыц. Шекер. Сендер маган жала жауып, бастарывды араша- лап алгыларьщ кеп тур екен гой. Хан сендер сиякты кэр1- куртавды емес, олде де болса меш тындайды. Осы естер1нде болсын! Зухра. Бвге Караганда жас екенмш деп сен буйтш тасырандама! Егер евзшп хан кулагына тисе корген кунщ тунге айналар. Шекер. Шынына келгенде, ек1 баланыц кез1Н жою жай- лы алдымен екеу1ц айткансындар. Зухра. Б13 айтсак кызганыштан айттык. Ханшайымньщ кущне айналгымыз келмед!. Ал, сен1Ц ойыц ботен! Сен1Ц ойывда арамдык бар! Шекер. Ханшайымды куртып, енд1 маган ауыз сала- йын дед1ндер ме? Осы сездерщ уш1Н сендерд! тоубелер!це келт!рерм1н! 115

Зарипа. Эй, кэр1 бэйб1ше мен жас токал! Кайтер екен деп ундемей турсам, сендер бф-бфлерпцп беттен алып, озшЬден баска ешкш бшмейтш сырды оздерщ жария кылгалы турсындар гой. вздерще оздерщ олш тшеп тургандарьщ не? Куш ертен купиямыз ашыла калса осындагы алпыс катын- нын бфде-бф1 ажалдан аман калмайтыны анык. Ендеше, ею ел1 ауызга уш ел1 какпак койып, ханныц кайда барарын андиык. Мен бфденеш сезсем, сол ай мушзд1 ор кшк хан кезше бекер елестеп журген жок. Мунын, арты жаксылыкка апармай ма деп коркам. Зухра. Иэ, одан да сейтш бгр келюшге келешк. Шекер. Мыстан эжей, со ханньщ сонынан жупрвдз. Ол кайда барар екен, бвге соны бшп бер1Ц13. Мыстан. Каршадай болып маган жуг1р деу1н карашы. Каз1р жупруге шамам жок. Хан алыстап кегп. Бэргбхр жете алмаймын. Шекер. Онда атка мш1п шабыныз. Мыстан. Атпен шауып бара жаткан мыстанды кайдаи кер1п ед1н? Зарипа. Мыстан апа, айтканды тындацыз, С13Д1Ц кызмет1Н13 сол гой. Мыстан. Жок, бармаймын. Жамандык жасаудан, тын тындаудан эбден жалыктым. Зарипа. Онда с1з 613Д1Н патшалыктан куыласыз! Мыстан. Куылсам куылармын. Хусурау ел1 кул мен кун сатып аламын деп кайта-кайта кел1П жур екен гой. Соларга кетермш. Зухра. Ол - опасыздык! Саткындык! Мыстан. Менщ бук1л ом1рш опасыздык пен саткындык- тан турады. Ондай сезбен меьп коркыта алмайсындар. Зарипа. Егер осы С031НД1 ханга жетк1зсек, Ханшайым мен ек1 баланы суга лактырганынды айтар болсак, хан табан астында басынды алатынын б1лес1н бе? Мыстан. Айттым гой, енд1 мен олшнен корыкпаймын деп. Сендер менен откен жауыз екенс1ндер. Ханшайым мен ею баланын коз1н курткан осы турган бор1м13 екегйн ханга 031м-ак айтып бере аламын. Сол уш1н ханныц сонынан аттануга дайынмын. Мыстан вешке царай беттей бергепде уш эйел оныц аягына жыгылады. - Жаздык, жанылдык! Артык айтсак кеш1р1Ц1з! - Бпден б1р б1лмест1к оттН Патшага элг1 соз1Н13Д1 айта кормещз! 116

— Жалгыз кызыцыз зынданнан босап, куйеуге шыкса тойын 613 жасап берешк. Кеше герй-цз, 61ЗД1 Мыстан апай! Мыстан. Э-э, жандарыц кысылганда меш «апай» деуге коптндер ме? Эу бастан меш осылай сыйлаган болсавдар мешц Мыстан болып нем бар едП Опасыз пенделер ецшец! Олар осылай опыр-топыр болып жатцанда Бас уэзгр мен бас сацшы Шафхат юрт келедг. Ханга суыт хабар айтцалы келген бас уэзхр Барын ханныц жоц екетн эуелггде ацгармай сетей к\\реди Барын. Хан нем! Хусурау елшщ елннлер! сгедщ кабыл- дауыцызды кут1п... Барын Мыстан кемтрдщ аягына жыгылып жапщан уш эйелд! корт, ацырып турып к;алды. - Хан кайда? Мыстан. Хан жок! Ол ор кшкт1 куып кеткен. Барын. Ор КИ1КТ1 куып кеткен? Ол кайдагы ор ки1к? Мыстан. Баягы ай муЙ13Д1 ор ки1к. Шафхат. Дуние не боп барады? Ханныц кайда кеткенш кашаннан бер1 Мыстан кемпф айтатын болтан? Мыстан. Ханныц кайда кеткен1н кашаннан бер1 оньщ бас уэзф1 мен бас сакшысы бшмейт1Н болтан? Шафхат. Ал эйтпесе! Бул сарайды жыи-шайтаи эбден иемден1П алтан екен. Буйте берсе кундерд1н кун1 бпд! Мыс- тандар билейт1н шытар, бас уэзф мырза! Мыстан. Мына турлерще каратанда ол кун де алые емес. Шекер жасцана басып келт, Барынга жсщындайды. Шекер. Ханныц соцынан аттанбай нетып журс1цдер? Ол ек1 нокермен-ак кеттН Барын мен Шафхат элденеш тглсгз угысцандай бф- бгрме к,арап турады. Шафхат. Осы сапардан ханныц 031 де аман калмас! Барын. Аман калса да аман кайтпайтын амалын карастыру керек. Олар асыгыс басып шыгып кетед ’и Олар шыгып кеткен табалдырыцты тэу етт, Шекер басцаларга бащатпай озшше кубярлейд'и Шекер. О, Жараткан, жар бола гор! Ниетш13Д1 кабыл кор!п, жолымызды оцтара гор! Зухра. Сен не деп куб1рлеп турсыц? Шекер. «Хан иемд! бэле-жаладаи сактай гор» дсп тэшрге жалбарынып турмын... 117

Зарнпа. Солай де?.. Жалбарынып турмын де!.. Шекер. Иэ, бшгшерщ кеп турса солай!.. *** Шог\\рл\\ тауыныц бшк шапщалы. Шатцал пшнде ею жасауылы мен апацтап Шаишар-хан жур. Осында бастап келген ор так жаца гана квзден гайып болган. Толтай. Кшк кайда? Бв одан калай коз жазып калдык? Кол гай. Бул жерде кшк тугш тышкан юретш куыс жок, табан астында кайда жогалып кегп? Шаншар-хан. 1здендер! Кдрацдар жан-жакты! Толтай. Хан нем! Бул кшк 613Д1 жаксылыкка бастап кел­ ген жок! Ей кунд1к шабыстан аттарымыз зорыгып елдт Кара жаяу енд1 кайда бармакпыз? Келтай. Бул таудын куысынан 61ЗД1 жан баласы 1здеп таба алмайды. Бв першердщ торына туспк, енд1 бул жерден аман шыкпаймыз, хан нем! Толтай. Ойбай, хан нем! Эне, анау жартастыц басында сол сайтаннын ез1 тур! Колтай. Кане? Иэ, кердш! Курыдык хан нем, ол тура боге карап тур! Екеупнщ де зэрелер/ ушып, тас тубше жата-жата кетедг. Шаншар-хан бойын ппктеп, олар нусцаган жацца царады. Бгпк жартастыц басында оздерше цимылсыз царап турган адам бейнесш корде Усппнде ац терш'шен жасалган турпаны жамылгысы гана бар. Шашыныц тЬес'ше дейт твг'тп турганына царап Шаншар-хан оныц цыз екешн ацгарды. Ол цызга царап цозгала берт ед'ц ею жасауыл жан ушырып оныц аягына жармасты. - Барманыз ол жакка хан нем! - Ол пер1ге айналган элп ор кшк! - Ол С13Д1 арбап тур. Бармацыз! Шаншар-хан олардыц соз/н елец цылмай, жартас ба­ сында турган цызга царай цозгала берд/'. Хан эбден жацындаган кезде цыздыц жуз 'т аныц корде Оныц коз алдына Ханшайымныц осыдан он уш, он торт жыл бурынгы бейнес1 елестеп отт'е Шаншар-хан. Ханшайым! Сен Хаишайымбысыц, элде, сонын елесшющ? 118

Шаншар-хан сурше-цабына битке врмелеп, цызгамулдем талу цалганда ол охр жацпар тастыц алдына кеп: Ашыл мулдем ашыл, Дпдарынмен шашыл. Мен анамды керсГпн, Ак мамасын емешн- деп судырата жонелт едц жацпар тас ысырылып, тас уцггрдщ есггг ашылды. К,ыз ашылган ветке кхрген'х сол едх, жацпар тас цайта жабылды. Шаншар-хан тас есттщ алдына кеп пйзерлеп отыра кетпи. К^ыздыц козжанары оныц талайжылдан берхмщ басцан тас журегте нур цуйып, квкгрегте цуаныш ушцынын тас- тап вткендей болды. Телтай. Ойбай, элп пер1 жакпар тасты жарып, тау шине юрш кетп! Келтай. Хан да курыды, 613 де курыдык! Катын-баламыз суйепм1зд1 де таппай калатын болды-ау! Толтай. Осы жумыска былтыр нагашы атам орналасты- рып ед1. Сорлы басым, ажалыма асыккан екенмш до. Келтай. Мет айтсайшы! Сеш нагашы атак орналасты- рыпты, ал мен сорлы басым бас сакшыга мьщ дшдэ берш орналастым гой. Сол шыгынымды от кайтарып та улгере алмадым... Шаншар-хан жацпар тасты эрг итерт, бер'х итерт, аша алмасын б1чген соц элгг цыз айтцан жумбац олецдх цайталайды. Ашыл мулдем, ашыл, Дидарыимен шашыл. Мен анамды керешн, Ак мамасын смешн! Ест ашылмайды. Мысы цурып отырган ханныц цасына екг жасауыл жасцана жацындап тас есттг тоцпацтай бастайды. Тас ест лиз багар емес. Толтай. Хан нем, бэлюм ол еркектщ даусына ашылмай- тын шыгар. Келтай, сенщ даусыц жщшке гой. Элп елещи эйелдщ даусына сап айтып корни. Колтай даусын бгр-екх рет кенеп алып, олец создерт шатып-бутып айта бастайды. Ашыл мулде, ашыл, Бет-жузщмен... - 119

Квлтай елец свздерпх быт-шыт цып, ханныц ызасына тиед'х. Шаншар-хан. Токтат, есуас! Онир ушвдИ Тас еакпйц ар жагынан кенет сыцгырлай кулген цыз даусы естйхеди Шаншар-хан. Кулюа кандай эсем! Мынау Ханшайым- НЫН КуЛК1С1 гой! Телтай. Кайдагы Ханшайымды айтып турсыз, хан нем! Ханшайымды айтып 61зд1 коркытпацызшы... Ол элдекашан... Он ект жыл бурын... К,ыз кулкт тагы есхтледх. Шаншар-хан. Ей, сен кшсщ? Адамсьщ ба, перющ бе? Кыз. Адаммын. Шаншар-хан. Адам болсан есшщц аш! Кыз. Агам келмей ашпаймын. Шаншар-хан. Экец кайда, анан юм? Кыз. ЭкеМ13 бПДЩ ор КИ1К, Анамыз 613Д1Ц ор КИж! Шаншар-хан. «Б!з» деп турганын юм? Касында тагы юмщ бар? Кыз. Бфге туган агам бар. Ол казф сапарда. Мен сонын, жолын тосып жур еД1М. Шаншар-хан. Бул тауда негып журген жансындар? Кыз. Анадан туып ед1к 6\\р ул, бф кыз - Бейнебф катар турган сю жулдыз. Алпыс егей анамыз душпандыкпен Бвге кастык кылыпты юл кара жуз! Окем13 алые сапар кетксн ексн, Анамыздын мезгш жеткен екен, Алпыс катын тшмен суга гастап, Мыстан кемшр душпандык стксн екен. Судан 61ЗД1 котерген шрш гайып, Анамды алпыс катын кылган майып. ШоГфЛЩС кун КОрД1К СЮ ЖСТ1М ГПрлср бата берген соц колын жайып. Шопрл1 сксумвгс пана болды, Ай муй1зд1 ор юлк ана болды... Мыпадай созд'1 еотгепде Шатиар-хшшыц куакыштап журегг жарыла э/саздап басы айналып, тецселт кетед 'и Шаншар-хан. Ханшайымга жолыктыргаи о, касиегп ор ки1к! Бу жолы да алдамаган екенещ гой мень ЖеткЫидер 120

меш сарайга! Жолыктырьщцар меш Мыстанмен! {Уцг/рд'щ пите царай дауыстайды). Кеп узамай экец де, шешец де келед1, аты жок кыз! Сенщ атын Муцлык, аганньщ аты - Зарлык! *❖* Хаи сарайы дурбелец. Бас уэзф Барын мен бас сацшы Шафхат сарай цызметитертщ алдыида тосынхабарды э/сария ет'т тур. Шафхат. Жарандар! Бугш ушшцп кун, Шаншар-хаи са- райда жок. Ол Ханшайым деген першщ кызына уйленгел! бер! елфме ауруына шалдыгып, ел баскару юш мулдем токтатты. Сарайды жын-шайтандардьщ елес1 мекендеп алды. Ект нокершен ай мушзд! ор кшют куып кеткен ед1, со- дан ушты-куйл! жок. 1здеушшер олардын олт жаткан атта- ры мен киш-кешектерш ганатауып экелдк Енд1 олар кайтып келмейдк Ал, так бос турмауы керек. Сондыктан, бас уэзф Барынды хан сайлайык! «Менщ орныма Барын лайык» деп Шаншар-хан коз1 Т1р! кезшде-ак айтып журетш. Дурыс па, ОСЫ С031М? Дауыстар. Дурыс! Дурыс! Бас уэзф хан тагына лайык! Шафхат. Олай болса, бас уэзф Барын хан деп жариялан- сын! Журт кеу-кеулеп Барынды таща отыргызады. Барын. Рахмет, халкым! Осы сэттен бастап бас сакшы Шафхатты бас уэзф етш тагайындаймын! КДлдайсыздар гой. Дауыстар. Колдаймыз! Жасасын Барын-хан, жасасын бас уэзф Шафхат! Шафхат (Барынныц щлагына сыбырлап). Енд1 Мыстанныц коз1н жою керек! Бул созд! естт долган Мыстан сарай к;ызметиалер/ абыр-сабыр бон жатщн кезде ешкшге байщатпай топтан сытылып шыгып кетед/. *** Шаншар-хан мен ек/ жасауыл цалжырап, болдырып кеп бф тастыц уст 'ше цулай кетед!. Толтай. Ел карасы эл! коршер емес, хаи ием! Колтай. Су, бф тамшы су! ИПрюн, суды каиып 1шш олген адамда армаи бар ма екен? Шаншар-хан. Еши олсем де арманым жок! Табылды, табылды менщ ею жулдызым! Ошкеш’м жанды, олгегпм Тф1ЛД1! 121

----\" Л5431 Толтай. Хан нем! Осылай карай жулдыздай агып элдекшдер шауып келе жатыр. Колтай. Ойбай, олар бвд1 олтфгел1 журген кугыншылар болмасын. Бас уэзфдщ ниет1 жаман едй.. Толтай. Б1р атта 031, ею ат бос! Ойбай, хан нем... бул... Мыстан кемшр гой! Ол Мыстан бгздщ козш13д1 курткалы келе жатыр. Енд1 не амал бар, хан нем. Басыцызды кетервдзшН Мыстан кемтр жетт келт, хан алдына цулай кетеди Шаншар-хаи. Э-э, дуниеш курткан ку Мыстан! 9зщ келдщ бе? Мен саган асыгып келе жатсам, сен меш куып келген екенсщ гой. Альщдар кэр1 какпастьщ харам басын! Мыстан. Менщ арзымайтын алжыган басымды алып кайтейш деп едщ, Шаншар-хан! Алдымен айтарымды айтып алайын, басымды алу ешкайда кашпас! Шаншар-хан. Айт жылдам! Менщ ею балам мен Хан- шайым кайда? Мыстан. Соны айткалы артыцнан куып келген жокпын ба? Мунлык пен Зарлык ШегфЛ1Н1Н тауындагы тас камалда. Ханшайым озщ буйырган «Кдйтпас» аралында. Ол эл1 тгрх! Ею куш1Г1 ек1 арлан тебет боп, Ханшайымды жырткыш андардан коргап келдь Шаншар-хан. Ал, сен какпас, осыныц бэр1н менен осы кезге дешн неге жасырып келд1н? Мыстан. Сенщ алпыс катыныц мегнн жалгыз кызымды зынданда устап отыр. Осы соз Т1с1мнен шыкса олар оны да елтфмек! Мен1 де олт1рмек! Шаншар-хан. Ал енд1 муны буг!н нел1ктен айтып турсьщ? Мыстан. О-о, хан ием! Сарайда топалац боп жатыр. Сеш жынданып елд1 деп, бас уэз1р Барын орньща патша боп такка отырды. Бас сакшьщ Шафхат оный бас уэзф1 болды! Озшшн де, кызымньщ да басын сен1ц жолына байлап, осылай карай бф атты мшш, ек1 атты жетелеп кашып шыктым. Тым бол- маса омф1МН1н сонгы кун1 б1р жаксылык жасап олешнил дед1м. Ал, енд1 басымды ала бер! Ем жасауыл цылыштарын суырып, катере берн1 ед1, Шаншар-хан к;олымен ишарат жасап, оларды ток,татып тастады. Шаншар-хан. Асыкпандар! Оныц басы Ханшайымды куткарганша керек болгалы тур. «Жау жок деме, жар астын- да» деген осы екен дэ. Алтынный тубшде айдайар жатады 122

деунп ед1, сол айдаЬар так тубшде де жататын болтаны гой. Патшаларда дос болмайды деген осыдан шыккан екен гой. Ал, тарттык сарайга! Мыстан. Егер менщ жаман акылымды тындасац, бугш сарайга барма. Олар сеш не зынданга тастайды, не дарга асып олтфедк Шаншар-\\ан. Ещп маган жетпегеш Мыстанньщ акыл- шы болуы ед1. Ошкенш жанып, елгенш тфшп, муратыма жеткен куш мен! дар да, кылыш та токтата алмайды. Мыстан. Аскынбай сейле, Шаншар-хан! Кылыштьщ жуз1 мен дардыц тузагы мойын тандамайды. Толтай. Эй, Мыстан! Ханмен соз таластыратындай сен кш едщ? Мыстандык жолынды бшш, неге аузыца не болмайсьщ? Мыстан. Мыстандыктан жершш, адамдыкка б1р адым жакындайын десем 0здер1ц осылай кеудеден итерт, кощлд! суытасындар. Ашу-ызаны коздырып, жауыздыкты оятасын- дар. Сендерде пэтуа жок, сендерге дауа жок! Мыстан деген жок болса да сендер оны колдан жасайсындар. Адамдарга жаксылык жакпайды. Колтай. Мыстан, Мыстан дейс!ндер, Мыстан болса да менщ ойыма келмейтш сездер айтады гой мынауыц. Толтай. Акылына кызыгып турсац Мыстан кемшрдщ зынданда жаткан кызын босатып саган косамыз. Айдалага тастап кетпей, ертенп кайын ененд1 атыца М1нгест!р1п ал. Колтай. Кыз кез1нде бэр! жаксы, кеЙ1н ол да Мыстан кемшр боп шыкса кайтем? Толтай. Онда сен Мыстан шал боласыц. Ал, кегпк! Осы кезде сау етт уш-тврт сарбаз жетт келед '1 де, цас пен козд1ц арасында опардыц ащ-к,опдарын байлап тас- тайды. Сауытты жтт. Ал, жендерпий айтьщдар? Бул манда негып журген адамсындар? Толтай. Алдымен бпге су бер, сонан сон жошмод! ай- тамыз. Бейтаныс сарбаздар оларга су беред/. Барг ол'т-ош'т шгт, суга цанады. Торсьщты Шаншар-ханныц аузына тоск,анда ол басын альт цаишды. Сауытты Ж1ГГГ. Бул неге су 1ШПСЙД1, шолдсмеген бс? Колтай. Ол 613Д1Н ханымыз. Жау туши, бвдщ колымыздагы суды тексер1П 1Ш1П уйренген. Сауытты Ж1Г1Т. Хан болса, каигыбас адамдай тау-тасты кез1п негып жур? 123

Толтай. Ай мушзд1 ор кшкп куып келт едж, ол таудьщ бф куысына к!рщ жок боп кетп. Содан кайтып келе жаткан бетЫз. Сауытты Ж1ПТ. Ор кшк! Ор кшк бпдщ панамыз, ор кшк бЬдщ анамыз. Омы неге кудындар? Шаншар-хан. Тае унпрдеп кыздын созш сен де айттыц? Айтшы кадкам, сен сол кыздын сапардан кайтып келе жаткан агасы емесшсщ? Сауытты жтт. Иэ! Кулмесханнын елше барып, карындасыма киш-кешек алып келе жатырмын. Келесл жумада оны сол елдщ ханзадасы айттыра келмек. Шаншар-хан. Не дейдк не есгпп турмыи, кудай-ау! Сол кыз сенщ карындасын болса, сен Зарлык болдын гой! О, жасаган! Он ею жыл керген азабым мен кайгы-кашретше ризамын, Жараткан! Сауытты жтт. Мына К1с! не деп кетп? Шеипндер колын! Шаншар-хан. Осы кунге аман жеттш, енд1 аяк-колым байлаулы куГпнде ол1п кетсем де арманым жок! Келш1, и1скетш1 мандайыцнан! Сауытты жтт ештецеге тус1нбей состиып турып %апады. Оныц цасындагы жтт Шантар-хсшныц к,олып бо- сатады. - Кудай маган сегпн жвргегпще И1скеуд1 жазбап ед1, енд1 Ж1пт болган кез1иде кушактауга жазыпты. Келш1, келш1 улым, кушактайыншы кушырланып, июкейпшп ем1рен1п! Шаншар-хан оны к,ушак,тап, квз 'те жас апады. Толтай. Бул К1С1 - Шаншар-хан деген ханымыз. 031 алые сапарда жургенде эйел1 босанып, алпые катын кызганыштан ек1 баланыц орнына ек] куш1к салып, сапардан кайтып келе жаткан ханнын алдынан шыккан алпые катын мен бас сакшы «эйел1шз адам емес, ею куш1к тапты» деп хабар айткаи сон перзент кермей журген патша ашуга мшш, ек! баланы суга лактырып, Хаишайымды жабайы андар мекеи еткен «Кайтпас» деген аралга апарып тастауга жарлык еткен ед1. Содан бер1 он ек1 жыл огп. Он ек1 жыл бойы патшамыз сол жарлыгына 0К11ЙП, кайгы-кас1рет шегуде СД1. Колтай. Патшамызга Хаишайымды тауып бергеи ай муй^зд! ор кшк енд1 сен екеу1це алып келд!. Зарлык. Б1з сендерд! карындасымды андып журген каракшылар екен деп ойлап калып ед1к. Ендеше, тас уцпрге барайык. Кеткен1ме алты ай болды, жалгыз карындасым жо- 124

лымды тосып жапа шепп журген шыгар. 0кем1зд1 таптым десем ол сенер ме екен! Шаншар-\\ан. Сенбесе де ризамын! 0йтеуф жер бетшде аман жургендерпии кордш. Осыган да мыц бф шуюр! Зарлык. Алдагы жумада Кулмесханныц улы карыи- дасымды айттыра келмек. Кшм-кешек алуга барып едш, елш Кара Дэу деген жау шауып жатыр екен. Жекпе-жекте Кара Дэуд1 елтфш, Гулсары деген атын алып, карындасы Куралай сулумен некелесш, кырык некермен кайттым. Осы жердей сарай салдырып, Шепрлшщтауындаулан-асыр той жасаймын. Шаншар-хан. Енд1 аналарыц Ханшайымды 1здеуге шыгайык. Толтай. Хан нем, Ханшайымды 1здеу кашпас, алдымен сарайга барып, опасыздардыц жазасын берешк те, такты кайтарып алайык. Ханшайымды букш сэн-салтанатымен ец алгаш косылган кушшздегщей кемемен алып келемю. Оган 613Д1 жтберщп. Зарлык. «Такты кайтарып алайык» деген не соз? Толтай. Ор кшктщ бф жаксылыктан хабар берш турганын бшш, оньщ соцынан удере шауып кеткен кезшпде бас уэзф ханды жынданып далада олд1 деген хабар тара- тып, такка 031 отырыпты. Тауда кездескен Муцлыкпен узак тшдесе алмай сарайга асыгып келе жаткан бетшв едь Сарай тецкер1С1 болып жатканда Мыстан кемшр кашып шыгып, сол хабарды б1зге жетюздг Зарлык; сонда гана кемтрге коз тоцтата фарады. Зарлык. Э-э, бул с1з бе едщ!3? Бул кю! келген. Ойы б1зд! шгпрмек екен. Бетше тура карай алмай унс13 отырганы сол екен гой. Басы Шаншар-хан бон эл1 цолы шеиилмеген Мыстанга бэр'1 дурлгге царайды. Шаншар-хан. Мыстаннын мыстандыгы калмайды екен гой. Сен буларды елтфмек боп мунда да келш пе едщ, ку Мыстан! Мыстан (басын когперт). Иэ, келгенмш! Б|рак, еспще болсын, Шаншар-хан! Сендердщ тф1 жургендерщ жауыз да болсам менщ аркам! Колтай. Калай-калай? Менщ аркамда тф! журсйщер дейд!? Мыстан. Иэ, менщ аркамда! Шаранасы кегшеген ею нэрестеш суга лактыра салуга кимай камыстан сал жа- сап, соган байлап Ж1берд1м. Сендердщ Т1р1 калып, Шепрл! 125

тауынын куысында жаткандарынды бгр ацшылардан есттен алпыс катын «олтфмей кайтпа» деп меш тагы ж1берд1. Мен сендерд1 влтфуге тагы да кимай Кдра Дэу жаулап алып жаткан Кулмесханньщ елше «Кдрындасына киш-кешек алып кел» деп олшге жумсадым. ©лтфгем жок, олшге жумсадым! Пешенесшен керер дедш. Сен барып жауды женш, сый-курметпен аман кайтыпсыц. Осыны жауыздьщ десендер, оздерщ бшертндер. Адамга жасаган жаксыльщ ешкашан жаксыльщ боп алдьщнан шыдданын корген емесшн. Сендердщ араларында журт менщ бф басым мын алынып, мьщ салынган. Сол басты тагы да алмак болсацдар еюнер жайым жок. Зарлык. Олай болса, тарттык сарайга! 0дшд1кт1 ец эуел1 сарайдын езшен бастайык! ** * «К^айтпас» аралында Ханшайъш ею твбеттщ бгрг - Арланнын жаралы аягын шуберекпен байлап, взгнше ем жа- сап жатыр. Ханшайым. Арланым! Крргаушым менщ! Жолбарыспен айдасам деп аягынды жаралап алган екенсщ гой. Мше, туйе жапыракпен орап, аягынды танып тастадым. Ею кун тыныш жатсан кайтадан шауып кетесщ. Тарлан кайда жур? Тарлан! Тарлан! Сен кайда кетш калдьщ табан астында? Кэ, кэ! Кел м.унда! Кел деймш тез, эйтпесе менен таяк жейсщ! Ханшайым сэмбх талдыц шырпысынан тоцып отырган себетт к;олына алып, ыцылдап эн айтады. (дт бар). Кекешш, армысыц? Аман-сау бармысьщ? Сагындым, саргайдым, Айтпаймын аргысын. Карагым, Пэтима, Жолыктым хатына. Камыкпа жалгызым, Барамын жакыида. Иттщ урген даусы ест'шеди - Тарлан! Тарлан! Саган не болды? Сен неге урш жатсын? Тагы да жолбарыстьщ шсш сезш турсьщ ба? Кэ! Кел, кел бер1! Тарлан тепн урмеулп ед1, не корд1 екен, э? Эй, Тарлан, тентек болма, кайт берз! (Цасында жатцсш Арланмен сырлащсшдай). Осыдан он ею жыл бурын сендерД! 126

алгаш керш, арылмас кайгыга душар болып едш. Енд! екеущ менщ коргаушым болдындар. (Оны кдттагандай Арлан мацц епт урш цояды). Из, солай! Менщ аман жургенш сендердщ аркаларын. Бфак, Магрипа мен атам байгус... корлыкка шыдай алмай осында экеп тастаган куш мойындарына тас байлап, суга батып елдк Керген корлыгым мен азабым олардшшен аз емес деп менщ де елпм келт ед1, эл1 козш аша алмай кьщсылап жаткан екеуп-цц кимадым. Иттщ купли болсандар да менщ аналык мешршшд1 оятып, ак сутшд1 жапыракка сауып, екеу1щй нэрестедей асырадым. Сендер ескенше кундп жерде, тунде тал басындагы жел бесжке жа- тып, елместщ тфшшпн жасадьщ. Бул бесж, бэлкш, анам байгустыц макан жасап кеткен бес1п шыгар... Тарпан устт-устт уред'и - Арлан, сен кимылдамай жата тур. Мен барып бшп келешн. Ол жабайы адамдарша цолына улкен сойыл устап, ит урт жапщан жаща беттейдн Бес-алты аттаганы сол ед/, вздерте царай жузт келе жапщан ею-уш крйьщты карт, к;оръщцанынан цалишып тура цалады. Кейт шегиип, Арланныц цасына келед/'. - Арлан! Боге карай кайык жузт келе жатыр. Бндщ Тф1 екен1М13Д1 бшп, елт1ргел1 келе жаткан жауыздар шыгар! Тар- лан! Тарлан! Б1зд1 тастап сен кайда кегли, Тарлан! Тарлан! *** Хан сарайында мереке. Опасыздьщ пен жауыздъщтыц жецтп, \\згтк пен эЫлеттщ салтанат курган мерекеси Барлъщ кешпкерлер осында. Так;та Шаншар-хан отыр. Толтай. Улы мэртебел1 хан нем! Он ею жыл емфш торыгу мен зарыгуда еткЫп, жан баласы аман кайтпаган аралдан эуел1 Алланын, сонан сон ею тобетшщ аркасында Тф1 калып, езщпбен корюуге алып-ушып келе жаткан Хан- шайымды, шыр етш дуниеге келгеннен аналарынан ажырап, ана сутшщ орнына кшк емш ержетш ©зщвбен табыскалы келе жаткан Зарлык пен М.унлыкты кушак жая карсы альщыз! Хан тщымына лайьщ букт сэн-салтанатымен Ханша- йым, Зарльщ, Муцльщ ушеу1 к1рт келе э!сатады. Шаншар-хан орнынан цалтырай котершп, оларга царсы журеди 127

К,ауышу, корIсу, жылау-сыцтау б 'ипкен соц Шанишр-хан ортага шыгып вз жарлыгын жораялайды. Шаншар-хан. Ханшайымдай аруга жол бастап апарган касиегп Ай мушзд! ор кшк он ек! жылга созылган азап пен сергелдецнен соц меш мурадыммен кайта жолыктырды. Ещц мына такка зарыгып корген Зарлыгым, муцайып тапцан мурагерш- Зарлык отырсын! Журттыц шуылдап цошемет корсеппп жатцан кезтде Шаншар-хан Зарлыцты торде турган алтын так;к;а отыргызады. Абыр-сабыр сэл саябырсыган кездв Толтай: - Хан нем, Мыстан кемшр уигп-кушп жок!-деп хабар айтады. Шаншар-хан. Ол кайда? Колтай. Бэр1М13 абыр-сабыр боп жаткан кезде зындан- дагы кызын шыгарып алып, Кербаланыц шол1не карай кашып кет1пт1. Телтай. Ал, алпыс катын мен тонкерюпплерге кандай жаза колданасыз? Душм журт соны кут1п отыр. Шаншар-хан. Оларды дарга ассац - Ж1ПТ1 былгайды, дарияга тастасац суды былгайды. Одан да, кара жумыска салу ушш жыл сайын б1зден кул мен куц сурап келет1Н Хусурау ел1не тег1Н бер1ндер! Калган омфлерш кулдык пен КуЦД1КТе 0ТК13С1Н! Журт эЫл шешшге риза болады. Муцлык. Ор КИ1К 613Д1Ц ПЭНЭМЫЗ, Ор КИ1К 613Д1Ц анамыз! - Ана орнына ана боп, б1зге ак супн бер1п ос1рген, Ай муЙ13Д1 ор ки1к картайып калды. Шопрлшщ Зарлык екеум13 паналаган тас камалына С1здерд1 тез алып келем1н деп катты шаршапты. Оны хан багына экеп, бос коя беруге жарлык ет1Ц13. Ханшайым. Хан нем! Егер ек1 тобет1м болмаса мен жа- байы аидардыц жем1 болар ем. Олар да картайды. Жабайы ацдармен айкаста алган еск1 жаралары жацгырып, ауыра бастады. Оларды да ерекше кутшге алган дурыс болар ед1. Зарлык-хан. Ал, халайык! 0Д1ЛД1К пен пплж тойы узагынан болсын! Тойлацдар! Шаттаныцдар! Сахна торшен Ай мушзд'1 ор кшктщ мацгаз да сулу мус1111 кор’шеЫ. Шымылдык, жабылар туста фонограммадан «Муцльщ- Зарлык,» жырыныц ец соцгы торт жолы ок;ылады. 128

Диктор. Максутка жетш осылай Олар да отп дуниеден! 0зект1 жанда бф елш, Тек шайтан гана олмеген! Соцы Жазылып бипкен уацыты - 14 кокек, 2008 э/сыл.

ЕНД1 КАЙТТ1К? (Екч ЭКТ1Л1 комедия) Катысушылар: Айбар Исаев - аупарткомньщ 1-хатшысы 1-орынбасар 2-орынбасар Анзада Пашат - курылыс бастыгы Мэрзия - прораб Мелдеш Хатшы кыз Эпизодтагылар: Эскимос Дэрб1Ш, Пушту Темфбек, Шуршгг Шам Су Дин жэне олардьщ эйелдер! - Фарида, Сэрсенкул, Сусар Б1Р1НШ1 Б0Л1М Аудандыц партия комитетх б1рЫш'х хатшысыныц кабинет/. Жасы 40-45-тер шамасындагы аудан басшысы екх цолын артына устап, кабинетхнде арлы-берлг зхсур. Торде Брежневтщ портретх хлулх тур. Хатшы к;ыз кхредх. Хатшы. Айбар Исаевич, бф топ енбек ардагерлер1 с!здщ кабылдауьщызды кутш отьф. Исаев. Ертен келсш! Казф колым тимей жатыр. Хатшы. Куп болады! (Шыгып кетед'х). Аудан басшысы тагы да ары-берх журе бастайды. Каптаган телефонных! бхреухн альт котередх де, орнына цойып, тагы журедй Хатшы к,ыз кбайта кхредх. Ол бул жолы тордегх Брежневтщ портреты альт, орнына Андроповтыц портреты хледх. Хатшы. Айбар Исаевич, жиналган адамдарга не дешн? Исаев. Ертец келсш! Казф колым тимей жатыр де. Хатшы. Куп болады! (Шыгып кетед'х). удахх оасшысы тагы да ары-берх журе бастайды. 130

Хаппиы цыз тред]. Ол Андроповтыц портретт алып, Черненконыц портрета/ медь Хатшы. Айбар Исаевич, кешеден бер1 кутт отырган адамдарга не дешн? Исаев. Бурс1гун1 келсш! Каз1р уакытым жок. Хатшы. Куп болады! (Шыгып кетеЫ). Исаев тагы да арлы-берл/ журедь Тагы да хатшы цыз к1р1п, тордегг Черненконыц портретт алып, орнына Горбачевтщ суреппн медь Хатшы. Айбар Исаевич! Баягыдан бер1 кутт журген адамдарга не дешн? Исаев. Келес1 аптада келсш! Казф колым тимейдй Хатшы. Куш болады! Исаев. Кутш отыргандар баягы сол аксакалдар ма? Хатшы. Жок, Айбар Исаевич! Ол аксакалдар баягыда кайтыс боп кеткен! Исаев. Ал, булар кай аксакалдар? Хатшы. Булар - сол кездеп орта жастагылар, Айбар Исаевич! Казф олаР Да аксакал болды. Исаев. Солай де. Олар да аксакал болды де!.. Картаймайтын, озгермейНн б1здер ганамыз гой, э! (Оны щЩактап беппнен суйед'1). Хатшы. Ия, солай, Айбар Исаевич! Бул кабинетте сон- дай сикыр бар. Бул тек аудан басшысыиьщ кабинет! гана емес, бул кабинет - мэнп жастыктын мекен!. Бэр1 езгеред!, тек 613 гана езгермейм1з, Айбар Исаевич! Исаев. Мэцг1 жастык дауасы! Эликсир молодости! Хатшы. Тап солай, Айбар!.. (Исаев ацырып цалады). Тап солай, Айбар Исаевич! Мэцп жастыктын дауасын 1здеп дуние ЖУ31Н1Н галымдары боска бас катыруда. Ал, ондай дауа 613Д1Н кабинетте екен1'н ол байгустардын ойларына да К1р1п шыгатын емес. Исаев. К!рмеген1 жаксы! Олар ондай дауаны таудан, гас- тан, жапан даладан 1здей берс1н. Ал, 613 ол купияны ешк1мге ашпаймыз. Солай ма, сулуым! Хатшы. Тап солай, Айбар... Исаевич! Сырттан айгай-шу, дабырлаган адамдардыц дауыста- ры естмед'ь Исаев. Бул не дабыр? Олар не талап етед1? Хатшы. Не талап етунп ед1? Жалакы, жумыс, зейиетакы, баспана, отын, су, кымбатшылык! Тагы сол сиякты усак- туйек мэселелер. 131

Исаев. Кешеп жиналыста бэрш тусшдфт айткац сиякты едш гой. Зейнетакы осп, жалакы кобейдц бага туракдады.. Ал, жумыссыздык дегенге келеек... Тап казф сол мэселен! колга алып жатырмыз. Казф бар да, бэрш тарах! Орынбасар- ларды шакыр! Хатшы. Куп болады, Айбар Исаевич! (Шыгып кетедI). Уш орынбасар мредй Еак ашылып, жабыпганда адамдардыц дабыры кушеит барып басылады. Уш орынба­ сар б1р1нш! басшымен жапырлап кеп амандасады. Олардыц екеуп ерквк, бгреу/ эйел. Исаев. Ал, менщ курметп орынбасарларым, ягни, мен кетсем, менщ орнымды басуга эркашан дайын тургандарым, торлепцдер! Уш орынбасар (ушеуп жамырай сойлеп). О не дегешщз, Айбар Исаевич! - Слзден баска бул орынга лайык кш бар бул вщрде! - Слзге адал кемекнй бола бшеек бвге сол да бакыт кой, Айбар Исаевич! Исаев. Жарайды, жамырамай-ак койындар! Жай эзшдеп айтканым гой. Сырттагы адамдардьщ талап-тшектерш бшеацдер гой? Орынбасарлар. БшемЫ - Бшгенде кандай! Исаев. Бшсендер, оларды, менщ кабинетшнщ алдына то- пырлата бермей мэселелерш жумыс бабында шешпейЫндер ме? 1-орынбасар. Шеиилмейдц Айбар Исаевич! Исаев. Неге? 2-орынбасар. Ойткеш, олардыц мэселелер1 ешкашан б1тпейд1, Айбар Исаевич! Исаев. Неге? 3-орыибасар. 0йткен1, бфш шешеец екшннеш айтады, екшннеш шешеец ушшнпеш айтады. Сойпп-сойнп кете береди 1-орынбасар. Осы казактардан-ак кутыла алмай койдык? Исаев. Неге? 1-орынбасар. Неге дерпцз бар ма? Ашаршылыктагы ме- шел баладай жылай береди ызывдай береди сурай береди 2-орынбасар. Тап солай, Айбар Исаевич! Берт жатыр­ мыз, берш жатырмыз. Сонда да бф канагат деген жок. 132

Исаев. Баска улттар сурамай ма? 1-орынбасар. Жок. Олар ештеце сурамайды. Бэрше риза. 3-орынбасар. Дегенмен, казактардьщ зарына да бфауык к.улак асып кору керек шыгар. Баспанасыз журген кш - казак, жумыссыз журген юм - казак, оз жершде шетелджтерге жалданып жумыс ютеп журген км - казак, ез елшде журш, ултарактай жерге зар боп отырган кш - тагы да казак. 1-орынбасар. Айзада ханым, жер алам десе оларга кш карсы боп отыр? 3-орынбасар. Жаксы жердщ бэр1 ип жаксыларга элдекашан сатылып кетсе несш алады? Шол даладан жер алгандар туземдж боп, таудын шьщ басынан жер тигендер кар адамына айналып кегп. Казф бэр1 жабайы боп жур. Олардьщ бф-екеу! осында журген кершедк Оштескен адам- дарын алып кашып кетед1 деседк Исаев. Алып кашкан адамдарын не 1стейд1? 3-орынбасар. Не ютейтшш кш бшген. Бэлюм П1сф1п жейДн шыгар. Олар - жабайылар гой. 1-орынбасар. Слз... С13... Айзада ханым, 61зд1н команда- да бола турып, б1зге деген 1штей наразылыгыиыз бар сиякты гой. Оны баягыдан берз неге айтпай журсп? Айзада. Ойткен!, 61зд1ц улкен 1стерден колымыз босаган емес. Исаев. Токтатындар орынсыз салгыласуды! Бэр1М13д1н максатымыз - елд1ц камы. Мэселе былай: ауыл тозып бара- ды, ауылда жумыс жок. Сондыктан ауыл тургындары кун кору уш!н калага агылуда дейс1ндер. Ал, ол адамдарды ауыл­ да турактандыру уш1н не ютеу керек? Ал, 61ЛГ1Ш болсандар соны айтындаршы, кане! Уш1нш1 орынбасар, Айзада ханым, сен айтшы! 3-орынбасар. Мен бар болганы уш1нш1м1н гой, екшип орынбасарьщыз айтсын. Исаев. Ал, ек1нш1 орынбасар, сен не дейс1ц? 2-орынбасар. Мен б1р1нш1 орынбасардан калай аттап етемш. Субординция!.. Исаев. Б1р1нш1 орынбасарым, сен калай ойлайсын? 1-орынбасар. Орынбасарларда кайбф оцган ой болады дейс1н, Айбар Исаевич! Б1з С13Д1Н аузьщызды багып уйренген адамдармыз гой. Калай айтсак та бэр1бф С1зден асырып айта алмаймыз. Б13Д1 кинай бермей озппз-ак айта салсадызшы! 133

Исаев. Олай болса - былай!.. Ауыл адамдары калага нел1ктен агылады? 1-орынбасар. Каланы тамашалау ушш! Исаев. Оггапсын, бфшпл орынбасарым. Тамашалау уипн емес, кун керу ушш! 1- орынбасар. Иэ, иэ, кун керу ушш дегенд1 сыпайылап айтканым гой... Исаев. Ал, егер, 613 сол каланы ауылдыц озше карай кешфсек кайтед1? Ягни, кала мен даланыц арасындагы айырмашылыкты жойып, екеуш тецеспрт жШерсек. Тосын- нан келген адам даласы кайсы, каласы кайсы, екеуш щ ара Ж1Г1Н ажырата алмай ацырып турып калатындай болса! Сон- да ауыл адамдары баска калага канги бермей, оз ауылында, ягни, оз каласында кала бермей ме? Айзада. Ауылды калага копируге болар, ал, каланы ауылга калай кеппремп? Исаев. 0те орынды сурак! Каланы кала етш турган не? Айзада. Театр... 2- орынбасар. Ойынхана... 1-орынбасар. Сауна... Исаев. Оттапсыцдар! Каланы кала гып турган - коп кабатты уйлер! Ал, ауылды ауыл етш турган не? 2- орынбасар. Руксат болса, мен айтып кореЙ1нш1. Исаев.Айта гой, екшпп акылшым. 2-орынбасар. Ауылды ауыл етш турган - жапырайган жаман тамдар! Исаев. Мше, м1не! Бул жолы дэл таптьщ! Демек, сол жапырайган жаман тамдарды бузып тастап, орнына коп кабатты уйлер салсак, бас-аягы бхр жылдьщ хшшде ауыл калага айналып шыга келмей ме? Солай емес пе? 1-орынбасар. Тамаша! Гажап идея! 2- орынбасар. Бултактатпай козщпге тура айтайын с!з данышпан адамсыз, Айбар Исаевич! С1ЗД1 кудай ауданы- мыздьщ бакытына аспаннан салбыратып бере салган! Айзада. Кала мен деревняныц арасындагы айыр­ машылыкты жою туралы мэселе КПСС-Т1Н 23-съез1нде каралган болатын. 1-орынбасар. 22-съез1нде. 2-орынбасар. Жок, 21-съезшде. Айзада. Кай съезд болса да бэр1бф емес пе? Москеуш1л «съезшнен» эл1 арыла алмай келе жаткаиымызга тан каламын. 1-орынбасар. Оларсыз бэрЮф кун1М13 жок, Айзада ха- 134

ным! «Егер Мэскеу еапн жауып койса, 613, казакдар, фор- точкасынан тусемю!» Баягыда бф басшы солай деген! Айзада. Кешеп бф газеттен бхр белгйп жазушыньщ макаласын окыдым. Сонда ол: дуниеде озгермейтщ уш нэрсе бар, - деггп. Бхрг - Мысырдьщ пирамидасы, екшшкл - Улы Кытай корганы, ушшшю1 - казактардьщ психологиясы. Бэр1 езгеред!, тек, 613 гана езгермеймп. Исаев. Замана лебшщ ыгына жыгылып, озгере берген- нен пайда тауып жаткан ешкш жок, Айзада ханым. Б1зге турактылык кажет. Сонымен, ауылдын калага агылганын токтатып, жумыссыздыкты жою ушш бурынгы «Комму­ низм» колхозыньщ казфп «Социализм» болшшесшде жет1 кабатгы бес уй салуымыз керек. Букш ауыл тургындары сол бес уйге тугел сыйып кетед1 де, оз алдына кала бои шыга келедт Келюеспдер гой осы усыныспен? 1, 2-орынбасарлар. КелюемЫ Крлдаймыз! Жасасын гулденген ауыл! Кала мен даланыц айырмашылыгы жойыл- сын! Бэр! ант бергендей орындарынан турады. Айзада гана унсЬ. Исаев. Кала мен даланыц айырмашылыгын жоюды дуние жузшде бфший болып 613 гана колга алый отырмыз. Бхз баска одактас республикалаларды, тштц осы идеяны бфшин котерген Ресейдщ езш артка тастап кептк. Олар б!здщ бул батыл жоспарымызга кайран калып отыр. Ещцп мшдет - гасыр курылысыныц накты жобасын, сметалык есеп-кисабын жасап, тез арада юке юргсу. Ескертетш бф жай - ол гасьф курылысы болгандыктан, ол курылыска Казакстанда туратын барлык улт окшдер1 тугел катысуы ке­ рек. КелюеЫздер ме осыган? Орынбасарлар. Келюем1з. Бхр ауыздан колдаймыз! Исаев. Олай болса, юке кфклцдер! Айзада. Япырай... Исаев. Не япыр-ай?.. СП карсысыз ба? Айзада. Кец далада турып уйренген адамдарды бф куннщ шшде аядай болмелерге куып тыкканымыз калай болар екен? 1-орынбасар. Дурыс болады! Бэр1бф казак ауылыныц болашагы жок. Айзада. Оларды отырган уйлершен калай коилремп? 2-орынбасар. Сол да соз бои па? Мемлекет муктаждыгы деймН де уйлерш бузып тастаймыз. 135

Исаев. Осымен пшр алмасу бггп. Ещцшке шреддер! Айзада. Аягынды етшщ кысса, дуниенщ кещцпнен не пайда!.. 1- орынбасар. Онымен С13 не айтпаксыз? 2- орынбасар. Демек, с1з бвге карсы адамсыз. Демек... с1з... оппозициядагы адамсыз!.. Айзада. Мен елд1 боска дурлйспргенге карсымын. 1-орынбасар. Олай болса... с1з ез ерюшзбен кызметтен кетвдз. Баскаша ойдьщ адамына б1здщ катарымыздан орын жок. Айзада. Жарайды. Мен ез ерюммен кызметтен кетешн. Бфак, себебш калай деп корсеткшерщп келед1? 1- орынбасар. Баска кызметке ауысуына байланысты... 2- орынбасар. Ондай кызмет табылмаса кайтем13? Айзада. Слздер боска бас катырып кайтешздер. Денсаулыгына байланысты дей салыцыздар. 1- орынбасар. Куш бупнге дешн арамызда какаддап журген адамды кенеттен... ауру деп... Айзада. Одан кысылманыздар. Дэршерлер шындап тек- серсе эркайсысымыздан он шакты кесел таба алады. Кдзф деш сау адам жок. 2- орынбасар. Мше, табылган акыл. «Денсаулыгымнын аяк астынан курт нашарлауына байланысты» деп жаза койьщыз. Ха-ха-ха! Екеу1 цосарлана кулеЫ. 1-орынбасар. Сонымен, аудан колемшде ен содгы оппозициялык ойда журген адамнан бфжола кутылдык! Енд1, 1ске кф1сеЙ1к! *** Курылыс бастыгы Пашаттыц кецсес'1. Оныц щасында прораб Мэрзия. Сырттан адамдардыц айгай-шуы естшп жатады. Пашат. Прораб жолдас, сырттагы адамдардыц айгай- шуы неге бф басылмайды? Мэрзия. Пашат мырза, гасыр курылысы салынатын бопты дегенд1 естп, жумыс пдеген казактар осылай карай агылуда. Тштц корил облыстан келт жаткандар да бар. Пашат. Шамамен канша адам? Мэрзия. Мыцнан асады. Пашат. Ал, бпге канша адам керек? 136

Мэрзия. Кднша адам керек дейаз бе? 1м..лм... Бфшнп кабатка жиырма бес, ушшпп кабатка тагы да жиырма, тортп-шп кабатка... Пашат. Оу, прораб жолдас! Сен не деп барасыц? БН жет1 кабатты уйдщ бэрш бфден салмаймыз гой. Алдымен бфшилсш бгпрт алып, сонан сон екшипсше юрюпеймп бе? Йемене, сенщ адамдарьщ бфн-шл кабатты бтрмей турып екшпп кабатты калай бере ме? Екшип кабат бфшпп кабаттьщ устшде турмай ма? Мэрзия. Э, солай екен-ау... Бфшнп кабат бНпесе, эриие, екшип кабатты тургыза алмайсьщ. Пашат. Мше, солай, Мэрзия ханым! Сендерге бэрш кезге шукып керсетт отырмаса ез беттерщше ештеце бшмейандер. Мэрзия. Эльак уйренш кетемш гой, Пашат Ибрагимо­ вич! Бала бакшадан ауысып келгенше бес-ак ай болды емес пе? Пашат. Иэ-иэ, солай екен-ау! Айбар Исаевич кещнен ойлайтын адам гой ппркш! «Адамдарды бф кэсшке танып коюга болмайды, олардын бойындагы талантын аша бшушп керек. Бпдщ когамнын мушелер! - кез келген мамандыкты игерш кете алатын эмбебап адамдар» деп, азд! прорабтыкка усынган сол юа болатын. Бфшнп кабатты салмай турып екшип кабатка кфюуге болмайтынын аз бупннщ озшде уйренш алдыцыз. Эш-мше дегенше кэшп курылысшы боп шыга келеаз. ТшИ, уш-торт жылдан сон, сэН туссе, темфжолшы боп кетуп-пз де гажап емес. Мэрзия (пиек-с\\лес1 цата култ). Темфжолшы?! Ой, Па­ шат Ибрагимович, айтасыз-ау аз де! Пашат. Неа бар, эмбебап адам бэрш де менгерш кете алады. Сонымен, бНге канша адам кажет? Мэрзия. Жуз жиырма, Пашат Ибрагимович! УнсЬ юрт, екеу'тщ созт тыцдап турган 1-орынбасар кенет свзге араласады. 1-орынбасар. Жок, жуз отыз, курылысшы мырзалар! Пашат. Ой, С)з кашан кеп калгансыз, 1 -орынбасар жол­ дас? Мэрзия. Неге жуз отыз? 1-орынбасар. Гасыр курылысынын адамдары шебер курылысшы гана емес, саяси жагынан сауатты да болулары керек. Кдзакстанда канша улт окшдер| турып жатыр? Мэрзия (иыгын цозгап). Клм бшгеи. Кдфык-елудей бар шыгар. 137

Пашат. Жанылмасам, жетшске жуык кой деймш. 1-орынбасар. Ол жешнде тук те бшмейд1 екенспдер Б1зде жуз отыз улттьщ екш турып жатыр. Демек, гасыр курылысына сол жуз отыз улттьщ екш тугел катысуы ке- рек. Пашат. Куп болады, бфшин орынбасар мырза! 1-орынбасар. Ал, кабылдай бер^ндер! Шыгып кетеЫ. Сырттагы айгай-шу кушейе тусед}. Пашат. Ал, ана манырап турган бэлелерд1 бфтшдеп кфпзе баста. Мэрзия еают ашып команда сырттагы ит пирескен журт пике лап етт, естт ергенегтен жулып треде Журт б\\р\\нщ устте б1р1 цулап, опыр-топыр басталып кетед\\. Мэрзия. Бфтшдеп, бф-бфлеп кф1ндер дедш гой мен сендерге. Неге кезек сактамайсындар? Адамдардыц астында цалган Мутэлт т\\л цатады. Мутэлш. Артьщнан итерш турса калай тэртш сактайсьщ, жолдас бастык. Мен бфйиш боп турганмын, сонан сон журттын ен астында жатырмын. Пашат. Фамилиян кш? Мутэлш. Атым Мутэлш, фамилиям Ордабаев. Пашат. Мамандыгыц? Мутэлш. Тас калаушы. Пашат. Кай ултсьщ? Мутэлш. Конырат. Пашат. Мен сенен руынды емес, ултывды сурап турмын гой. Мутэлш. Казак. Слзд1 конырат деп еетшен сон... Мэрзия. Бул казактар жыгылып жатса да руын умытпайды. Жарайды. Кабылдаймыз. Ал, сенщ руыц... тоис, фамилиян К1м? Сержбаев. Сержбаев. Мэрзия. Мамандыгыц? Сержбаев. Кез келген кара жумыс. Мэрзия. Ултыц? Сержбаев. Сержбаев болган сон казак боламын да... Коньфат. Жыгылып жаткан ушппш адам. 0тфж айтады. Оньщ руы Найман. Мэрзия (Пашатца царап). Муны кайтемв, Пашат Ибра­ гимович? 138

Пашат. Казак, казак... Бпге енд1 казактьщ кереп жок. Бэр1 казак боп кетсе ертен жеп отырган нанымыздан айыры- лармыз. Б1зге орыс керек. Араларывда орыс бар ма? Бектур. Бар. Мен орыспын. Пашат. Атьщ кш? Бектур. Бектур. Мэрзия. Атьщ Бектур болса калай орыс боласьщ? Бектур. Атым Виктор. Казактар метфкемд1 жазганда Виктордыц орнына Бектур деп жазып Ж1берген. Пашат. Сайтан алсын сендердь Кабылдаймыз! Бектур. Рахметс1здерге! Бул жаксылыгьщызды ешкашан умытпаймыз! Пашат. Шуылдамандар! Босатындар кецсеш! 0.1 адаидарды ыгыстырып, ес'тпен шыгарып жатады. *** Аудаи басшысыныц кабинет/. Муида бЬге таныс ек\\ орынбасар да отыр. Исаев. Ал, курмегп орынбасарларым! Ауданда кандай проблемалар бар? 1-орынбасар. Ешкандай проблема жок, Айбар Исаевич! БэР1 жаксы, бэр1 керемет! Исаев. Олай болса халык неге шулайды да жатады? Бугш кецсеге эрец юрдш гой. 2-орынбасар. Олардын С13Д1 керпЫ кеп турады Айбар Исаевич! Гасыр курылысыныц идеясы ушш олар с1зге дэн риза. Исаев. Мен олардьщ бет-элпеттершен керемет ризашылыкты байкай алмадым-ау... 1-орынбасар. Слзге солай коршген шыгар, Айбар Исае­ вич. Олар бупнп омфлерше оте риза. Б1здщ халык куаиышын 1ште устай бшетш халык кой! 2-орынбасар. Иэ, риза! « Будан да жаман кезшпде тойга барганбыз» деп осы омфлерше тэубе деп отыр. 1-орынбасар. Тап солай, Айбар Исаевич! «Ата- бабаларымыз жарыксыз, жылусыз, ауруханасыз, мектепсп, I бала-бакшасыз, зейнетакысыз да емф сурген. Б1з солар- дан артык емесшз» деп халкымыз сабырлылык танытып отыр. Титл, казф барып отырган уйлерш бузып тастасан да олардын кынк дейтш тур1 жок. Г Исаев. Бул жоншде оппозиция не деп жатыр? 139

2-орынбасар. Бурын бНде жуз елудей оппозиционер бар ! едц казф солардан тортеу-ак калды, Айбар Исаевич! I Исаев. Оларды не ютеп курттьщдар? Дэр1 септп-щер ме? 1-орынбасар. Тшн таптык, Айбар Исаевич! Ортак ] келюшге келд1к. Сойлеспк... ш...м... Кейбфеулерше шеп туарш берд1к% бф-ею каптан ун тараттык дегендей... Сойлестж... Жаксылап... 2-орынбасар. Кейбфеулерш баска ауданга коцпрт Ж1берд1К... Исаев. Ал... анау, бурын бпде ютеген... Айзада кайда? 1-орынбасар. Осындагы торт оппозиционердщ бф1 сол. Ею рет руксат етшмеген митинг уйымдастырганы уш1н оны- мен баскаша сойлесуд1н рет1н карастьфып жатырмыз, Айбар Исаевич! Исаев. Солай дендер... Дурью... Жумысты жалгастьфа бер1ндер. Гасыр курылысы не боп жатьф? 1-орынбасар. 1^ызу жур1п жатьф, Айбар Исаевич! 031ЩЗДЩ тапсьфмацыз бойынша, улттык курамды тугел сактадык. Исаев. Япьфай, э! 130 ултгьщ екш1н тугел таптындар ма? 2-орынбасар. Таптык кой, Айбар Исаевич! СИ айткан соц жерден казсак та табамыз! Корш1 облыстан бурын естшеген терт-бес улт 0К1Л1Н квппрт экелд1к. Т1пт1, б1р- екеу! артык боп тур. Исаев. Артык болганы калай? 1-орынбасар. Баягы жылдары казак боп кеткен баска улт екшдер! де бар екен... Б1з соларды да тауып алдык. Исаев. 1мм... Солай дендер!.. Уйге ордер бергенде де осы принциптен таймандар. Айтпакшы, облыс ЭК1М1 сурап жатыр. Ею уйд! канша уакытта б1т1ре аласындар? 1-орынбасар. С1з айткан уакытта... Канша уакытта бтрешк? Исаев. Бес ай жете ме? 2-орынбасар. Бес ай коп кой, уш айда бшремН. Исаев. Демек, уш айдан сон коныс тойы болады деп об­ лыс басшысына айта беру1ме болады гой. Ек1 орынбасар (цабаттаса сойлеп). - Болады! Болганда кандай! - Болдырамыз! Уш айга жетк1збеу1М13 де мумюн. Исаев. Эй, Т1ПТ1 алакуйындатып барасыцдар гой. Байкандар, курылыста б1р акау боп журмес1н. 140

1-орынбасар. Болмайды, Айбар Исаевич! Болдырмай- мыз! *** Курышс бастыгы Пашаттыц кабинет/. Кабинетте Пашат жэне б/зге таныс 1-орынбасар жэне прораб Мэрзня. Сыртта ырду-дырду. Ест пен стол арасында Мзрзияныц басы цатып жур. Пашат (терезеден к;арап). Маскара-а! Жумыс сураган адамдар леп толастар емес. Буйте берсе кецсем1зд1 тонкерш тастайтын шыгар!.. Мэрзия. «Улттык курамды сактандар» деп аудан басшыларыньщ кайдагы жокты кадагалап отырысы мынау... Пашат. Айттык- бггп! Ещц оны кайталай берудщ кажет! жок. Кдзф канша болды 031? Мэрзия. 0ткен аптадагы мэлшетке Караганда Казакстанда 130 улттын 0К1Л1 турып жатыр. Менде 127 бол­ ды. Енд1 ушеух жетпейд1. Оны кайдан тапсак екен? 1-орынбасар. Табу керек, прораб жолдас, жерден казсак та табуымыз керек. Аудан басшысына солай деп уэде бергенбп. Т1пт1, бф-екеу1 артык деп те салдык. Шег1нет1н жер жок! 1зде, Мэрзия, 1зде! Мэрзия. 1здегенге табыла салатын ол жогалган мал деп пе едвдз? Каз1р жогалган мал туг1Л1 адам да табылмайды! Пашат. Ойпырмай, жумыс 1стеуд1н орнына кайдагы бф бос Т1рл1кпен айналасып отырганымызды карашы! 1-орынбасар. Бул бос т1рл1к емес, Пашат жолдас! Бул - мемлекетт1н саясаты! 1здендер, табындар! Мэрзия. Мен1н амалым таусылды. Б1р1нш1 орынбасар жолдас! Жетпей турган уш улттын 0К1Л1Н кайдан табамыз? Пашат. Арамызда бф эскимос бар ед1, ол да былтыр тарихи отанына кеш1п кетт1. Жалынып-жалпайып соларды кешфмеу1М13 керек ед1. Мэрзия. Бэлкш, эке-кекелеп кайта шакьфып алармыз. Пашат. Б1р кеткен отбасы сонау жердщ шет^нен кайтып келе коймас. 1-орынбасар. Сонда кандай улт екшдер! жетпей тур? Курд бар гой? Мэрзия. Бар. 1-орынбасар. Ногай бар гой? Мэрзия. Бар. 1-орынбасар. Татар бар гой? 141

Мэрзня. Бар. I 1-орынбасар. Кырым татарлары ше? Мэрзня. Олар да бар. I 1-орынбасар. Кытай ше? Мэрзня. Шуылдап жургендердщ жартысы кытайлар. 1-орынбасар. Шуринт ше? Мэрзня. Шурпит? Ол... Ол жок. Ол кандай улт? 1-орынбасар. Кандай екенш кайдан бшейш, журт «Шуршгг» деп жатады гой эйтеуф. Мэрзня. Казф сурап керейш. (Ол еают ашып айгайлайды). Араларында Шурши бар ма, Шурши? Журт гу-гу. Дауыс. Шурши? Жок ондай!.. Пашат. Ал, Пушту бар ма? Дауыс. Жок. Олар Ауганстанда турады. Пашат. Кап, бф Шурши пен бзр Пушту керек едк.. Ал, сендер кш боласындар? Дауыс. Кш болушы ек, казактармыз. Мэрзня. Бпге казактардьщ кажет! жок. Боска шуылда- май кайта бервдер. Дауыс. Ойбай-ау, казак калаган там кулап кала ма? Кайда барсак та казактардын кажет! жок дейшндер. Енд1 б1з кайда барып кун керемЬ? Пашат. Онда бпдщ шаруамыз жок. Маган десендер Магаданга кетвдер. ШуршН керек, Шурши, немесе эски­ мос! Д^рме^Э^жГ^ыб^^з?* б°ЛСа М ягяй'°Р^1Ибасар (Ресл™ дауыспен). Сабыр етнн'здер мемлрк-рт^л УстамДылык танытындар. Сендер, казактар, кзтмрт ка к^ра^ШЬ| халыксындар, сондьщтан, езге улттарга Жу?лргриРСеТ1П’ камкоРлык жасап отыру басты мшдеттерщ. емЬ суЫ™ ^ МСН Жуздеген конфессиялардьщ тату-тэтп Ла1мр с ЫрГаИЫНа ®ук‘л Дуние жуз1 кызыга караула. УЙС13 к-уйрЬ УКШ дуние ЖУ3’ кызыга карайды екен деп озЫз »Мз керек пе? Сонла 613 апм!:0рынбасаР- Онда бпдщ шаруамыз жок! Асырай мапт ТЫН«арЬЩ б3р’ бала»ы неге туа береепщер? Айда, марш, жабывдар еактП курапвдГЯ Ши ^ашат ес‘кМ1 таре жауып, терец б'\\р 142

Мэрзия. Ал, жетпей торгам уш ултты кайдан табамыз? Пашат. Кайдан тапсак екен? Не амал бар? Олардыц ушеу/ де ерст-царсылы ойланып жур. Бфшнп орынбасар жолдас. Егер карсы болмасацыз мен- де бф усыныс бар. 1-орынбасар. Айт жылдам! Пашат. Былай етсек кайтед1?.. 1-орынбасар мен Мэрзия (цосарлстып). Иэ, не ойлап таптьщыз? Айтынызшы жылдам!.. Пашат. ТЫм бойынша жетпей турган уш улттьщ окшш мына шуылдап турган казактардан б1рIн пушту, б1рш шурипт, б!рш эскимос етш толтырсак. Мэрзия. Ойбай, олар оган коне ме? Пашат. Жумыссыз журген казактар конбегенде кайда барады? Оздершен келюемп де, бфеу-мфеу сурай калса 613 атаган ултты айтатын гып кощцремп. Казак екешщц умыт деп миларына куйып коямыз. Мэрзия. Олардын турлер1 келмесе кайтемИ? Пашат. Тур деген не? Жумысшы адамда кандай тур бо- лады дейсщ! Ауыр жумыска тускеннен кешн бэршщ тур1 бхр пролетариат боп шыга келмей ме? 1-орынбасар. Тур... Пролетариат... Тур... пролетариат... Пашат. Баска амал жок, курмегп бфшил орынбасар жолдас! 1-орыибасар. Сен неге менщ аты-жошмд! атамай ылги да бфшип орынбасар дейсщ? Пашат. Менщ юс1 есшдерщ еске сактау кабшетш оте нашар, курметп бфшнп орынбасар. Жолдас. Оныц устще... 1-орынбасар. Не, оньщ устще? Пашат. Спдердщ аты-жондерпцзд! ещц еске сактай бер- генде басшыларьщыз ауысып кетед1 де, мулде жара команда келедк Тштр жондеп таныса алмай да каламыз. 1-орынбасар. Дегенмен, тшщнщ котыры бар, Пашат жолдас! (Кенет царцылдсш кул'т). Ауыр жумыс журттыц бэрш бфьщгай пролетариат жасап ж1бсред1 дейсщ э! Табыл- ган соз! Жарайсьщ, Пашат! Басьщ ютещн сенщ. Ауык- ауык... Кагазга шуцишып отыргсш Мэрзия кеиеттен шек-алеа цата култ, орнынаи турады. Пашат. Мэрзия, саган не болды? Мэрзия. Бпдщ ауданда негр жок ед], мына ею негр кайдан ЖУР? «КОММУНИЗМ» КОЛХОЗЫ, «СоЦИаЛИЗМ» б0Л1МШССН1Щ 143

ежелп тургыны» деп жазылыпты. Ертец ел-журтка кулю бо ламыз гой. 1 Пашат. Ертендг кайтесщ, Мэрзия? Бупнмен емф суру керек, бупнмен! Ертец журт не десе о десш. Уйлер салынып бшсен соц 013 бэрШф баска облыска ауысып кетемп, не бол- маса, компанияныц атын ауыстырып жШеремв. 1-орынбасар. Дегенмен, бет алды бас салып жаза бер- мей, эр ултка келед1-ау дегендерш тандасацдаршы. Негрд! татар, татарды эфиоп деп жазып журмендер. Пашат. Бул акыл-кецеспизд1 мыктап ескеремп, бфшип орынбасар жолдас. Ештецеден кам жемещз. Бэр) ойдагыдай болады. ❖** Аудан басшысы Исаевтыц кабинет/. Мунда ею орынба­ сар жэне цурылыс бастыгы Пашат, прораб Мэрзия отыр. Исаев. Ал, «Гасыр курылысыныц» майталмандары, курылыс калай журш жатыр? 1-орынбасар. Бэр1 де ойдагыдай, бэр1 керемет, Айбар Исаевич! Спдщ нускауларынызды булжытпай орындап жа- тырмыз. Пашат. Курылысты уш айда емес, ею айда бтретш болдык, Айбар Исаевич! Исаев. Жарайсындар, жшттер! Уй салынып бНкен соц бэр1нд1 де облыстык мэслихатка депутат етш беютемв. Мэрзия. Кеппрщв, беютеспдер ме, сайлайсыздар ма? Исаев. Э, иэ... сайлаймыз... 1-орынбасар (Мэрзияга жацтырмай к;арап). Сен де аузыца келгенд1 айта салатын бопсыц гой. Артык сурактын кереп канша? Мэрзия. Сурак койганныц неа айып? Айбар Исаевичтщ байкамай айтып калган сез1 ертец елге жайылып кетсе не болады? Менщ сурагымныц кайта пайдасы тид1 гой деймш, Айбар Исаевич, солай ма? Исаев (кумшжт). Иэ... солай... Айтпакшы, бупн еснспц алдында адамдар жок кой. Йемене, олардыц меш' корпа кел- мей калган ба? 1-орынбасар. О, не дегежшз, Айбар Исаевич! Олардыц С13Д1 К0рг1с1 келмейтш куш жок. Свге деген ризашылыктары жалпыхапыктык сипат алып, кедерп келтфетш болган соц бв оларды каланыц шет жагындагы есю зираттыц мацына 144

ауыстырганбыз. «Агайынмен алыстан сыйласкан жаксы» деп атамыз казак бекер айтпаган гой. Мэрзия. Айтпакшы, бурын езщгздщ орынбасарьщыз болган Айзада деген келшшек солардьщ тобына косылып сез сойлеп жур дейди.. Исаев. Егер ол топ маган риза топ болса, олардыц ара- сында Айзада негып жур? 1-орынбасар. Калай десек екен, Айбар Исаевич?.. Айзада сол разы топты наразы топка айналдыру ушш ау- дан басшылыгыньщ кызметш сынап, езшше упт-насихат журпзш, келес1 сайлауга дайындалып жаткан коршедп Пашат. «Гасыр курылысы» деген далбаса! Ол козбояушылык! Халыктьщ каржысын текке шашпай, елдщ эл-аукатын котеруге жумсайык» деп езшше упай жинап журген кершедь 1-орынбасар. Ондай-ондайга коцш болт, уакытыцызды кетфмещз, Айбар Исаевич! Б1з кец ойлап кец шшемю, олар кем ойлап кем пииедь Исаев. Калай, калай? Кайталап айтшы. 1-орынбасар. Б1з кец ойлап кец шшемп, олар кем ойлап кем шшедк.. Исаев (ъарК'Ылдай култ). Тамаша!.. Осы созд1 бала кезшде б!р шыгармадан окыган сиякты едш. Роман ба, по­ весть пе? Кш ед1 соныц авторы? Бф миллионер жайлы... 1-орынбасар. Ес1мде жок, Айбар Исаевич! Казф не коп, жазушы коп, оныц кайсыбф1Н есте сактайсыц. Исаев. Соган Караганда, сен Алматыда бес жыл окысац да театрга бф бармаган адамсыц гой деймш. (Мэз боп кулед'1). 1-орынбасар. Сабактан кол тимеуш1 ед1 гой, Айбар Иса­ евич! Кунд13 де окисыц, тунде де окисыц, ертец де окисын, кеш те окисыц... Айтпакшы былтыргы жылы Алматыда болганымда Эуезов атындагы театрда жерлес авторымыздыц жаца пьесасыныц премьерасы болып, авторы шакыру биле- Т1н экеп бер1п еди Сонда да театрга барудыц сэт1 туспед1. Исаев. Неге? 1-орынбасар. Спектакль басталуга жарты сагат калганда мына Пашат екеум13 шыгып ед1к, театрды 1здеп-1здеп таба алмай койдык. Сонан сон, жерлес авторымыздыц концертш жуайык деп ресторанга кеток. Мэрзия (сылцылдай култ). Эуезов театрын таба алмадык дейс13 бе? Ой, 1шепм-ай, сенешн бе, сенбеЙ1н бе. Оны кез келген сокыр адам табады гой... Сонан соц, ол концерт емес, спектакль! 145

1-орынбасардан басцасы ду кулед/. 1 1-орьшбасар (сыздсшып). Мэрзия, 613 сещ жумыска I алганда сезштзд1 тузетш отырсын деп алганымыз жок. Эзшд1 де орнымен айта бшу керек. Мэрзия. Сонда калай, сейлемей, кулмей, сЬдердщ ауыздарынызды гана багып отыру керек пе? 1-орынбасар. ОЬо-о, сен тым еркшсш бара жатсьщ... Мэрзия карындас... Бэлкш, аз куннен сон Айзаданьщ тобына косыларсын? Солай ма? (Ашуга булыццандай)... Солай ма? Мэрзия. Мынадай мшезвдзбен тещрепщзге дос жинай алмайсыз... Бфшип орынбасар жолдас... 1-орынбасар. Б1зге ешкашан карсы шыкпайды деп ум1т арткан адамымыздын айтып отырган сезш кердвдз бе, Ай- бар Исаевич! Исаев. Жарайды, догарындар орынсыз соз таластыруды. Жас кой, ертен-ак калыпка туседк Пашат. ОЬо! (Жудырыгымен ектшг алацанын согып). Байкаймын, сез квбешп барады. Ал, мен не ойлап турмын десещзш1, Айбар Исаевич? Исаев. Иэ, айта гой ойындагыны. Пашат. Сонымен, ары кетсе уш-торт айдын 1Ш1нде ау- данымызда ауыл мен каланьщ айырмашылыгын жоямыз. Ал, сонан соц неш жоямыз? То есть, кандай курдел1 нэрсен1 колга аламыз дегенхм гой. 1-орынбасар. Ол ушш Мэскеумен сойлесу крек шыгар, Айбар Исаевич. Олар кандай мэселеш колга алып жатыр екен? Исаев. Айтканьщ орынды, курметт1, орынбасарым. Ал- дымен солармен акылдасып алган жен Мэрзия. Олардын немен куресш жатканы белг1Д1 емес пе? Олар Ак уйд1 аткылап жатыр. Исаев. Кудай оньщ бет!н аулак кылсын! Мэрзия. Олар орыс т1л1н коргаудьщ дуниежуз1Л1К уйымын курды. Исаев. Бп оны кайталай алмаймыз. Б1зде жагдай баска. Мэрзия. Олар эр жана туган сэбиге 250 мьщ рубль тага- йындап отыр. Исаев. Бпдщ жагдайда оньщ да рет! келмейдь Пашат. Бэлк1м, семьяны жоспарлау жешнде наукан бас- тармыз. Исаев. Ондай Мэскеуде ет1п пе? Пашат. Ол жагын б1лмед1м. 146

1-орынбасар. 0ткен сиякты. Москеуде семьяны жоспарлауга арналган бгр жиын отп деген хабарды бф га- зеттен окып калдым гой деймш. Исаев. Оны тездетш аныктау керек екен. Мен облыс бас- шысына телефон согып керешн. Телефон цулагын буран бастайды. Морзия (1-орынбасарга тоне сонлеп). Дуниежузшк денсаулык сактау уйымы дол осындай жиынды Пекинде отюзбек болган екен, халкынын саны бф жарым миллиардка жуык кытай укшет1 оларды шекарадан кайтарып жШерштг Ал, с1здер тогыз миллион халыктыц арасында бала тууды шектеплервдз келедг 1-орынбасар. Сенщ тшц сагат сайын ащы боп барады гой. Бурыннан осылай ма едщ? Морзия. Жок, орине! Бурын момын гана кыз болатын- мын. Спдердщ тфЛ1ктерщ13 мылкауга да тш бтрш, карсылыкты оз колдарьщыздан жасайды екенс1здер. 1-орынбасар (шстент). Жарайды, уйлер салынып 61ТС1Н, сонан сон сеншен жондеп сойлесерм13. Исаев (телефонга). Алло, алло! Айгул! Соламат па айналайын? Бул Исаев кой. Ио... Эбекец оз1нде ме? Жалгай гойшы. Э-о... Эбеке, соламатсыз ба? Ио-ио... Кызу каркынмен жур1П жатыр. Гасыр курылысын ба? Б1тем1з. Ею айда б1тем!3. Бор! ойдагыдай болады, Эбеке! Б1ЗД1 мазалап отырган норсе - уй б1ткен соц не ютеймп? Йемен куресем1з деген1м гой. Жемкорлыкпен дейс1з бе? Онымен куресе ал- маймыз (царцылдай култ). Себеб1? Себеб1 - б1зде жемкорлык деген атымен жок. Солай, Эбеке! Ец соцгы жемкорды кун1 кеше гана ауыздыктап, кез1н жойдык. Тура пара алып жаткан жер1нде усталды. Юм дейсп бе? Жол полициясыныц кызметкерй Бфеуден б1р пошк1 темек! алып жаткан жершде колга туст1! Ио, сонымен, аудандагы ец соцгы паракордыц тамырына балта шабылды. Майда шабак дейс13 бе? Б13Д1Ц курес тосш1М13 солай, Эбеке! Майда шабактар Жайынга ай- налмай турганда коз1н жоюымыз керек, ал, олар жайынга айналган соц 613 оларды емес, олар бпд! жутып кояды. Солай, Эбеке! Гендерлш саясат дейс13 бе? Кеш1р1Ц13, ол не Эбеке? Эйелдердщ когамдык белсендшп? Э-о, ио-ио, тус1Н1КТ1. Элардыц белсендш1г1н арттыру керек. Ио, арттыру керек! Б1зде ондай ойелдер... бар... БелсендП.. Шет!иен де­ мократ! Эйпырмай Эбеке, гендер, гендер деп жур1П, оларды тебем!зге ойнатып алмаймыз ба? Казфдщ 031нде олар еркек- 147

термен тайталаса бастады. Эйелдерге билшке араласудыц кажет1 канша? Олар куйеуш кутш, баласын тауып уйде оты- рулары керек кой. Бэр1 саясаткер боп кетсе баланы кш туа- ды? Мен? Мен калай туам? Мен... кеппрщп... еркекпш гой!.. Иэ, еркекпш... Оны калай дэлелдейтпп бар?.. Дэлел... (кулич) ой, Эбеке-ай, схздщ эзшщз ккл елтфед1 гой... Хе-хе-хе!.. Иэ... солай... тугалы берх еркекпш. Алты жасымда сундетке отыргызылгам, жиырма уш жасымда уйлендш. Терт балам бар... Дэлел деген жетедх... С13 не айтсацыз да кот.... кетеремхз гой, Эбеке! Иэ, иэ!.. бтремо! Б1Т1ргенде кандай! Трубксты орнына к,ояды. -Уф-ф! Ал, естццндер гой облыс басшысымен калай сейлескеншдк Екй айдын 1Ш1нде 128 пэтерлх ек1 уйд! б1т1р1п, коныс тойын тойлауымыз керек. (Мэрзияга). Сен неге кулш отырсын? Мэрзия. Еркек екен1Н13Д1 дэлелдеп шыкканьщызга куанып отырмын! Исаев. Сол да кулк1 боп па! Еркектермен тайталаса берсен сен де кундердхц куншде эйел екен!НД1 дэлелдеу1це тура ке- лер. Эркхм ез жумысын бшсш. Рапортка дайындалындар! ЕК1НШ1 Б0Л1М «Коммунизм» колхозыныц «Социализм» болшшестде бугт мереке. Бвлшше кецсестщ алдында ыгы-жыгы халъщ Митинг. КоцигЫ музыка. Би. Ацындар айтысы. Сахна тор'тде салынып б1ткен ек1 зэулш уйдщ сулбасы квртедй Бфпшп акын. Ассалаумагалсйкум, жалпы халкым, Умытпай келе жаткан ата салтын. Меи буг1н жыр маржаныи теплтешн Болсын деп коц1лдер1Ц аркын-жаркын. Жетк1зген осы кунгс Социализм, Будан да нурлы болмак коммунизм! Мактасак осы ом1рд1 613 мактайык Кас жауы адамзаттыц - капитализм! 148

Бул аудан коп басшыны корт сд1, Бэр! де кур уэде берт едк Айбардай жаца басшы кслд1 -дагы Косегесш кегертп калын слдщ. Кадамы Исаевтын кутты болды, Суйенгеш елшнщ мыкты болды. Партия мен Айбардын аркасында Сиыр буаз, ал эйелдер шетшен жукп болды. Дауыстар. Ой-дойт! Агыт сездщ тиепн! Сайра булбулдай! - «Сиыр буаз, эйелдер шетшен жукт1 болды» деген1 нес1- ей мынаныц? Исаевтын оган кандай катысы бар? Йемене сонда? Буюл ауданныц сиырлары мен эйелдерь.. Е КПИЛИ Акынныц шабыттанар кез! келд1, акын. Бар ауылдан куаныш сезшедь (Эйел) Жаксыньщ жаксылыгын козге айтайын, Бпге нак данышпаннын оз! келдь Ауданда мундай басшы болтан емес, Мундай бак басымызга конган емес. Талай басшы кореек те кешшмЬ Исаевка толгандай толган емес. Ауылга зэулш-зэулш там салдырып, Отырмыз бар элемд1 тамсаидырып. Ауданда мундай басшы тутан жок деп Мактайды орб!р уйге барсан юрш. Зэулш уйлер кокке мойнын созып кетп, Бпдщ аудан бэршен озып кетп. Ек1 айда ею уй салган б!зд! корт Байгус Америка кызганыштан тозып кетп. Дауыстар. Сок! Аяма! Американын озше де сол керек! Бпбен жарысып нес1 бар! - Ауылды жойып, орнына жет! кабатты бес уй салып б1ткен кезшпде Эмфиканыц кызганыштан пш жарылып елетш шыгар! Сахнага аудан басшысы Исаев, оныц орынбасарлары мен журимые бастыгы Пашат котер1лед1. Аудан басшысы Исаев ею ацынды к^ттьщтап, оларга ею машинаныц юлпйн 149

тапсырады. Озт жарыса мацтаганга ол да мэз. Ортага 1-орынбасар шыгады. 1-орынбасар. Жарайсындар, акындар! Эркашан осылай жаркын ютершпдщ жаршысы бола берщвдер! Шабыттарынызга шабыт косыла берсш! Мелдеш. Бул екеу1 бурынгы экшд1 де дэл осылай жары­ са мактап ед1 гой! 1-орынбасар. Бфак онда «данышпан» деген соз айтылмаган болатын! Мелдеш. Айткан жерден аулак, социализм жойылып, капитализм орнай калса, бул акындар капитализммен коса капиталистерд1 де аяк-колдарын жерге типзбей мактап шыга келер! 1-орынбасар. Бул кш ез1 буйректен сирак шыгарып отырган. Мелдеш аксакал, бул с1з бе? Залда тэртт сактаныздар! Мелдеш. Жеке баска табыну ездшшен пайда болмайды, оны осындай жагымпаздар тудырады! 1-орынбасар. Курметп халайык! Шуылдамацыздар! Бугш боде мереке! Були ак туйенщ карпы жарылган кун! «Коммунизм» колхозынын «Социализм» белшшесшде са- лынып жаткан бес зэулш уйдщ екеу1 ею айдыц шшде са- лынып бтп, пайдалануга бершдк Кереген коммуниста партияныц кала мен деревняныц айырмашылыгын жоюга арналган ундеу1 букш Кецестер Одагы бойынша бодщ ауданда, этап айтканда бодщ болшшеде жузеге асып отыр. «Гасыр курылысы» атанган бул жобаны одактас он алты республиканыц шшде ец алгашкы болып жузеге асырганымыз ушш 613 мактанамыз. Бул жобаны жузеге асы- руда аудан басшысы, кереген коммунист, нагыз лениншш, 1скер басшы Айбар Исаев орасан зор ецбек сщфдь Бодщ ауданга басшы боп келген бф жарым жылдыц 1шшде Айбар Исаев аудан экономикасын бурын болмаган децгейге котерш, халыктын эл-аукатын ерекше жаксарта бшдк Келеш соз аз гана уакыттын шпнде аудан халкыныц зор сушспеншшпне белешп, «Гасыр курылысыныц» авторы атанган Айбар Исаевка бершедц Айгай-шу. Ысцырыц. Журттыц цошеметтегеи/, не иа- разы еке/й белггсп. Микрофонга Исаев жацындайды. Исаев. Курметп жолдастар! Мен коп сойлемеймш. Мен 1ст1ц адамымын. Бес зэулш уйден туратын «Коммунизм» зэулшшщ алгашкы ею гимараты ею айдыи шшде аякталып, 150