Д.Исабеков Жеті желкен

менщ ек1 агам мен ек1 карындасым осы каланын орталык корымында жатыр. Оларды калан киып кетем. Григорий. Кощлщ босай бермесш, батька. Мыкты бол! Кошт баргалы жаткан жершв де саган ботен емес. Ол да 613Д1Н ата-бабаларымыздыц байыргы конысы. Василий. Тусшде окем мен анамды кордш. Ею агам мен ею карындасым да какпаиы кагып тур. «Негып турсьщдар, уйге юрмейшндер ме?» десем, «жок, юрмеймв. Юрсек пойыздан калып коямыз» дейди «Сендер кайда бара жатырсыцдар?» десем, «бэршю Отанымызга кетш бара жа- тармыз» дейд1. «Ойбай-ау, сендердщ Отандарыц кай жакта ед1?» дейм1н тан калып. «Ею агац Ресейге, анац Молдавияга, ею аганньщ ею ойел1 б1р! Польшага, 6\\р\\ Латвияга кетш бара- ды» дейд!. «Кет1п бара жатып сендермен коштасып калгалы келд1к» дейд1. 0здер1 сондай жайбаракат, ундер1нде окпе- решшт1Ц табы да жок. Айтшы, Григорий, сен ею институт б1т1рд1н гой. 0лген сон адамдардын рухы оз1Н1н атамекенше кайта ма? Григорий. Кайтады, папаша, кайтады! Ата-баба рухы жет1нш1 урпакка дешн ез урпагынын оралуын кутедь Б1з каз1р алтыншы урпакпыз. Ата-баба рухы умытпай турганда атамекен1м1зге жетш алганымыз дурыс болар. Василий. Маман байгустын экес! украин, шешес! бе­ лорус ед1. Онын рухы кайда кангыр екен? Жер койнына берген1м1зге енд1 гана б1р жыл толды. Ол мен1 кутет1н шыгар... Саргайып... Григорий. С1з картайганда ойшыл боп апсыз гой 031. Бурын буйтш ашылып сойлеспеуш1 ед^н^з. Василий. Каз1р караптурсам, мына замам оке мен баланын ашылып сойлесет1н заманы емес екен гой. Жас кездерйзде сендерд! есс1н дед1к, оскен сон сойлесуге уакыттарын болды ма? Азаннан кешке дешн ала шапкын! Б1тпейт1Н бф шаруа. Григорий. Заман солай, папаша! Борш уакыт билеген кезенде емф сур1п жатырмыз. М1не, мен бул жакта С1збен ой таластырып турмын, ал, ана жакта шаруа ертешп тур. Ек1 мын гектар жерд1н епн!н ору деген онай шаруа емес. Жакында орак басталады. Комбайндар ол! жондел1П б1ткен жок. Жанармай алу керек. Жумысшыларды уйымдастыру керек. Б13ДЩ ол жактагы орыстар ол1 жалкау. Т1пт1, 031 кум кор1п отырган тракторынын жана болшепн б1р литр аракка айырбастай салудан тайынбайды. Василий. 1нщ, карындасьщ, куйеу балаи бар емес пе? 201

Григорий. Олар да ютщ козш таба бшмейдь Кешеп кенестж кезецшн керенаулыгынан эл1 малтыгып шыга алмай жур. Василий. Ол жакка барып мен сендерге масыл болам гой. Одан да осында кала берсем кайтед1? Григорий. Масыл болмайсыз. Шошка фермасын баскарасыз. Василий. Казактармен араласкалы бер! шошканьщ етше карагым келмейдь Григорий. Онда, б!р жарым мыц туйетауык бар. Кус фер­ масын бакылайсыз. Фермада отызга жуык эйелдер жумыс ютейдк Каласаныз, сонын бфеуш алып берем. Казакша куда тусш!.. Ха-ха-ха! Василий Макарыч оны шапалацпен салып жгбередй Василий. Найсап! Экесше айтып турган созшщ турш караты! Тауыгынньщ да, шошканньщ да кереп жок! бзщ кете бер баратын жерще. Григорий. О-о, шапалагьщньщ куш1 эл1 кайта коймапты!.. Жарайсын шал! Сенен жаксы фермер шыккалы тур. Орыс мужыгы каз1р дэл осындай шапалакка ете муктаж. Василий. Айттым гой бармаймын деп. Мен1 ол жакта ешкш кут1п отырган жок! Григорий. Кдтелесесш, папашка! Сен1 Россияньщ президент! кут1п отыр. Ол шетте журген орыстарды тари- хи отанына шакырып жатыр. Сен Президентт1н ундеуше карсымысын? Василий. Шакырса сендерд1 шакырып жаткан шыгар, тер1нен кер1 жакын б1здерд1 кайтс1н! Бул жакта менщ ез Президент1м бар. Сырттан дабырлап кврийлер1 Бэтима, Анна жэне Карл Нэймандар к1реЫ. Полина жуг/рт олардыц алдынан шыгады. Полина. Ой, дер кезшде келд1ц1здер! Енд! сэл болмаган- да^папамыз кырыктан аскан сырыктай баласын ол1мш1 гып сабап тастагалы тур едк Спдерд1н дауыстарьщызды ес1т1п куанып кетт1м. Кане, торлет1н1здер! Корш1лерй1 корт Василий Макарыч дэл к,аз1р аттапып оара жапщандай олармен к,уишк1таса кетед 'и Василий Ма- карычпен амандасып болган соц кориалер Григориймеи тос кргыстырады. Григорий. О-о, Бэтима апай, коргенше оте куанышты- мын. Аман-есенсп бе? Ауырмай, сыркамай жур1п жатырсыз ба? 202

Бэтима. Кудайга шуюр! ©лмеген сон, тырбанып журш жаткан жайымыз бар. О-о, кормегел1 бф жыл болып ед1,езщ кэдшпдей есейш, бет1нд1 жел кагып, нагыз ауыл адамына уксап капсьщ гой. Карл. Россиядагы кайдагы ауыл? Деревня де! Бэтима. Иэ, солай-ак болсын. Деревня! Григорий. Кунд1з-тун1 даладамыз. Сонан сон бетйзд1 жел кагып карайган шыгармыз. Карл. Фермер болу деген... Алматыдагы бурынгы кызметщнщ аты кандай ед1? Григорий. Топырак зерттеу гылыми-зерттеу институты- нын директорыныц орынбасары. Карл. Фермер болу деген гылыми-зерттеу институтыньщ ак саусак кызметкер1 емес. Кордщ бе, бф жылдын шинде бет-жузщ пролетариат боп шыга келнгп. Григорий. Бул жактагы гылыми жумысты ол жакта ю жузше асырып жатырмын. Карл. Бул жактагы кара топыракты елу жылдын 1шшде ак топыракка айналдырып ед1ндер, енд! Ресейдеп кара топыракка ктр1ст1ндер ме? Анна. Карл, сенщ топыракта не шаруан бар? Одан да балалардын амандыгын сурасаншы! Карл. Сен сурасан аузынды аяп отырсын ба? Иэ, балалар калай? Полина. Балалардын бэр1 жаксы. Жана конысты эл1 жерсшбей жур. Ештене емес, эл1-ак уйренш кетед1 гой. Бэтима. Ой, Бэске, Бэске! Сейт1п, сен де кететш болдын ба? Ана кемп1р1Н сен1 жоктайтын шыгар... Василий (кемсецдеп). Соны айтсаншы, Бэтима-ау, соны айтсаншы! Сенщ шалын бар, мына отырган Анна мен Карл, бэршп осында туып, осында ост!К. Б1реу1М13 курылысшы, бфеу1М13 тем1ржолшы, б1реу1М13 медсестра боп эркайсысымыз эр турл1 жумыс 1стед1к. Осы кошенщ бойы- нан бэр1м1з уй салып, балалы-шагалы болдык. Сонын бэрш калай киып кете беремш... Григорий. Сары уайымга салынып кайтес1здер! Одан да дастарханга отырайык. Опар стопга жайгаса бастайды. Карл. Гриша, сонда, кай жерге кошт бара жатсыцдар? Григорий. Тамбов облысына. «Мальчик хочет в Тамбо- ов» деген эн бар емес пе ед1. Сол жакка. Ол б1здщ ата- бабамыздын мекень Полина, тамактарын дайын болса 613 дайынбыз. 203

Полина. Мше, мен де дайынмын! (Столга тамсщтарын цоя бастайды). Егор неге кеинпп жатыр? Жана барсам ест эл1 жабык тур. Григорий. Бастай берейж, кеп калар. Ол да Ресейге кошкел! жатыр гой. Кужаттарымен жупрш журген шыгар. Карл. Алдьщгы жылы «Тарихи отанымызга кетемИ» деп бф танысым уй шшен Чернигов облысына кошт кетш ед1, былтыр азып-тозып кайтып кошт келд1 гой. «Сендер байсындар, куркульспшер» деп малдарын урлап, балаларын сабап, акыр сонында уйлерш ортеп жШерштк Водоканалда инженер боп ютейтш кызы кешпей калып едк енд1 солардьщ ушнде отыр уйме-жуйме боп. Анна. Карл, сен кшге кулгендейсщ? «Бармаймын» де- сем де болмай меш тарихи отаньща карай суйремеп пе едщ? «Ойбай, ек1 Германия косылып жатыр. Араларын бол1п турган бетон кабырганын тас-талканын шыгарыпты» деп К0Ш1П кет1п ек, эрен дегенде кайтып келд1к кой. Карл. Ту-у, Анна, айтпашы соны! Уш жыл бойы тар капаста жургендей болдым гой. Ол жакта адам жок, бэр1 бурандалы тетж. Жумыстан озген1 умыткан. Не дос жок, не агайын жок, араласатын керш1-колан тагы жок. Эке баланы, бала экен1 кермейд!. 0м1рге тек жумыс 1степ-1степ, тамак 1Ш1П-1Ш1П, елш кетуге келген сиякты. Григорий. Сол енбеккорлыгынын аркасында согыста кул-талкан боп жещлген Германия аз уакыттьщ 1шшде женген елдерд1 басып озды. Карл. Ол да дурыс шыгар. Бфак, адам 031Н1Н адам екен1н умытып кетед1 екен дэ. Сосиски мен сарделькиден эбден жалыктым. Олар мына сиякты самаурынмен шай да 1ШПеЙД1. Бэтима. Ой, Карл, казактыц казы-картасын эбден сагынган екенс1н гой. Анна. Мунын кокеЙ1н тескен - тамак болды гой. Бэр1Н унатпайды, бэрше мурнын шуЙ1р1п отырганы. Карл. Тамак кана емес, э! Онда кендж жок! Дэл осындай дос-жаранмен сырласып отыру жок. Айтпакшы, олар бгздерД1 менсшбейдг Азиялыктар сиякты жалкау боп кеткенс1вдер дейд1. Ен б1р жаныма батканы - б1здерд1 «казактар» дейдг Мен ашуга басам. «Казак» емес, «казак» деймш. Кейб1реулер1 ондай халыкты ест1меген де. «Сендер мектепте географияны 0тпейс1ндер ме, радио тьщдап, телевизор кормейандер ме? Калай оэр1нен бейхабар омф суруге болады» деп ашуга ба­ сам гой баягы. 204

Анна. Олар сеш сол мшезще карап унатпады гой. Кайда журсец де аузыцнан казак туспейдГ «Б1здщ Казакстанда бы­ ла», 013Д1Н, Казакстанда олай. Борщ ешю сиякты шоп жейд! екенацдер. Нандарыц агаштыц унынан жасалгаи. Сонан сон еркектерщнщ бэр1 импотент. Еркекке еркек, эйелге эйел уйленш жатыр. Европа эбден азгындап бггп. Рим империя- сы моральдык азгындаудыц салдарынан курыган. Ал, 6\\зщц Казакстанда бэр1 таза. Казактыц шалдары эл1 кайратты. Сек- сенге келгенде бала тудырып, баласыныц атын Сексенбай койып жатады. Жакында казактыц еркектер! коп эйел алу жешнде зац кабылдауын етнпп, парламентке хат жолдады» деп мактанасыц да отырасыц. Сонан сон сеш кш унатсын. Келген жатына бар дед1 де куып шыкты. Григорий (царцылдай култ). 0й, айткан екенсю-ау, Карл Зигмундович! Сексенбай, Токсанбай! Менщ б!р казак досым бар, онын аты Мыцбай. Сонда немене, оныц экеа мыцга кел­ генде бала тугызган ба? Ха-ха-ха! Онсыз да жумыстаи С1лес1 катып журген немштердщ миын эбден катырып кайтыпсыз гой. Василий. Мен Карлдыц жагдайын тусшем! Оныц бэр1 елге деген сагыныш кой. М1не, белг1С13 сапарга мен де атта- нып бара жатырмын. Ол жакта досым да жок, танысым да жок... Карл. Из, солай екен! Б1з оларга ботен боп каппыз. Казак арасында немю екенб1з де, нем1с арасында казак екенб1з. Бэтима. Ой, Найман коке, немю арасында сеш казак деп белее болген шыгар, ал, казак сеш немю деп болгенш кашам керш едщ? Полина. Бзтима апай, о кюнп неге Найман кеке дейсп? Бэтима. Оныц фамилиясы солай - Нэйман. Ал, менщ руым Найман. Сонан сон оны Найман коке деймш. Карл. Бзтима-ау, казакты канша жаксы корсем де ез ултымды умыта алмаймын гой. Согыс басталган жылы Вол­ га бойындагы букш нем1с журтын Солтуст1к Казакстанга экеп тег!п тастаганда 61ЗД1 аман алып калган сендерс1цдер. Окелер1*ц мен агаларыц нем1спен согысып, майдан даласын- да кырылып жатты. Соныц 1шшде сешц экец де бар. Соган карамастан оздерщ аш отырып, аналарыц б'\\р тапа наныныц жартысын ецкей кеген коз б1зге экеп беруш1 ед1. Нем1с халкы ек1 дуниеде де казак халкына риза, Бэтима! Жер бетшде казак сиякты бауырмал халык керген жокпын. Б13 гама ма, канша халык осында кеп улт рет!нде сакталып калды. Кудай 205

сендердщ бул касиеттерпцн кермей турган жок. Егер бакыт кусы 13Г1Л1К пен мешрбандыкты вдеп журед1 деген ацыз рас болса, ол казак халкыньщ басына конады. Мен оган кэмш сенемш! Бэтима. Жан толкытар сез айттыц, Карл! Айтканьщ келсш! Адамныц жаманы болса болатын шыгар, улттьщ жа- маны жок. Бэр1 де адамга байланысты. Ец арысы Мыстан кемшр де кыз боп туган. Оны жамандай-жамандай ызакор жасадык. Сонан сон ол адамдарды жек керш кегп. Василий. Тауып айттын, Бэтима. Сен ылги да журт ойламаган сезд1 тауып аласын. Бэтима. Ойткеш, жас кезшвде эжем меш ертепмен суарган. Элл создердщ бэр! аныз-энпмелерде каптап жур. Анна. Мына коршшв Егор сонгы кезде бвбен коп ара- ласпайтын болды. Карт экесш Ресейге жчбергешне он шакты кун боп калды. Ол неге баласынан бурын кетп? Жападан- жалгыз танымайтын жерде калай турып жатыр екен байгус. Григорий. Егордын айтуынша, алые бф туыстарыньщ уй1нде адаптациядан отш жаткан кер1нед1. Онымен б1рге кел1Н1 мен немерелер1 де кет1ПТ1 гой. Жалгыздык кермес. Карл. Айтпакшы, Бектур кайда? Ол неге кор1нбейд1? Бэтима. Онын басына бакыт кусы конгалы жур. Полина. Оны ол кайдан бшшз? Бэтима. Бгр кызга олердей гашык бопты. Соган уйленбей коймаймын дейд1. Полина. О-о! Куанышты хабар екен! Тойлары кашан? Бэтима. Кудай бшс1н кашан екен1н. Ол эл1 кызбен сейлескен де жок. Тек журналдан сурет1н кор1п ес1 кетш жур. Карл. Сурет1н коре салып уйленбек пе? Б13 мына Анна екеумв... Анна. Карл, коя туршы созд! бузбай. Ол тарихтын кереп канша? Полина. Бектурга конбейт1н кыз бар ма? Ол кер^ктк алгыр, акылды Ж1пт. Той болатын кезде хабар берщпдер, бп Гриша екеумв мшдегп турде келем1з. Солай ма, Гриша? Григорий. Эрине, эрине! Бектур сиякты Ж1птпн ес1Н алган кьвды неге кермеске! Келем13. Бэтима. Телефонмен сойлес1п отырды да асыгыс шыгып кет1п ед1, содан эл1 жок. Полина. Онда казф кеп калар (сэл толцып). Агалар» маган сойлеуге руксат па екен? Бар! елец ете цалады. «Эрине, руксат» дегеи дауыстар еатлед'1. 206

Григорий. О-о, менщ жубайым аса бф киын сэтте гана созге араласушы едг, соган Караганда сондай сот таянган сиякты. Ал, сойле. С©31ЦД1 ылги сурактан бастаушы едщ гой, элде, бул жолы бфден созге кфюш кетесщ бе? Полина. Руксат болса, свдерге бф сурак кояйын деп едш... Григорий. Бэсе! Айттым гой ол созш сурактан бастайды деп. Полина. Сез1МД1 болмей тура туршы, Гриша. Эйтпесе, бэрш умытып каламын. Гриша. Ал, айта гой. Мше, аузыма су толтырып алдым. Ол ботелкеден су урттап, ек! уртыи томпайтып уназ турады. Полина. Рахмет! Айтьщыздаршы, жамандыктыц елет!н жер! кайда? (Отыргандар бф-б/рше царап уысгз цсшады. УнсЬдтт Карл Зигмундович бузады). Карл. Жамандыктыц олетш жер1? Ол бэленщ олетхн жер1 бола ма екен? Анна. Оныц олет1н жер1н бшсек жамандык атаулыны баягыда-ак сол жерге апарып кемш тастар ед1к кой. Василий. Татулык шыгар, баска не болуы мумюн? Бэтима, сен айтшы, сен коне макал-мэтелдерд! коп бшес1Ц гой. Бэтима. Адамдар б1р-б1р1не жамандык ойламаса, жаксылык деген сол емес пе? Ал, жастан да бф сауал, езщ айтып корш1. Полина. Иэ, Бэтима апай шындыкка б\\р табан жакын- дады. Жакында мен б'\\р казак жазушысыныц шыгармасын окып ем, сонда мынадай соз бар екен «Жамандыктыц елетш жер1 - жаксылардыц кеудесЬ) депт1. Кандай тамаша айтылган соз! Демек, жаксы адамдар жамандыкты 1шшде олт1р1п, бэр1не кеш1р1ммен карайды екен. Мен мына бокал- ды осында отырган улкен к!С1лерд1Ц алтын сандык кеуделер! уш1Н котерпм келед!. Григорий (аузындагы суын шелекке тогт кеп). Гип, гип, ура, мырзалар! Бурын жолдастар деунй ед1к, енд1 мырзалар дейт1н болдык. Кун1 кеше кецес ук]мет1Н1Ц кедейлер! ед|цдер, буг!н капитализмн1ц мырзасына айналдыцдар. Б1р ©М1р1нде бфнеше формацияны басынан кеш1р1п, сол формацияныц бэр1не адал кызмет ет1п келген карттарым, С1здер аман жур1Ц1здер! Василий. Сен 61ЗД1 келеке ет1П турган сияктысыц гой. 207

Анна. Вася, койшы жастармен жагаласпаи. Полинаныц керемет созшщ кадфш туармеш КШ1. Карл. Иэ, тамаша айттын Полина! Рахмет саган! Бэр1 бокалдарын кетервд Василий. Былтыр скверде демалып отыр едим, касыма уш-терт Ж1пт келш, орден-медальдарымды аударысты- рып карай бастады. Улкен ккл гой деп кымсыну, уялу де­ ген жок. «Мына ордешщз капитализмд1 жецт социализм орнатканыцыз упин, ал, мына ордешщз социализмд1 жецт, капитализмд! кайта орнатканыцыз ушш бе?» деп бэр1 каркылдап кеп кулеш. «Мен революцияны корген жокпын. Мен согыста Отанымды коргадым. Сендерде Отан де­ ген угым бар ма вз1?» деп сурасам бф Ж1ггг маган огшге карап: «Ол кандай Отан? Жерд1 уш-торт латифундист жеке меншжке болт алды. Завод-фабрикалар мен жер асты байлыктары шетелдждердш колында. Олар ушш мен неге кан тегу1м керек? 0з байлыктарын оздер! коргасыи» деп каскайып тур. Кдзфп жастардын арасында Отан алдындагы борыш, перзентт1к парыз деген улкен угымдар азайып бара жатыр ма деп коркамын. 0здер1не кай жер ыцгайлы болса сол жакка кошт кете беред1 екен. Григорий. Отан согысы кез1нде ага урпак «Отан ушш, Сталин ушш!» деп амбразурага кеудесш тосты. Себеп? Себеб1 - Сталиншц оз баласы согыста журдп К^тардагы жауынгер боп. Ал, казф ше? Бейб1т кезд1Ц оз1нде катардагы солдат боп журген б!р экшнш, не болмаса б1р министрд1Н баласын атап бере аласыздар ма? Жок! Отанды сую, Отанды коргау тек кедейлерд1ц гана М1ндет! ме? Басшылардыц ба- лаларына Отанныц керег1 жок па? Олп Ж1пттерд1 тус1нуге де болады. Олар осыидай алшактыкты сезшген сон ашынып айткан болар. Полина. Орк1м 0з1не ыцгайлы жакка коше беретш болса, мен кайда кошуш керек. Полылага ма? Григорий. Жок, бикеш! Ойелде улт болмайды. Кай Улттыц ок1Л1не тид1н, сол улттыц адамысын. Ултын паспортында гана жазылады. Полина Зелинская деп. ЕиД1 сеищ аты-жош’ц - Полина Емельянова. Полина. Еврейлер ултын эйелге карап аныктайды. Григорий. Олар - еврейлер. Согыста коп кырылгаи. Эр эйелге улеепрщ бере берет1н олар балага бай емес. Полина. Согыста поляктан коп кырылгаи халык жок. 208

Григорий. Сонда... балаларымызды «поляк» деп кайта жаздыргыц кеп тур ма? -Ах, полячка, полячка, Ты моя болячка. Полина. Осындай жексурын олендерд1 кайдан тауып аласьщ да журесщ. (Па\\>за). Ал, менщ Отаным - Казакстан. Менщ аргы аталарым 19-гасырда осында жер аударылып келген. Мен езщд1 осы даланыц кызымын деп есептеймш. Григорий. ... Бэлкш, сен Густав Зелинскийдщ бупнп урпагы шыгарсыц? Полина. Болсам болармын. Ол казак халкын оте жаксы корген. Сондыктан шыгар, «Казак» деген поэма жазган. Ал, сен осы жердеп алтыншы урпак болсац да б1рде-б!р казак жазушысын окымагансыц. Бул - кеипршмес кунэ. Григорий. О-Ьо-о! Сен менен емтихан алуга коштщ гой. -Ах, полячка, полячка, Ты моя болячка! Кенет сырттан тасыр-тусыр еткен дыбыс, адамдар- дыц дауыстары естгледи «Оцбаган, найсап! Юр уйге!»деген Бектурдыц айгайы басым гиыгады. Отырган журт удере квтертеди Бектур Егорды уиге суйреп кгрггзедг. Екеутщ де китдер/ алба-жулба. Эбден тобелескендер/ корпип тур. Егордыц бет-аузы к;ан. Бэтима (улыныц цасына жетт барып). Маскара-а! Кулыным-ау, турлер1н не боп кеткен? Екеулерще б1реу тшсп ме? Кайдан келд1вдер? Полина. Егор! Бул сен бе? Ужас какой! Егорушка, саган не болды? Егор ундемейди Салбыраган басын котеруге гиамасы жоц, томен царап унсгз отыр. Григорий. Бектур, муны сабаган сен бе? Бектур. Иэ. Григорий (зглдг дауыспен ). Неушш? Бектур. 031 айтсын. Егер уяты жетсе. Егор унсгз. Григорий. Айтшы, Егорушка, сен мыиадан неге таяк жеп журс!н? Бектур. Григорий Васильевич! С13 маган олай саусагыцызды шошайтпацыз. 209

Григорий. Дегенмен... (Бектурга жсщыидст). Деген- мен, онын каны мен менщ канымньщ бф тектен екешн умытпагайсыц, браток! Бектур. С-солай ма? Мэселенщ мэн-жайын бшмей турып С13Д1Н каныныз кызып тур екен гой. Солай ма? Бектур стакандагы суды алып, Егордыц бегите шашып ж\\беред\\. - Айтасын ба, элде езш айтып берейш бе? Егор сонда да ундемейд1. Василий. Гриша, озеуремей былайырак туршы, Бектур- дын С031Н тындайык. Ал, Бектур, айтшы не болганын!? Беюпур стаканды цолына алып, Полпнага усынады. По­ лина бвтелкеден су цуйып береди Беюпур судан спирт ала- ды. Бектур. Бпдер Степан Сергеевичей тарихи отанына бала-шагасынан бурын кетш калганына тан калып журм!з. Ол ешкайда да кетпептк Ол осында екен. Отыргандар шу ете цалады. «Осында дегенI к,алай?» «Осында оолганда ол к,айда жур?» «Оны Ресейге кеппт деп жургеш к;айда?» - Ол езшщ ушнщ подвалында екен. Мына сумырай оз экесш Ресейге адаптациядан оту ушщ бэршпден бурын кетт! дел етфж айтыпты. Муныц кандай зулымдык ойлап жургенш бтмеймш, ал, экес1, ез1 аурушан карт экес1 ез ушнщ подвалында елшип халде жатыр. Бэтима. Балам-ау, оны сен кайдан бшп койдыц? Бектур. Элпнде бф досымныц ушне барыл... бхр тыгыз шаруамен... кайтып келе жатып Егор Степановичтщ уйше бурылдым. Егор ушнде болса осы отырыска бфге барайык деген ойым едк Кдрасам ес1кте кулып тур. «Е-е, кетш калган гои>> дел бурыла берт едш, уйлерщщ астындагы сарайдын ес1п кулыптанбапты. Сарайда журген болды гой деп ес1кп ашаиын десем, есж 1шшен шул! тур. Сарайдын шшде элде феу журген сеюлдй Бают ары тартам, бер) тартам. шпаиды. «Егор Степанович» деп бфнеше рет айгайлап кердщ. Жым-жырт. Сонан сон еаюз бф-ею рет жулкып кап едщ, 1ЛГ1Ш1 уз1лд1 де кегп. Кдрасам, карсы алдымда мына онбаган тур. Кез! канталап кеткен. Колындагы шеге суыргышпен меш урмак боп умтыла берш ед1, колын кагып ДС Ше~е СУЬ,РГЫШЫН тартып алдым. Сонда барып дым’ саРайдын тупк1 жагында Степа атай жатыр. Ар жагы тус1Н1кт! шыгар... 210

Журт сырпща царай удере котер'теди Бектур. Эуре болмацыздар! Мен Степа атайды жедел жэрдеммен ауруханага жШердш. Кеинккен себебш СОЛ. (Григорийге). Калай, Григорий Васильевич, каньщыздьщ кызуы басылайын дед1 ме? Ал, менщ ашу-ызам зл1 таркар емес. Григорий жауап цатпайды. Ундемеген бойы уйд'щ бгр бурышына барып, арцан мен сабын желт, томен царап отырган Егордыц алдына тосады. Григорий. Мше аркан, мше сабын. Баска берер кемегш жок. Анна (орнынан ушып турады). Майн Гот! Дас ют шпе- клихт? Найн, найн! (Ол цалшылдст щулап бара жатады. Карл мен Бэтима оны суйемелдеп диванга жанщызады). Бектур. Полина, маган тагы бф стакан «Сарыагаш» куйьщызшы. Полина оган су цуйып береди Ол сь\\прт салады. - Григорий Васильевич! «Кектемнщ он жет1 сэтЬ> деген фильм еспизде ме? Сонда Штирлиц айтушы ед1 гой, эйелдер жаны кысылганда ана Т1л1нде сойлеп кетед1 деп. Сол ып-рас : екен. Анна апайдыц нем1сше сейлеген1н мен бфшпп рет ест!п турмын. Григорий (зорлана езу тартып). Из, рас екен... Полина. Бектур, бэлкш, жуз грамм тартып ж1берерсщ. Бектур. Жо-ок, Полина, менщ арак 1шпейтпймд1 бшес1Ц гой. Полина. Сен де жаракат алгансыц ба? Мынау негылган кан? Полина улд1реют сулап, оныц бетшщ к,анын сурте бас- тайды. - Сен осы заманныц нагыз рыцарысыц Бек! Бэтима (Егорга уцгл'т). Сонда сен менщ баламды куз ! болмасын деп елтфмек болдьщ ба? Шынынды айтшы! Егор уназ. Григорий цасацана к,олындагы стаканын еденге тус 'цУт жгбереди Полина. Гриша, столдан б1рдеце кулады ма? Григорий. Жай, соз етуге турмайтын нзрсе. Сурте бер, сурте бер, маган кешл аудармай-ак кой (ол цалта телефоны- мен цоцырау шала бастайды). Скорая! Скорая! 211

Василий Макары ч мыиа оцигадан соц унжыргасы туст, ! басыи тугжитып, ойлы цалыпта сенделт жур. Ауьщ-ауыц Аннаны)! халгн бтгел/' диванда жатцан оган уцтп кетед/. Василий. Иэ! Иэ!.. (Ол жудырыгын алацанына согып, цайта журедО- Заман не боп барады, Карл! Бвдер осын- дай емф ушш куресш пе ед1К? Идеал кайда, идеал! Кулга айналып барамыз гой, басыбайлы кулга! Баскаиыц емес, ез кулкынымыздын кулына! Бул бэршвд! куртатын ен каушИ жау, Карл! Карл. Иэ! Окшплке орай бул ждет жер бетш жай- лап келед!, Василий. Муны токтатар куш болмай ма деп коркамын! Манадан бер! уназ отырган Егор ецбектеп келт Бэтиманыц аягына жыгылады. Егор. Менщелгш келмейд1, Бэтима апай! 0лг1м келмейд1. Кеш1р1н1зш1. Бектурга кастандык жасау ойымда да болган жок. Тек табан астында... Ойда жокта... Мен акылымнан ада- сып калдым. Григорий. Асылып елг1н келмесе, атылып олг1н келет1н шыгар. Оган да кемек бере аламыз (цалтасынан пистолетт шыгарады). Бутан калай карайсьщ? Егор. Жок! Атылып та елпм келмейд1. Бала-шагам жет1М калады гой. Григорий. Бала-шаганньщ жетш калганын каламайсыц, э? @31не неге жаныц ашымайды! Экевд1 аштан елтфсен оз1н де жетш калатын ед1ц гой. Егор. Оны олт1ру ойымда болган жок. Ол бул жерден кошпейм1н деп отырып алды. Акыры уйд! сататын болган кетпзде ол... мен жокта подвалга К1р]п, коп дозада демидрол 1Ш1п апты. Содан талыксып эл1 жатыр. С1здер 1здеп коймаган сон «Ресейге кето» деп ©Т1р1к айта салып ед1м. Григорий. ЖанкештП Коркак! Осыныц бэр1н б1з сенед1 деп айтып отырсыц ба? Полина, рыцарьдын бет1н сурт1п оолсан, ес1к алдына шыгып карай гойшы, жедел жэрдем келд1 ме екен? Полина куйеутщ к;ызганышын сезт, шырпыпа басыи сыртца шыгып кетед). Анна басын квтеред/. Анна. Кереп жок, Полина! Дэр1герд1 эуре кылмамдар. Корыкканда, куанганда ост1п ес1мнен таиып калатын эдетш оар. Полина цайта треЫ. 212

Гриша. Эрбф коркыныш пен куанышта талып кала беретш болсацыз киын екен... Бэтима. Ал, Бэске, Найман коке, мынаны не ютеймН? Милицияга тапсырамыз ба, элде, кенпрш, бэрш жылы жа- уып коя саламыз ба? Егор. Сойтвдздерпп, кешфвдздерпи. Мен ешкайда да кошпеймш, осында калам... Бект.ур. Казакстан сендей адамга зэру боп отырган жок... Григорий. Айтпакшы, бИдщ бул гске араласып нем1з бар? Туыскандарынын оздер1 шешсш. Дэршерлер де тексеру журпзетш шыгар. Бектур. Онда мен кетпм. Григорий Васильевич! Ойда жокта отырыстыц шыркын бузганым ушш кенпрш етшемш. Ал, Ваня агай... ой, Чеховтыц бул кейшкер1 есше кайдан тусш тур?.. Вася агай, жолдарыцыз болсын. Мундайда казак айтады «кош конысты болсын» дейдь Кднша жыл корпи болдык, бф-бфшоден жамандык корген жокпыз. Менщ экеммен студентик кезден арада кыл отпестей дос болдыцыздар. Бпдщ елден тыскары жургенде... Меи казф... (Ол жуг\\рт гиыгып, ауыз уйде цалдырып кеткен дамбы- расын алып келеЫ...) Бпдщ елден тыскары жургенде осы домбырага карап менщ экемд1 еске алып отырарсыз. Тарта алмасаныз да торщпде шул1 турсын. Василии Макарович мынадай цурщттен толцып, ора- малымен тагы квзм суртед/. Василий. Ио, сенщ экен Айдоспен 40 жыл бфге журш, осы домбыраны шертущ уйренбегенше оюшштшш. Тарт- шы Бектур. Досым Айдостьщ жаксы коретш от бар ед1 гой, «Дудар-ай» деген, соны тартшы. Мен косылайын. Бэр!Василий Макарычты к;оргиап алады. Бектур «Дудар- ай» эти тартады. Василий ацырыи дауыспеи «Дудар-айды» айта бастайды. Бгрте-бгрте крлгандары да цосылады. Эи айтылып жатцан кезде Керш мен Сусанна юредг. Сэл тац цалып турып, олар да Бэтиманыц цасына барып, копштк дауысща к;осылып кетеди Эн улкен хорга айналады. 213

ЕК1НШ1 Б0Л1М Бэтшшныц ум. Уйде Бектур мен Керш. Бектур. Калай, бакыт кусы туралы шыгарма жаздьщ ба? Керш. Жаздым. Сусанна да жазды. Бектур. Апайына керсеттщ бе? Керш. Кврсеттш. Бектур. Ол калай багалады? Керш. Тамаша деп мактады. Тшт1, менщ шыгармамды бук1л класка окып бердк Ал сен болсан Змей Горынычты ай- тып такырыптан адастырып жхбердщ. Бектур. Эр ертеп мен анызга жацаша козбен карау ке- рек. Керш. Калай? Бектур. Мше, былай. Есте жок есю заманда емес, дэл бвдщ кезшЬде бф экстрасенс болыпты. «Бпдщ елге бакыт кусы конгалы келе жатыр. Кшде-юм бакытты болгысы кел- се, Айыртаудьщ басына шыгып, уш кун, уш тун тапжыл- май отыруы керек. Кшнщ басына бакыт кусы конса, сол адам ур1м-бутагымен бакытка кенелед!» деп жариялапты. Баягы заманньщ жеш б!р баска, ол кезде адамдар ацгал, ырым атаулыньщ бэр1не сенпш. Ал, 61зд1н кездег1 окыган- токыган, бш1мд1, кейде кудайын да умытып кетет1н алуан турл1 адамдар Айыртауга карай агылыпты. Оньщ 1Ш1нде кш жок депс1н, бэр! бар. Министрлер де бар, экшдер де бар, кэсшкерлер мен д1н ок1лдер1 де бар. Тау басындагы алацга енкей ыгай мен сытайлар жиналып, карапайым халыкка ол жерден орын тимептк Олар ек1 кун, ек! тун тапжыл- май отырыпты. Vшпннп кун1 кеш бата берген кезде бакыт кусы кершт, олардын тобелершен айналып уша бастапты. Жайшылыкта кудайды еске алмайтын енкей ыгайлар мен сыгайлар «е, кудай, е кудай» деп бастарын жаланаштап ап кимылсыз отыра бер1пт1. Бакыт кусы бфеушщ басына енД1 конгалы келе жатса, керш1С1 урк1Т!п Ж1беред1 екен. Сойтш, оакыт кусы ешюмн1ц басына кона алмапты. Будан кандай корытынды шыгаруга болады? Кер1м. Бакыт кусын урютпе. Бектур. Дурью. Б1реуд1д бакытын кызганба деген сез. , енд1 далага барып ойнап келе гой. Маган Онтус'пк Ко- реяда таныскан досым келе жатыр. СусаЕГ^Гбере™^.^1 МеН ^ т'Р ^ 214

0.1 жугфе басьт сыртра беттейд/. Шыга бере пике Орт келе жатраи Оцтусппк Кореялыр Пак Чей Гуге согыла жаздайды. Чен. Сэлем, Керим! Агаи уйде ме? Бектур. А-а, Чен мырза. «Самсунг» компаниясыныц Алматыдагы ок1лг! Сеги кермегел1 кай замам! Екеу/ рол ачысып амандасады. Чен. Бггпейтш ку тфшшк кой баягы. Астана-Сеул, Сеул-Астана, ею ортада шапкылап журш жатырмын. 0з шаруан калай? Бектур. Мен мусшнп едш гой. Ол мамандыкпен жан бага алмайтын болган сон усак кэсткерлжпен айналысып кеткенмш. Енд1 жагдай тузелдк Сушки мамандыгыма кайта оралмакпын. Чен. Мус1н салуга юрюесщ бе? Бектур. Астанада Тэуелсодж монумент! салынбак екен. Шыгармашылык топ курылып, меш сол топка шакырып жа- тыр. Каз!р монументт1н жоспарын жасап жатырмын. Чен. Куаныштымын! Куттыктаймын! Бектур. Оньщ бас жоспарын жасауга каржы коз1 тап- шы боп тур. Соган демеунп 1здегел1 отырмыз. Ал, взщнщ хал1н калай? Неге хабарласпай кетт1ц? блде, миллионер боп алдьщ ба? Чен. Бф сезбен айтканда - хал жаман! Бектур. Ойбай, не боп калды? Жумысьщ дурыс па? Чен. Бэр! дурыс кой... Бфак, сегймен акылдаскалы кел- ген шаруам ол емес. Бектур. 1с1 ерге басып турган компания менеджер1н!ц бфеуден акыл сурар кез1 бола ма екен? Чен. Менщ шаруам кулетш нэрсе емес, Бек. Бектур (култст жиып). Япыр-ай, э! Ал, кулагым сенде. Чен. Бул калада менщ сенен баска сырласатын адамым жок. 031нмен Сеулде таныскалы бер1 арамызда тэп-тэу1р достык карым-катынас калыптасып калган сиякты. Сонгы б1р жылда мен тагдырдын тэлкег1нс тускеи сияктымын. Бектур. Мше кызык! Содан бер! магам неге айтпадыц? Чен. Сен меш тусшбей мазак ете ме деп корыктым. Бектур. Ал, айтшы тезфек! Чен. Кулмейс1Н гой? Бектур. Ант етемш! (Пауза). 215

Чен. Осыдан ею жыл бурын мен бф кызга гашык бол- дым. Алгаш самолетте кергеннен кулап тустщ. Жатсам- турсам элп кыз есшнен бф кетпей койды. 0з1 перштедей суду. Эбден басым катты. Бектур тещ цапып орнынан тура бастайды. Бектур. Кызык екен! Эр1 карай... Чен. Сол кызды кору ушш жумысым жок болса да Аста- надан Сеулге катынайтын самолеттен туспей койдым десем де болады. Бектур. Самолетте не шаруан бар? Чен. Э-э, айтпатан екенмш гой. Ол кыз стюардесса. Ылги да Астана-Сеул аралыгындагы рейспен ушады. Бектур туе квргендей тецселт турып цалады. Бектур. Токта, токта! Сен не деп кеттщ? Стюардесса? Чен. Иэ!.. Саган не болды, турщ езгерш кетп гой. Бектур. Тура тур, тура тур! (Ол шкаф усппнен журнал- ды жен оган корсетедг). Мына кыз емес пе? Чен. Дэл ез!! Муны сен неге сактап журс1ц? Бектур. Чен! Чен! Мен айтсам сен нанбайсыц гой. Чен. Сен айтсан мен неге сенбеймш. Айт! Бектур. Мен де осы кызга гашыкпын. УЙ1МД1 сатам, автомойкамды сатам, кайтсем де осы кызга уйленем деп апамнын алдында ант 1шкенм1н. Чен. Фантастика!.. Кудай уш!н ет1нем1н, сен ол кызга жолама! Бектур. Себеп? Саган кесф келтфмеуш уш1н бе? Чен. Жок! Сеш аяп турмын. Мен шеккен касфегп сен1Н басьща бере кермесш! Бектур. Ол кандай кас1рет? Чен. Осы кыздьщ жолында жиган-терген акшамнын бэр1нен айырылдым. Жумысымда да берекем болмай, бастыгымнан талай рет ескерту алдым. Енд1 тек жындан- уым гана калып тур!.. Бектур. Тусшсем буйырмасын, ол ушш неге жындануьш керек? Чен. Ол кыз меш эбден корлап 61тт1. Ол уш1Н мен не ютемедш десейшй Акшац жок, кедейс1Н дед1. Акшам жетед1 деп депозиттеп акшамды корсетт1м. Сонан сон орысша на- шар сейлейс1д дед1. Мугал1м жалдап, алты айдын 1Ш1НДе тэп-тэу1р орысша сейлейтш болдым. Одан сон казакша ошмеид1 екенс1ц дед1. Тагы мугалш жалдап, алты айдьШ 1шшде казакша уйрендщ. Сонгы кезде сен!мен тек казакш3 216

г сейлесш жургенш сондыктан болатын. Тшге дегеи кабшетш жок сиякты ед1, гашык болсац бэрше кенш, бэрш уйренед! екенсщ. Бектур. Сонан сон? Чен. Орысша елец айт дедк Айттым. Казакша эн сал дедь Салдым. Бектур. Бэсе... Абайдыц «Айттым сэлем, каламкасын» уйреши деп калмай койып едщ. Эр1 карай? Чен. Ец киыны... «Сен мусылман емессщ» дедь Сонан сон таныс хирург тауып, мусылман болдым. Бектур цалай култ жюергенш бащамай к;апады. - Жиырма кунде эрец жазылдым. «Барлык талабын орындадым, енд1 не дер екен» деп барсам айтады: «Мен мусылманга турмыска шьщпаймын. Жакында христиан дшш кабылдадым» дейдк Енд1 не ютеймш а? Бектур. Кайтадан христиан дйнне от! Чен. Мен мусылман боп калдым гой. Калай енд1 оны... Бектур (култ). Кенйр, кулмеске амалым жок. Чен. Шынымды айтсам, Сеулде эйелш, ею балам бар. Егер осы кыз кенсе, эйелшнен ажыраспак едш. Бул кыз кенбейтш болды... Бектур. Онда жаксы болтан. Эйелщмен ажыраспайсыц. Чен. Эйел1ме не деп барам?.. Мен мусылман болдым гой. Бектур. Корыкпа, эйелще озш апарамын. Казактардыц заны бойынша куйеу1нд1 мусылман жасадык, баска еш езгерю жок деп тусшдфемш. Чен. Ол кыз меш акымак кылган екен. Демек, маган куйеуге шыккысы келмеген сон жасаган эрекет1 гой. Сен де эуре болма. Жолама ол кызга. Мен кусатып басынды элекке салады. Бектур. Айтып турганыц рас болса ойланатын жагдай екен... Чен. Тшт1, ойланудьщ кажет1 жок! 0зшщ кай улт екеш де тус1н1кс1з. 0кес1 де, шешес1 де кэрю, ©31 казакпын дейдк Тусшсем буйырмасын! Бектур. Б1здщ Казакстанда басын кататын нэрсе коп бауырым. Осы кошенщ сонында бф отбасы турады. Куйеу| мусылман, эйел1 христиан, ею баласыныц бф! католик, бф1 кришнаид. Тертеу1 торт кудайга табынады.... Ал, тусйпп кер! Чен. Сергелден болтан басым-ай! «Мисс Астанада» нем бар ед1? 217

Бект.ур. Осындайда бвдщ бф досымыз айтатын. «Сендер I «Мисс» атанган, немесе, екшш1, ушшип орын алган кыздар- ды армандайсывдар. Ал маган сол конкурстан отпей калган кыздар да жарай беред1» деп. Сол айткандай, кейде колымыз жетпейпн нэрсеге орынсыз умтылатын шыгармыз. Чен. Акыл айт маган, Бек. Енд1 не ютеймш? Бектур. Бэрш уакыт оз орнына кояды, Чен. Сэл сабыр ет, сонан сон тагы акылдасамыз. Бфак, сен мойыма, корлады деп жасыма. Чен. Содан баска амал да жок сиякты. Бек. Сонын аркасында сенщ полиглоттык кабшетщ ашылды. Эшн уйренш, тшн уйренш, казактармен стене жакын болдын. Бул аз олжа ма? Чен. Рас айтасын, Бек. Кдзакша сойлеп, казак эндерш айта бастап едш, менш достарым кобейдг Меж барлык жер- де ез адамдарындай кабылдайтын болды. Тшт1, сен кэрю емесс1н, казактын Керей деген руынан тарагансьщ деп Э31лдейт1н болды. Бек. Мше, корд1н бе? Егер ол кыз саган элг1ндей талап коймаганда сен орысшаны да, казакшаны да уйренбей, ау- дармашы аркылы сойлесш, бул жерде мэнгх ботен адам боп журер ед1н. Чен. Шынында да солай екен-ау. Рахмет саган, Бек. Сен менщ жылаган квншмд1 жубаттьщ, адаскан акылымды оз1ме кайтарып экелд1н. Енд1 саган айтар акылым - ол кызга жо- лама! Ал, элп жасап жаткан жобаца 613 демеуш1 боламыз. Бектур. Рахмет! Чен шыгып кетедг. Бектур жалгыз. Бектур. Мумкш емес! Демек, мунда б1р сыр бар. Жузг эбфжулг Бэтима тредг. Бэтима. Улым, жолга жиналайык! Бектур. Кайда? Бэтима. Астанага! Бектур. Апа, с^зге не болтан? Астанада негнз бар? Бэтима. Сен шыгармашылык топлен жолыгасын, мен оз шаруаммен барам. Бектур. Ал, Керш кайда калады? Бэтима. Сусаннаньщ уй1нде бола турады. Бектур. Олар кошкел1 жатыр гой. Бэтима. Эзфге кешпейт1н болды. Бектур. Тус1нсем буйырмасЫН. Бэтима. Бэрх ес!ме тусД... 218

Бектур. Не есвдзге тусН? Бэтима. Оны барган сон айтам. Бф сагаттан сон самолет ушады. Тез жинал! Бектур. Бэсе!.. Табан астында шешш кабылдайсын деп маган урысушы едннз, мен кшге тартканмын деп журсем спге тарткан екенмш гой! ❖** Астананыц батыс шеппндег/ цызыч тртштеп салынган шагын уй. Уйдщ ауласы мен цора-цопсыларыныц ете жинацы да тазалыгы уй иелерпщ ишруага пысыц, талгамы жогары екетн айгацтап тургандай. Бугт кун булыцгыр. Сондъщтан болар уй иелер/ жацбырдан жасцанып, уйлершен шыцпай отыр. Жаста- ры жеттске таяп к,алган ерл'г-зайыпты Олег пен Инна Ким бф! газет ок,ып, б\\р\\ тамац цамымен столды тъщылдатып элденелердг турап жатыр. Олег. Кандай тамак жасагалы жатсьщ? Инна. Бшмейм. Нелли бупн рейстен келу керек болган сон соган унайтын бфденелерд1 дайындамак болып жаткан турш дэ. Сонгы кезде мшез! де езгерш жур. Суйснйп тамак та шпейдг Олег. Бойжетп деген сол шыгар. (Терезеден сырпща к,арап). Эне, уйд1 торып тапалтак келген бфеу1 тагы жур. Инна. Кане? (Ол да терезеге жак,ындайды). Э-э, баягы Ж1пт кой. Мунын да бет1 кайтпайды екен. Олег. Оны сен кайдан бшесщ? Инна. Ойбай-ау, осы Ж1пт емес пе ею жылдан бер1 Неллидщ кыр сонынан калмай журген. Кудерш узсш деп Неллидщ оган жасамаганы жок. Байгус, бэрше конш пеледи Кейде озше жаным да ашиды. Олег. Казак па? Инна. Жок, кэрю Ж1ПТ1. «Самсунг» компаниясында ме- неджер дей ме, Казакстандагы окш ме, бфденке. Эзппн ису- мыс орны Алматыда. Ал бул болса Астанадан шыкпайды. Олег. Кайран жастык, кайран махаббат!.. Айтпакшы, жергшкп кэрю пе, элде... Инна. Онтуст1к Кореядан. Тендю руынаи екен. Маган жакын боп шыкты. Олег. Сен онын бэрш кайдан бшесщ? . Инна. Кыздын ен жакын сырласы - Аиасы ексшн бшш кой. Нелли маган бэрш айтады. 219

Олег. Сонда ботен мен гана екенмш гой. Инна. Сен экеасщ, ер адамсьщ. Ер адамга оныц бэрш бшудщ кажет1 жок. Олег. Ал, бэрш бшед1 екенсщ, айта койшы, Нелли бул жшггп неге унатпайды? Инна. Кореяда онын эйелк ею баласы бар екен. Егер Нел­ ли келклм берсе эйел1 мен ею баласын тастамак коршедк Олег ( кецкшдей култ). Эйелх, ею баласы бола турып «Мисс Астанага» уйленбек, э? Дэмесш карай гор озшщ! Инна. Кудерш узсш деп Неллидщ оган кандай талап койганын айтайын ба? Олег. Айтшы! Инна. Жок, айтпаймын. Сенщ аузында соз турмайды. Олег. Кашаннан берт сенщ свз1щи журтка жариялап жур едш. Айтшы, кане? Инна. Уэде бересщ гой? Олег. Ант етешн! Инна. Онда кулагынды экел! Олег цулагын тосады. Инна оньщ цулагына сыбырлай- ды. Сол сэтте Олег бомбадай жарылып царцылдап куле жвнечед'1. Узац кулеЫ. Кулген боны терезеге жацындап, кошенщ аргы бепинде иаяпасын баса кит тургап э/агнике сау’сагын шошайта царайды. Олег. Ол... ол... осы турысында... Мусылман боп тур ма?.. Ха-ха-ха! Осылай мазак ету керек Иннанын руласта- рын. Жарайсьщ, Нелли! Инна. Меш кагытуга сылтау табыла кегп ме? Олег (кенет сабырлы куйге шуст). Инна, егер Нелли ЭЛГ1 ж1птп кенет унатып калып, Кореяга кететш болса... 6Ь кайтемп? Екеуден-екеу тагы кулазып каламыз ба? Инна (ол да курсшт). Сонгы кезде мен де соны жи! ой- лап,туш бойы юргпк шмей шыгатын болдым... Кудай бф бала берш ед1, машина апатына ушырап, келш мен немерем13Д1 косып алып кегп. (Коз1не жас алады). Олег. Кой жылама. Бэлкш, Неллимен бфге Онтустж Корея­ га кетермв. Кеп ултгар тарихи отанына кошт жатыр гой. нна. Жок, Олег, б1здщ Отанымыз - осы жер. Казак ара- сында ест1к, екеум1з де Кызылордада казак мектебш бшрд|К- , орея сырттагы кандастарын каиша сыйлаганмен, олар- ДкЫт1ы!ЛМаН' реТ1нд.е уната коймайды. Талай барып журю гой> бЬдщ такылетшп олардан мулдем белек, екеш КйЛаи болганДа да, Нелли бпден алыска кетпесе 220

Инна. Кетпейдп Олег. Оны кайдан бшесщ? Инна. Журегш сезедп Олег. Сенщ руласына да шыкпай ма? Инна. Нелли оны унатпайды. Олег. Неге? Инна. Негеа нес1? Унатпайды. Бар болганы сол. Кызылордада маган бф казактын жшт ©лш гашык болды. Экеа райкомнын бфйшп хатшысы едп Сол жшггп унатпа- дым гой. Сеш тацдадым. Неге екенш кайдан бшешн. Олег (иыгынан цушсщтст). Артык айтсам кенйр. Кыз бойжетсе ата-ананы ой басады деген екен гой бурынгылар. Туу, осыншама ет пен сэб1зд1 не ушш турап жатсыц? Не, бупн уйге конак келе ме? Инна. Бшмейм. Кешеден берг он квзш тартып, журег1м лушлдей беред1. Бхр озгер1с болады-ау... Олег (царцылдай култ). «Эйел картайса эулие болады, сайтан картайса софы болады» деунл ед1 Кызылордадагы б1р ку Т1ЛД1 Ж1Г1Т. Сол сиякты эулие болайын деп журген шыгарсын. Инна (кенет сергт). Олег! Сенщ есще эл1 ештене тускен жок па? Олег (тещ цалып). Ес1ме не тусу1 керек ед1? Инна. Балалар уЙ1... Медбике Бэтима. Кызыл шака Нелли. Олег. Иэ, ес1мде. Балаларымыздыц казасынан кеЙ1н жет1мханага барып, бф медбикемен сойлескенб1з. Ол б1зге бала асырап алуга комектескеи. Инна. Сол эйел кеше хабарласты. Олег. Калай? Не уш1н? Инна. Сен мулде умытып капсыц гой. Сэбид1 уйге алып келген кун1 оны куйеушен косып уйге шакырып, бул купия- ны ешк1мге т1с жарып айтпауга серттесш ед1к кой. Туганына бф-ак кун болган сэбид1 элдек1м тура балалар уйшщ ес1пнщ алдына экеп тастаган жершен осы Бэтима аркылы асырап алмап па ек. Кыздьщ аты-жон! белг1с1з, жоргег1н1н 1ш1нде «улты казак» деген жазу гана бар. Казак болса тур1 оз1м!зге уксас болар деп жата жабыстык емсс пе? Атын Нелли деп 63Ш13 койдык. Олег. Иэ, онын бэрш б)лем гой. Инна. Ол кезде Бэтиманын баласы жет1 жаста болатын. Аты, умытпасам - Бектур. «Екеум13Д1Ц сырымыз б1р, екеу1 оскен соц куда болайык» деп кел1спеп пе ед1к. Сол Бэтима буг1н бпге келмек. 221

Олег. Байкауымша, сен бул женшде Неллиге айткан да шыгарсын? Инна. Иэ, айту парызым едг.. Олег. Япыр-ай, умытпаган екен-ау! Мен бфжолата кудер узш койган едш. Инна. Олардыц адресш тауып алып, Неллидщ суретч шыккан журналды уйлерше апта сайын бф-бфлеп Ж1берт отырдым. Естерше тусфешн дедш. Олег. Егер адресш бшген болсан, езщ-ак неге хабарласа салмадьщ? Инна. Алдымен Неллимен свйлесш корешн дедш. Олег. Сейлестщ бе? Инна. Иэ. Олег. Ол не дед1? Инна. Еажап! Шошып кетер деп коркып тур едш, ол бетше жалт карап, жуз1 бал-бул жанып шыга келдг «Мама, папам екеущнщ калауларьщ мен ушш зад. Сендер не десендер сол болады» дед1 де, куанышты хабар естшендей бвлмесше жупре кфш ес1пн жауып алды. Олег. Бэлкш, кудай сездфш турган шыгар. (Терезеге жсщындап). Эне, баганагы тэпелтек жшггтщ орнын мына б!р узынтура басты. Кершшщ иН абалап урш тур. Инна. Нелли турмыска шыкпай кершшщ иттерше да- мыл болмас. Тындашы, бфеу еакт! кагып тур ма? Олег. Иэ, ес1кт1 бчреу кагып тур. Инна. Бул юм болды екен? Барып аша койшы, менщ колым босамай жатыр. Олег еакт/ ашады. 1шке Бэтима к1ред1. Олар бф-бфше к,арап узак; турып к;алады. Олег. Сэлематсыз ба?.. 1мм... Мен С13Д1 тани алмай турганым... Жол-жонекей орамалмен к,олын сурт 'т, Инна келеди Инна. Кш ол келген? (Бэтиманы корт ол да сэл тацкута царап турады). Кудай-ау, С13 Бэтима емессв бе? Бэтима. Кудайга шуюр, таныдьщыз-ау эйтеуф! Меш бфжола умыткан шыгар деп ойлап ем. (Олегке). Ал, С13, Олег... Олег. Олег Денисович. Бэтима. Иэ, Олег Денисович... Кор1Спегел1 канша жыл! Инна. Биыл аттай жиырма уш жыл болды. Япыр-ау, еспащ алдында негып турмыз, жогары шыгыцыз. Олег, неге состиып турып калдьщ, конактьщ плащын ш, тапочка кой. 222

Олег Бэтштныц жецш плагцын ши, алдына тапочка цояды. Олег тацырцаган цалпыпда эл\\ тур. - Олег-ау, саган не болган? Эл1 еснда жия алмай турсыц ба? Олег. Бул не? Сикыр ма, элде, шынымен сен эулиесщ бе? Инна. Э-э, сен эл! тацыркаган калпыцнан шыга алмай тур екенсщ гой. Эулиелж, эулиелж! ©зщ айттыц гой жана - «Эйел картайса эулие болады» деп. Демек, картайган шыгармын. Ал, Бэтима, жогары шык. Бугш бф тацга дейш эцпме шертетш шыгармыз. Олар столга кеп жайгасады. Инна. Ал, баста эцгшещц. Балалар калай? Айдос ага аман ба? Бэтима. Уш баламнын ушеу1 де аман-есен. Улкен кызым турмыста, ортаншы балам Мацгыстауда. Ушшши балам, баягы оздерщ керген Бектур - мусшшь Жасы отызга келсе де эл1 уйленген жок. Ал, Айдос... ол осыдан бес жыл бурын асказан рагына кайтыс болды. Олег. А-а, солай ма! Иманды болсыи. Ол нагыз ж1пт ед1 гой. Бф коргеннен маган катты унап едн Инна. Из, жаткан жер1 торка болсын! Неллид! асьфап алган соц-ак елде дурбелен басталып кегп гой. Анда коигпк, МЫНДа К0ШТ1К... Бэтима. Бэршпде де солай. Баягыда уагдаласканымыз да есшде. Бфак, канша уакыт егп. Кдзфп балалар ата-ананьщ ьфкымен журед! дейсщ бе? Бф жагы ьщгайсыз да болады екен. Сейтш жургенде бф-бфшпден коз жазып калдык кой. Бэр! умытылган шыгар деп жургем. Инна. Соны сезш, Неллидщ сурет1 шыккан журнал- ды Спдщ уйге ж1бердш де отырдым. Бфде болмаса бфде Бэтима сурегп керш, баягы уагданы есше алар, есше алса бф хабарын бшдфер деп ум!ттендш. Олег. Бул екеу1 маган бшдфмей талай астыртын эрекет жасап журшть Эйелдщ айласына найза бойламайды деген осы екен. Бэтима. Бэсе-е, журналдьщ дэл сол номер! келед! де турады. Бектур журналдагы сурегп корт, бфден гашык болды гой. Ойбо-ой! Алгашкы кезде жынданып та кете жаздады. Олем, тфшем, осы кызды таппай коймаймын деп куш-туш уйкы кормедь Шыгармашылыктьщ адамы тым эсершш келе ме, жасап жаткан жумысын да умытты. 223

Олег. Иэ. ол немен айналысып жур? Бэтима. Жана айттым гои - мус1иш1. Астанада «Тэуелаздж монумент») ашылатын бопты. Соныц басын- дагы самурык кустын мусшш жасауды Бектурга тапсырып- ты. Жакында сол монументтщ ашылуы болады екен. Олег. О-о, тамаша! Онда ол Президентпен кол алысып амандасады! Монументин ашылуына олша келетш шыгар. Бэтима. Солай дейдк аныгын бшмедш. Телефон шырылдайды. Олег барып трубкапы котереди Олег. Иэ, иэ. Келе бер, келе бер. Мен сыртка шыгып кутш турам. (Отыргандарга царап). Нелли гой. Уйге келе жатырмын дейдь (Ол кише бастайды). Бэтима (толцып, орнынаи турып кетед\\). Нелли! Инна. Иэ. Ол папасына еркелеп оскеи кыз. Бэтима. Машинадан тускеннен кешн де оны купп алу керек пе? Инна. Кеше толы торуылдап журген жхгптерден кашканы гой. Сонан сон оны папасы купп алып, шыгарып салып журедк Бэтима. Гажап екен!.. Алгашында мен ол журналга мэн бермепшн. Балам тым сабасынан шыгып бара жаткан сон сурай бастадым. «Кай улт? Экес1 кш, шешес1 юм?» деп баягы. Кудай кенирсш, эуелп кезде есше тус1ре алмай б1раз элек болдым. Олег (Бэтимага). Кеш1р1Н13, мен казф келем. Ол шыгып кетед 'и - Окып карасам, таныс ес^мдер сиякты. Б1рак, анык ес1ме тусфе алмадым. Кыздын атын Нелли койгандарьщызды б1з б1лмеуш1 ед1к кой. Онын устше «ултым казак», казак мекте- бш б1пргем депп. Мен болсам олар кызды кэр1С мектеб1не бер]'п, ултын кэр1с деп жазган шыгар деп ойлап жургем. Инна. Улты казакболган сон 613 оны озгертпед1К. Эйтеуф каны казак кой деп казак мектебше берд1к. 0м1р баки жасы- рып келгеннен гер1, ащы да болса акикат жолынан таймайьпс дед|к. Есейген сон ез1не бэр1н тусшдфт айттык кой... Ой, неан айтасын, Бэтима, киын болды гой. Байгус кыз 61 р жыл боны езше-031 келе алмай журд1. (Коз'тщ жасып суртедО. Бэтима (ол да толцып, козте жас алады). Рахмет спдерге, Инна! Инна. Не уш1н? Бэтима. Бэр1 уапн! «Казак» деп жазылган Т1лдей бф кагазды лактырып тастамай ар мен адамдык алдында адал болгаидарыныз ушш, осы елдег! б1р сэби/п жепмд^к 224

курсауынан куткарып, эке-шешесш жоктатпай ерке гып осфгендерщп ушш, бф кездеп уагданы умытпай, ащы омфД1 тэтт1 емфге айналдьфгандарьщыз ушш. Жастар Т1л табысып косыла ма, косылмай ма, ол жагын оздер1 бшер, ал спдердщ мешрбандыктарыцыз ушш аналык алгысымды бшдфпм кеп осында кустай уштым! Рахмет саган, Инна! Инна. Кендл толкытар соз айттыц гой, Бэтима. Саган да рахмет! Сырттан дауыстар еспйлед!. - Нелли де келе жатыр! Бэтима журегт успит, ест жацца э/сацындайды, Нелли кгреди Соцында Олег. Унс'13 сахпа. Нелли Бэтимага, Бэтима Неллиге царап узац турып цалады. Нелли. Мама, бул юс1 юм? Инна. Кдзф таныстьфамын, кызым. Бул ккп... Нелли. Айтпай-ак койыцыз, мама. Мен бул кюпп бшетш сияктымын. Инна. Нелли, сен оны кайдан бшесщ? Сен бу к\\с\\т бфшип рет керш турсыц. Нелли. Сенщ айткан эцпмелерщ аркылы бшем. Жэне эйтеуф 61р келетйпн сезш жургем. Соламатсыз бе, Бэтима апай! Бэтима да, Инна да, Олег те не айтарларын бтмей, Неллиге царап турып цалады. *** Шымылдыц жабылып, пиане цайта ашылады. Салтанатты музыка. Музыка бгткенде сахнадан Тэуелс'пдш монумент/7/ коремп. Б'пге таныс кешпкерлердщ бэр1 осында. Василий Мака­ рович, Григорий, Полина, Анна мен Карл Нэймандар да мо- нументке царап цалган. Б/р шетте Бэтима, Инна мен Олег тур. Олардыц цатарында Бектур мен Неллидщ турганын коремп. Жайлап жылжып олардыц цатарына Чен де кеп турады. Чен. Бул не бои кегп, Бек? Тусшсем буйырмасын! Бектур. Б13Д1 тусшу ушш осында туып-осу керек, Чен! Б1р шеттен эюугцУт шыгып Керш мен Сусанна Ьэти- мага келед 'и 225

Керш. Эже, эже! Ана-ау, монументтщ устшдеп куска карацызшы. Ол кандай кус? Бэтима. Самурык деген ертепде кездесетш алып кус бо- лады балам. Бул - сонын бейнеа Керш. Жок, эже, бул сп айткан бакыт кусынан аумайтын сиякгы. Сусанна, айтшы, бул бакыт кусы гой? Сусанна. Иэ, дэл езН Б1з Керш екеумп ол женшде шыгарма жазганбыз. Керш. Бектур ага, бакыт кусын жасаган сен гой, э? Бектур. Болса кайтешн деп едщ? Керш. Тамаша жасапсьщ! Жарайсьщ, Бек! Мен сеш Змей Горынычтан басканы бшмейтш шыгар деп журсем. Бектур. Болды, кеп сойлей берме, эйтпесе, тебеннен омпак аламын. Керш. Энеукуш айтып ен гой, «басыма бакыт кусы конгалы жур» деп. Сол рас болайын деп тур ма? Бектур. Пошел вон! Ол КерЫнщ тебес'тен нуцып щпады. Керш. Онда кеттш эжеме! Ол Бэтимага карай бурыла бергенде Нелли ток,татып, оны вз1не тартады. Басынан синап, оны алдына экеп тургызады. Нелли бурынгыдап да цулпыра тускен. Чен. {Ол эл1 ац-тац. Бектурга жацындайды). Кдггайлар айтпакшы, сендер бф-бфлер1щц танисындар гой деймш. Бектур. О-о, ол узак тарих Чен! Кешшрек бэрш взш онашада айтып беремш. Салтанатты жургауштщ даусы (бэлкш Президепттщ даусы). Курметп отандастар! Тэуелспдж монументшщ ашы- лу салтанатына жиналган халайык! Бупн барша елш1з ушш ерекше кун. Ата-бабамыздын гасырлар бойы ансаган тэуелаз мемлекет болу арманына б1з 1991 жылы кол жетюздж. Бупнп ашылып отьфган монументтщ 91 метр болуынын да мэш сонда. Бул монументтщ жобасын жузеге асырган шыгармашылык топка - сэулетшшер мен мусшшшерге, ин- женерлер мен безендфушшерге шын журектен алгыс айта- мыз. Мереке кутты болсын, тэуелсвдптмЬдщ тугыры бер!к болсын, ардакты агайындар! Журт ду крл шапалащтайды. Казахстан Республикасыныц Мемлекетпик Эиуроны орындалады. Соцы Алматы, 15 наурыз, 2010 жыл. 226

ЖАУЖУРЕК (Ек1 актин драма) Катысушылар: Балуан Шолак - акын эр1 сер! Татьяна - Омбы семинариясыныц студент Долгоносое - Кокшетау уезшщ оязы Елизавета - эйел1 Троицкий - Акмола уезшщ оязы Екатерина - эйел! Акылбай — Балуан Шолактыц досы Михаил - Омбы генерал-губернаторыныц сешмщ екш Балкаш - Балуан Шолактыц эйел1 Галия - Балуан Шолактыц гашыгы Сутемген - Троицкийдщ поштабайы Пац Нурмагамбет - ел агасы Трофимов - цирк директоры Кепшшк сахнасында урядник, Балуан Шолактыц экес!, анасы, кутупи эйел, т.б. Б1Р1НШ1 БОЛ1М Цызылжар шанарыида жыл сайын отетгн эйгт Жэрмецкенщ нагыз цызган гиагы. Бас-аягы э/сепи ояздан - Кокшетау, Атбасар, Акомола, К^арцаралы, Кереку; Кызылэ/сар, Омбы аймак^парынан келгеи базаргиылар аларын альт, са- татыпдарын сатып болып, эр турлг онерпаздардыц оперт тамашалап, енд1 жецшпаздарды марапаттау салтанаты- на уйме-жуйме жинала долган. Ортага жаршы шыгып сащылдап сойлей жопелед/'. Жаршы. Оу, Халайык! Бфнеше кунге созылган Кызыл- жар Жэрмецкеа аякталуга жакын. Бул жэрмецкеге жет1 ояздан - Кокшетау, Атбасар, Акмола, Кдркаралы, Кереку, Кызылжар, Омбы аймактарынан мыцдаган адам катысып, аягы буюлхалыктык мерекеге уласты. Осы кундердщ бэршде С1здер ат бэйгесш, эн сайысын жэне палуаидар куресш тамашаладыцыздар. Казф сол жарыстардыц жецшпаздарыи жариялаймыз. Дауыстар. Нурмагамбет! Нурмагамбет! 227

Жаршы. Палуандар куресшде жакында гама дуние жузь нщ чемпионы Корен палуанды жыгып, кабыргасын сын- дырган, куш кеше жауырыны жерге тимеген туйе палуан Кордабайды бар емес, ею рет жыккан Баймырзаныц улы Нурмагамбет жецшпаз атанды. Бэйге куны - уш туйе, жуз жылкы, бес жуз сом акта! Сабыр, сабыр, жарандар! Кане, Баймырза улы Нурмагамбет ортага шыксын! Дауыстар. Шыксын, шыксын ортага! Корешк турш жакын жерден! Дауыс. 1шсе тамакка, кисе кшмге жарымай жургеи кара табан ку кедей Баймырза эулетше кудай бере салды деген осы! Жаршы. Кайда, шыксын Баймырза улы! Журтты дурлттрт, ортага депе бппшг гиымыр, келют, келбетпп жтт шыгады. Палуанды коргенде журт бурынгыдан бетер шулап кетедй Дауыстар. - О-о, Ж1пттщ султаны деп осыны айт! -Кержтт екен! Келют1 екен! - 031 эн айтып, эн шыгарады дейд1 гой. - Оны айтасын, бэйге аты бар, кус алып ан да аулайды екен. - Ойбай-ау, он торт жасында кокжал каскырмен айкасып, какаган суыкта тершш сыпырамын деп журш торт саусагын ус!т1п алган жШт кой бул! Жиналган журттыц цсщ ортасында бук/л сэн- салтанатымен, бурын сегп ояздыц ага султаны болгап Пац Нурмагамбет отыр. Ол элдек'шд'1 засыпа иищырын алады. Пац Нурмагамбет. Уа, Аргын, Кыпшак, Керей мен Уактыц катындары ер тумай ез тугаи екен гой. Бас бэйгеш кангып келген Уйс1нге бер1п койып, намыстан жарылып кет- пей калай шыдап отырсындар, туге! Осы кезде оныц царсы алдына Нурмагамбет кеп тура щчады. Уснпнде ан, ботаныц туб'ип'шеи, к;ара ала бат- сайымен оц1рЫ, етегт зд'ттеп, жагасына торт ели)ей цундыз устаган н;ынама бел цамзолы бар жасыл жЮектеьг тыстаган, 011 жак, цулагын жылщыра кнген ан; буйра женен тымагы бар, аягында окшес/ бшк н,азак,ы улг'н)егл «К,осай- калош» кнген ж'хгерл! жттт/ корт, Г1ац Нурмагамбет аз- кем муд1рт цалды. ^ Нурмагамбет. взппз улыксат етпей с1збен амаидасуга оолмайтыиыи бшем, сег1з ояздыц ага султаны болган касие гг! Пац ата! С1збен кол берш амаидасуга болар ма екен? 228

«1лъщсспп» дегендей Пац басын изейдг. Нурмазамбет онымен цол алысы/1 амандасады. Пац. Кшьйц баласысыц? Нурмагамбет. Баймырзаныц, таксыр. Пац. Атыц юм? Нурмагамбет. Нурмагамбет. Пац. Жаман йтпц атын БорШасар кояды деген. Кай елсщ? Нурмагамбет. 1ргел! ел еместз. Ай атаныц баласы- мын. Аргы тепм уйсш. Абылай ханныц заманында атамыз батырлык жолымен Абылайга ерш келш, Керейден кыз алып, осында турактап капты. Содан тараган он такты уй бармыз. Пац. Кшмщ сэнд1 екен. Нурмагамбет. Журт алдына шыгасыц, Пацга сэлем берш каларсыц деп анам К^змпьщдыц жалгыз сиырын са- ТЫП КИ1НД1ргеН1 гой. Пац. Кедейдщ кербез1нен сакта деген... Нурмагамбет. Жарлыныц арлы болганыныц нес1 жаман, Пац ата! Элпнде мен! юрме дед!щз. К1рме болсам кфме шыгармын, б1рак, т^тт нагашым Керей. Мен курескенде УЙС1Н боп, Керей боп курескен жокпын, Казак боп курестш. Француздыц атакты палуанымен белдескенде рудыц емес, ис! казактыц намысыи жырттым. Пац. Жон... Жен соз айттыц балам. Кара кушт1ц гама емес, СОЗД1Ц де майын тамызады екенсщ. Б1рак, саган айтар б!р кецес1м бар. Нурмагамбет. Айтыцыз, Пац ата! Пац. Екеум13 аттас екенб1з. Енд1 сен будан былай «Балу- ан» атанасыц. Ол аздык етсе, «Шолак» деген созд1 косып ал. Халык каз1р сен1 онсыз да осылай атап жур. Балуан Шолак. Айтканыцыз болсын, Пац ата! Ал, жацагы сыйлыктарымныц бэр1н оз1Ц13ге тарту етем1н. Пац. О не деген1ц! Тапкан-таягаиыцды шаша берсец калай дуние жимаксыц? Балуан Шолак. Мен дуние жигалы журген Ж1пт емес- П1Н. ©нерш мен ем1р1м — халкымд1К1. Меи бэйгеден б1р сабак Ж1п те алмаймын! Пац. Анацнан нагыз ул боп туган екенс1ц, Ж1гтм. Жарайсыц! 0нер1ц орге жузс1*и! Уа, Жарты! Балуанныц бэйгес1н осындагы кедей-кепш!кке бол1п бер. Ердщтапканы— ел!Н1Ц енш1С1 деген осындай болмак! 229

Балует Шолац журтты цац жарып ата-анасына жацындайды. «К^лыным! Жолыца ацсарбас цурмалдыц!» деп екеу/ де жылап тур. Осы кезде успйне ац жюек кошек, аягына бит окше етш киген, цулагында алтын цайыц сыргасы бар, орта бой- лы сулу келтшек аспапнан тускен перштедей журтты цац жарып кеп, Балуан Шолацтыц устте сусылдаган батсайы шапан жа)’ып, цолына ац ж'юек орамал устатты. Галия. «Орамал тонга жарамаса да жолга жарайды». Ерлтщз бен орлшщзге тарткан сыйым осы болсын! К,азац эйелдершщ арасында кездесе бермейтт мынадай батылдыц пен тосындыцтан, эр\\ келипиеютц айдай сулу кврктен Балуан Шолац не айтарын отмен муд\\р\\п цалды. Кечшшек ес жиганша болган жоц, топты жарып, козден гайып болды. Журт дуылдасты да цалды. Дауыстар. - Япыр-ау, мына келшшек кайдан шыкты? - Аты кш екен взшщ? - Куйеу! бар ма екен? - Эй, куйеу1 болса да ынжык бфеу болар, эйтпесе, эйелш бвтен жйтгке ыкылас бшд1рт1п, шапан жаптырып кояр ма едП вне, куймеге отырып жур1П кетт1. Касында отырган жэрбиген неме куйеу1 болса керек. - Айтпакшы, онын аты - Галия. Куйеушщ аты Елжан. 0здер1 Акмолада турады. Осы сапар Тэшкен базарынаи дуние алып келе жаткан беттер1 екен! Акылбай. Не десендер о дендер, ол 61ЗД1Н Балуанга гашык боп калды. Дауыстар. Оны кайдан бшдщ? Акылбай. Коз1нен! Коз - саткын емес пе? Балуанга ынтызарлыгын жанарынан байкадым. Балуан Шолац туе коргендей эрРсэр! куйде ойланып цалды. Галияныц жалт еткен жанарынан оныц да э/сурегше шоц тускен сетлдс Балуан Шолак. Галия! Галия! 0шм бе, элде туеш бе? Адам баласынан да осындай пер1ште туылады екен-ау! Акылбай! Акылбай. Мен мундамын, Балуан! Балуан Шолак. Сен менщ ен сен1мд1 досымсыц. Элг| жалт ет1п жок болган Галияны 1здсст1р. Мекеш кайда, куйеу! бар ма, жок па. Мен1 кайдан б1лед1? К,ыскасы, сен мен1 Галиямен жолыктырасыц. Акылбай. Ал, жолыктыц деЙ1к. Сонан сон кайтпекеш? 230

Балуан. Ар жагын эзш бшем. Сенщ мшдетщ — меш Галиямен жолыктыру. Акылбаи. Былтыр гана Балкаш кызды куйеуге кеткел1 отырган жершен алып кашып уйленш едщ. Биыл тагы уиленоексщ бе? Жыл саиын уилене берсец бул отрде кыз калмас. Балуан. Галия журепме ешпестей шок тастап кета, Акылбай. Акылбай. Былтыргы уйленущнщ аягы кыргын тобелеспен бтп, Атбасардьщ турмесше жатып шыгып ец. Биыл согыс болатын шыгар. Балуан. Болса оны да коре жатармыз. Аттан, Акылбай! *** Балуан Шолацтыц уш. Уйдщ твртде торт аяцты спа­ са стол. Оны тоцгректей кпикене орындьщтар цойылган. Сырттан сары самаурынды котерт Балцаш тред!. Балуан Шолац уй пашен элденелердг \\здеп, сандъщтарды ацтарып жур. Балцаш тай куя бастайды. Балкаш. Кешеден бер1 тагат таппай дегбфвдз кашып жур гой. Не болды спге, палуан? Балуан Шолак- Ел 1Ш1 тыншымай тур гой, Балкашжан. Сыздык болыс бп отырган Кайрактыны Ресейден ауып кел- ген переселендерге босатып бермекип. Балкаш. Б13Д1 кайда ж1бермек? Балуан. Белпсп. Ата журттан ауа кошт, Ауган ауып кететш шыгармыз. Балкаш. Коныс аударушыларга Кызылжар ещршен 613ДЩ ауылдан баска жер табылмай кап па? Балуан. 0ткен болыс сайлауында оган осы Кайракты ауылы гана карсы дауыс берш едй К°лына бшпк тиген сон кеткен кепн кайтармак болган тур1 до. Балкаш. Коппен корген улы той. Не кореек те елмен бфге керерм13. Отырсанызшы, самауыр суып калатын бол­ ды гой. Балуан (сыртца кулак, тур’т). Тындашы, ат туягыныц дубф1 естше ме? Балкаш. Некемпд! кидыру унпн молда шакырып койган шыгарсыз?.. Балуан аила берген сандьщтыц аузын сарт э/сауып, Балк;ашк;а ацтарыла к;арайды. 231

Балуан. Бэсе-е! Соцгы кезде жузщ неге солгын боп жур десем, бар кштипан сонда жатыр екен гой. Неке суы деген де соз боп па, Балкашжан! Молда дем салган Кайракдыныц суын 1шем13 де саламыз. (Ол сандьщты цайта синоды). Сол ма сенщ арманын? Балкаш (жыламсырап). Екл куннен соц узатылгалы отырган ата-анамньщ ерке ескен каркаралы кызы едш. Сп жолыктьщыз. Спге сендш. Козшд1 таре жумып, бар дуниеш талак етш, соньщыздан ердш. Ещцп керген кушм мше!.. Кор болып!.. Балуан. Не деп отырсын сен, Балкаш? Ол кандай корлык? Балкаш. Сандыктан не Идеп жургенщ13Д1 бшем. Ол - еткен жэрменкеде Галия сыйлаган патсайы шапан гой. 1здеп эуре болмай-ак койыныз. Мен оны кайшымен турап-турап, Кайрактыньщ суына агызып жлбергем. Балуан. Сен не деп турсын, Балкаш? Сен ест! эйел едщ гой. Балкаш. Сол куннен бастап ее жок менде. Патсайы ша- панды жамылып Акмолага Галияны пдеп бармаксыз гой. Онда, келес1 кезек менш. Балуан. Ол кандай кезек? Балкаш. Шапанды жуткан су мен! де жута алатын шыгар. Балуан. Балкаш... Балкашжан!.. Сен не деп кеттщ? Мынауьщ катыгезд1к кой!.. Балкаш. Эйел - енкек, ер - шалкак. Шарасыз эйелд1Н ез1нен баска кшге шамасы жетс1н! Балуан. Кой жылама, Балкашжан! Жакында нэрестел1 боламыз. Оган дешн неке суын да шермп. Осы кезде уйге аптыгып Ак,ылбай тр'т келедк Гапияиыц хабарын быт келуге Акрюлага кеткен Ацылбай Балк,аштыц козтше сыр б 'тдгр 'т к;ояр ма екен деп Балуан орнынан ушып турды. Балуан. О-ау, Акылбай! Кайдан келесщ аптыгып? Жайшылык па? Акылбай. Кайдан жай болсын, балуан! Мен элп... {Балцаища к,арап к;ойып) бф тапсырмамен Акмолага барып... кайтып келе жатыр ед1м... Балуан. Пан атаныцтапсырмасымсн бе? Акылбай. Иэ... Сол ккл... Акмоланыц оязы Троицкий мырзага хат жазып бер1п ед1... 232

Балуан. Тапсырдьщ ба эйтеуф? Акылбай. Тапсырдым! Балуан. Жауабын берд1 ме? Акылбай. Иэ. Жауабын поштабаймен жШерем дед1. Балуан 0ацгырттыцпен). Жарайсыц, Акылбай! Сонан сон? Акылоаи. Кдлганын кешн айтам. Эзфге айтайым дегенш... Сумдык! Акыр заман келе жатыр, Балуан! Балуан. Ол кандай акыр заман? Акылбан. Осылай карай кумырскадай каптап пересе- лендер келе жатыр. Турлершен адам шошырлык. Оларды бастап 30-40 карулы казачий сотняныц отряды келедк 0зш озер кашып кутылдым. Балуан. Солай де! Бес кунд1к шен ушш Сыздык болыс елш жауга берш тынган екен гой. Акылбай. Жтттер атка конып, ауыл сыртындагы кайынды тебенщ етепне жиналып жатыр. Араларында Пан Нурмагамбет те бар. Сеш тез жетсш деп кутш отыр. Бор1 сойыл-шокпармен каруланган. Балуан Шолак; сэндг кишдерт тез-тез гиешгп, апща отыруга ыцгайлы кишдерт киед'и Балуан. Акылбай, сен жюггтерге жет те, менщ сэлемшд] айт. Менен хабар келмей карулы отрядка карсы шыкпасын. Бэр! текке курбан болады. Акылбай. Сен кайда бармаксыц? Балуан. Оязга! Ояздын поштабайы Сутемген алдыц кун! кел!п, «сен! ояз шакырып жатыр» деп кет1п едь «Куланнын касуыиа мылтыктын басуы». Соны сылтауратып кецсес1не кф^м, кенсес1нде болмаса тура уЙ1не К1р1п барам. Акылбай. Ойбай-ау, ол сеш абактыга жауып тастаса кайтпекп!3? Балуан. Онда, Шэрш устанын астык сактайтын кам- басында он шакты шит1 мылтык бар. Ж1пттер соны алып карулансын. Аз болса да амал жок, мын сойылдан б1р мылтык артык шыгар. Ал, Балкаш, буйырмаган деген осы, жаксылап шыгарган пэм1л шайынды да 1шуге шама келмед1. Бэр1н уйден шыкпай отырындар. Балкаш. Ел дурлшш жатканда Балуан Шолактыц эйел! жан саугалап жата алмас. Балуан Шолац эйел 'ш енЫ таныгандай оган узак, царап турады да, шашынан сипап, уйден шыга э/сонелед1. Акылбай да к,осарлана гиыгады. 233

*** 1 ! Уезд бастыгы Терентий Дьякович Долгоносовтыц цаланыц шет жагындагы царагайлы алцаптыц цац орта- сына цызыл кфппитен ернектеп салынган ецсел/ уш. Соцгы кезде цазац жерте цоныс аударушыларга царсы ел шпнде наразыльщ кушешп, орыс пен цазацтыц арасында жш-жш цацтыгыстар квбейт бара жатцан соц, уезд бастыгы да бурынгы бейгам кушнен айырылып, уй кузеппн кушейте тускен. Буг'т олардыц угинде мэртебел/ цонацтар бар. Стол басында Ацмола уезгнщ оязы Троицкий мен оныц зйелц жэне цирк директоры Трофимов пен квзте пенсне ки- ген 25-26-тер шамасындагы буйра бас жшт отыр. Одан твмешректе осы аймацтыц оязы Долгоносое пен жубайы Елизавета жайгасцан. Кутуиа эйел Марфа олардыц гиыны ыдыстарына шай цуйып бэйек боп жур. Юре бергс еактщ ет жагында ек\\ мылтьщты сацгиы тарпщан сымдай сгрест цалган. Елизавета. Марфа, терезеден карашы, Татьяна коршбей ме? Марфа (терезеден царап). Жок, кершбейдц Елизавета Петровна. Елизавета. Ойпырмай, со кыз бф нэрсеге урынып жур- месе болтаны. Долгонососв. Жалгыз кетт пе ед1? Елизавета. Касында коннр Селифан тана бар. Крнактар келш кеткен соц кыдырарсыц, бупнше уйде бола тур деп еД1м, папасыныц ерке оскен жалгыз кызы (ол куйеуше ер- келегендей Долгоносовтыц иыгынан цуишцтап цояды) ез детеншен баскага коне коя ма? Жэрмецке откен алацда куймемен серуендеп кайтамын деп кун шыкпай турып кет­ кен. Кун туе болайын дедк содан эл1 жок. Троицкий. Уайым кылмацыз, Елизавета Петровна, коп кеипкпей кеп калар. Туган жерш эбден сагынып калган гой. Елизавета (култ). Оныц туган жер1 - Орск каласы. Жергшкп казактар оны Жаман кала деп атайды екен. Троицкий. Жаман кала? Ол не деген сез? Екатерина. Сушкп жубайым-ау, казактардыц арасында турып жатканыца он терт жыл болды. Содан бср] «Жаман» деген С0зд1 бшмейсщ бе? Троицкий. Жо-жок! Ол создщ магынасын бшем гой, 234

бфак, казактар оны неге «Жаман кала» деп атады екен? Цирк Директоры, 6ЭЛК1М С13 бшераз? Цирк директоры Трофимов. Менщ бшушше, орыс- тардыц Батые Слбф ©лкесшдеп алгашкы бекшкл осы жерде салынган. Сондыктан бул беюнкгп жергшкп казактар «Жа­ ман кала», ягни, «недобрый город» деп атап кеткен. Жерше баса-коктеп юрт жаткан адамдарды юм жаксы кореш! Долгоносов. Казактардьщ 61зд1 жек коретш рет1 жок. Бв оларга оку-агарту алып келдж. Отырыкшылыкка, кала салуга уйреттж. Троицкий. Сонымыз бекер болды ма деймш, Терентий Дьякович! Олар бвдщ тшм13Д1 эбден уйрешп ап, кундердщ куншде 031М13Д1 уйретт журмесе болтаны. Казфдщ озшде кейбф орысша сауаттылары тайталаса бастады. Екатерина. Кудай ушш, бугшше саясатты коя турывдаршы. Коптен кермеген семьялык достарымыздьщ ушне конакка келгенде музыка тындап, би билеп коды котерейж. Омбыга окуга кеткел1 бер! Татьянаны да кормегел1 кай заман! Содан бер! канша жыл огп 031? Михаил. Бес жыл! Татьяна келес! жылы мугалшдж се- минарияны бтредь Онын Омбыга келгешне бес жыл, торт ай болды. Елизавета. О-о! Омбы генерал-губернаторыньщ Слбф ХаЛЫКТарЫ ЖОНШДеП СеН1МД1 0ЮЛ1НЩ 031 613Д1Ц кызымыздьщ Омбыда жургенше канша жыл, канша ай болгаиыиа шейш жатка айтып отырса... (куйеуте царап крйып) онда, Татьяна жайлы уайымдамай-ак коюымызга болады екен до! Михаил, ©те акылды соз айттыныз, Елизавета Петров­ на! Акмола оязыиын жубайы Екатерина Нарышкина менщ немере апайым болса, олар Долгоносовтардьщ жуптары ажырамас достары болса, калайша 613... мен... Омбы семи- нариясын уздж бтргел! отырган Татьянаны коздеи таса калдыруга тшсшн? Онын: устше, улы мэртебел1 генерал- губернатор Долгоносов мырза жайлы ылги да мактанышпеи айтып отырады. Далальщ генерал-губернатордыц оз атына ашщан мы- падай ыстъщлебтнен соц Долгоносов бастап стол оасыпда отыргандар орындарынаи турып кетти Долгоносов. Мен мына бокалды улы мэртебел| императорымыздын буюл Батыс-Слбф олкесшдеп сешмд1 0КШ1, бар куш-ж1гер1 мен кажыр-кайратын сушюл отаиымыз Россияньщ куатты державага айиалуына аямай жумсап келе 235 :

жаткам генерал-губернатор Тимофей Матвеевич Мамонтов мырзанын денсаулыгы уили котергш кеп тур! Бэр! опы дуылдай цолдст, бокалдарын согыстырып, шампандарын пит салады. Михаил. Терентий Дьяковичтщ мына тмеп меш катты толкытып кетп. Свдердщ шын журектен айтылган бул тшектер1щзд1 Омбыга барган сон мшдетп турде генерал- губернатордын кулагына жетквемш! Бэр/ орындарына отырады. Цирк директоры Трофимов (Михаилга). Слз жаца «На­ рышкина менщ немере эпкем» деп калдыцыз. Айтыцызшы, бул фамилиянын Чита каласына декабрист куйеуш идеи кел- ген эйг1Л1 Нарышкинамен байланысы бар ма, элде, кездейсок уксастык па? Стол басында тыныштыц орнст к;алады. Екатерина. Иэ. Бар! Ол менщ улкен эпкем. С1б1рге жер аударылган куйеушщ сонынан 1здеп барып, сол жерде туылган Екатерина деген кызын жерлеп, куйеу1 олген сон Петербургке кайткан. 1830 жылы тагы б1р куйеуге шыгып, одан да кыз туады. С1б1рде кайтыс болган кызын есте сактау уипн ол кыздын да атын Екатерина деп койыпты. Сол Ека- теринадан туган сонгы Екатерина, ягни, Екатерина ушшил алдарынызда турган мен боламын. Солай, директор мырза! Калай, жауабыма канагаттандыныз ба? Цирк директоры Трофимов (орпыиан цайта турып, толщ свйлейЫ). Иэ, шерл! тарих, кайсар тарих! Б1здщ цирк Чита каласында ойын керсет1п жатканда декабристер турган уйд1 арнайы барып кер1п ед1м. Пушкиннщ эйг1л1 «С1бфге хат» деген влещ ен алгаш осыида окылган. Ол елегци Читага алып келген адам - с!зд1н аргы эжецЦ! Сол жерде кайтыс болган ек1 жасар Екатеринаныц кулпытасынын басында узак турып ед1м. Каршадай кыздыц моласынын басында коз жасын кол гып турган аргы эжещз эл! коз алдымнан кетпейд1. Мейл1, калай болганда да ол бпдщ тарихымыз - улы Россияныц тарихы. Осы тосты тарих ушш, кайсар ана- лар уш1н, арамызда отырган Екатерина уш1нш1 уннн жэне оныц жубайы Троицкий уцпн алып коялыкшы! Михаил (эзшдегеп боп). Господа офицеры! Бэр1м1з тагы да турып алып кояйык! (Цирк директоръша). Бпдш эулегг1Н атына актарыла айткан ниет1ц1з уиц)н с1зге кеп рахмег! _ Троицкий. Мен1ц казак даласына жер аударылып, (эйелтщ экацтырмагаи кейп1п корт) то есть, коиыс аударып 236

келуш де аз айткан элп «кайсар тарихтыц» ыкпалы. Сушки эйелшнщ декабристер династиясынан екенш бшген депар­ тамент басшылары Петербургтеп жылы орнымнан козгап... меш де СШфге айдап ж1бердй Троицкий созт эз'глге эгсецдгргп сащылдап кулген болып едг, Михаил мен эйелгтц томсырайып отырганын козгмен кори1 кулюсгн тыл цойды. Екатерина. Марфа! Сенщ уйрепц тсетш уйрек пе, шспейтш уйрек пе? Конактарды кашангы кымызбен алдарката беремв? Марфа (ас уй жацтан дауыстаи). Казф! К^аз1р! Долгоносое. Сенщ «казфщ» орысша «казф» ме, казакша казф ме? Марфа. Бул жолы орысша, Терентий Дьякович! Долгоносое. Онда кутешк! (Басцаларга царап). Казакша «казф» болса кеш батканша тамак жок дегем соз. Осы кезде естсарт ашылып, кузетиилердг итере-митере Татьяна юрт келедг. Май айындагы цыр цызгалдагыидай ею бетг албырап, таза ауадагы серуеннен ею г<озг нур шашып, кулпырып-ац кеттпп. Жуггргп кеп тоцтаган елгктгц балсг- сындай делил леиг алым, отыргандарга эрг тацырцай, эрг урке царап тур. Саналары саясатпеи сарсылып, бгтпейтгн куйбег/ тгршглттщ соцында сезгмдерг тогпыгып, лсуйкелерг муцегла басгнагагг уркердей топ, эдемглгк пен пэктгктгц аяцталган бгр улггсг ойда жо^та уйге юрт кепгеидей, эгсас цызга удере царап, бгр сэтке унсгз цалып едг. Бул дагдарысты бг’рйгшг болып Екатерина бузды. Екатерина. О-о-о! Кандай гажап! Танюша, кандаи кере- мет кыз боп оскенсщ! Келпи, бетщнен суйешн! Ол Татъянаны гуушацгпап, бетиген суйедг. Елизавета. Танюша, Екатерина апайынды таныдыц ба? Татьяна. Ио. Бул юснин суреп менщ альоомымда сактаулы. Екатерина. Япыр-ау, менщ суретш сенщ альоомымда кайдан жур? Татьяна. Мен Омбыга аттанарда Кекшетауда ашылган алгашкы фотостудияга барып, бэршп суретке тускеибп. л кезде бэрн-цз жас болатынсыз. Троицкий. Иэ, езщнен кейшгнп корт картаясым дегеи осы. Картайыппыз Терентий Дьякович, картайыппыз. Долгоносое. Иэ, кырык бф деген омай жас емес, Семен 237

Трофимович! Козд1 ашып-жумганша жастык шак зу етщ оте I шыкты. Ал, кызым, серуен калии ©гп? . Татьяна. Тамаша, папа! Гажап! Аттар да ушкыр екен. Алацга шыккан сон бар внерш корсетпек боп копир Сели- I фан пар атка камшы басты дейсщ. Жердщ шанын аспанга котерш, жэрменке аланын жиырма такты рет айналган : шыгармыз. Елизавета. Сеш б!р бэлеге ушырап калды ма деп жа- нымыз тынбай отыр едк Аман екенсщ эйтеуф. Ал, амандас конактармен. Татьяна аптыгын баса алмаган боны цонацтармен ай- нала жугфт амандасып шыгады да, Михаилдыц жанына келгенде капп тура цалады. Татьяна. Сю... Сю Омбыдан катан кеп калгансыз? Бул жакка келетшщв жайлы айткан жок едшз гой. Михаил (сэл абдырап). Жогары мэртебел1 генерал- губернатордын шугыл тапсырмасымен.. . Эрк немере апа- йым мен ... жездемд! сагынып... Татьяна. Жездемд1 сагынып? {КулеЫ). Семен Трофимо­ вич, эрине, сагынуга лайыкты адам. Бфак, айтынызшы, Се­ мен агай, С13 емфвдзде жездецпд1 сагынып керднцз бе? Троицкий. Керекудеп маскунем Епифанды ма? Кудай сактасын! Бэр: дуылдап култ жапщанда Марфа да коптеп куткен пешке тсфтген уйрек пен к,азды столга экеп к,ойып жата- ды. Осы кезде уйге Долгоносовтыц поштабайы Сутемген тред/. Тур/ эбфжулн Долгоносое. Иэ, Сутемген, саган не болды, жай ма? Сутемген. Жай емес, мэртебел1 таксыр! Кешеп кунге шакырылган Балуан Шолак енд1 гана келш тур. Кфуге руксат сурайды. Долгоносое (Троицкийге). Семен Трофимович, осы елдш эр1 серий, эр! атакгы балуаны келш тур екен. Егер карсы оолмасаныз бф-ею ауыз созш бар едй Жасырын ештеце жок, ортак энпме. Троицкий. Э-э, Балуан Шолак кой! Атыи коп естш ед<м, кфсш. Корешк! Елизавета. 031 барып тургаи булштл дейд1 гой. Крнакгар отырганда кфмей-ак койганы жон болар едй Елизавета аузын жиып болганша арнайы шак,ыруды кутпей-ак; Балуан Шолак, юрт келед/. Сак,шылар жгбермеуге 238

эрекет жасап, жолын богеп корт едг, Долгоносое «Жюерщдер» дегендей тиара жасады. Бстуанныц туниккен жузтен шоьиып Татьяна апасыныц жанына жетт оарады. Озгелер де оган шошына царап цалган. Долгоносое. Б1з сеш кеше шакыртып едж, неге келмедщ? Балуан. Экем катты сыркаттанып жатыр едц содан шыга алмадым, таксыр. Долгоносое. Мына кюш1 танисыц гой? Балуан. Иэ, танимын. Цирктщ директоры. Долгоносое. Энгше кыска. Сеш балуандар мектебше Омбыга окуга жШеремп. Алты ай окисыц. Сонан сон циркте ойын керсет1п, букш элемге таныласыц. Директор. Айына он бес сом жалакы толейм13. Мундагы эке-шешене де цирктщ есеб1нен карайласып турамыз. Балуан. Ниеттерщпге рахмет. Дэл казф менщ оку куып журуге муршам жок. Директор. Ангармай калдыц ба? Айына он бес сом! Бул ещрде ондай жалакыны ешк1м алып керген жок. Б13 сеьйц кушще риза болган сон сондай жалакы тагайыидап отыр- мыз. Мен1мше? ойланудын кажет1 жок. Балуан. Баска уакытта ойланып коруге болар ма ед1, к1м 61ЛС1Н. Ал, дэл каз1р ол усыныстарьщызды кабылдай алмай- мын. Долгоносое. Себеп? Балуан. Себеб1 сол - б!здщ ата конысымызга переселен- дер кумырскадай каптап келе жатыр. Ел ез ерк1мен кошпеген сон жендеттерщв ауылга орт салды. Казф ел ызгын-шугын. Жылау-сыктау. Ал С1здер мына жерде салкын сыра, сары кымыз 1Ш1П мамыражай отырсыздар. Троицкий. И-э-э, мына туз тагысынын соз1 жам-ан! Мынанын коз1Н курту керек шыгар! Долгоносое. Сонда б1зге кандай т1лекпен кеп турсын? Балуан. Переселендерд! баска жакка кондырьщыз. Кызылжар ецфшде оларга жер жетед1. Сонан сон, елд! шошытпай отрядьщызды карйтарьщыз. Эйтпесе, орыс пен казактын арасында кан топе болгалы тур. Долгоносое. Сен сонда кшшц атынан кеп турсын? Балуан. Зарлаган ел мен жылаган бала-шаганын агы- нан. Долгоносов. Солай де! Бул1кшшерд1н оасшысымыи 239

де! Ол жерд1 таидаган мен емес, оздерщнщ болыстарыц. Зарынды барып Сыздык болыска айт. Балуан. Мансап ушш ел1 мен жерш саткан адаммен сойлескш келмейдь Переселендер мен эскерд1 кайтаруга жарлык берщп! Елизавета. Мына жабайылар енд1 талап коя бастайын деген екен гой! Балуан. Бфшшщен, куйеух сойлеп турганда эйелшщ созге араласуы - коргенсвдж! Екшшщен, 613 жабайы емесшз. Еуропа шию ет жеп, дамбалсыз журген кезде бул далада Туран империясы болган! Троицкий. 01ю! Мен не деп ем элпнде, Терентий Дьяко- вич! Ал, уйрет, окыт, сауаттарын аша туе булардыц! Балуан. Егер бул тшепм орындалмаса... Троицкий. Иэ, кызык екен, айта туе! Бул тшегщ орын­ далмаса не кылмаксыц? Балуан. Мына бф ойма таз кш 031, созд! кайта-кайта боле берд1 гой. Троицкий (орнынан ушып турып, тутыга сойлейЫ). Т...т... Терентий Дьяк...Дьякович! Слз мына бейбастактыц ау- зын жабыныз. Эйтпесе, келген вшмен кейш кайтам! Балуан (Долгоносовк;а). Кайтамын десе жШере салыцыз- шы, свбен оцаша сойлесш алайын. Долгоносое ашуга мтдй Долгоносое. Ол ботен К1С1 емес, Акмола аймагыиыц оязы! Тшщц тарта сойле, эйтпесе осы жерден абактыга ай- датып ж1берем. Балуан. О-э, солай ма? Акмола уезййц оязы ма? Онда кеипрщв! Куда каласа ауылынызга конак болып барып калармыз. Бфак, бвд1 жабайы дегешшзд1 койыцыз. Мше, мынадай онер1 бар елд1 жабайы деп айтуга бола ма? Ол кенет эн салады. Жогаргы дауыспен «Бурылтайды» айтады. (Бул жерде профессионал энипнщ орындауында фонограмманы пандалану керек.) ЭннIII алгаищы шумагы айтыла бастаганда Екате­ рина мен Татьяна урей к,ушагынан шыгып, жуздершде цызыгушыльщ панда болып, ьщыласпен тыцдай бастайды. Троицкий (эйел'ше). Багама музыка тыцдайык деп ар- мандап отыр едщ, ал, тыцда ендП Жстюсец!.. Эйел! бул созге коцш аудармайды. Ес'т-дерт'1 Балуанга ауган. Эн бипкен кезде Таьяна екеу/ «Тамаша!» деп к,ол сон;к;апдарын баСщамай да н;алады. 240

Балуан (Троицкийге). Слз бвд1 «жабайылар» дейсв. Ал бпдер, «Жабайылар», ошш он айтып торгам кезде бф- бф!М1збен сейлеспеГнчйз. Екатерина. 0те орынды айтылган соз! Балуан {енд\\ Екатеринага бурылып). Мундай он мен куи бул далада жуздеп, мындап кездеседт Айтыцызшы, осындаи енер! бар елд! жабайы деудщ 031 жабайылык емес пе? Бул сауалга кенеттен цирк директоры жауап бердк Цирк директоры Трофимов. Эрине, солай!.. (Ол осылай деут десе де, еш оязга уломай цалганын сезт, лсан-жагыла жалтацтай царады. Желпупипен желтит отыргаи Екате­ рина взм тым еркгн устап турган жШтке тацырцай царап цалган). Екатерина. Дегенмен... Ею ояздыц алдында тайсалмай сойлеп турган мына казак козсп батыр екен!.. Троицкий. Батыр емес, басбузар! Балуан. Менщ орнымда болсацыз С1з де дол осылай ютеген болар едЫз. Бп ешкшнщ жерше баса-коктеп юрт отырган жокпыз, 613 оз жершпде отырмыз. Ал келшсектер менщ уЙ1МД1 тартып алып, ата журттан аластап отыр. С13 дурыс айтасыз, ояз мырза, менщ бул юш ешкандай да батырлык емес, шарасыздыктан туган жан далбаса орекет! Татьяна (Балуанга). Слз тагы б!р он айтыцызшы! Долгоносое. Татьяна! Б13 мунда он тындауга жиналып отырган жокпыз. Бар, оз болмеце бара тур, керек кезшде 031М13 шакыртамыз. Татьяна. Жалгыз калсам жалыгып кетем, папа! Долгоносое. Ал, сен, анайы казак, жалтыраттабанынды! Тшегщ орындалмайды! Туашюл ме? Поштабай, шыгарып сал конагыцды! Сутемген оны арцасынан демеп ес\\кке царай бешмдей берт едц Балуан оныц цолын цагып ж'гбердй Ек\\ бгрдей ояздыц алдында мундай бейбастыща царап тура алмаган екг сацшы поштабайга комекке умтыла берт едг, Балуан дэл осы эгсерде цайратын корсетт кеткгег келгендей екг цолымен екеут цуыршац сияцты бграз котерт турды да сылц етктп тастай сап, жайбарацат сыртца беттейди Троицкий (паузадан соц, ес жиып). Аса каушт! адам! Мундай адамдар елд! булжке бастамай журе алмайды. Долгоносое. Сутемген! Кдсыца ею адам алып, олп дулейд1*ц артынан аттанывдар! Тусшдщ бе? Сутемген. Тусшдш, мортебел! таксыр! 241

*** Кекшетау мсщыныц царагайлы алцабындагы цатпар тастардын тубшде Балуан мен Ацылбап отыр. Бапуан уназ, Ацылбай жан-жагына алацдап к,арап цояды. Акылбай. Иэ... Ауыл ертендн Ел босып кегп. Жертпд1 келшсектер тартып алды. Кетершс женшс тауып, талай боздактар текке кырылды. Кушкке шыдай алмай елдщ К0се\\п Пан ата кайтыс болды. 03Ш13 болсак мынау, желд1 кунп кояндай эр сыбдырга елендеп, бас саугалап тогайда от- ырмыз. Балуан уназ. - Елде бас кетерер азамат калмады... Абылайдан соц казактын басынан бак тайган екен. Турме бтсеннщ бэршде толган казак. Солардын б!р1 бгз едж, абактыдан кашып шыгып, жан саугалап отырысымыз мынау. Ел кайда, журт кайда, бала-шага, бауыр кайда? К,арагай арасынан ояздыц поинпабайы Сутемген шыга келед!. Акылбай. Токта жаньщнын барында! Бул кш? Сутемген. Ояздьщ поштабайы Сутемген. Акылбай. Сен кайдан журсщ, саткын! Таста каруынды! С\\темген. Саткынмын ба, сакшымын ба, казф оны аныктап жататын шама жок. Балуан кайда? Акылбай. Оны кайтешн деп едщ? Сутемген. Сендердщ турмеш бузып кашып шыккан- дарынды естп, букш казачий отряды тау-тасты сузш келе жатыр. Баласы турмеш бузып кашып кетшП деп, Балуаннын бук1л туган-туыстары мен эке-шешесш, эйелшен косып абактыга жауып тастады. Тас уапшде отырган Балуанды керш, Сутемген оган цаймыга жацындайды. Унжыргасы туст, уназ отырган Балуанды корт ол жылап жгбередг. Сеш осындай халде кврем деп ойлап па ед^к!.. Акылбай. Жылама, итаршы! Сутемген. Олай дей кврменп, Акылбай. Менщ ориымда болсан сен не ютер едщ? Акылбай. У 1Ш1п елер едш!.. Сутемген. Менщ влгеншнен не пайда? Маган онай боп жур дейандер ме? Акылбай. Ал, мунда негып журсщ? Бпд| устап бергел! келдщ бе? 242

Сутемген. Бул маннан кетптдер. 1здеушшер осылай карай келе жатыр. Акылбай. Сен 613Д1 калай таптыц? Сутемген. Осы мавдагы малшылардьщ б1рг айтты. Балуан. Ояз не ютеп жатыр? Сутемген. Акмоладан косымша жасак кутт отыр. Балуан. Татьяна кайда? Сутемген (тустщтремей). Ол... кайда болушы едк.. уГйнде. Балуан. Серуенге шыгып жур ме? Сутемген. Иэ, пэуескемен кунде кыдырады. Касында Омбыдан келген конак бар. Були екеу! серуенге шыкпак боп отырган. Балуан. Солай де!.. Акылбай. 0зщ кашкын боп журш кызды кайтпексщ! Уоде еткен Галияга бара алмай жургенде Омбыда окитын ояздын кызы сенщ не тецщ? Балуан (,ж1герлент). Сен атынды, мылтыгывды, мына папканды бпге берш кет. Сутемген (шошып кетт). Ал, мен кайтем? Балуан. Кшмдервд! де, шеш. Сутемген. Ойбай-ау, меш маса талап елтфед! гой. Балуан. Олмейсщ. Ауылга карай шавдатып шауып отырсац масалар сеш куып жете алмайды. Акылбай царцылдап култ жюеред\\ де, онысыныц ерс\\ шыщстын сезт, култсш шорт тыя к;ояды. Сутемген. Атыц мен мылтыгыц кайда десе оязга не деп жауап беремш? Балуан. Балуан Шолактартып алды де. Бол, шешш! Ол шешшп, дамбалмеп гана цалады. К^аз1рд 'щ озшде устте цонган масалардан цорынып, депес'т шапаттай бас- тады. Сутемген. Байкашы, палуан! Олардыц сеш аяйтыи тур1 жок. Барлык бэлеш саган жауып жатыр. Балуан. Бшем! Ещц аялдамай журе бер! Тонап кеткен- дей ойбайла да каш! Ол депес'т шапаттап, «ойбай, тонапкеттИ» депэ/суг1ре жонеледг. Акылбай. Тусшсем буйырмасын. Екеушпде ею ат бар, Сутемгеннщ атын кайтпексщ? Балуан. Ол атка Татьяна мшедь 243

Акылбай. Татьяна?! Ол кайда М1нед1? Неге мшед1? Ол бпге неге келед1? Балуан. Оныкезшдетусшесщ! Шартмынау: артыксурак коймайсыц, айтканды булжытпай орындайсьщ. Кетпк! ЕК1НШ1 Б0Л1М I ! Оцжетпестщ адом аягы баслаган ушар басы. Алыстан Караганда твбеа аспан пирегендей аса бит бои кортбесе де, аттылы адом уийн бул арага жеткенгие б/р кунштк жол. Эзгз жанынан туцшген бфеу болмаса э/сай ленде ция тастар мен цуз-жартастардан опил бул шыцга которые цоюы екталай. Селд\\р оскен шырша мен цызыл аршаныц арасына уги адом келт аялдайды. Олардыц б\\р\\ - Балуан Шолак,, еклиша - Ацылбай, уийшша - Татьяна. Татъянаныц цолы башаулы, аузы тацулы. Кунделтпи эдетшен лэуеске мнил, серуендел журген кезтде Балуан Шолак; лен Ацылбай лэуескемен цатарласа шауыл отырыл, коийрЫ урыл жыгыл, цасында отырган Омбы генерал-губернаторыныц сен\\мд\\ цызметкерш эл- сэпюиц шйнде лэуескеден домалатыл тусгрт, не болганын тустбей тыцгыра берген цыздыц аузын мойнындагы ак, ж\\бек орамалмен тацыл, тауга царай тартыл отырган. Оцжетлестщ басына шыщан соц цаут-цатерден Кутылгандарына кэмш сект, эбден цалэ/сыраган олар тас- тастыц тубте цылжиыл цулай кетти Ушеу'г уш жацта. Татъянаныц булцынуга да гиамасы жоц, олген адамдай сулк, жатыр. Осы унсгздгк бприеше се- кундке созылады. Б'\\ртии бол Ацылбай басын котереди Акылбай. Енд1 сэл журсек аттарымыз болдырып, куздан кулап елетш едж. Балуан. Ал, бцэаз демалдык. Енд1 ояздыц еркетотайымеи тшдесш керейж. Балуан Шолак, цызга жацындайды. Ол цимыпдар емес. ЭрТберг туртт корт ед1, былц-сылц етт козт аша цоймады. Балуан оныц цолын шешти Аузындагы орамалды алды. — Танюша! Тэнейжан, тура гой енд1. 244

Акылбаи. Мы на кыз тук сезбейдт гой, маскара болганда журеп жарылып олш кап журмесш. Балуан. Окжетпестщ таза ауасына мае болып катты уйыктап кеткен гой. Танюша, тура гой. Колы байлаудан досагап к,ыз козш ашып кершд'1. Сонан соц тупщында жатцаны ес'те шуст, ориынан ушып турып, артылдагы таск,а тыгыла туспи. Акылбаи. Узак жолдан эбден калжырагаи гой, ерш кезерш кетштк Кдзф мен саган су берейш. Ол торсьщты оныц аузына жацындата бер 'т ед\\, к;ыз шыцгырып, оны мацына жолатпады. Татьяна. Жолама, жакындама маган! Акылбаи. Эбден шолдедщ гой, тым болмаса б1р урттам Су 1ШШ1. Татьяна. Сен1н арам торсыгьщнан олсем де 1шпейм1н! Жакындама! Балуан. Сен шошыма. Б1з саган жамандык жасамай- мыз. Татьяна. Будан откен кандай жамандык болмак! 0лт1- р1ндер мен1 буйт1п корлаганша. 0лт1р1п таставдар! Балуан. Жок, 613 сен! елтфмеймп. Сен елсец артывдагы эке-шешен зарлап калмай ма? Татьяна. Олар казфдщ ез1нде зарлап отыр. Куймемен серуендеуге кеткен кыздары ушт1-куйл1 жок! Ею жабайы К0Ш1РД1 урып ЖЫГЫП, КЫЗДарЫН урлап экеткен. 0Л1-Т1Р1С1 белпс1з. Акылбаи. Омбыдан келген ж1гтцнен уят болды эрине, 01рак, б1зде баска амал да жок ед1. Татьяна. Ол менщ Ж1гтм емес, камкоршым. Маскара- ай, бул хабар Омбыга жетсе ондагы журттыц бет1не калай карамакпын! Балуан. Тонейжан, мен б1р коргеннен-ак сегйц акылды кыз екеш‘нд1 байкагамын... Татьяна. Юм дед1ц? Балуан. Тонейжан. Татьяна. Ол не деген соз? Балуан. Сенщ атыцныц казакша еркелеткен тур!. Татьяна. Керег1 жок маган ондай жексурын аттьщ. Мегпц оз атым бар! Балуан. Жарайды, солай-ак болсыи. Алдымен сен сол са- быр ет. М1не, мына жерге отыр. (Балуан тас успипе тещым тосейд/. Кыз отырады). 245

Татьяна. Сендер меш бул жерге не ушш алып келдйщер? 1 Жас кызды корлау ушш бе? Онда сен екеущ де, букш урщ. бутагынмен турмеде инришцдер. Осыны тусшуге акылдарьщ » жетпед1 ме? Балуан. Казф Акылбай кайтады. Мен одан экеце хат жа- зып беремш. Экеннен жауап келгенше сен екеукнз осында бола турамыз. К,анша уакыт боламыз - бэр1 экецнщ калай тез жауап беруше байланысты. Татьяна. Ол кандай хат? Балуан. Сен ушш магынасы алые, соз1 жат. Б1здщ конысымызды сендердш кандастарын басып алды. Конбеген сон ауылга ерт койды. Ал, менщ кандастарым уйс13-куйсп далада калды. Бас кетерген адамдарга кару жумсап, менщ бук!Л туган-туыстарымды турмеге жапты. 0зшд1 булжнн деп жариялап, абактыга камады. Содан кашып шыгып, сеш 1здед1м. Ал, сен, менщ елш зар жылап кацгып жургенде куймемен сеуендеп, емфдщ лэззатына боленш журещ. Осы жаска келгенше терт рет абактыга туетш. Бэр1 сенщ экецнщ кудалауыньщ салдарынан. Сонан соц сеш алып каштым. Менде баска амал калмады. Азгантай да болса туешдщ бе? Татьяна. Бшмеймш, басым айналып кеттк Мен езше- езш келш алайыншы. Балуан. Мше, енд1 акылга келе бастадын. Акылбай! Акылбай. Иэ, мен мундамын. Кешю тамак шару ушш кураган бутактар жинап журмш. Балуан. Акылбай десе Акылбайсын гой, бэрш айтпай- ак туеше бересщ. Сен от жагып, коржындагы картопты отка коме бер, мен огандейш хат жазыптастайын. Тэнейжанныц... э-э, тйпм таска, Татьянанын кешю ас 1шетш мезгш етш ба- рады. Акылбай. Куп болады, мырзалар мен ханшайымдар! *** Уезд бастыгы Долгоносовтыц уш. Долгоносое уйге сый- май, эрлг-берлг тецсел'т э/сур. Эйелг Елизавета куйеуШе урысып, жаныи цоярга э/сер таппай, еб 'ш-дебш жылауда. Елизавета. Мше, тан сыз бере бастады. Танертеи жогалган кыздан эл1 хабар жок! Балапаным-ай, когершшш- ай, каракшылардыц колында кандай куйде жатыр екенеш! «Папа, мама» деп шырылдап жатырсьщ-ау, жарыгым-ай! Не дейд1 ана Ьдеушшер, бф хабар бар ма? Долгоносое. Ешкандай хабар жок! 246

Елизавета. Касында бфге серуендеп журген омбылык камкоршысы не деГцц? Ол кайда жур 031? Долгоносов. Ол Акмолага шугыл аттанып кетп. Эпкес1- нщ ушне. Троицкийге барып, болган жайды баяндамак кой. Елизавета. Декабристердщ урпагымыз деп мактанганда эпкесшщ кеудесше нан шсунп ед1, кайда сол батырлыктары! Жанында отырган бф кызга корган бола алмаса ол негылган еркек! Долгоносов. Осынын бэрш Омбыдагы генерал-губер­ натор естгсе менщ аркамнан кага коймас. Елизавета. Губернаторьщ не айтып турган? Кызынды айтсаншы! Кудайым-ай, ещц кайгпк! Долгоносов. Лиза, сабыр ет! Бф хабар кеп калар. Елизавета. Иэ, б1р хабары кеп калар деп естш жайбара- кат отыра бер! Долгоносов. Жайбаракат отырган кш бар? Буккп эскер тау-тасты аралап 1здеп жатыр. Троицкий де Акмоладан эскери 1здеуш1'лер жтберд1. Енд1 кайт дейс1Ц маган! Елизавета. Осыныц бэр1 сен1ц жумсактыгыцнан! Казак- тарды еркшен жтбергенс1ц. Сенен ешюм корыкпайды, ешк1М аягын да тартпайды. Сенен коркатын болса, сен1 сыйлайтын болса элп басбузар жабайы казак ек1 ояз отырган жерге баса- коктеп ктрш келмес ед1. Онысымен турмай эн айтып бшген1н 1степ кетт1. Бэршпд! мазак кылды. Долгоносов. Сол жабайыц эн сап б1ткенде Екатерина мен Татьяна «тамаша!» деп кол соккан жок па ед1? Елизавета. Эрине, оган бэр1бф! Егер дэл сол окига оз уй1нде болсыншы, куйеу1 сол сэтте-ак оны камауга алар едь Ал, сен кул-кутанды басындырып, ек! кузетш1цд1 куьфшак курлы кормей ек1 жакка лактырып кеткенде де ундемедщ. Мше, енд1 кеп тапа-тал тусте кызывды урлап кетт!. Неткен корлык! Неткен басынушылыкбул! Карагым-ай, балапаиым- ай! Осы кезде уиге алцын-жулцыи бон Сутемген юрт келед/. Ол асыщаннаи ал^ынып сойлей алмайды. - Бул казактыц да коз!н курту керек ед1. Балуан Шолак тонап кетп деген созше баладай сент, ешкандай шара колданбадыц. Бэлк1м, олар сыбайлас шыгар? Долгоносов. Лиза, не болган саган, аздап сабыр етсещш. Иэ, поштабай, не хабар, айт жылдам! Сутемген. Балуан Шолактан ха... хат... хабаршы кеп тур мырза! 247

Долгоносое пен эиел\\ Елизавета цосарлана дауыстап I жюерд!. Елизавета. Не деГцп? Балуан Шолактан!? Долгоносое. Кфсш де! Ацылбай тред!. Иыгында мылтыгы, цолында папкасы. Долгоносое (Ацылбайдыц цолындагы папканы танып). Мынау менщ кенсемнщ папкасы гой. Бул сенщ колыца калай тусш жур? Сутемген ( цалтырап). Аса мэртебелк.. таксыр. бткен жолы меш тонаганда, папкаммен... бфге тонаган. Елизавета. Жетюкен екенбв! Ал, айт, не хабар? Дызымыз т1р1 ме? Акылбай. ТфН Жагдайы ттт1 тамаша деуге болады. Елизавета. УЬ! Кудайга нгукф! Долгоносое. Ал, баянда! Акылбай. Балуан Шолак свге хат жолдап отыр. Мше, мына папканын шпнде. Долгоносое папканы ашып, оз кецсестщ бланк'юше жазылган хатты к,олына альт, ары-бер/ царайды. Долгоносое. Мынау арабша жазылган гой, муны калай окимын? Акылбай. Ол жагын бшмедш, таксыр! Долгоносое. Поштабай, бэлкш, сен окитын шыгарсыц. Сен Орынборда мусылманша окыган адамсын гой. Сутемген цолына хатты альт, оган узак; к,арап турады. - Сен неге унсв турсын, окы тездеп! Сутемген. Оки алмаймын, таксыр! Долгоносое. Неге? Оки алмай турсын ба? Сутемген. Мына хатты окысам, сп меш каталажкага отыргызасыз. Долгоносов. Ешкандай жаза колданбаймын. Хатта не жазылган, бэрщ тугел окып шык. Сутемген (оксиды). «Сен, иттщ баласы ояз, иеше жыл мен1н кыр сонымнан калмадын. Жершд1 алдырган да сен, ауылымды ортеген де сен. (Даусы к;алтырай бастайды). Малымды барымталаган да сен, элденеше рет абактыга жапкызган да сен. Осыншама соныма тусетшдсй сенщ экенд1 елтфдш бе... Ым..Лмм... Долгоносов (зект). Окы! Сутемген. «...Сенщ экещн шгпрдш бе, экеннщ ау- зын... Мен оз жертде отырмыи, успмпге басып юрген 248

сендерспщер. Мше, мен кызынды экетпм. Айыбыц - жазыксыз жандарды абактыга жапкызуыц. Еспще болсын, ояз, егер жазыксыз жандарды босатпадын бар гой, кызыцды шошканыц тораиындаи шыцгыртып турып бауыздаймын. Енд1г1 тандау езвде. Не жазыксыз жандарды абактыда устап отыра бересщ, не кызьщнан айырыласыц. Туыстарыма да, магам да будан былаи тшспеймш деп кол койып, мор баскам колхат бересщ. Егер осы айткандарымды ютемесец — жалгыз кыздын шыгынымеи кутылмайсыц. Ерепссец озпцц де, куйеуше бакшацдап сойлейтш шайпау мшез эйелйцц де урлап экетемш. Меш пдеп боска зуре болма. Агаштарды, шоптерд! К1С1 гып 1здесен де меш таба алмайсыц. Мен енд1 саган жалынбаймын. Енд1 маган сен жалынасыц. Соз1м осы. Балуан Шолак». Мыиандай хаттан Долгоносовтыц да, эйелтщ де уреги ушты. Елизавета цорцыиыштаи к,алшылдап кепти. Елизавета. Босат! Босат бзрш! Ол жабайыныц колынан бэр! келед1. Акылбай. Ол - жабайы емес! Ол эннп, куйш1, балуан, батыр да сер!. С1здерше айтканда - рыцарь! Ондай адал адам Ресейде де жок! Елизавета. Мейл! рыцарь болса бола-ак койсын. Айт- шы, мен1Ц балапаным кайда? Акылбай. Оны айтуга хакым жок! Елизавета. М1не, булар 613Д1 басына бастады. Осы сезщ уш1н-ак басыцды тш1*цмен косып кес!п тастай салу керек шыгар. Акылбай. Мен! елт1рсец1здер кыздарыцызды ешкашаи кормейс1’здер. Елизавета. Айтшы, кызым аман ба? Мен оны т1р1 коре аламын ба? Жалынамын! Ой, кудай-ай, кул-кутанга да жа- лынатын болдык-ау!.. Акылбай. Бзр1 хатта анык жазылган.^Оган косып- аларым жок. (Долгоиосовца). Сонымен, мзртебел1 ояз мырза, С13Д1Ц жауабыцызды сыртта тоса турайын. Б1реу хат жазып отырганда желкес!нен карауыл карап туру мздениетс13Д1к болар. (Шыгып бара жатып). Хатты негурлым тез жазсацыз суЙ1кт1 кыздарыцызды да солгурлым тез корес1здер. Ескертемш, егер мегпц соцыма андушы салып, кайда туратынымызды бш1П алмак болсацыз, кыздарыцызды пр! коре алмайсыздар. 249

Ол шыгып кетед/. I Елизавета. К,орлык кой. барып турган корлау гой мы- ! нау! О, Жараткан! Озщ сактай гор! О-о, Иисусе, озщ жар бола гор! Агаища кертп турган Иса пайгамбардыц алдына барып и/оцына бастайды. Долгоносое ек1 цолымен басын устап, тецселе басып ба­ рып жазу столына отырады. *** Акрюлауез'т'щ бастыгы Троицкийдщ уш. Стол басында эйел\\Екатерина екеуг шай пит отыр. Тро­ ицкий кеседен 5\\р-ек\\ урттайды да орнынан турып кетеди Троицкий. Аргы туыстарыцньщ декабристерге катысы бар екенш сен кез келген жерде неге айта бересщ? Екатерина. Кез-келген жер емес, ен жакын курбымныц ушнде айттым гой. Йемене, эл1 сол созшд1 .умыта алмай отырсьщ ба? Онда турган не бар? Троицкий. Онда турган ештеце жок, бфак, сол «онда турган ештеце жоктын» салдары менщ буюл карьерамныц тас-талканын шыгара жаздамап па едк Екатерина. Онда, эу баста маган уйленгенщ кателж болган. Бфак, эл1 де кеш емес. Омбыныц генерал-губернаторы да екшпп эйел алып отыр гой. Троицкий. Осылай кыцыр сейлегенп-ци кашан кояр екенсщ! Кырык юш бф жак, кыныр К1С1 бф жак! Энеукуш Долгоносовтыц ушнде кайдагы бф басбузардыц баркырап салган эшне кол согып турып алдыц. Йемене, ондай энипш бурын-сонды тындап кермеп пе ен? Екатерина. Орине, жок! Ондай баритон Петербургте де, буюл Ресейде жок. Егер ол арнайы музыкалык бшм алган болса Ресей тугш буюл Европанды шалкасыиан тушрген болар ед1. Троицкий. Коршгенге шалкасыиан тусе беретш байгус Европа-ай!.. Сонан сон... сенщ немере шщ Долгоносовтарга неге баргыш боп кетп? Ол Долгоиосовтарды емес, сеш, не­ мере эпкесш пдеп келт ед1 гой. Откен жолы бщц конакка шакырганда да Михаил ушш шакырган сиякты. Екатерина. Енд1... Алыстан келген конак болган сон... Оньщ устше оздерщнщ тжелей бастыктарыц Мамонтовтын сен1мд1 кызметкер! екенш ескерш... 250