Д.Исабеков Жеті желкен

адам жоме намысы бар карапайым еркек ретшде Михаил Афанасьевич меш жаксы тусшед1 деп ойлаймын. Жасыцыз да, жолыцыз да улкен. Бфшии кезек спдш. Мен кабыргага барып терю карай турайын. Елена шырылдап екеушц арасына туседн Елена. Женя, Женичка! Садагац кетешн, атысу дегеи не сумдык! Россияда Булгаков жалгыз. Бор! туылады, бор! келед1, олардыц келу-кетушщ бор1 занды. Ал Булгаков кайталанбайды, ол зацнан тыскары жаралган! Шиловский. Мундай пафоска казф орын жок. Арага туспе, Сергеевна! Бул - еркектердщ шю шаруасы. Одан да ана шамадандарды аяктын астынан алый кет!. Елена жугхрт барып шамадандарды басца бвлмеге альт кетед'1 де цайта шыгады. - Ал, коздещз (цабыргага барып терю к;арап турады). Онда ушеушзге арналган уш патрон бар, кызып кетш ушеуш де бтре салманыз. Ушке дешн санаймын. Бф... Ею... Уш!.. Таланта дау>сы еатлмейдг. Шиловский Булгаковца бурылады. - Спге не болган? Неге атпадьщыз? Булгаковтыц цолы цалтырап, таланта жерге тус'т кетед!. Булгаков. Спге деген кепм жок... бекерден бекер неге атпакпын? Шиловский. Онда... езвдзден керщв. Ещип кезек менш! Ол э/серде жапщан тапатианы апып, оз/ ест эюаща ба­ рып турады да, Булгаковты коздей бастайды. Елена. Жок! Женичка! Оны атканша меш ат! Оныц ине- дей де жазыгы жок, барлык кунэ мына менде! ©тшемш, оны елтфе корме! Ол коргансыз жан! Ею кун бойы мэр тат- папты. Содан бер1 столдан турман жазу жазган. Эне, айра- жайра боп отырысы анау, колын барып оны калай атпаксыц? Канатынын астына тумсыгын тыгып, бейкам турган аккуга калай мылтык кезенбексш? Оныц жазып б1тпеген романы бар... Оны калай иесшен бфге елтфе салмаксын! Жо-ок, ол елгенше мен елейш, меш олтф! Сол шыгарманьщ жолына курбандыкка меш шал. Олершде «Булгаков Т1р1 калды» деп акырет сапарына саган риза боп, кулшсфеп аттамайын! Елена Шиловскийд’щ аягына жыгылады. Шиловский тапаниласып кобурасына сапабы. Шиловский. Свден Пушкин, менеи Дантес шыкпады (беттщ терт суртед'\\). Егер свдщ орныцызда зацсыз 51

туылган Булгаков болмай зац бойынша туылган Иванов, Пет­ ров, Сидоровтар болганда мен тапаншадагы уш патронный бфеуш Свге, екшшгсш екеушпдщ эйелтпге, ушшппсш, эрине, озше сыйлаган болар ем. Гончаровалар табылар, ал, Пушкин табылмас! Сау болыныздар! Шкловский мацдайына цолын апарып, басын изеп, шыгып кетед'н Булгаков. Гажап! Ол бш1 ок атпай-ак жайратып салды. Неткен рухы мыкты адам! (Пауза). Телефон шырылдайды. Елена ерше басып, трубканы супесок; котередн -Тыцдап шурмын... Трубкадан эйеп даусы анык, еспплед'и -Жолдас Булгаковтыц пэтерг ме? Елена. Иэ... Дауыс. Оны телефонга шакырьщыз. Елена. Михаил Афанасьевич сыркаттанып жатыр едк.. Дауыс. Онымен Сталин жолдас сейлеспекил. Трубканы коймацыз. Елена. Миша, сеш... Сеншен Сталин сойлеспекш1... Булгаков. Юм? Сталин? Бул кай эз1л1н? Елена. Ошшшке карай бул эзш емес. Булгаков бфден ширыгып, бойын ттпеп, трубканы ала- ды. Булгаков. Иэ, тындап турмын, жолдас Сталин! Сталиннщ даусы. Сэламатсыз ба, Михаил Афанасье­ вич! Не, С13Д1 сыркаттанып калды дей ме? Булгаков. Жай, жолдас Сталин. С1з уш1н саумын. Сталин. Б1з С13Д1Н хатынызбен танысып шыктык. Бэлк1М, С13ДЩ шетелге кеткен11из дурыс болар, солай ма? Булгаков. Солай шыгар деп ойлаймын, жолдас Сталин! Елена аузын аилып, ацк,иып турып к,алган. Сталиннщ даусы. Соган Караганда, 613 С13Д1 эбден той- дырып 01ткен болдык кой шамасы? Булгаков. Олай деп ойламаймын, жолдас Сталии! Бул елге ешкандай кажет!м болмаса, баска амалым кайсы!- Б1рак, орыс жазушысы Отансыз ом1р суре алмайды. Сталинн1ц даусы. Мен де солай деп угам. Сонда, С13 б1зге кандай талап койгыныз келед1? Булгаков. Мен1н арманым - театрда жумыс 1стеу. Сталиннщ даусы. Не, свд! жумыска алмай жатыр ма? 52

Ал. с13 эуел1 арыз берт корщп. Баска кандай талабьщыз бар? Булгаков. Мен оны озщпбен кездескенде айтсам деп ем, жолдас Сталин. Сталиннщ даусы. Онда, келкптк. Сталиннщ трубканы цойганы еспйледи Елена. Сен... шынымен Сталинмен сойлестщ бе? Булгаков. 0ц бе, туе пе? Ол меншен кездеспекнн... Елена. Кашан? Булгаков. Кашан екешн айткан жок- Елена. О, тэщрш! Менщ бул уйдщ табалдырыгын аттаган алгашкы кадамымды кутты кыла гер! Булгаков. Патша тегш шакырмайды!.. Не аркацнан кагады, не басынды алады. Екшщ бфй.. Бф озше мыц куннщ окигасын сыйдырган сергелденге толы мына кун немен бол- са да бггсе екен! Елена к;олын жогары квтер'т тэц/рге жалбарынады. Елена. О, жараткан нем! О, менщ махаббатым! Мацайдагынын бэр1н тас тунекке айналдырып, алыстан кер1нген элс13 сэулеге сокыр адамдай дедектет1п, ар- уятты тэрк ет131П осында алып келгенде бар бакытым мен куанышымды осы сэтпен б1Т1ре корме! Топалан кезде сезш куып, махаббаттойын тойлап жатыр деп 61ЗД1 жазгыра корме, жазалай корме!.. Булгаков. Елена, сен не деп турсыц? Булгаков оныц бетт оз1не бурга//да оныц коз'/нен соргалап /пурган жасты коред/. - Соншалыкты жылайтындай саган не болды? Мен елшге бара жаткан жокпын гой. Елена. Осыншалыкты сергелдецмен саган енд1 гана колым жет1П, арманымныцтабалдырыгын енд! гана аттагаида сенен айырылып калсам калган ом1р1м не болады? Сенс13 еткен гумырымныц кандай мэш калмак? Булгаков. Бэр1 де жаксы болады, Люси! Корыкпа! Ол ЛюсиЫ к,ушак;тайды. Беттен, ер/йнен суйед'и Олар осылай сутс 'т тургапда уйге сургылт кшмд/ ек/ адом трт келедк Сутс 'т турган екеуд/ корт, дыбыс бтЫред/. Булгаков пен Елена оларга жалт к;арайды. Сур кишдшщ бфеуг Булгаков осында тура ма? Булгаков. Из... Осында турады... 031рге... Сур КИ1МД1. Ол - С13 бе? Булгаков. Из... мен. 53

Сур кишд1. Тез жиналыныз. Свд1 Сталин кутш отыр. Булгаков. Калайша тез? Сур КИШД1. Сойлест туруга уакыт жок. Бпге он-ак ми­ нут уакыт бершген. Булгаков. Менщ кырынуым, кшнуш керек... Сур КИ1МД1. С13Д1 кандай куйде, кандай формада болма- сын тез жетш деген буйрык бар. Больщыз! Тез! Олар цырынуга, кшнуге уацыт бермей Булгаковты дедектетт алып кетедй Сол кврппс. Уйде Елена, Ольга жэне Жуховицкий. Ольга. Ай, Елена, Елена! Сенщ Шиловскийд1 тастап, Мишага келгешщп букш Мэскеу естп алыпты. МХАТ болса дурбелен. Бэрх меш сурактьщ астына алып бхр адым журпзбейдк Елена. Осылай болды, Ольга. Енд1 ол жошнде эцпме козгамай-ак кояйыкшы. (Сагапща царап). Алтысагат болды, Мишадан эл1 хабар жок! Жуховицкий. Кам жемещз, Елена Сергеевна. Коп кешжпей кеп калар. Елена. Коп кешжпегенде будан артык не болмак? Мше, карацгы туст1. Телефон да тым-тырыс. Жуховицкий. Улкен театрмен ертен шартка отыратын болдык. Олар он ею мын сом каламакы телемек. Бул ен жогаргы ставка! Елена мен Ольга жауап к,атпайды. Жуховицкий. Станиславский Сахановскийд1 театрдан кетуге мэжбур етш, оз колымен арыз жаздырыпты. Олар тагы ундемейЫ. Жуховицкий. Егер Уборевич Тухачевскиймен бфге... атылса, онын орнына Шиловскийд1 тагайындауы мумкш де­ ген сез бар. Ал, босаган уйш... Ольга. Жуховицкий! Айтпанызшы ондай создь Кущай ушш! Елена. Одан да Сталиннщ кабылдау болмесше телефон согып К0рсеЦ13Ш1... Жуховицкий. О-о, Елена Сергеевна! Сталин театрдын директоры емес. Ол ешкшнщ колыиан келмейдк Олар осылай зр1-сэр1 бон отырганда ест шалкрсынан ашылып, ет к,улагы езу'шде, уйге Булгаков трт келеЫ. Булгаков. Ай да Пушкин! Ай да сукин сын! 54

Елена. Миша! (Жуг\\рт барып омырауына слайды). Булгаков. Бул - кшнщ соз1 екенш бшешндер ме? Патшанын колынан «Евгений Онегин» романы ушш бгр кап кумю акша алганда уГпне келш Пушкиннщ Гончаровага айткан С031. Ай да Булгаков! Ай да подхалим! Ол столга газетке оралган б\\р буда ацшаны лацтырып жюеред!. - Кдзф гана театрдан шыктым!.. Сен Тэщрге бекер жалбарынбапсьщ, Люси! Ертеннен бастап алдыцыздатурган мына пакырыныз академиялык театрдыц режиссер!! Елена куанганнан отыра кет'т жылап ж1беред1. Жуховицкнй. Куттыктаймын, Михаил Афанасьевич! Енд1 Булгаковтьщ дэуф1 кайта басталады! ❖** Патриарши тоганы. Жадыраган жаз. Квриастщ баягыдан 51р езгешелт - жецнч шатыр астында жец\\л орындьщтар мен стол тур. Стол басында торт адом. Бул­ гаков, Елена, жэне оныц ек1 баласы - Женя мен Сережа. Булгаков кецшдч. Булгаков. Були тамаша серуендедж-к, балалар. Кдлай, кешеп спектакль унады ма? Женя (улкеш). Тамаша! Бфак, тез бгпп калды. Егер спек­ такль тагы осынша созылса, тапжылмай коруге дайынмын. Булгаков. Мэссага-ан! М1не, бугшп балалар! Саган кунде жатар алдында окып журген «Мастер мен Маргарита- да» сушсетш коршют! коб1рек жазайын. Сережа. Онда бвдщ кластьщ бэр! окып шыгар едк Булгаков. Ертен Москва-рекага барып катерге мшемп. Суга шомыламыз. Сережа. Оны сен танертен айткансьщ. Кдйтар жол- да дукенге юрт люстра сатып аламыз. Онан шыккан сон Вересаевтын уйше согып, карызын берем1з. Елена. Балалы уйдщ урлыгы жатпайды деген. Булар сы- бьфлап айтканды да еспип кояды. Олар дуылдап тагы куледк Булгаков. Сонымеи, балалар, адам деген омфде алды- на айкын максат коя б!лу! керек. Сол максат жолында ба- тыл тэуекелден тайсалмауы тию. Айталык, мына сендерд!н мамаларьщ. Тэуекел дед1 де, шалкып отырган дэулетш тас- тап, мен сиякты такыр кедейге келдг 55

Сережа. Токтай тур, Потап. Бвдщ мамамыз тагы да бф тэуекел ете салуы мумкш. Бэр! ду кулед/. Елена эр\\ култ, эр/ уялып, Сережаны га- зетпен цуйрыгыиан урын-урып рояды. Елена. Сен такылдай бермей тамагьщды 1Ш, азаннан бер1 аузьща нэр алган жоксьщ. Булгаков. Иэ-э, бул ойланбаган жай екен {кулед!). Ал, ойнадык, кулд1к, кыдырдык, енд1 уйге кайтайык {бэр! кетеЫ). Олардыц орнына басца адамдар кеп отырады. Иванов. Булгаков езшен баска бфде-бф адамды драма­ тург деп есептемейдт Петров. «Мольерд!» жаздым деп ол озш де сол дэрежеге жетш калгандай сезшедк Сидоров. Сталин оны «менщ суй1кт1 жазушым» деп атапты. Иванов. Ол ол ма, кабылдауга келген кезде аягындагы жыртык бэтенкен1 кер1п, «мен1н сушкп жазушым неге жаланаяк журуге тшс» деп, сол жерде отьфган Молотовтыц ет1Г1н шешт1р1п бер1пт1. Каганович жалпактап ез1Н1К1н бермек болган екен, Сталин: «еврейдщ аяк КИ1М1Н орыс жазушысы- на киг1зуге болмайды» деп оны кабинеттен куып шыгыпты. Петров. Театрлар Булгаковтьщ антисоветт!К шыгар- маларынан тазарып калып ед1, ак гвардияшыларды суюге ундеген пьесалар кайта каптап кегп. Совет шындыгын жырлаган спектакльдер бфшен сон б1р1 сахнадан кетуде. Сидоров. Вахтангов театры «Боскындар» романы бо- йынша жана койылымга к1р1С1п жаткан кер1нед1. Иванов. Булгаков - Нобель сыйлыгынан басты ум1Т- керлерд!н бф! десед1. Петров. Егер б]зд1н укшет Булгаковка деген жансак П1к1р1н озгертпесе, жазушылардыц бэр1 кызыл гвардияны жазуды токтатып, ак гвардияны насихаттап кету! мумкш. М1не, мэселе кайда! Сидоров. Ол моральдык жагынан да эбден бузылган. Жакында ол эйел1н кангытып Ж1бер1п, Мэскеу эскери округыныц бас штабынын бастыгы Шиловскийд1ц эйел^не уйлендк Шиловскийде еркект1к намыс жок екен. «Гончаро- валар кеп, Пушкин бфеу-ак» деп ез1нше аскаи б1р гуманистш танытып, Булгаков™ аткалы турган жершен айнып, эйел1Н тастап кет1п капты. Соны да орыс армиясыныц жогары 56

дэрежедеп офицер! дейдьау! 0з намысын аякка таптаткан офицер ел намысын калай коргамак? Иванов. Федор Федорович, спдерден де бшместж кегп. «Сталин туралы пьеса жазып жатыр екен» деген ха- барды ести сала, оныц алдына неге бардыцыздар? Не ушш кешнрш сурадыныздар? 0зщ1зд1 жэне баска да белгш совет режиссерларыньщ арына тигеш ушш спдерден ол кеипрш сурауы керек едк Ал аздер!.. Раскольников. Ал, айтып болдыцдар ма? Енд1 меш тынданыздар. Пшрлерщвдщ бэр! орынды, менщ кокешмде жургенд! дэл таптыцыздар. Булгаков ойнактап журш оз еркшен торга тускел1 тур. Сталин туралы пьесаны ол бэр1бгр оз стшпнде - Булгаковша жазады. Оны Сталинге карсы коюдыц ынгайлы сэт1 енд! туспек. Пьеса бт<ен соц осы отырган бэринз маган рецензия жазып береспдер. Калай жазу керек екенш тусшдщ1здер гой деймш, (сагатына царап) Жуховицкий неге кеиппп жатыр? Ол да куралакан емес шыгар. * ** Булгаковтыц уш. Уй пш айра-жайра. Сырттан Булга­ ков, Елена жэне Сережа тредк Уйдщ астан-кестеш шыгып жапщанын корт ушеуп де цалишып турып к;алады. Елена. Мэссаган! Бвдщ уйге уры тусшт1 гой! Олар шкафтарды к,арайды. - Кызык. Ештецеге тимеген. Бэр1 орнында. (Жуг/рт ба- рып комодтыц тартпасын ашады). Акшага да тимеген. Сережа. Потап, а Потап! Стол устшдеп колжазба жок! Булгаков э/сазу столына э/сетт барады. БэрЫ ацтарып к,арайды. Романныц жок; екешне коз1 жеткенде э/сан ушыра ащаилап жгбереди Булгаков. Сережа! Екеумпдщ романымыз жок! (Ол цайтадан к,алшылдай бастайды). Оны бфеу алып кеткен, Сережа! Эдеш алып кеткен! Енд1 оны ешкашан орнына келтфе алмаймыз. Бф жазган шыгарманы кайта жазу мумкш емес! Ол журегш устап куулап бара жатады. Елена мен Сережа оны ек1 жак;тан суйемелдейдк Елена. Айттым гой мен саган, Миха, кшттелетш жаца стол сатып алайык деп. Булгаков. Урыга кулып соз емес, Люси! 57

Елена. Тур! Басынды квтер, кайгырма! ' Ол копан сорестщ астыцгы жагынан б1р буда фотоцагаздар тыгарады. Мен «Мастер мен Маргаританьщ» фотоквнлрмесш тусфш, елеусв жерге тыгын койганмын. Эрине, муныц окылуы киын, бфак, жоктан бар жаксы. Булгаков орнынан ушып турады. Булгаков. Осынын бэрш мен куламай турып неге керсетпедщ? Елена. Сенщ ай-шайга карамай кулай салатыньщды кайдан бшейш. Булгаков. Куткарушым менщ! Акылдым менщ! Ол балаша куанып, Еленаны цушацтайды. Беттен суйвд1. Сережа (опардыц дэл желке тусына келт). Карным ашты, Матильда! Азаннан бер1 аузыма нэр алган жокпын! Елена. Сен меш неге Матильда дейсщ? Сережа. Сен1 бул уйде эр! Люси, эр1 Матильдасын,. Елена. Тш мен жагына суйенген акырзаманнын тас туйнеп! (Оныц беттен сушп). Бар, диафильм1нд! коре тур, мен казф шай эз1рлей1н. Жуховицкий тред!. Булгаков. Э-э, Павлуша! Кел, терлет! Жазушылар одагына муше болганын кутты болсын! Жуховицкий. Рахмет! Бэр! свдщ аркацыз гой! Булгаков. Самосуд пен Седойдын (Соловьев. Булгаков эдеш цыскрртып айтып отыр) ашуы таркайын дед1 ме? Жуховицкий. Фамилияцызды премьераньщ алдында алып тастаганьщыз уш1н олар с1зге катты окпелк Булгаков. Ал, не жаналык бар? Жуховицкий. Ес1н1зде ме, откен жылы Вельс мырзаныц 0К1Л1 С13Д1Н Сталин туралы пьесацызды сурады деп едш гой? Булгаков. Жок, ес1мде калмапты. Жуховицкий. Кат-кабат шаруамен басыцыз катып жургенде умытып кеткен шыгарсыз. Булгаков. Иэ, ол не дейд!? Вельс мырзаныц ок!Л1? Жуховицкий. Сол адам киылып сурап коймаган сои пьесаньщ б1р данасын берш ж1берд1м. Булгаков. Не дей-С1ц? Колжазбаны мегпц руксатымсыз беруге сен1ц кандай хакыц бар? Жуховицкий. Оган ашуланатындай ештеце жок, Миха- 58

ил Афанасьевич! Сабыр етнцз. Олар тек окып танысу ушш алды. Булгаков. Егер бпге айтпай арзан сенсация ушш сахнага шыгарып жтберсе не болмак! Сталин Мольер емес! Му.ныц арты неге апарып согатыныи бгпесщ бе? Жуховицкий. Олар миллион доллар усынып отыр... Ал, эзфге соныц торттен бфш берш жчбердт Булгаков. Бпдщ елдщ зацы бойынша бул - кылмыс, Жуховицкий! Сен сол зацды неге бшмей калдыц? Кереп жок маган астыртын келген акшаныц. Жуховицкий. ©ткен жолы алып едцрз гой. Булгаков. Ол «Турбиндер куш» ушш. Ол пьеса коптеген сахнада койылган. Ал, бул пьеса еш жерде жарияланбаган, еш жерде койылмаган, репертком кабылдамаган пьеса! Мен С13Д1Н уствдзден шагым айтамын! Берген адамыцыздан колжазбаны кайтып алып келщ1з. Барыцыз! (Журегт устайды). Барыцыз... Барыцыз.... Ол тецселт турып к,алады. Жуховицкий шыгып кетед'и Акта стол усттде к^алып к,ояды. Сахна бос. Радиодаи анформбюроныц соцгы жацапык;- тары бертп жатыр. Радио. Советтер Одагыныц информбюросы хабарлай- ды. Кеше СССР Жазушылар одагы баскармасыныц кезек- тен тыс пленумы отш, онда жазушы Михаил Булгаковтыц жеке мэселеа каралды. Михаил Булгаков узак жылдар бойы шетелге астыртын колжазба ж1берш, зацга кайшы келетш эрекетпен жасырын турде каламакы алып турган. Ресми кабылданбаган улы кесемшп Сталин туралы оныц соцгы шыгармасы Американыц улкен бф каласында сахнага да- йындалып жатыр! Совет жазушысыныц саяси, моральдык бет-бейнесше юр келтфетш мундай орекет] ушш Миха­ ил Булгаков СССР Жазушылар одагыныц мушелшшен шыгарылсын деген усыныс койылды. Усыиыс бфауыздан кабылданып, оны беюту ушш Орталык Комитетке Ж1бершд1. Естерццзге сала кетейж — Булгаков партия катарында болмаган. %** Патриарши тоганыпда Булгаков жалгыз. Ол сэкийц б1р шет'шде газетке уцшп отыр. 1 май мерекеск Аулацтап ше- 59

руде журген адамдардыц кещлд1 дауыстары, репродуктор- дан диктор даусы санкылдап естшп тур. («Хальщаральщ бейбггшшк пен ынтымак куш - 1 май жасасын! Ура!»). «Капитализм б.угауын бузып, ецбекил халыкка тецдщ пен бостандык экелген социализм жасасын!», «Коммунизм идеясын жогары кетерт, калын букараны коммуниста рух- та тэрбиелеуде каркынды улес косып келе жаткам совет жа- зушылары жасасын!» дткшштердщ б/р/ Булгаковтыц алдына кеп тоцтайды. Оныц к/м екеш бвлг/с/з. Бейтаныс. Кеипршз, С13... Булгаков емесаз бе? Булгаков (газеттен басыи алмай). Жок. Ол кш ед1? Бейтаныс. Не, слз ондай фамилияны естшеп пе едпцз? Булгаков. Жок. Бфшцн рет ест1п отырмын. Бейтаныс. Ест1меген1щз 0К1Н1штьак!.. Ол менщ ен суГйкт1 жазушым ед1.. Булгаков (басын квтер/п). Оньщ кандай шыгармалары бар? Бейтаныс. Айтпакшы, ол тф1 ме екен? Коптен кор1нбей кетп гой. Соган Караганда элдекашан олш калган болуы ке- рек. Булгаков. Хабарым жок. Бейтаныс. «Ура берсе кудай да олед1» деген. влген шыгар. Газет бет1нде кун сайын шыгып жаткан сын макалалар оны кврге тыкпай койсын ба... Булгаков (култ). Бэлк1м, ол бэр1не колын б1р-ак С1лтеп, уЙ1нен шыкпай роман жазып жаткан шыгар? Бейтаныс. Солай болса, канеки! 0зген1цсоз1-лактырган тас, ал, Булгаковтын сез1 - аткан ок кой. Б1ле бшсещз, оныц будан былай ешкандай шыгарма жазбай-ак ортамызда аман журген1Н1ц ез1 - ойлы адамга медет болар едк Булгаков (^тацырцап). Кешфпнз, С13 К1м боласыз? Бейтаныс. Кенкелеспш. Булгаков. Кецкелес болсацыз неге емделмейаз? Бейтаныс. Кез1нде емделе алмай калдым. Казак деген халыкты есту1Ц1з бар ма? Булгаков. Иэ. Бшем. Бейтаныс. Кецкелес адамды олардыц калай емдейтппн б!лес13 бе? Булгаков. Жок. Бейтаныс. Олар адамныц басы сыятыидай ег1п жердей шукыр казады да, олп кецкелест1ц аягыи аспаннан келт1р1П, 60

басын шукырга тыгады. Сонан сон шукырдын, жан-жагын келсаппен бф сагаттай токпактайды. Жумсак топырак басты ауыртпай кысып, шайкалган миды калпына келтфедй Булгаков. Гажап екен! Бейтаныс. Аса дарынды адамдар - баскаша ойлайтын «кенкелестер», ягни, миы шайкалгандар. Миы шайкалган ерекше адамдарды казактар ертеректе элпндей эдюпен калыпка туарген. Меншше, Булгаков та жас кезшде сондай ауруга шалдыккан. Булгаков. Ол бул кеселден ешкашан айыкпай ма? Бейтаныс. Жок. Бфак, онын бул кесел1 мендеген сайын когам ез кесапатынан сауыга бастайды. Егер коре калсаныз сэлем айтыныз. Ол бул аурудан жазылам деп эуре болмасын. Энебф эйел сод!13деп жур гой деймш. Булгаков жан-жагына к,арайды. Шынында да б1р жак, бурыштан Елена тыга келт, оган царай жуггредк Елена. Миша! Сеш пдеп бармаган жерш жок! Жападан- жалгыз бул жерде негып отырсын? {Келт цуьиацтай алады). Саган бф нэрсе боп калды ма деп зэрем зэр тубше кетт1 гой. Жур, уйге кетак! Булгаков {жан-жагына к;арап). Дню ма, пер1 ме? Елена. Кшд1 айтып турсын? Булгаков. Жана гана бхр кара шляпалы адам меншен сейлес1п кет. Онын козге кор1ибейт1ндей алыска узап кете коятын да уакыты болган жок. Елена. Танымайсын ба? Булгаков. Жок. Бэлк1м, мен1Н кеЙ1пкерлер1мн1и б!р1 шыгар. Элде... елее... Элде Воланд! Елена. Миша, сен шаршадын, кажыдыц! Жур уйге тезфек. Саган жаксылап демалу керек. Емделу керек. Ек1 куннен сон Сочиге аттанамыз. Булгаков. Жок, суЙ1кт1 Елена! Мен ешкайда да бармай- мын. Емделмейм1н де. Мегпн ем1м - жазу! Жазу, тагы да жазу! Элп К1С1 маган осыны айтып кегл. Елена. Элг1 бейтаныс па? Булгаков. Иэ. Ол Булгаковты элдекашан ОЛ1П калды екен деп жур екен. Онымен сойлескен сон, мен мынадай ойга Тфелд1м: маган ешкашан олуге болмайды екен. Ио, олуге болмайды екен, кымбатты Елена! Елена. Эрине, эрине, Миха! Сен сомы ещн гама тус1НД1Н бе? 0л1мге мойынсуну - киындыктан кутылудын онай жолы. 6)

Ол - екшщ бфшщ колынан келедк Ал сен екшщ б!р1 емессщ, Булгаков! Омфге к^штар екенщ рас болса К-улшынып жазуга отыр! Булгаков. Дегенщ болсын, Трампа-злин! Елена. Миха, Трампазлнн деген не? Булгаков. Ол ма? (Кулиг). Ол... жан ауруынан сауык;- тыратын мен ойлап тапкан жок дэр1Н1Н аты, Люси! Елена. Сен... Сен киялисын, Булгаков! Булгаков. Бэлк1М, бала кез1мде элг1 бейтаныс айткандай миым шайкалган болар. Елена. Киялиым мен1н! Жалкы жаралган жарымес1м мен1н! (Ол Булгаковты цушацтайды). Соцы 2003 жыл.

КУСТАР ФЕСТИВАЛИ (Балалар мен куыршак театрларынын репертуары ушш) Кагысушылар: БуркИ Булбул Жапалак Тоты Сауыскан Карга, энпп карга, жан карга Этеш Мекиен, К1цп мекиен Тауыс Коккутан Каз Казылар алкасы Орман ши у да шу. Жел толцытцан Айнакел. Кел мацында бит жартас. Жартас усттде - к%с патшасы Буркин. Буркин цанатын цомдап-щмдап жан-жагына царайды. Ешк'ш жок,. Бурк1т. Ей, кш бар м.унда? (Ешк'ш жауап бермейЫ). Ей, кш бар деймш бул манда? Неге ешкш жауап бермейд1? Сылац к,агып Тотьщус келеЫ. Тоты. Мен бармын, таксыр! Шакырган кезде жетш келетш менен баска кш болушы ед1 жаньщызда. Кулагым С1зде, не буйырасыз? Бурют. Сенен баска бул манда тагы юмдер бар? Тоты. Ешкш жок, эмфшш. Бэр] бет-бетшен. БуркН. Бет-бетшен дегенщ калай? Тоты. Кешфппз, эрк1М ез жумысында дегенш гой. Буркгг. Ертец сэскеге бэрш жина. Айтатын манызды I жарлыгым бар. Тоты. Ей, жаршы, ей, Сауыскан! Боска шыкылыктай бермей, мунда кел! . Сауыскуш жетт келеди’ 63

Сауыскан. Иэ, кулагым сенде Ерке Тоты. Маган не айтпак едщ? Тоты (Буркттен свйлескендей анес, элпрпг дауыспен). Энгше былай, Сауыскан мырза. Тау-тас, орман-тогай, озен- келдерде журген кустардын басшыларына тугел хабарла. Бф1 калмай ертен сэскеде Буркггтщ алдында болсын. Патша агзамнын оларга айтар жарлыгы бар. Тус1шкп ме? Сауыскан. Туашкп, Ерке Тоты. Жапалак (Сау’ысцанды оценка шыгарып). Сауыскан! Бул хабарды Булбулга айтпай-ак кой. Ертен ушне барганда озш айтам. Жарай ма? Сауыскан (оган кудттене карст). Жарайды. Айтпасам айтпай-ак кояйын... *** Сау’ысцан орман-тогай мен тау тасты жацгыртып жар сачып жур. Сауыскан. Тындандар, тындандар! Ертен сэскеде Бурют патшанын алдында барлык кус |мткеннщ басшылары тугел жиналсын! Эмфшшщ оздерще айтар жарлыгы бар! *** Жартас басындагы Буркттщ бит тугыры. Тугыр алдындагы бит текше таста Буркин отыр. К,асында ерекиге эсеи кшнген Ерке Тоты бар. Ол эрг-берг сылацдай журт, Буркттщ алдына су кууйып, Тауыстыц крнатынан жасалган эделй жеппушпен желтит к;ояды. Тауыс (цасындагы Этешке). Этеш бауырым! Ана Тотынын колындагы желпушт! кордщ бе? Этеш. Иэ, кордш. Тауыс. Ку Тоты былтыр менщ куйеуге тигел1 отырган бойжеткен кызымды устап алып, патшага керек деп куйрык жунш нокерлершен кеп шыркыратып отырып жулып экеткен. Отырысын карашы енд1 сыланып! Б)здщ коз жасы- мыз алыска ж1бермес! Зымиян! Этеш. Кызынды кутты орнына кондырдыц ба? Тауыс. Кайдагы! куйрык жуншщ жулынганын корт, кудаларымыз ат-тонын ала кашты. «К^уйрык жунде турган не бар? Жас кыз, ертен-ак кайтадан ост шыгады!» деп ай- тып корт едж, квнбей койды. Куйеу бала туешген болып 64

ед1, эке-шешелер1 бф бетпак екен, айткандарынан кайтпай отырып алды. 0теш. Ойбо-ой, сен бгр кызды айтасьщ, биыл коктемде осы сыландаган оэле карамагымдагы он бес мекиеннщ жунш патшага жастык жасаймыз деп сыпырып экеткен. Ар- тынша буршак жауып, сол он бес мекиешмнщ алтауы гана Тф1 калды. Тауыс. Сумдык-ай! Бул Тотынын ешкшге жаны ашы- майды. Ата каз. Эй, куцкшдей бермей тыныш отырсандаршы! 1штерщ жарылып бара жатса жиналыстан кешн сойлесес1Ндер. Буркйп свз бастайды. Буркгг. Оу, жамагат! Сендерд1 жинаган себебш - бэршИ куйбен ТфШШКТЩ КЭМЫМвН Жур1П, ОНер, 61Л1М, мэдениет дегенд1 \\гулдем умытый кетшшз. «Нан болмай эн болмай- ды!» деген екен баягыда бф данышпан. Кудайга шук1р, каз1р карнымыз тойды, нанымыз бар. Енд1 мэдениетшвд! колта алайык. Б13 Сауыскан, Тоты, Жапалак жэне Каршыга тортеум13 акылдаса кел1п, эн байкауын втк1зеЙ1к деп шешш кабылдадык. Дурыс па осы шешшшп? Дауыстар. - Дурыс! - Эте орынды! -Тамаша идея! Буркгг. Ещп байдауды етк1зуд1Н рэс1М1 жайлы касымда отьфган Тоты баяндасын. Журтца унау ушт малына китген Тоты кербездепе ба- сып, сылац к,агып ортага шыгады. Тоты. Эн байкауын ©тюзу жоншде шеш1м кабылдаган мэртебел1 уйымдастыру комитет! былай деп хабарлайды. Байкау уст1м1здег1 жылдьщ 15 жэне 20 маусым аралыгында Айнаквл манында ©тк1зшс1н. Бас жулдеге - бф кап тары, б1р кап бидай. Б1р1нш1 орынга - бф кап бидай, ек1НШ1 орынга - бф кап жугер1, уш1нш1 орынга - бф кап арпа. Кетерме сыйлыктар тагы бар. Коккутан. С1здер еткорект1лерд1 умытып кеткенс1здер ме? Мынаныц бэрх 613 жейт1н тамак емес кой. Тоты, (лз кандай жулде усынасыз, Коккутан мырза? Коккутан. Балык, итбалык, курбака... Тоты. Т1лег1Н13 орынды. (Жапындагы Жапалаща). Жапалак, Коккутаннын тшепн жазып кой. (Жапалак; жаза 65

бастайды). Ал, тагы кшде кандай усыныс бар? Кане, Карга ' сен айта гой. Коккутан. Байкауды бгр айга шегерсек дурыс болар едй Себеб1 - эншшерЫздщ бэр1 баягыда тарап кеткен. Кшнщ кайда жургешн ешкш бшмейдь Оларды эр жерден пдеп тапканша кеп уакыт кететш тур! бар. Тоты. Жапалак, бул усынысты да жазып кой. Ендт мэселе - казылар алкасы. Мен мына бф тшмд1 окып шыгайьш. Ата каз -Терага, Сауыскан, Жапалак, Мен. Егер карсы болмасаныздар. - Каршыга, Жарганат, Коккутан. Этеш. Тоты бикеш, мыналардьщ бэрх музыкадан хабары жок макулыктар гой. Олар эннпге калай торелк айтпакшы? Тауыс. Бул тшмге Жапалакты косып журген кш? Этеш. Музыкадан Жарганат не тусшед1? К^стар шулап кетедг. Буркт Шуылдамавдар! Олардын ездер1 дорега коршгенмен жандары нэзк. Кебю1 музыкадан уйлершде жа- тып сабак алган. Осымен жиналыс бтгп. Енд1 тарандар! 1ске К1р1С1НДер! Кустар куцкшдеп тарой бастайды. *** Буркт цазылар алкрсын жинап алып, эн байщауына кртысатын тапапкерлердщ тЫмшен танысып отыр. Буркгг. Калай, эншшер дайын ба? Тоты. Жер-жерд1 шарлап журш эншшерд1 эрен дегенде ф1ктеп алдык. Буркт Кане, окышы тоЫндк Юмдер катысатын бол- ды? Тоты (таранып цойып). Карга, Байгыз, Кекек, Акку, Каз, Уйрек, Карлыгаш, Бозторгай, Булдырык, Улар, Когершш, Этеш, тагы баскалар. Буркт Бар болганы осы ма? Тоты. Булар ф1ктеу жарысынан откендер, таксыр! Ата каз. Ал, бул тЫмде Булбул неге жок? Жапалак. Ол ф1ктеу жарысынан отпей калды. Ата каз. Неге отпей калды? Жапалак. Ол кершген тойда эн салам деп даусынан мулдем айырылыпты. Ата каз. Дегенмен. Булбулдын аты - Булбул. Онын эн байкауына катыспауы улкен киянат. Тоты. Ата каз аксакал! С\\з естшеген екеншз гой. 66

Байкауга катыса алмаймын деп ол Сауысканнан сэлем ай- тып ж1бертт1. Ата каз. Тусшсем буйырмасын! Бурют. Булбул дейд1? Эне бгр жудырыктай болтан К1шкене кус па? Жапалак. Иэ, таксыр! Калжасына карай оны энпп деп айтудын 031 киын! Бурктг. Иэ, иэ, оны жаксы эннп деп еспгем. Елден уят болар, тшмге оны да косындар. Жапалак (амапсыз жаза бастайды). Он ушншп - Бул- бу-ул. «Л» дан кешн мягкий знак келе ме? Тоты. Келсе де жазбай-ак кой. Жудырыктай кусты сон- ша элдекандай гып!.. (Таранып-таранып цояды). Оцата жартастыц тубхнде Тотыцус, Жапалац отыр. Царга келеЫ. Оныц цасында кшгрек тагы б1р к;арга бар. Ол - оныц байцауга цатысатын баласы. Тоты мен Жапалаща жацындай бергенде улкен царга баласыныц цанатын сипап, тумсыгын сурт 'т цояды. Карта (Жапалац пен Тотыга иШп сэлем берт). Аман- сау барсыздар ма, мэртебел1 мырзалар! Мше, сНдерге айтып журген кенже балам осы. Бфак колдаушысы болмаган соц ылги козге 1Л1нбей тасада калып келед1. Тоты (мацгазданып). Бурын тукымдарынызда энш1- куйш1 болып па ед1? Карта. Болтан жок. Арамыздаи осы баламыз шыта ма деп ум1т кут!п журм1з. Жапалак (Тотыга). Эуел1 031М13 б1р тьщдап алсак кайтед!? Тоты. Тындасак тындайык. Ал картам, озщ унататын б!р эн айтшы. Жас царга ортага шыгып даусын кенеп алады. Жас карта. Кар-рр-рр! Кар-рр-рр! Кар-рр-рр! Ол осылай б'граз царцылдап, Жапалац пен Тотыга басын иед\\. Жапалац пен Тоты б1р-б1рте царайды. Карга (бэйек боп). Бупн даусы ерк1н шыкпай тур. Алдыгуш Каргалыдагы б1р жолдасы уйлешп, соньщ то- йында муздай су 1Ш1П койыпты. Байкау басталганша уйден шытармай 031м дайындаймын гой. Тоты. Мынадай дауыспен балацыздыц жен1ске жету1 ки-ен!.. Карта. Жен1с деген оздерпнздщ колдарьщызда турган жок па?! Егер аздап колдау корсетсец13дер... 67

Жапалак. Слздщ балацызды он орап кететш эншшер бар... Карга. Егер колдау корсететш болсацыздар... (Ол Жапалсщтыц цулагына элдене деп сыбырлайды, Жапалак; Тотыга сыбырлайды). Тоты. 1м-мм... Керермп... Катыса берппздер. Аула шпндегI шарбац успйнде к,ызыл айдарлы дтеш отыр. Опы цоршап мекиендер мен иабилер тур. Этеш. Ал мекиендерш мен нйбилерш! Мына кокелерщ энш1 кустар байкауына катысатын болды. Калай, бэйгеге катысайын ба? Мекиен. Эрине катысуын, керек. Жер-дуниеш жангырт- кан эсем де зор унщмен Бас бэйгеш сен алмаганда К1М ала- ды? К1Ш1 мекиен. Бойы да, тур! де, айдары да кел1скен сеншен таласатын К1М бар дейс^н! Жас цнби. Б1р кап тары мен б1р кап бидай экелсен кыстан киналмай шыгар ек! Этеш. Мше, каз1рп жастардьщ ойында тек дуние гана бар. Атагын айтсаншы, атагын. «Энш1 кустар байкауында Ал­ тын айдарлы Этеш Бас жулдеш жещп алды!» деген атактьщ 031 кайда жатыр! (Ол к;ок,нланып арлы-берл! Э1суред1). Сонан сон, кымбатты мекиендерш мен нпбилерш! (Жан-жагына царап цояды). Мен казылар алкасынын мушелер1мен келюш койдым. Егер маган бас жулдеш берет!н болса олардын эркайсысына он-оннан есептегенде токсан жумыртка, б\\р кап жун беретш болдым. Байкауга он кун калды. Мекиен. Ой-бай-ау, бар болганы бхз алтау-акпыз. Мына нпбилер эл1 жумыртка таппайды. Он кунде алтауымыз токсан жумыртканы калай табамыз? Зорыгып олем!3 гой! Этеш. Болды, болды, бас мекиен! Зарлай берме. Эздерще кудай куат берс1н. Юин мекиен. Ой-бай-ау, оларга б1р кап жун беретш болсак кып-кызыл шака боп каламыз гой. Кыста катып калмаймыз ба бэр1м1з! Этеш. Катпайсындар! Б1р кап тары мен бф кап бидай- ды куркеден шыкпай кыс бойы жеп шыгасындар. Коктемге деЙ1н кауырсындарьщ кайта шыгып улгередь Мекиендер мен иабилер сыцсып жылайды. Этеш. Болды! Неменеге жылайсындар! Кфнщер курке- лер1це! Уакыт отк!збей жумыртка табуга кфюндер! 68

*** Ашыц даладагы тал тубтде царгалар мэжта вппп жатыр. Коц карга. (Улкен к;арга деген свз). Ал каргаларым, карактарым! Карга б1ткеннщ намысы сынга тусетш кун жакындап келед1. Бет-бетшпбен каркылдап журе бермей журт катысып жаткам бэйгеге 613 де катысып корешк. Жай карга. Кдтыссак, катысайык. Орын ала алмай калсак бфеу канатымызды сыпырып алып калмас. Квц карга. Тэйт эрП Катыскан сон Бас жупдеш алуымыз керек. Жай карга. Кайдам! Байкауга Булбул, Акку, Бозторгай, Карлыгаштар катысады екен. Олар Бас бэйгеш беред1 дейсщ бе? Кон карга. Мше, мэселе сонда! Мен сендерд1 сол ушш жинап отырмын. Омф деген курес, омф деген жанталас! Жай карга. Эй, осы байкауга катыспай-ак баягыша да- ладан жем1М13Д1 терт жеп журе бергешмп дурыс сиякты ед1. Б1р кап тары, бф кап бидайды каптаган кальщ карганыц кайсысыньщ аузынан тауып аласьщ! Кон карга. Болды! Боскакаркылдайбермендер! Кайтсек те Бас бэйгеш алуымыз керек. Жай карга. Калай аламыз? Кен карга. Мше, мэселе кайда! (Этеш сиякты ол да жан-жагына царап алып). Ол ушш Булбулды байкауга катыстырмау керек. Жай карга. Оны калай катыстырмаймыз? Кон карга. Ол ушш сендер дэл Байкау басталатын куш Булбулды ешкш таба алмайтын 01р куыска тыгып, аяк-колын байлап тастайсындар. Жай карга. Оны жасаймыз-ау. Ал баска кустарды кайтем1з? Кон карга. Бюге тек Булбул катыспаса болды, калганын 031М13ше шешем13. Ол ушш эр карга бф калактан дэн жина- уы керек. Осы жерде мынга тарта карга барсывдар. Туспйкп ме жагдай? (Ешкш унде,чейд1). Демек, тус1Н1кт1 болды! Жай карга. Атам заманнан бер! энс13-ак тамаша ом1р сур1п келе жатыр ек кой. Слз де кайдагыны шыгарып... Каргага энн1Ц керег1 не? Кон карга. Ой, коксоккан! (Оны Э1селкеанен цойып цалады). Бурын айтпасак еид! айтамыз. Б1зден откен эиш! 69

I жок! Б1з соны журтка туащнре бшушга керек! Орындацдар ■ буйрыкты! *** Орман та. Эсем кшнген, кт-кпикене цус келт, ортага турады. Ол - Булбул. Уйып тыцдай цалган шымшыцтар, квкектер, басца да орман цустары оны цоршап алган. Кекек. Шфкш-ай. Булбулдан аскан эннн бар ма екен дуниеде! Б1р эн айтшы, Булбул! Булбул эн салады. Тоцылдац келедй Ол агаш бутагына отыра кетт, дырылдатып агаш бутагын тумсыгьшен шага бастайды. Кекек. Эй, Токылдак! Дырылдатпай тура туршы, эн естшк. Токылдак. Естшей журген эн бе! Менщ уакытым жок! (К,айтадан дырылдатады). Булбул - Алябевтщ «Булбулын» орындайды. Орман цустары эндг уйып тыцдап цалган. Эн бтедн Тоцылдац та дырылын тоцтатып Булбулга бурылады. Токылдак. Осы энд1 айтып турган сен бе? Булбул. Иэ, мен. Токылдак. Бул эндгылги естп журуни ем, бфак сен екен1нд1 бшмепшн. Кокек. вмф баки терю карап алып кепкен агашты токылдатумен келесщ, кайдан коресщ. Токылдак. ТфЛ1ПМ13 осындай болтан соц кайтемгз! Тагы эн салшы, Булбул! Булбул тагы эн салады. Бул жолы ол Латиф Хамидид 'щ «Булбулын» айтады. Эн аяцталганда оныц цасына шымгиыц барады. Шымшык. Букшормандык эн байкауына дайындыгын жаксы екен, Булбул! Булбул. Мен ондай байкау болады деп естшен жокпын. Кокек. Калай, сеш шакырмады ма? Булбул. Маган еншм ештене айткан жок. Токылдак. внкей кызганшактар! Осыдан сеш шакырмай кореш, музыка аспаптарыньщ бэрш шагып кетейш! Шымшык. Айнакелдщ жагасында бес куннен сои Букшормандык эннн кустар байкауы басталады. Сен огаи катысуга тшссщ. Булбул. Оган шакырмаса калай барам? Кокек. Сенщ осындай карапайымдылыгьщ-ай! 70

Шымшык. Мен сол жактан бугш келдш. Уйрек, Каз, Этеш пен Кдргалар кызу дайындалып жатыр. К-У-Стардьщ арасында эцгше кеп. Бфеулер айтады, Бас жулдеш Этеш алатын бопты деп, енд1 бфеулер Карга алатын бопты дейдк Сен туралы да эцпме кеп. Бэйгеге катысудан Булбул бас тартыпты, б!р мексикалык миллионерге Булбул турмыска шыгатын бопты деп журт шулап жур. Рас па сол? Булбул. Оныц бэр! бекер сез. 0з орманымды тастап мен ешкайда бармаймын. Токылдак. Бэлкш, олар сеш таппай журген шыгар. Кекек, сен барып оларга Булбулдыц кайда жургенш айтып келсешш. Кокек. Мынауын акыл екен. Мен барып ескертш келешн. Кекек кетеди Шымшыц та бгрге кетеЫ. Токылдак. Кой, жумысымызга кфюешк. Туе боп калды. Ол цайтадан дырылга басады. * ** Аула пшнде Этеш жур. Ол жалгыз. Этеш (сарайдыц еагш ашып). Э-э, туып жатырсындар ма? Жарайсындар! Ест ашыпганда Этеиит корт мекиендер шу ете цалады. Бас мекиен. Эй, Этеш, бвд1 уйге боска камаганмен бэрхбхр кунше ею жумыртка таба алмаймыз. Бф мезпл далага шыгып жайылып келешк. Этеш. Жок! Казф терезелер!НД1 карангылаймын. Ал сендер тун болды деп ойлацдар. Тустен кешн терезеш ашам. Ал сендер тан атты деп ойландар да туа бер1ндер! Болды, шуламандар! Процесс пошел! Естт жауып цояды. Юцп мекиен (штен айгайлап). Эй, ана цнбилерге ие бол! Бет-бетшен кацгып кетпесш! К,ак;падан К,арга к\\рт келе жатады. Ол басыпа цилиндр, устте цара фрак, цолына трос устаган. Ко)\\1лЫ. Карга. Сэлем бердж, Этеш мырза! Этеш. Е-е, Карга тамыр! Сен бхз жакка келмеупп едщ, кайдан журещ? Карга. Кайдан журещ дерщ бар ма? Бф кулкынныц камы да, баягы. 71

Этеш. Бэршвдщ де зыр кагып журетппмв сол ку тамак пен бала-шаганын камы гой. Карга. 0зщ уйде жалгыз калгансьщ ба? Катын, бала- шаган кайда? Этеш. Эйел дейтшдей менде кеп эйел калган жок кой. Бар-жогы алтау. Былтыргы буршак согып кеткеннен кешн елгеш олд1, калгандары шетшен ауру. Екеу1 уйде жатыр, ушеу1 базарда. Бфеу1 журген шыгар балаларын багып. Ал эн байкауына дайындыгьщ калай? Карга. Мен де сол туралы сойлескел! келш ем. Бас жулдеш Этеш алатын бопты деп журт гушдеп жур гой. Этеш (мацгазданып). Алсак алармыз. Бул манайда ме- нен аскан эннл де жок кой езй.. Карга. Эй, Этеш! Сен олай кокилана берме. Бв де куралакан емеспв! Этеш. Сен бе? ГЕшту-у! Каргалар эн айтпай карап калсын! Карга. Е-ей, Этеке! Сен олай бвдщ арымызга тиме! Сен К1м едщ сонша? КУР айгайлаганнан баска не б1Т1рш журс1ц!.. Этеш. Бас жулде мен турганда ешк1мге бершмейдг Бэр! шешш^п койган. Мен Буритке жыл сайын он балапан берш туратын болдым. Карга. Эй, катыгез, тасбауыр! 0з балаларьщды Бурк1тке кезщ киып калай берес1д? Этеш. Мен бермесем де ол бэрЮф тартып алар ед1. Карга. Сны езщ 61л! Саган айтайын деп келгенш - Булбул турганда ешкайсысымызга Бас жулде жок. Сдан да соньщ кезш куртайьщ. Этеш. Калай? Карга. Не елтфемв, не кус баласы таппайтын бхр куыска апарып камап тастаймыз. Этеш. Жок! Мен ондай лас тфлжке араласпаймын. Бас бэйге Булбул катысса да, катыспаса да бэрШф мен1к1! Карга. Сен алдын ала леп1ре берме, Этеке! Сен келюсен, мен де кел1скем жогары жакпен! Этеш (шошып). К1ммен? Карга. Мен сен сиякты жариялай бермеймш. Сл _ купил! Этеш. Бас жулдеш Карга алатын болса дуние каран калар! 72

Карга. Эй, Этеш! Сен бар гой... Сен боска коки берме! Керек десен сендердщ бул бэйгеге катысуга какыларыц да жок! Этеш. Оны кш айтгы? Карга. Журт айтады. «Тауык - кус емес» дейдь Сендер, тауыктар, жалпы кус емессвдер. Этеш. Сонда 613 кшбв? Карга. Ит бшп пе кш екендерйщП Тауыксыидар - бол- ды. Куска жатпайсындар. Этеш. Сонда кус сен бе? Карга. Иэ, мен! БЫ Этеш. Солай ма! Корсетейш саган кустыц кандай бола- тынын! Екеу1 алыса кетеЫ. Жундерг бурщырап ушып жатады. Орман ши. Булбул жапгыз. Ол муцайып эн айтып отыр. Эдвард Григтщ «Пер-Гюнт» онерасынан Солъвейгтщ энг не- месе С. Рахманиновтыц «Здесь хорошо» романсы (Мундагы эндердщ бэр! Биб1гул Толегенованын орындауында фоно- граммамен бершген! жон. Ол - режиссердщ шеш1М1). Эн б'нпкенде Жапалащ келед 'и Жапалак. О-о, Булбул карындасым! Аман-есенс1н бе? Сыртыннан атынды естп куанып жатырмыз. Когнл куй1ц калай? Булбул. Рахмет. Жапалак ага. Жаман емес. Жапалак- Жакында эн байкауын етк1'згел1 жатырмыз. Сауысканды Ж1бер1п едш, айткан шыгар. Булбул. Жок, маган ешюм ештене деген жок. Жапалак. Эй, алангасар Сауыскан! Умытып кеткеи гой. Барган сон жазасын берермш. Булбул. Мен уш1н б1реуд1 жазаламай-ак койьщыз. Кайтес13 обалына кап. Жапалак. Калай, байкауга катыскын келе ме? Булбул. Эрине. Коптен бер! копшшктщ алдына шыга алмай калдык. Мундай улкен байкауга катысканым жаксы болар ед1... Жапалак. Онда катысасьщ. Мен тургаида кам жеме, карындасым. Дайындала бер... Булбул (куанып). Ой, агатай, камкорлыгынызга коп рах­ мет. Жапалак. Солай, карындасым, ©31щи жаксы корген сон оз аузыммен айтып кетейш деп арнайы келд1м. 73

Булбул. Бул жаксылыгьщызды ешкашан умытпаймын, ага!.. Жапалак. Жаксылыкты умытпаганьщ жаксы!.. (Ол Булбулды цушсщтап суймек болады). Булбул. Ой, агатай, муньщыз не? Уят емес пе? Жапалак. Мен сеш баягыдан жаксы керемш, Булбулжан! Каласан екеумп косылайык. Булбул. Койьщыз, олай демещз, ага!.. Мен жаспын... Спдщ эйел, бала-шаганыз бар... Жапалак. Сен макул десен, мен оларды тастаймын. Булбул. Айтпаныз ондай сездН.. Оларды жылатып кереп жок. Эр1, С13 экемдей адамсыз... Жапалак. Олай демепп, Булбулжан! Махаббат деген жас тандамайды гой. Тусшлп шш\\(Оны тазы цушсщтап, куштеп суймек болады. Булбул оиыц цушагынан сытылып шыгып, жылап цашып кетеЫ). Жара-айды! Жаксылыкты бшмесен, езщнен кер ендеше! Ол ашуланып, туст цалган цалпагын кит, успп-басын жвндеп шыгып кетед'и *** Айнаколдщ жагасы. Жагалау мерекеге сай эсем безендфйген, кызылды-жасылды лампалар тгзбег! жалт- жулт етедй Оц жацта цазылар алцасы. Одан эр1де букш сэн-салтанатымен Буркйп жайгасцан. Дасында Жапалак;, оц жагында Ерке Тоты. Тоты Буркипт '1 Тауыс цауырсыны- нан жасалган улкен желпушпен желпт отыр. Эн байцауын бастауга бэр '1 сацадай сай. Буркгг. Були ауа райы ете тамаша екен. Айнакол де ерекше жаркырап тур. Жапалак. Спге унасын деп осы жерд1 эдеш тавдадык. Буркгг. Тотыжан, калай, унай ма? Тоты. Эрине, эмфшш! Бэршен бурый С1зге унаса болды гой. (Ол желп11пп, еркелей сойлейдй). Ей, Сауыскан! Бастандар! Сауысцан сахна тврй/е квтер 'шеЫ. Сауыскан. Армысыздар, кымбатты ан-кустар! Мше, коптен куткен энеш кустар Байкауыньщ корытынды болшше де жетпк. Бупн конкурстыц барлык сала бойын- ша жещмпаздары аныкталады. Соиымен, сахнага актык жарыска тусетш эншшершЁздЁ шакырамыз! (Ду цол шапалацтау). 74

НбМф1 Б1рIн ш1 — Аидарлы Этеш! (Этеш шыгып копшшк- ке шли1 сэлем бередг). Немф1 Екшцп - Кара Карга. {Ол да сэлем беред/). Немф1 Упншш - Кегершш! (Ол да сэлем бередг). Немф1 Тортпшп - Бозторгай. Номцм Сепзйшп - Каз. Номф! Тогызыншы - Булдырык. Буркгг. Мына эншшердщ 1шшде Булбул бар ма? Тоты. Коршбейдк Буркгг. Неге? Тоты. Улпре алмай жаткан шыгар. Сауыскан. Актык сайыска тусетш талапкерлер дайындыкка юрюе берсш! (Бэр] кетед!). Мырзалар, енд1 ретпк сан бойынша сахнага бфшгш боп Айдарлы Этеш шыгады. Кабыл альщыздар! Ду цол шапалащтау. Этеш цоцилана басып сахнага шыгып, ими тагзым етеди Этеш. Мен езшнщ созше жазылган езшнщ эшм - «Ай- хай, дэурен-ай» деген энд! айтамын. (Энд] орындай бастай- ды. Даусын соза туей], цанатын цагып-цагып эндетедй. Айх- о-ой, дэурен-ай! Айх-о-ой, дэурен-ай! Айх-о-ой, дэурен-ай! Эн б 'ипед!). Этеш квпшшкке тагзым етт, шыгып кетед/. Сауыскан. Сахнага немф1 екшгш - Кара Карганы шакьфамыз. (Ордац-ордац басып Дарга шыгады). Карга. Кара Каргалардьщ халык эш - «Каргам-ау». (Энд/ орындауга кщееди Дарга сахнада колбецдеп, эр1-бер1 Э!сурЫ). Кар-каррр... Карк-Карк! Кар-ка! Кар-ка! Карк-Карк. Кара карга карк-карк, Сары карга сарк-сарк! Гак, Гак! Карк-Карк! Эн бтт, Дарга сахнадан кетедг. Буркгг (Тотыга). Булбул деген энплнщ жаца аты да аталмады гой. Жапалак; жетт келедй Жапалак. Оган айтылган. Керек десешз озш барып шашрып келдш. Сонына дешн кеп калар, таксыр. Буркгг. Байка, ел наразы боп журмесш. Бэр!не басынмен жауап бересщ! Жапалак; Дарганы оцаша шак,ырып алады. Жапалак. Булбулды кайгпндер? Карга. Оны ешюм бшмейтш тогайга апарып, агашка тадып тастадык. Жапалак. Байкау бггкенше босатпапдар! 75

❖** Орман та. Шъшшъщ, Кокек, Тоцылдсщ баягы Булбул эн сатан жерге келедй Булбул жоц. Кокек. Ойбай, Булбул жок! Шымшык. Тесеп де жиналмаган. Бэрг шашылып жа- тыр. Токылдак. Сез жок мунда бфеулер келген. Шымшык- Мында Карганын. 1зг жатыр! Кокек. Булбулды байкауга катыстырмау ушш каргалар оны б1р жакка алып кеткен! Жур^ндер, вдешк! Олар сахнаныц эр туктрше уцмп Булбулды Ьдейдг. Шымшык. Токылдак ага, Кокек! Мунда келщпдер! (Квкек пен Ток,ылдац Шымшъщтъщ жанына жет'т бара­ ды). - Мше, мынаны караныздар! Бфеулер Булбулдыц аяк- колын матап, аузы мен кезш тумшалап, озш агашка байлап КеТ1ПТ1. Кокек. Ах, оцбагандар! Тез шешешк! Буынып олгел! тур гой! Токылдак, ки мына байлаудын, бэрш. Токылдак; тумсыгъшен тырылдатып журт, Булбулды байлаудан босатады. Байлаудан босаган Булбул басы айна- лып, есецг!реп отырады. Орнынан турады. Булбул. Аяк-колым сынып барады! Токылдак. Кендф кабыгымен аямай байлапты, катыгездер! Шымшык. Енд! боска уакыт оздырмайык. Кеттж, Айнаколдщ жагасына! Булбул. Оида не ушш барамыз? Шымшык. Не уцпш калай? 0н салу ушш! Булбул. Жок, менщ кещл-кошым болмай тур. Аяк-колым да сыркырап барады. Эн салатын шамам жок. Кокек. Болмайды, барасьщ! Коре алмаушыларга кас кылганда куйкылжытып бф эн саласьщ. Байкауга Буршт патшаньщ 031 катысып отыр. Корсет енер1ВД1 душм журттын, алдында! Токылдак. Айтканга кон, Булбулжан! Жина аяк- колывды! Сышн! Орман-тогай мен тау-тастыц кус бггкенш эсем даусьщмен бф тамсант! Булбул (ецсес'т котерт). Жарайды, кондш айтканда- рьщызга. Кетпк Айнаколге! 76

*** Байцау багдарламасы бинт, енд/ жецтпаздарды мара- паттау рэсий басталгалы жатыр. Буркип самарцау отыр. Мына бащауга оныц коцш толмай отырган сияцты. Сауыскан. Осымен, мырзалар, бупн барлыкум1ткерлерд1 тыцдап шыктык. Енд1 жещмпаздарды атау ушш сахнага эдш казылар алкасыньщ торагасы Ата Казды шакырамыз. Мац-мац басып ортага Ата Каз шыгады. Ата каз. Курмегп эн суйер кауым! Мше, бфнеше кунге созылган эн мерекес1 де аягына жетп. Актык сайыска тускен эншшердщ бэр! де бас жулдеге лайык, шетшен таланттылар. Бас жулдеш кшге берерш бшмей эдш казылар алкасы капы киналды. Сонымен, Казылар алкасы акылдаса келе мынадай шешшге келдг Бас жулдеден непзп умггкердщ бф1 Этеш ед1. Бфак казылар алкасыньщ арасында «Тауыктар куска жатпайды» деген екгудай шгар туып, Этешке ешкандай жулде бермеуге шешш кабылдадык. Этеш. Ах, оцбаган Кара Карга! Муньщ бэрш сенщ жа- сап журген зымияндыгын гой. КорермЫ КездесермЬ элП Сауыскан. Сонымен, Бас жулде халык эндерш орындау- шы Кара Каргага бершедП Куттыктайык мырзалар! Кус бйпкен гиулап, орман ши жацгырып кетеди Айгай- шу; ысцырьщ! «Долой цазылар алцасы!» деген дауыстар естшеди Сауыскан. Сабыр етщпдер! Тэртш сактацыздар! Ата Каз Кара Карганыц мойныиа алца тагады. Сол кез- де кенет Булбул эш естгледи Журт а’лппдей тына цалады. Буркип те ецсесш котерт, жан-жагына царайды. Сах- на шеттдегг жудыръщтай цусты корт, тац-тамаша цалады. Буркгг (Тотыга). Бул юм? Тоты (жацтырмай). Булбул деген эшш кус осы. Буркгг. Ол бурынырак неге айтпады? Тоты. Ол сыркапанып жатыр деген. Теселнен турып жеткеш осы болтаны гой. Эн бйпеди Журт риза боп шулап цоя береди Ду к,ол шапалацтау. «Жасасын, Булбул!» деген дауыстар еспшед 'и Шымшъщ, Кокек, Тоцылдац мэз. Олар цушырлана цол согуда. Буркип орнынан турады. Ол асьщпай басып сахнага квтертед/. Буркгг. Халайык! Сахнага ойда жокта шыкканымды 77

айып етпещздер! Меш мунда алып шыккан - соцгы эншшщ ерекше даусы мен аскан шеберлт болды. Осы елдщ пат- шасы ретшде казылар алкасыньщ шеппмше араласып, Бас жулдеш Булбулга берсек деген ойга келдш. Оган Стздер далай карайсыздар!? Дауыстар. Дурыс, дурью! 0те эдш шешш! Буркгг. Ендеше, Карга мырзага бершген Бас жулдеш Булбулга алып беруге руксат етппздер! Буркин Царганыц мойнындагы сищаны Булбулдыц мой- нына тагады. Буркгг. Бас жулдец кутты болсын! Талантыц шарыктай берсш! Ол Булбулдыц цолын цысып, сахнадан тусед'и Карга. Ах, онбаган Этеш! Патшага меш жамандап кет- кен сен екенсщ гой. Шык, батыр болсан далага! Этеш. Шыксан, шык! Царга мен Этеш б1рт-б1р1 куып сырпща шыгып кетедй Жапалак, та жан-жагына жалтац-жалтац царап, б1р бурыища царай тайып турады. Буркгг. Кане, Булбул, тагы бхр эн айтшы! Булбул куаныштан ею бепп албырап, Л. Хамидидщ «Булбул» энт орындайды. Журттыц бэр1 уйып тыцдап цалган. Соцы

МУЦЛЬЩ - ЗАРЛЬЩ (Лиро-эпостык драма) Катысушылар: Шаншар-\\ан - хан Барын - бас уэзф Шафхат - бас сакшы Ханшайым - Шаншар-ханньщ соргы эйел1 Жауцыр - Ханшайымньщ атасы Зухра Зарипа - Шаншар-ханньщ бурынгы эйелдер1 Шекер Магрипа - Ханшайымньщ кутуш1С1 Мыстан Толтай Квлтай Мунлык Зарлык Нвкерлер, жасауылдар, диуана Эйел рол! - 7 Еркек рол! - 7 Б1Р1НШ1 Б0Л1М Швг!рл1 тауыныц етег1. Шаншар-хан нокерлершен сщ аулап жур. «дне кеттЬ>, «мте кеттИ» деген абыр-дабыр дауыстар естыди - Ойпырмай, мына кшктщ шабысы ерекше екен гой езП - Бурый бп кермеген кшк кой мынау. Кдрандаршы, муйш ай секшдП -Ай муй1зд1 ор киж! 031 кашыпта кетпейдт Ай такырды айнала шауып жур. - Крршандар!- деп буйырды хан. - Ок жетер жерге келд1, атыидар, - дед! бас сакшы Шаф- хат. Олар жан-жацтан ата бастайды. Б1рак, кишке ок; даритын емес. 79

- Хан нем? Мынау тепн кшк болмады. Кырык садак- шыныц бфде-бфшщ огы тимей жатьф. - Коршай тус1ндер!-деп буйырды хан. - Хан нем! Кшк спдщ алдыцызга кеп токтады. Атыцыз! Ацшылъщ цызыгына тусквн Шанишр-хан садагып ипрвне тартып цсиады. Оц тагы да ппшейди Ол тагы атты. Он; тагы да далага кетпп. - Хан нем! Садакшыларга атпа деп эмф етп-нз. Олардьщ октары бф-бфше тиш кету1 мумюн! Эне, кшк тагы да каша женелдП- дед1 бас уэзф. - Атпандар!-деп буйырды хан. -Эл1 де коршай тушцдер! Ол эбден шаршагасын езьак кулайды. - Хан нем! Осы кшкп куганды коя салайьщшы! Мунда бф сикыр бар!-дед1 Шафхат. Хан ызаланып элир етпй. - Кшк юмнщтусынан 0Т1П кетсе, сол адам кшкп 031 куып устайтын болсын! Устай алмаса басы алынады. - Хан нем! Ор кшк тура спге карай шауып кеде жатыр. Бугьщыз. Хан нем! Кшк ханныц твбеанен царгып оттИ Журттыц шуылы таппа тыйылды. - Кшк ханньщ тобесшен каргып оттП-деп айгай салды бас уэзф. Журт утртп турып цалды. - Хан жарлыгы ею болмайды! Кшкп озш куып устап алуым керек! Хан жулцынып алга шьщты. Кшкт'1 куып кеткен ат туягыныц дуб\\р1 естЫеди *** Дагдарып турып цалган хан покер/ бфаздан соц естерш э/сиды. - Хан кайда? -Хан карасы коршбейдг - Енд1 не амал бар! Бас уэзф, аз не дейаз?-дед1 бас сакшы. - Хан жарлыгы ею болмайды,-дед1 бас уэзф. - Егер хан кшкт1 устаса ерлегеш, ал, устай алмаса... 0з басын 031 алады. - Адам оз басын оз! ала алмайды гой. 80

- Онда... Сен аласын,- дед1 бас уэзф бас сакшыга зыми- ян да айбарлы унмен. -Жо-ок, таксыр! Ханга караныц колы калай кетершмек? Меш кинаманыз! Ондай эмфД1 орындай алмаймын. Бас уэз1р Барын Шафхаттыц цулагына сыбырлагандай пшндегг арам ойыныц ушын шыгарды. Барын. «Кшнщ тусынан кшк отт кетсе сол адам кшкп устап экелу1 тшс. Эйтпесе басы алынады», - деген ханныц жарлыгын душм некердщ бэр! естцц. Егер ол езш-031 ©лтфмесе, сен онын басын аласьщ! Мен хан боламын, ал сен... бас уэзф боласын. *** Аты 5\\р жерде, оз1 б/р жерде куулап жапщан Шаншар- ханды квремгз. 14-15 жасар сулу цыз оныц жанына келт, су береЫ. Жаралы шекест тацып, дылщыл дэкемен беттщ к,анын суртеди Хан. Сен кшсщ? Хаишайым. Мен Жаудыр атамныц кызымын. Хан. Атын кш? Хаишайым. Ханшайым. Хан. Мен кайдамын? Ханшайым. Сырдариянын жагасындасыз. Ещн сэл шапканьщызда атыцыз дарияньщ кемерше кулап кететш ед|. Хан. Сен киж куалап келе жатканымды корт турдыц ба? Ханшайым. Иэ. Атам екеумв керш турдык. Атыцыз кулаган кезде барып бшп кел деп меш ж1бердн Хан. Менщ кулаганымды корсе атацныц ©31 неге келмед1? Ханшайым. Ол кю1 наукас. Таякка суйешп эрец журедк Хан. Ал, киж кайда? Ханшайым. Кандай киж? Шаншар-хаи басын котер 'т, к,ызга тацдана к;арайды. Хан. Мен куып келе жаткан кшкп айтам! Ханшайым. С13... С13 ешкандай киж куып келе жаткан жок болатынсыз. Хан ашуы бури; ете тусти Хан. Сен не айткалы турсыц? Мен беталды 031м шауып келе жаттым ба сонда? 81

Ханшайым. Иэ... Бпдщ уйге карай шауып келе жаткан >I К1М болды екен деп атам екеумп урейлене карап турганбыз. Казактар уйге карай атпен шаппайды гой. I Буя создг ур\\п ауызга салгандай жап-жас цыздан еспйгенде Шаншар-ханныц та жылап сапа берд/. Ол цызга суйсте царап, албырап турган беппнен, мойылдай цара ша- шынан сипады. Шаншар-хан оныц царсы алдына кеп ппзерлей отырды. Хан. Сен менщ кш екешмщ танымадьщ ба? Ханшайым. Жок... Дарияныц ар жагынан Пернебек кекем келед1 деп кут1п жургенб1з. С13 сол К1С1 емесс1з бе? Хан (карцылдай култ). Сен не, квкещц танымайтын ба ед1Д? Ханшайым. Жок. Мен кшкентай кез1мде экем балык ау- лап ж^фген жер1нде жок боп кет1ПТ1. Хан жас цыздыц суйкшЫ де сабырлы жузте суйсте царады. Хан. Егер... Экен жок боп кетсе... Сендер оны неге кутш журс1ндер? Ханшайым. Атам солай дейдк Бэр1б1р ол келед1 дейд1. Атамды ренж1тпеЙ1н деп мен де оны келед! деп куткен бо­ лам. Осы жардын басында экемд! кутш мен журмш, баласын кут1п атам жур. Хан. Ал, анан кайда? Ханшайым. Анам... К,ыз орнынан турып, дарияныц ортасындагы арапды нусцады. - Анау аралды керш турсыз ба? Хан. Иэ... Ханшайым. Ол аралды «Кайтпас» деп атайды. Анам сол аралда. Шаншар-хан тукке тустбей муЫрт цалды. Хан. Анан ол аралга неге кегп? Кашан кетт1? Ханшайым. Ол кезде мен уш жаста екенмш. Анам атама кеп: «Баланыз т1р| екен. Ол аралда Хаишайымга арнап жел бес1к жасап жатыр екен, мен1 шакырып тур» деп, кшкене кайыкка отырып, экемд1 алып келмек боп аралга кетшть Содан ол да кайтпаган. Ол аралды арыстандар мен жабайы андар мекендейд1 екен... Мына эцг 'шеден Шаншар-ханныц бойын урей билегендей болды. Бфац, онысын цызга сездфмеуге тырысты. Хан. Шынынды айтшы, менщ алдымда ешкандай КИ1К болган жок па? 82

Ханшаным. Жок. Болтан жок. Хан. Мумюн емес! Сонда, бэрш1здщжынды болганымыз ба? Мен ай мушзд! кшк куалап келе жаттым гой. Ол дэл осы жерге келгенде жок болды да кеттг Бэлкш, атац керген шыгар? Ханшаным. Ол жагын бшмедьм. Хан. Онда, жур, атацнан сурайык! ❖* * Шанишр-ханныц нвкерлер/ мен садацшылары ханныц царасы кертбеген соц оны гздеуге шьщты. Бас сацшы Шафхат бас уэз\\р Барынныц цасына кеп жасцана пил катты. Бас уэзфд'щ усынысынан ол эл1 цорцынышын баса алмай келеди Шафхат. Егер ханды таба алмасак кайтем1з? Барын. Онда мен1 хан сайлайсындар. Шафхат. Ханды халык сайламаушы ма ед1? Барын. Акымак! Ханды халык емес, тоц1реп сайлайды. Шафхат. Дегенмен, кед1Л1м кобалжып, тула бойым калтырап барады. Барын. Корыкпа! Ес1нд1 жи! Мен1ц айткандарымды булжытпай орындасан болтаны! Шафхат. Бар болганы бас сакшы ед1м, аяк астынан бас уэз1р болгалы турмын. Таксыр, бф турл1, мен1н басым айна- лып барады. Барын. Сабыр ет дедш гой! Коп узамай басына бак конгалы тур, бейшара сакшы! Шафхат. Ойпырмай, калай болар екен! Бас уэз1р болган сод ханга акыл айту керек, кенес беру керек. Ат десе атып, шап десе шауып уйренген мен бейбак ханга калай кенес бермекп1н? Ол ушш телегей-теьпз акыл керек шыгар? Солай ма? Барын. Солай, бейбак, солай? Шафхат. Ойбай-ау, менде ондай акыл жок кой. Барын. Басына бак конса акылдыи да керег1 шамалы. Шафхат. Сонда с1зге... бак конып, акыл конбаган ба? Астапыралла! Барын. вдпр у1пнд1, найсап! Буйп'п сойлей берсен калт- култ еп'п эрен турган кеуек басыннан айырыласын. Шафхат. Койдым таксыр, койдым! Олар кит к,уып кеткен ханныц соцынан дурл/г/п шыга жонелЫ. 83

*** Шаншар-хан мен Ханшайым лашыцца кел'т, цыз атасы Жаудырга сэлем береди Цыз атасы уй алдында торт цадага кере тартыпган аласа жел беакте жатыр екен. Цызымен бгрге келе жатцан ханды танып, ол орнынан ушып турып, оган эгсацындап кеп итп тагзым етедг. Жаудыр. Армысын, хан нем! взпцп аман керш, алдывда тагзым етквуге жазган жаратканга мыц алгыс! Шаншар-хан. Тагдыр айдап алдыцызга кеп калдык, кэрия! Есен-аман бармысыз? (Шаншар-хан кэриямен цол алысып амандасады да, оыы колтыгынан суйеп тургызады). Угоне ертгп келген адамныц жай ацигы емес, осы елд'гц ханы екент атасыныц ау’зынан естгген Ханшайым стешп турып цалды. Сэлден соц барып ест эгсиып, ол да хан алды- на кеп итп тагзым етедг. Ханшайым. Слздщ хан екенщвд! бшмей каппын. Ол бшместшш ушш мьщ мэртебе кеппрш отшемш! Шаншар-хан оны да иыгынан квтерт тургызады. Сол кезде оныц козг Ханшайымныц мойылдай цара козшен бгр сэтке тушсе цалады. Хан эгсурегг шым еткендей бол- ды. Кеудесте мвлд'гр жанардан ушцын гпуст, сол уищын зп-сэттщ пигнде бук'гл тула бойын шарпып отгт. Хан бойындагы бул взгергат Ханшайым да, Жаудыр цсгрт та байцап цалды. Жаудыр. Осында жолыц тусерш тусшде керш ем. Бфак, дэл бупн екенш бшмеппш. Тусшде керген хан иемд1 ощмде керсеткеш ушш Аллага мыц да бф шушр! Шаншар-хан. Аксакал, 613 бф жок вдеп жур ед1к. Ац ау- лап журген кезшвде ай муйвд1 бф ор киж алдымыздаи шыга келш, Швпрлшщ ай такырын айналып каша бердн Бэршв оны жан-жактан коршауга алып, ещц аркан лактырып устамак болтан кезшвде элп киж канат бвкендей дэл мен|н тобемнен асып ушканы бар емес пе? «Киж кшде-кшнш тусынан етсе, сол адам кшкп 031 куып устасын. Устай алма- са басы кетед1» деп жарлык берш койып ем. Сол кшют куып келе жатканымда дэл осы манга келш Ым-гайым жок болды. Айтыцызшы, козщвге киж тускен жок па? Жаудыр Ханшайымга царайды. Ханшайым атасыныц не деп жауап берерйг кут'т унс'гз тур. - Жасырмай шыныцызды айтыцыз аксакал, - дед| хан эм!рл1 дауыспен. 84

Жаудыр. Алдарьщнан ор кшктщ шыкканы - жаксылык- тьщ нышаны. Басьщнан секфш еткеш - жаксылыктьщ сеш тандаганы. Осылай карай кашканы - бакытыца бастагаиы. Шаншар-хан. Бакыт дейсп бе?Жар басындажапырайган жалгыз уйдщ мацында журген кайдагы бакыт? Лашыгыца жете бергенде парсы патшасы сыйлаган желден жуйрж тулпарым «Суржебе» таска суршш мерт болды. Сол ма бакыт? Кдшкактамай турасын айтьщыз, кшкп кордщ1з бе, жок па? Жаудыр. Жок! Ол керек адамына гана коршеди Ор кшк- осы жердщ киес1, осы елдщ иесь Ол - улкеи б!р игшктщ ал- дында гана коршедт Ал, тулпарыц мерт болса-сол игпигщнщ курбаны. Улкен жаксылык- улкен курбандык тшейдк Шаншар-хан. Сонда, менщ соцымнан ергеи кырык нокерше де бакыт конгалы тур ма? Жаудыр. Ор ки1к олардыц басынан емес, сенщ басьщнан секфш отт! гой. Бакыт сеш тандады. Шаншар-хан уисгз цалды. К,ыз бен атасына кезек царап, мына созге сенерт де, сенбесш де бшмей дагдарып цалды. Жарцабацтыц ар э/сагында шетг кор'шбейтш дария бепи кетршт, баяу гана агып жатыр. Шаншар-хан цызга фарады. Оныц мойылдай цара коз1 журегт тагы бгр д1р етк1зд1. Хан оныц жанарынан тек эдемтк пен молд1рл1ют гана емес, ерш мен жьгерш сот сайын озте баурап, дарияныц шрштдей бгрте-бгрте терецте тартып бара э/сатцан ерекше б1р сицырлы сезтд/ бащады. Хан озшщ тупщынга тускетн сезд'и Сезгм тупщыны! К,органсыз, дэрменаз, тац алдында ашылган цулцайырдыц гултдей улб1реген нэз/к цыздыц сезш торы ендг озш цайта босатпасын, босанам деп озипц де булцынаалмасын ацгарды. Бейкунэ да балгын арудыц жанарынан ушып шыгып, жусан мен жыцгыл басын матап тастайтын кузд1ц шубатылган мизамындай кеудесше кеп цонацтап жатцан улпа сезш шудалары темгр цурсау мен шынжыр бугаудан да мыцты боларын, ол бугаудан айбарлы жау, айлалы патшалардан цаймыгып кормеген цанарлы хан енд\\ цайтып цутыла ал- майтынын сезди Шаншар-хан. Бакыт дейсп бе? Ол каидай бакыт? Менщ казан болган коцшмд! жубататын бф-ак куаныш бар, бфак, ондай куаныш менщ басыма енд1 кайтып келмейтнпн бшемш. Ойткеш, мен... алпыстан астым. Перзент ушш алгаи 85

алпыс эйелшнщ бэршщ де етеп канамады. Мурагерш жок. Енд1 умтм уз1ЛД1. Эле кетсем коп бшшкештер такка тала- сып, елдщ берекесш ала ма деп коркамын. Ханшайым хан алдына кеп итп тагзым етеди Ханшайым. Мен С1зге мурагер тауып беремш! Шатиар-хан тацданып, цызга цадала царады. Ханшайым. Бф ул, бф кыз суйесп. Зарыгып журт керген улдын аты - Зарлык, муцайып журт корген кыздьщ аты - Мунлык болады. Шаншар-хан. Мен не естш турмын?! Сен оныц бэрш кайдан бшесщ? Ханшайым. Ай мушзд1 ор кшк тусшде аян берген. Шаншар-хан. Япьф-ау, бул ещм бе, элде тусш бе? Жап- жас кызды алпыс бфшнп эйел етш калай алмакпын? Ханшайым. Жазмыш солай, хан нем! Кудай меш жаратканда патшага мурагер тауып беру ушш жараткан. Шаншар-хан. Мына сезге жауап таба алмай тосылып турмын, кэрия. Сп не дейсп? Жаудыр. Жастьщ тшеп - Алланыц ниет1 деген. Ханша­ йым осылай десе перштелер аузына соз салып тургаи шыгар. Ерж ез1нде, патша кецшц бшсш, хан нем! Шаншар-хан Ханшайымга жацындап, оныц шашынан синоды. *** Шаншар-ханды Ьдеп шыщан цалыц нвтр олт жанщан хан тулпарын корт, аттарынан аударыла тусеЫ. Ер-турманымен олт жатцан атты олар ары-берг цозгап корт ед\\, одан тгршшкбелг/с! б'тнбейд'и Садацшылар «Хан ием!» деп жоцтау айта бастап ед/, бас уэз/р Барын оларды зект тоцтатып тастады. Барын. Ушрппп тура бермей карацдар жан-жакты! Нокерлер жан-жацца шарады. Бас уэз/р бас сацшы Шафхатца жацындап, шт ойын сездфе сойлед/. -Ханнын жан сер1п—«Суржебенщ» олгеш жаксылыктын белг1С1 емес. Ор кшк оныц тобесшен тепннен-тепн сеюрш еткен жок! Шафхат. Айттым гой, ол тепн кшк емес, сикыр деп. Мен... коркып барамын таксыр! Осы мацды жын-шайтандар мекендейд) деунл едк Барын. Корыкпа, сужурек! 86

Шафхат. Сужурек болсам калай корыкпай тура алам, таксыр? Барын. Кррыксац да калтырама. Бэр1 ойлаганымыздай болгалы тур! Шафхат. Не болса да тезфек болса екен эйтеуф!.. Алыстст айгайлаган дауыс есптедг. - Хан нем мунда! Хан аман-есен табылды. Мунда кел1ндер, мунда кел1ндер! Шаншар-ханныц тщ екендШн еспигеп бас уэзгр табан асты взгер 'т сала берди Барын. Корыкпа, бэр! ойдагыдай болады деген жокпын ба мен саган! Шафхат. «Бэр1 ойдагыдай болады» дегенде с1з баска ойдагыны айтып едвдз гой... Барын. Жап аузынды, мылжыц! Сен не, ханга елш тшеп пе ед? Осы ниетщ ушш басынды алса да обал жок саган! Шафхат. Астапыралла, астапыралла! Жазган кулда жазык жок, меш боска караламацыз! Екеух косарланып, дауыс шыццан жаща царай жугьре э/свнелед1. *** -Ай мушзд! ор кшк тебемнен бекер сеюрш етпетт,-дед1 Шаншар-хан жиылган некерлерше карап. - Ол меш Ханша- йымдай пер1штеге, Жаудырдай эулие кюше алып келген екен. Шаншар-хан журттыц квзте кврсетт Ханшайымныц шашынан сипап, к,ыз атасыныц алдына кеп тагзым етедг. Жар басындагы жалгыз лашьщты мекендеген жаман шалдыц алдына кеп айбарлы ханныц тагзым еткешне намыс- танып, бас уэзгр созге араласты. Барын. Инабаттылык ханга да жараскан, жогары мэртебелш. Бфак, хан т!зес1 кершген каусаган шалдыц ал- дында бугше бермегеш жен болар едь Шаншар-хан мырс етт, миыгынан кулди Шаншар-хан. Ойынды тусшдш, бас уэзф. Бул юс! бупннен бастап кершген каусаган шал емес! Бул кю, - ол дау’сын котере сойледг. - Менщ улкен кайыи атам, Ханша- йым - менщ жубайым болмак! Ат устшде турган садак,шылар арасьшда гут панда болды. - Улкен атам дейд1? - Жап-жас кызды алпыс бфйшп эйел етт алмак па? 87

Барын. Хан бастайды, кара костайды. Ниетщв кабыл болсын, таксыр! Басуэзгр Барын эуелг Жаудырдыц, сонан соц уялганнан томен царап турган Ханиюйымнын алдына кеп тэжш етедй Бас уэзхрден соц цалгандары да сол рэсшдг жасап гиыгады. Эрине, айдаладагы б\\р цаусаган шал мен булдщши цыздыц апдына кеп тэжш еткетне Барын нитей наразы. Наразы бон ж)р>т тэжш етпп де, Шафхаттыц жанына кеп куб/рлеЫ. Барын. 031 гана тэжш етш коймай, бэрш13Д1 тэжш еткЫп корлаганын карашы. Шафхат. Бул - сикыр! Ана кыздыц кезше бф карап ем, меш де тунгиыкка тартып ала жонелдй Барын. Ол сикыр емес. Шафхат. Енд1 не? Барын. Оны махаббат дейдк есуас! Шафхат. Махаббат деген не? Барын. Ана кыздьщ кезше тагы бф карасац арбаласыц да каласын. Махаббат деген сол - арбалу. Шафхат. Сонда... Хан ием... алпыс бфшпп рет арбалып отыр ма? Барын. Солай, бас сакшы мырза! Шафхат. 0мфшде торт катын алдым, бфде-бф рет ар­ балу дегенд1 бшмеппш. Хан бас уэзфге жацындайды. Шаншар-хан. Кызына кандай сый-сияпат калайды екен, СОНЫ бмШП. Бас уэз!р Жаудырга келед'и Ол осы оциганыц бэр/не селцос, немцурайды царап отырган сияцты. Жанына келген бас уэзфге де назар аударып царамады. Барын. Ханшайым ушш не калайсыз, кэрия? Алтын, кум!С, гауНар... Жаудыр лэм демей оныц цолына ек1 цолдыц жудырыгы эрец сыятын цара цалта устата цойды. Барын цалтага узац царап турды да: - Бул не ушш кэрия? - деп сурады. Жаудыр. Осыны толтырып дтдэ берсецдер болганы. Барын тукке тустбей ханга келд'и Барын. Хан ием, мына шал бпд! мазак етш отыр. 88

Колыма мына б!р калтаны устатты да, «осыны толтырып дшдэ берсецдер болтаны» дедк Хан ойлаиып цалды. Мунда б1р цупия сыр жатцанын сездх. Шаншар-хан. Онын, нет корлау? Толтыр десе толты­ рып бере койывдар. Барын. Мына калтага бес дшдэ да сыймайды гой. Б.ул - бпд1 де корлау, кызды да корлау. Шаншар-хан. Калталарында бес дшдэ бар ма ед1? Барын. Жол-женекей кездескен кедей-кепнлктер мен кайыршыларга беру ушш алып шыккан азын-аулак акта бар. Шаншар-хан. Калауы сол болса амал не? Калтасын дшдэга толтырып берпщер. Барын. Куп болады, жогары мэртебелш! Барын кетишктщ соцында турган ею нвкерге царап буйырады. - Ей, коржын устар нокерлер! Мына калтаны дшдэга толтырып берйщер! К,оржын устар покер куттаны алып, оныц тане бес дшдэ салады. К,алта толмайды. Тагы бес дшдэ салады. К,алта тагы да толмайды. К,оржыншы покер саск,алак,тай бастайды. Тагы бес дшдэ. Тагы он дшдэ. Жиырма. Отыз. Ол к;оржындагы букш акуианы цсштага салады. К,алта сонда да толмайды. Нокерлер тобында эб1ржу басталады. - Мынау тупс13 калта гой! - Енд1 оган салатын ештене жок! Коржын устар нокер бас уэзфге эбфжш жетш келедк - Мына калта толар емес, таксыр! Шафхат. Айттым гой, бул жер жыи-першердщ мекеш деп. Бф бэлеге ушырамай турганда осы арадан тезфек кетейшш! Барын. Кшнщ калтасында не бар, бэрш мына калтага экеп салындар! - Бас уэзфдщ буйрыгынан сон эрк!м калта­ сын кагып, тапкан тиын-тебендерше дейш калтага экеп салады. К,алта толмайды. Хан муныц борте сабырмен к;арап тур. **# К,алта сарайга келгепде де толмайды. Салтанатты хан сарайында да цалтага алтын ак;шалар к,уйылып жатады. 89

Басуэз\\р Барын ханга келт болган оциганы баяндайды. Барын. Хан нем! Казынадагы барлык акша бггп. Кдлтанын толар тур1 жок. Ханшайым - адамныц кызы емес, першщ кызы. Хандыгымыз сикырдьщ шырмауына тус1п калмай турганда ол кызга уйленбек болган ниетпйзден кайтканыныз жон болар едк Сарай кызметшшер! урейлешп, ел дурл1Г1п жатыр. Шаншар-хан. Менщ патшалыгымда осынын сырын бшетш бф адам табылмаганы ма? Барын. Осынын сырын бшемш деп бф диуана келш тур. Шаншар-хан. Шакырындар диуананы! кике диуана юред!. Ол цалтаны ары-берг царап турады да б!р уыс топырац сурайды. Цызметиалер топырац экечгенде диуана шал оны цалтага салады. Диуана. Енд1 мына калтага Д1лдэ салындар. Бас казынашы оган бес д\\лдз салганда цалта толып шыга келедг. Журт тан-тамаша цалып, диуанага царайды. - Бутан тан калатын ештене жок, - дед1 диуана. - Адам омфден керегш тана алуы керек. М1не, мына калтага кереп бес д1лдэ ед1. Тойымсыз болса оган бар дуниен1н байлыгын салсан да толмайды. Адам да солай. Тек, олгенде гана тоя- ды. Сарай цызмегтшлермщ арасында сыбыр-куб/р кобейд'и Шафхат. (Бас уэзфге). Егер Ханшайым ханга мурагер туып берсе, ельмпд! адам емес, жын-пер! баскаратын болтаны гой. Барын. Дымын 1Ш1нде болсын. Ханшайым мурагер ту- майды. Ол жалган! Ол жалган! Шафхат. Адам тф1 кез1нде дуниеге тоймайды деп ана диуана 61зд1н ханды мегзеп турган жок па? Барын. Иэ, ханньщ басы айналып калган сиякты. Айтпакшы, элп диуана кайда кетш калган? Бас казынашы. Диуана жок! Ол кайдаи кел;.п, кайда кегп? Онын шыгып кеткен]и де ешкш корген жок- Барын. Хан ием, сарайымызды сикыр аралап жургендей. Журтта урей жок. Енд1 не амал бар? Ханньщ дегай ею болмайды. Ол алган бет 'шен к;айтар емес. Шаншар-хан. Бул жерде ешкандай да сикыр жок! Воска дурлжпендер! Енд! мен1н жарлыгымды тындандар! Бас 90

уэзф! Уш куннщ шйндс дарияньщ аргы жагындагы Той аралына Ханшайымга арнап шатыр тйллсш! Ханшайымды дариямен алып келу ушш отыз кайык, ею ескекп кеме да- йындалсын. Мен калыцдыгымды Ханшайымныц шатырыи- да кутем. Ендцюке кфкпндер! ❖** Ханныц алпыс цатыны оздертщ куйеуппц жас цызга уйленгел! жапщанына аза тутып, бгр-бгрлерте муц гиагуда. Олардьщ бэрт корсету мумкт емес, сондьщтан, ушеу'т корсетсе де жеппп жатыр. Зухра. Алпысымыз жабылып ханга бф мурагер тауып бере алмадык. Бутан хан юнэл1 ме, 613 кшэлшгс бе, оны кшнен сурарсын! Зарипа. Бэйбше боп сен сурамасац, баскамыздын баты- лымыз жете ме? Зухра. Ханныц кылышы бас тандамайды. Оган токалдыц басы не, бэйб1шенщ басы не, каЬарына шксец кесед1 де тас- тайды. Шекер. Ханнын еркетотайы деп бэрщ меш кундеуш: ед1ндер. Мше, мен де сендердщ катарларьща косылдым. Зарипа. Жылама, мундар! Ханныц кенже токалымын деп тым тайрандап, бпд! адам турлы кврмей кетш едщ. Бите туган кун саган да туды. Сол керек сендей шолжанга! Зухра. Хан эр эйел алган сайын алдыцгыларымыз косылып, осылай зарлап келемп. Эсфесе, бэйбше болтан менщ мунымды айтсандаршы! Кенже токал Шекер сен бфпшп рет кызтаныш отына ортешп, аЬ урганда шщнен от-жалын шарпып, квзщнен бет1НД1 куйдфер ыстык жас сорталауда. Ал, мен ше, менщ кунш кандай болып ед1? Дэл сенщ басыидагы шерл! кун менщ басымнан алпыс рет отш отыр! Алпыс рет! Зарипа. Сонда деймщ-ау, онымыз бедеу болайык, тшт1, елу]'м13 бедеу болайык, алпысымыз тугел бедеу емес шытармыз. Хан осыны неге ойланбайды! Корерм1з ал­ пыс бфге келгенде алпыс бфпшл эйелще кос-костан уп таптырганын! Шекер. Хан басымызга бостандык берс калса, сейтт, баска байта тие калсак, осы журген алпысымыз да жугсп болармыз-ау. Бэйбшеден баскамыз. Зухра. Сен немене, менщ алдымнан шытып келдщ бс? Мен неге жуки болмаймын?! 91

Шекер. Артыкайтсам кеийрерсЫ Жасыцыз елуден аскан сон айтып турганым гой. Зухра. Кудай берем десе жаска карамайды. Метц нагашы эжем алпыс екч жасында епз тапкан! Шекер. Атаныздьщ канша эйел1 бар ед1? Зухра. Екьак эйел1 бопты жарыктыктыц. Зарипа. Ек1 эйел1 болган сон эрине, жукп болады. Ал, бпдщ куйеушпдщ алпыс эйел1 бар. Кейбфеушхз оны жыл- дап та кермеймЬ. Зухра. Сонгы кезде касынан шыкпайтын мына еркетотай да жерж ас жемей-ак келед1 гой. Патшага ул туып бергенде бэр1М13Д1 билеп-тестейтш осы болар едк Шекер квзтен мвлптдеп ак;к,ан жасын орамалыныц ушымен сурт'т, ауыр б\\р курсшЫ. Шекер. Жерж болганым рас едп.. Тумаса екен деп тшеген шыгарсыздар, сол тшектерщ13 кабыл боп, ею айлык кезшде бойыма бггкен нэрестем туею калды емес пе. Дэл осы сэтте бас узз1р келт, ест шымылдыгыныц ар жагынан эйелдердщ зцгшесте куулак, тур'т тура цалады. Зарипа. Ертен той. Немересшдей кызга уйленген сон хан 61ЗД1 бфжолата умытатын шыгар. Зухра. Ханнын басынан киж сеюрш егп. Оны куамын деп тулпары мерт болды. Жар басындагы жалгыз лашыкта турып жаткан кызга жолыгып, енд1 соны алгалы жатыр. Не салсан да толмайтын кешеп кара калта... Елш1зд1 жын-пер1 каптамаса негылсын. Шекер. Ол кыз патшага «бф ул, б!р кыз туып беремш» депт1 гой. Зухра. Иэ, хан соган купай сенттг Ханга токал болу ушш айлалы кыздар не айтпайды бул кунде! Зарипа. Казфп жастардан бэр! шыгады. Эрьберщен сон Мунпык-Зарлык деп аттарын да этап бершт1 деседг Кашан туатынын, канша бала кетеретипи кун шгер1 айтатын ол кудай ма ед1 соншалыкты! Шекер. Мейл1, не болса да айтканы келсе екен! Патша- мыз сонда эйел устше эйел алуын койып, бэр]мпге мейф- шапагатын тегер ме едь Зарипа. Ханшайым мурагер тауып берсе бэрш1з елеусйз калып, сол жас токалдын купоне айналармыз. Таппаса... Зухра. Егер патша мурагераз отер болса, такка бас уэзф ие болады. {Бас уэзгр Барыпга бул эцгше майдай жагып, айта туссе екен дегендей ыптыга, ел '1ге тыцдайды). 92

Зарипа. Ол бекер соз шыгар. Ол ушш ханньщ осиет1 болуы керек кой. Зухра. Отыз екшнп эйел! ек1 жыл бойы курсак кетермегенде хан курсшш жатып: «Ел баскару Барынныц колынан келетш сиякты» деп емеурш бадцрт калганы бар ед1. Шекер. Егер, бас уэзф хан болса бпд! не ютер екен? Бэр1М13Д1 эйелджке алар ма екен, элде бэрш13Д1 куц кыла ма? Зухра. Сарай салты бойынша бэршп соныц эйел1 боламыз, жас токал! Сол ма сенщ естшщ кеп турганы? Зарипа. Кызык болганда, бэршпз бфдей ул тапсак, алпыс улдыц так таласы басталып, сарай шп кызыл кыргынга айналмасын! Зухра. Бутан былай куцкш созд1 койып, бэршп Ханшайымды ацдитын болайык! Ол жас пер1 ханньщ басын айналдыру ушш етфж айта салуы да мумкш. Осы свздщ бэрт тыцдап турган бас узз\\р тэтпп циял цушагына ент, сол ойдан лэззат алгандсш сол алацанына оц цолыныц жудырыгын согып, жымия култс/редь *** Суы мол дария толцып жатыр. Тогайдыц цац оргпасы шалгынды э/сазьщ. Сыбызгы мен сырнайдан «Ауылым дарияныц жагасын- да», «КррагымПэтима», «Бодине, бопем-ай» сияцты ежелг1’ эндердщ дует тегшп, циял бткендг алысца э/сетелейди Осы сэтт! тагатсыздана кутт отырган Шаншар-хан да сырттагы дубгрд/ есЬтп, есгкке беттеп ед1. Ею хабаршы оныц алдына гтзерлеп отыра кеттл. - Улы мэртебелш! Мэртебел1 Ханшайымньщ кемес1 Тузды Д0ЦН1Д мушсшен 0Т1П, осылай карай тура беттедП - Хабарларыд игипкп болсын!-дед1 хан куанышын жа- сыра алмай К031 кулшдеп. Шаншар-хан нокерлершен шатырдан шыгып, жагалауга келедг. Мунда кши гиатыр тур. Олар осы жерде жуздест, сэл- нэл сусындап алган соц улкен шатырга беттейди Алысырацта алпыс эйел уназ тур (бэлкш ушеу). Э*« * * Кеме тумсыгында туган айдай цулпырып Хангиайым отыр. 93

Ханцалыцдыгы болудыцмэнт ол эл'1 угацоймаган сеюлдг Балац жузшде тацдану бар, цымсыну бар. Той аралына жацындаганда сабылган дуйт журтты найзалары кокке шаншылган сацшыларды корт ол орнынан турып та кеттй Магрипа. 9зщ де Ханшайым, есшщ де Ханшайым. Эке- шешен атынды тауып койган екен. - Сэл сабыр етщз. К,аз1р куйеущЬбен жолыгасыз, - дед/ кутуип эйелдщ б\\р\\ оныц жеч желтген гиашын тузеп. - дне, жагалау’да озщдг хан иелпздщ озг куппп тур. Ханшайым. Слз йм боласыз? Магрипа. Мен сенщ кутушщ боламын. Атым - Магрипа. Ханшайым. Анау топ 1шшде турган алтын желбегешп, алтын ушпак киген кю1 кш? Кутунй. Ол - хан! Сол юсл сенщ болашак куйеущ. Ханшайым. Мен ол кклш танымай турмын. Кутунн. Баламысын деген! Бф ул, бф кыз тауып берем деп сендфген адамынды калай танымай калдын? Ханшайым. Ол кезде жай гана юс1 ед1, мынау оган мулдем уксамайды гой. Хан деген осындай бола ма? Кутунн. Иэ! Хан басымен сенщ алдьщнан шыгып тур! Ханшайым. Кандай кеп халык! Кандай кеп шатыр! Кандай салтанат! Мен журексшш келемш. Кутунн. Анау улкен шатыр - сенщ шатырын. Хан екеущ, ягни, куйеущ екеущ сол шатырда отыз кун бфге боласындар. Сонан сон хан сарайына ауысасындар. Хан Ханшайымныц алдынан шыгады. Кутуш/ эйелдер жан-жацтан демеп, Ханшайымды кемеден тусцпп, хан цолына тапсырады. Шангиар-хан Ханшайымныц нэп-нэзгк, жт-жщшке саусацтарынан устап, кеме баспалдагынан тус/р/п алады. Екеу1 бф-бф'те узак; царап цалады. Беймаглум омфден, урейл1 салтанаттан урке цараган жэуд'чр коз. Балалыцтан эль арыла цоймаган перште бейнеге суйсте, ынтыга цараган кэр1 коз. Олардыц ту сыртынан коздер/ ыза мен кекке толып, алпыс эйел царап тур (бэлкш ушеу). Алпыс эйелдщ ош1ге царап турганын сезген Шаншар-хан цасацана элйр еттн Шаншар-хан. Алпыс эйел Ханшайымды куттыктап, бетшен сушп шыксын! Бэйбше бастап, алпыс эйел амалсыз Ханшайымныц 94

беттен суши шыгады. Ызалы коздер. Кекпп коздер. Жас мотщпдеген басца тоцалдардьщ, цорпанган аяиышты коздер/. * ** Арада тогыз ай вата. Хатиайым жуют болып, айы-ку/й жетт, босанар сэт жацындап цалды. Хан куанышында шек жоц. Ол кун1-тунI Ханшайымньщ цасынан шыцпайтын болган. Б1реу-лпреу цастапдьщ жа­ сар ден оныц цасына /уыз атасынан баск,а т 'цл жанды жолатпауга элир еткен. Сарай цызметкерлертщ арасында бул жагдай эр турл\\ всек-аяцга жол ашты. Солардыц б1р1 — баягы бас уэз1р Ба- рын мен бас сацшы Шафхат. Шафхат. Патшамыз Ханшайымга уйлендх де мемле- кет жумысына кенш белущ койды. Куш-туш жас токалын корумен элек. Барын. Кызынын касына атасын отыргызып койды. Каудыраган Жаудыр шал ханньщ ец сеншд1 адамына айнал- ры. Шафхат. Казак салтында куйеуге шыккан кыз босанып болганша твркш журтына шин керсетпеунн едк Ал бул кыз термит атасынын алдында жатады да алады. Барын. Иэ, патша бэрш13Д1 умытты. Эр1-берщен сод, баягы сикырлы калтаньщ сырын сурауды да естен шыгарды. Шафхат. Сол сикыр акыры сарайды жайлады. Сол сикырдьщ куш1 мен патша перзент суйгел! отыр. Мыиа сарайга юрудщ ез1 куннен-кунге коркынышты боп барады. Бэлюм, баягы диуана - кыз экесшщ ез1 шыгар? Барын. Сондыктан, сарайды зулым куштен тазалау ке- рек. Шафхат. Оган б!здщ кудфетнз жете ме? Барын. ЖетедП Шафхат. Ол ушш не ютеушп керек? Барын. Боска урейленгещп койып, менщ айтканымды ютеущ керек. Шафхат. Иэ... айтьщыз. Ол не? Барын. Ханньщ алпыс катыны Ханшайымньщ патшага мурагер туып бергенш каламайды. Шафхат. Сп де каламайсыз гой... 95

Барын. Тш-ш-ш! Байкал сойле, акымак! Мыиадай сезщ ушш екеум13 де бастан айырыламыз! Шафхат. Иэ, сонымен не айтпаксыз? Барын. Мэселе былай!.. Мурын Кдрак тауыньщ етепнде мыстан кемпф турады. Сол кемпфдг тауып алып, алпыс катынмен жолыктырасьщ. Шафхат. Ары карай? Барын. Банде болсын, мыстан кемпфге барганынды ал- пыс калтыннан баска бф пенде бшмейтш болсын! Уктьщ ба? Шафхат. Уккан сияктымын. Мэселен'щ тврттн аныц ацгармаса да Шафхат ек1 ойлы тийнде басын изеди *** Сарай алдындагы ац гиатырдыц астында цолдан жасалган улкен эупдщ жанында Ханшайым отыр. Шаншар-хан кел'т, алдынан жуггре шыщан оны цушагына алып, шашынан шскейди Шаншар-хан (еркелете сейлеп). Саган жупруге болмай- ды гой, жаркыным! Ханшайым. С1зд1 кермесем жалгызсырайтын боппын. Шаншар-хан. Неге жалгызсырайсыц? Жаныцда атан, отыр. Эне, Т1р1 жанды жолатпайтын жасауылдар тзд>. Ханшайым. Свден басканыц бэр1 маган жат сиякты. Бэр! маган жактырмай карап тургандай коршедг Шаншар-хан. Саган солай кершетш шыгар. Коп узамай бауыр басып кетесщ. Ханшайым. Эсфесе, алпыс эйел... Бас уэзф... Соларды корсем шшдеп нэрестем тыпыршып кеткендей болады. Шаншар-хан оныц созше ецктдей б\\р култ, ак, корпеше- лер тоселген сыпаныц устте шыгып отырады. Жанына кеп Ханшайым да э/сайгасады. Шаншар-хан. Ал, Ханшайым, саган айтар улкен жацалыгым бар. Ханшайым. Ол кандай жацалык, хан нем? Шаншар-хан. Ертец мен Ауган елше журмекпш... Ханшайым Шаншар-ханга созшщ аягын айтцызбай шоршып туседг. Ханшайым. Жолга журмекпш дейсв бе? Шаншар-хан. Иэ! Кдйтыс болган Ауган патшасынын упы экесшщ тагына отырмак. Мурагердщ такка отырып, 96

тэж киген тойына бар элемнщ патшалары жиналады. Бул шакыруды жаксы ырымга жорып куана кабылдадым. Ханшайым. Ауган деген алые па? Шаншар-хан. Б1зге ец жакын жаткан ел. Куймемен жет1 КУВД1К ЖОЛ. Ханшайымныц жузт муц басты. Ханшайым. С13 меш жалгыз калдырмацызшы. Мен коркамын. Шаншар-хан. Неден? Ханшайым. Бэршен... Шаншар-хан. Сен коркатын адамдар меншен бфге ат- танады! Хан кул'т оны цушацтамац болып еди Ханшайымныц коз!ндег1 мвлнйлдеген жасты корт кулкюш тыя цойды. -Жылама, жаркыным! Жарты ай отпей кайтып келемш. Касында атац бар, сауысканнан сак сакшылар бар. Ханшайым. Жарты ай. Кдндай узак! С13 келгенше мен босанып та калатын шыгармын. Босанган кезде касымда болганыцызды калап ем. Шаншар-хан. Елдж сапардан бас тартуга болмайды, куралайым! Онсыз да баска елдщ билеуиплер! меш «уй куник хан» деп атай бастапты. Хан оны к^шагына алый, цолынан, шашынап цушырлана шскейдй Ханшайым козшен ащан э/сасын ханга корсетпес ушт оныц цолтыгына тыгыла туст 'и %%% Шаншар-хан куйместе отырып, барльщ сэн- салтанатымен жолга шьщты. Аттанар апдында бас уэз\\р Шафхаттыц к,асына кеп аз-кем аялдады. Барын. Алпыс катын сети карамагывда. Не айткалы турганымды туешдщ гой? Шафхат. Иэ... Тусшдш. Бфак, аяк-колым дфшдеп турган сиякты. Барын. Токтат дфшдеу дегендП Сен\\ де бф елдщ баты­ ры дейдьау! Шафхат. Жауга шапкам бф болек, алпыс катымныц ай- ласы бф белек... Шаншар-хан. Бас сакшы! Сарайдагы тымыштыкка сен басынмен жауап беретш боласын! Шафхат. Куп болады, таксыр! 97

Шаншар-хан. Егер Ханшайым ул туса алдымнан ад ту устап шыгасыидар, кыз туса кызыл ту устап шыгасындар. Сендерден хабар келгенше мен Шепрл1 дедшщ басында ша- тыр т1пп купп жатамын. Шаншар-хан Ханшайъшмен цоштасады. - Корыкпа! Кеп узамай келемш. Кдсыдда атад бар, не- ден коркасьщ? Ол Ханшайымды цушацтап, шашынан сипап цоиапасып, алтын жалапщан эсем кугшесше отырады. *** Шаншар-ханныц сапарга шыццанына жени кун болды. СегЫнип кунг Хатиайымныц толгагы басталды. Ол жалгыз. Толгаццысып, кец уйдщ шпнде шарк,урып, жанын цоярга жер шатай тецселт жур. Квмекке кутуипсш шацырады. Ханшайым. Магрипа! Магрипа! Ешкш жауап бермейд!. - Магрипа! Сен кайда кетш калдыд? Менщ басым айна- лып барады. Кш бар? Кш бар бул манда? Магрипа! Ун цатцан ешкш болмады. -Ата! Ата! Сен дайдасыд? Сен неге ундемейсщ? Киналды гой жаным. Ата! Атасынан да жауап жоц. - Булардьщ бэр! кайда кетш калган? Магрипа! Болмеге взшщ кутуипа Магрипа емес, алпыс к,атынныц бгрг Зарипа тред!. Ханшайым шошып кетеЫ. - С13... Зарипа?! Сю мунда негып журсю? Магрипа кайда? Зарипа. Магрипа табан астында ауырып калды!.. Ханшайым. Ал, атам кайда? Мен шакырганда жетш келетш атам неге жок? Зарипа. Ол да ауырып, хал устшде жатыр. Ханшайым. Отфж! Жалган! Тадертед гана сап-сау журген адамдар табан астынан... екеу1 бфдей... калай хал устшде жатады? Зарипа. Алланыд эмф1 солай болса не шара? Ажал мен ауру адамга айтып келмейдд жаркыным. Ханшайым. Меш жаркыным деменю! Маган олай дел хан гана айтатын. 98

Зарипа. Хан айтса бэршпгезац. Сеш613 де «Жаркыным» деуге тшсшз. Ханшайым. «Бп» дегешщз кшдер? Зарипа. Саган тшектес ханнын алпыс эйелк Ханшайым. Ханньщ алпыс эйел1?! Спдер осындасыз- дар ма? Зарипа. Из, осындамыз! Сенщ аман-есен босануыцды Кудайдан тшеп келдж. Ханшайым. Шын айтып турсыз ба? Зарипа. Из, ак шыным! Ей, алпыс катын, мен шын ай­ тып турмын ба? Сырттан алпыс эйелдщ цосыла айтцан дауыстары естшедг. - Рас! - Рас! - Рас! - Эне, естцпн бе? Б1з сеш босандырып, ханнын алдынан сушнпп сурап шыгамыз. Ханшайымды толгак, к,ысып, ол тордегг тесекке цулап туседи Зарипа. Сабыр ет, сабыр ет, жаркыным! Кдзф, казф! Ханшайым ес-тусс\\з жатыр. Соны пайдаланып Зарипа сыртта турган эйелдерд'1 шащырады. - Зухра! Шекер! Кел1ндер, кемектеандер! Зухра мен Шекер кгреди Олардыц крпдарында ак, шуберекке ораган белгШз б1р зат бар. Зухра Ханшайымга дэр! шскетед/ де, шымылдьщты ысырады. Зухра. Енд! ертенге дешн оянбайды! Уйыкта, жаркыным! Шекер. Ханшайымнын сандырагы кеп ол епз туа калса ек1 куиппмв дайын. Мше! Ол шуберекке оралган ек1 куиакт'щ басын гана корсетеЫ. Куштпер к,ыцсылай жвнеледи Зарипа. Жаудыр шал мен Магрипа кайда? Зухра. Оларды ат корага апарып уйыктатып тастадык. Екеуш тыр жаланаш шешшдфш бф тесекке жаткыздык. Енд| патшанын алдында акталып кореш! Зухра кег'1 крйткрндай рахаттапа кулеЫ. Оныц кулкюше иуыгандары да к;осылады. Осы кезде шымылдьщтыц ар жагынан жаца туган езбид'ч/ жылаган 99

ут есптедй Артынша оган ектип баланыц даусы цосылады. Уш эйел шымылдьщтыц шине юрт кеткенде олардыц бвлмеане Шафхат йен Мыстан кеммр юрт келеди Мыстан. Мына жылап жаткан дауыс сол мурагерлердщ даусы ма? Шафхат. Иэ, Мыстан апай. Солардыц унш оипрщкз. Мыстан. Сендер меш кашаннан бер1 «апай» деп киыла калып ед1ндер? Керек кезшде мыстанды да «апай» деп каласындар, э? Солайсындар сендер, пенделер, солайсындар! Мыстан кемшрд1 «апа» деп. мыстан шалды «жезде» деуден де тайынбайсындар. Шафхат. Мыстан апай... кеп сейлеп туратын уакытжок, 1СКе Кф1С1ЩЗ. Мыстан. Кезшше Мыстан апай, былай шыга бере «Мыс­ тан кемпф» дейандер. Кезшде менщ де кыз болганыммен ешкайсысыларьщнын шаруаларыц жок. Жамандыкка жумсай-жумсай меш Мыстан еткен сендерспщер! Шафхат. Дуниеге кызыга-кызыга мыстандык жолга тусш кеткешщзд1 ез1Н13 де байкамай калдыныз гой... Шымылдьщтыц ар жагынан ею эйел цундацтаулы ею нэрестем альт шыгады. Олардыц улкет Зухра б!р дорба алтынды Мыстан кемтрдщ алдына цояды. Зухра. Ек1 нэрестенщ куны - ею дорба алтын! Еюншклн балаларды дарияга лактырып келген сон аласын, Мыстан шешей. Ол алтын ацшаларды сапырып-сапырып цояды. пя V ыстан\\ «Мыстан шешей» деп мынаусы шыкты тагы тТ КеЗШДе бэР'н1« т'л' майда! Шафхат. Алыныз да жонелвдз, уакыт тар! р.кр\\>,ио[ПаИ. келт*Р ЪУ'Оацтаулы ею баланы цолына альт, жпк'тпР0^ к’аРал тУРабы. Твц/рег/нде оз'шен басца ешюм мГГ'Т\"'б0\" «*”«***«»««. саумен ЛпГ с3,МД1’ашкалы бср! пенделергс жамандык жа- жаксылмь- * фгеуГС жасалгаи жамандык - еюшш бфеуге батыпугя „Г\"; _уЛ жолы жана тугаи ею нэрестеш суга ау! Олап ля Ш °арам' Мыстандардын да кудайы бар шыгар- ДУниеде Куп^303'31' кУнэлаРы ушш жауап берср-ау осы лын кеш1^КоймасГМ бЭр1'Н Кеш|рсе де’ ек1 нэрестенщ оба- Ф ат. Ей, Мыстан! Сен не деп кекш барасыц? Козй-ци 100