Ж.Нәжімеденов 1

Осы болар бипспд деп жургеш, Будан артыд бшкпкке шыдар кш. Тандантып ед Байрон жазган жыр меш, Содан содгы тандануым шыгар бул. Мундай онер дутт пе екем мен теп, Шын дудфет жыгылмайтын седйцц. Эрб!р тасы гажайып бф ертеп, бфак, саган да угылмайтын сеюлдь Сол шеберщ... барлыд адам кореш деп К,удфетш дупиямен бекггп? Жумбак болса — тугел жумбак, болсын деп 0з атын да жумбак; дылып кет!ПТ1. езщЕ Бшсед егер кастерлей, К,астерлей гор даланы. Жауга шапсад эр бутагы — эскердей, Жаурап далсад — пана бола да алады. Тобе болса шыгар едш, эттед бф, Дейсщ гой сен алые кетсед думартып. Тауларынан жат жерд1д Оз жер1дде таддап шыгар дыр артыд. Шыд та дара, бабадша емес, бфад та, Тобелерд1д момьшдыгы дойдай гой. Келсе сонда бота даусы дуладда, Оз жер1мде отырмын деп ойлай гой. Мухит асып бара далсад сен анда Ала кетш1 жалгыз уыс дум-жупар,— Илем! де дф боп жугар табанга, Балагынды тйсен емес, гул жьфтар... К,астерлей гор дарт даладды тоз1мд1; Саулыгы ушш далада осер баладныд. К,аппас ушш балтырыдды озщнщ Эрбф ит!Н адам дыл. *** Букш элем махаббаттан турады — Тадгы шапад — от боп жанган ершдер. Буюл элем мейф1мнен турады — 99

Эжелердщ эжш жузш кор1ддер. Жаса лесе дуниенщ картасын Кол орнына коз салар ем туп-тунык.. Алатау мен Балкан таудыд ортасын Б1р тал шашпен жалгар едш мыкты гып. Бшеу-бшеу кьфларыньщ орнына Бшепмнщ супретш салар ем. Орбш жаткан озендердщ орнына К,ан-тамырдыд супретш салар ем. Букы элем — мейфшнен турады, Букы дуние — махаббаттан турады! Жуады гой катып калган кайгыны Жада туган бала куннщ шуагы. Корсет десе гумырыднын бар сырын Кун козте тосар ед1м куректк Жаса десе, жаса десе жер шарын Суг1рет1Н салар едш журектщ! ЭКЕ ТУРАЛЫ Узштт! СОЛ ОМф... Жо, жок, олген жок бфак. Тек ерльк пен ерк1нд1кт1н олещн Айтар болдык бурынгьщан каттырак. Тек оны ешгам шакырмайды дауыстап, Алматыда коре алмайды эке улын. Бфте-бфте кулактардан алыстап Бара жатыр аты оныд. Будан озге тфшшш сол куш — Эйнек салган рамада бейнесд Оган арнап, “ас бередГ енд] уЙ1, Жумайд бфак ешкш оныд жейдес^н. Сотые 61ТТ1, бакенде ме бар айып,— Сотые, сотые... умыттырмас ол атын. От ешкен сод осылайша карайып Орды калар болатын. Умытар ем сотые атын, ел оны Бес курлыкка таратыпты бес бол!п. Жэне сотысты умыттырмай келед1 Экелер жайлы естелж. 100

СУРЕТ К,ып-к,ызыл кеш. Аппак, айдын. К,одыр ун. Жанып турган б!р шуйке булт жадагы Басам лей ме лапылдаган конппн — Тунык суга Т6С1Н малып алады. Теуш шыгып ак бетше кызыл кан Айдын жатыр... Кутырынды сэуле ойнап. Жагадагы коне тамдар бузылган Элденеш ымырт кусап калды ойлап. Шалкайса да менмен аспан коюрек, Жулдыз жылып кол тосше жабысты, Тобелер1 кылт-кылт етт шокы коп Суга тусш тура-тура калысты. АЛА БУЛТ Мына алапты сен тогытып бара ма, Тенбш, тецбш, кара тенбш, ак тецбш — Коленкелер келед жонкш, кара ала алашасы секзлденш эпкемнщ. Будак-будак кара шуда-коледке Тамагынды кытыктайды — сшин кыр; Бф1 мынау дон устшен жонелсе, Бгр! сонау сай табанын суртш жур. Булттар бфак сонау бшк тур кокте, Коленкес1 жерд1 кезед дфдектеп. Кдптайды кеп коленкелер топаны,— К,ырлар жатты кара мандай, ак мандай. К,ара ала шыт келед1 агып, о тэнрк Буталарга мизамдардан жш керш, Бф станок мата токып жаткандай. Ей, достарым, сезше бер, сезше, Ештеден! бере алмаймын туйш мен. Сурапыл гой коленкегйн 031 де Туссе егер бшктен... 101

К,УМ ТЕЦЕУЛЕР1 Жайдак, к,у мдар суырылып Жалын сияк,ты агатын. Жалпылдаган туырлык, — Жапалактыд канаты. Шепрткелер тобы удай К,ып-к,ызыл боп канаты, Актженнщ шогындай Пышыр-пышыр жанады. Шубырады кулан-кыр, Додшд беп тары нандай. Тускен жер1 кыранньщ Мамык жастык жаргандай. Атшалман бар — куа алсад, Кунге куйсед — остш куй. Тогай гой деп куанып Жетш келсед — бес туп ши. Сургылт жылан, ол дагы Бул жер ушш — жау жаман; Туст калган жолда б1р Дойыр камшы аумаган, Тандай-тандай кум уйып, Ат 131 — тамшы сиякты. Кун турады жымиып кабыгында кияктыд. Ал, аспанныд оз1н мен Жырлап мшс13 бола алман, Ол бф модщр сез1м мен Тупс1з жаткан мол арман. БЕТПАК; ДАЛАДАРЫ ШОК, ГУЛ Бетпак дала... Жалгыз шок гул тур донде, Неткен ерл1к жалгыз гулдщ омфЛ Элде тагдыр оны одеЙ1 берген бе К,арт даланыд калмасын деп кодпп. К,ум, кум бэрк сез1М1Д — кум, Ж1гер — кум, Тек жалгыз гул. Адызак жел бетке урды. 102

Сол бф гулд1 аяп... жылап жШердш Коз жасты да кун ыстыгы кептфдь К,ум агысын как. айьфып ешге Кызыл шок гул тагдырымен тур ойнап, Бетпак дала бедфейген бетше Ойнап шыккан кызыл кандай бф оймак... *** “Кудай” оны адам етш жаратты, Адам болып журуд1 ол да жон кордь Ауыз берд1 сшфсш деп аракты, Рюмкасын устасын деп кол бердк 1шш алып элдекьмге тютенсе, Тю те берд! керек болады гой деп. Бас та бердх — ауырсын деп шхкен сод, Аяк берд1 — анда-мунда журер деп. Бфак “кудай” бйшегтп гой, акымак, Бул “пэндесР’ хшетгнш жатып ап. ЖАЛПАК,1ПАРЫЛ Ш0Л1 Мез1 болып тынбай соккан сар желден Дала жатыр — кодыр айдын колбеп 61р. Сулы сорлар коршедх эр жерден Кумга баткан сыныгындай шолмектщ. Желдщ дем1, кустыд даусы, шоп уш — Сол кулакты канша жатты кемцмп? Сор-такырдыд жалак болган ерпп Катып капты кимылдауга ерппп. Айгыз-айгыз эжш жырткад шыкшыттай Дала жатыр, жалгызсырап жатыр муд; Шимайлана, шимайлана тук шыкпай Умыт калган парагындай акынныд. 103

СЭБИ КЕЛД1... Ол — келд1, соби келд1, келд1 мше, Келд! не бупнпге, ендюге. Келди ол, табылды бф азамат-кол Экенщ камшысы мен белдплне. Келд1 ол... кызыл-шака бетте мулде Жок, Т1ПТ1 умптену, кектену де. Титшдей журек кана талпынардай Суюге жэне мыктап жек коруге. Без Т1рЛ1К безек к,агып щгэлаган, Тым жэйл1 емес дей ме мунда маган?— Сэбид1Н алгаш шыккан ащы даусын Ед соцгы тэтт! ум^пен тындады Адам... Келд1 ол байтак баба даласына — Бф булак акты шапшып, аласура. Асфальтты шыкты жарып бф тал шыбык, Бф тамшы косылды кол шарасына. Ай аппак, элем уйып болды жым-жырт, Бф жулдыз тагдырына кощц мулпп. Бф арман коюректен котершхп, Шыцына Алатаудьщ конды б1р булт. Шайкалып шарап кесе — шабыт жанды, Кодшдер коген1нен агытты эщц. Манадан тусс13 турган оке байгус Бф бокал ак аракты кагып салды... МАХАМБЕТ ТУРАН ЖЕРДЕ ...Бул бутаны шалды талай ат арык, Талай-талай тамырларда тасты кан. Бф гасырды казып алсац копарып, Махамбеттщ 131 шыгар астынан. Узшген жол — тусш калган тусаудай, К,ара каудан — жалындай торы айгырдын- Тас шокылар — ер касына усардай, ^ Батыр баба, камшынды сен кайда шдпт-- Шектеп койган кэр1 кулактай дала бул, Ерттеп койган аргымактай дала бул, 104

Бф баспаса сагынады табаным, Жьшда жана бф пшд! саламын. Мынау кумдар кшнен гана калмады, Торы айгырга кшдер такым салмады; Куйшшк пен жыршылыдтын конганы — Махамбет пен К,урекеннщ эруагы. Кок сунпнщ шаншылган бф жер1 бул; Коршбейд1 бфак, одан тамган кан; Кеудесше бггкен жьфдын желнгн Айырбастап калдырыпты арманга... К,азф мунда той боп жатыр деседд Басьщызды котерерсо бупн слз? 031Н13Д1 туган тебе кешеп Жата ала ма дубфсо! “К;ЫРАН К,ОНТАН” Кдр да жукпас... тук жукпас, Дала — эппак, ол — кара. Кайсар шокы, ынжык тас, Кдйгырмайды сонда да. “К,ыран конган” деседд К,ыран — тепн конбайды. Кыран конган жерлерд! Сыйламаса болмайды. К,ыран конса — нес1 мш, Ушты гой ол кайтадан. Сонда шокыны осы бф Секйш ме шайкаган? Кдйсар кара тур тунып; К,омданады ушардай. Элде ушам деп умтылып Кдлгандайын уша алмай. Умтылады ол алга — “К,ыран конган” атануы содан ба? Элде кыран конганында акыргы Дэмелентш кетп ме екен “пакьфды”?.. 105

*** Туган жердщ ойпады не, орг не, К,ос карашык караган сон, кумартып. Жалган айтып кулдфгеннен гор1 де, Шынымды айтып жылаткдным — мьщ артык,. Жез жалтылдап елжтейдг алтынга, Саф алтыннын салмагы бар дегенге. Мынау журек урынса сол салкынга, Жез секши жедшдейд! денед де. Саф алтынга ел1ктемек жок ойым, Крлда барды жез болып-ак, тогейш. Солк, етозш согар кушщ болмаса К1мге керек сункылдаган комейщ? Кймге керек ауырлыгы алтыннын,, Бшмесен сен кандай колмен олшеуш. Клмге керек аспандагы алтын кун Жарыгы мен жылуы жок болса оныд! *** Момын дала! Эр кедщщд тубшен Тебфент туатугын ел эш; Сол тередге ЭЛ1 де мен удшем, Сол комейден эн кутемш мен эль Кумы, суы, жыдгылдары... кешк! жел — Бэр1, бэр! жаралды ма эн ушш. Кездершде карга даусын еспген, Келер менщ, булбул кунп намысым. Б1р кезде есп эр! кещл, эр1 бой, Сендеп бар — бар бола ма баскага. Тары деген — тауык уинн тары гой, Булбул уцпн — бф> киыршык тас кана... КАЙЫКШЫНЬЩ АК.ЫЛЫ Ес, ес балам, кайыгынды есе бш,— Жер1д алые, желщ карсы, толкыи сур. К,айык —кыдыр, есе бшеед — есепд, ее, ес балам, кайыгынды есе бш. 106 \\

Ыктай корме — сол тшек, Тагы ойлама оз кушдцй олкы деп. Балам менщ кудфетщ корсетсш, — Сок, сок, дауыл, толкы дарил, толкы кок. Тагдыр деген бушрше ош кайыктыд, Согар жерш бшер болар жел дагы. Саган арткан ум1тке атад байып тур, Озге дуние конбай жатыр колга элн Кдйыкшыга мш тагушы коп болар, Мшщ болса, оз1н, тузе жокта олар. К,ош, кош балам, калам енд1 мен алые, Сенщ уипн — мен бф кара нуктемш. Бф-ак багыт устау керек — тек желге, Сэл бурылсан — бггкенщ. К,арсы журсед — кайсарлыкка уйренер К,амсыз ойьщ, касиетт1 мандайыд. 0лгед1дше оз1ДД1-оз1д суйреп ол, ал, эйтпесе мед акылшы болмаймын! МЕКЕН1МЕ Ей, мекенш, коркейе бер, осе бер — Когер жапырак, тедсел тед1з, кокте гул; К,айтес1д сен картайганын шешелер, аталардыд дуниеден откенш?! Негыласыд: кулай берс1Н кар! емен, саган одан шыбык артык ещцп. Ол да курар, тагы да осер жоне олер, тагы да ушар сэры жапырак жел куш. Мен эл1 де тф1 келем — болганы, Жата бер сен, сол тфлжке жылын да. Мен не ойладым — шаруад канша ондагы, сагад одыд бэр!б1р гой шынында. УЙ 1Ш1 Семьямыз бупнп, Эке болдык анык бхз. Уб1рл1 де шуб1рл1, Кэд1мг1дей халыкпыз. 107

Муньщ 031 тым жайлы болмаса да, Кунузын Концерт емес, тындаймыз балалардын. шуылын. Бф1 кагып кесеш, бф1 кулап... колы эне. “Папа урыспайд” десе егер — Урыспауга болады. Куыршагын элдилеп бф1 алданып калды анда. Уйретед1 сэбилер алдануга, алдауга. Кейде шаршап бпгем мен... Жо, жок, елен. калады. Тамак тасып дукеннен, Жубатамын баланы. Жаялыкка жупрш, ойыншыкты котерш; Папиросты суырып, отырамын жотелш. ** Ак нэрсеш бшешкин кастерлей, - Сенем акка, калай сенсе арга адам; Эйел жаны жазылмаган дэптердей Жазу ушш дайын турар ор калам. Абайла, тш, алма созд! булдфш, Ак нэрселер тез юрлесе — неси айып? Б1з эйелд1 бшмесек те кулдфш, ептеп-ептеп унайтын жыр жасайык- Мыкты болсан, ак нэрсеш коргап кор! Оган уйф юр мен бояу не турль Бфеу уцнн— шимайланган сол доптер, Бфеу ушш — басталмаган секши. Ак паракка талай создер жазылар — ”Махаббат” деп, “касфет” деп, “кулю” деп. Ал, кейде бгр жазылатын шаты бар: “Бэрщщде кош1п кеткен журты” деп. 108 к

*** Эйел! Эйел!— кай тшде де эдемх, эйел деген создщ озг — суйпсп эн. Кумарлык пен махаббаттьщ элем1 жаралган ба ак тамак пен иыктан? Каймак-ерш сэл ашылса кулгелх, кулмес бурын коншще келед1 ун. Сонда онын, жещл алган бф дем1 сатып алар жуз акыннын, олещн! *** Эйел деген — бф драма курдел1, Дуние емес драма деп жургенй— Салыстырсан мшезшен эйелдщ Жай нэрсе боп коршед! элем бул. Бфде кулю, бфде кайгы, бфде наз,— Дэл осыны шын багалап журген аз. Сан сахна, сан шымылдык--. сан килы Кейшкер бар, эне, бф1 жан киды, СОЛ ЭЙеЛДЩ КуЛК1С1 уШ1Н Т1р1 0ЛД1 — Тым бершп ойнап ед1 рольдй Бф жымиып, курсшсендз бф турып — Драманыз сала берер кулпырып! Улы тартыс, шым-шытырык сезшдер, маган, маган тагы бфаз тэзш бер; Айып етпе! Эйелдердщ квзшде Бф рольд! ойнап келем озш де. АРА ЖЫРЫ Кдртаяр ем мен осы, ойланбаган аз айым. Ютабымды келес1 Кдрттык жэйл1 жазайын. Кэршк бар, ызгар бар, Жок уакыт “алжуга”. 109

Бф карасак кыздарга Жасарамыз он жылга. Жасырганмен кулакка Шашка кырау конады. Аягымыз бфак та Ушеу болган жок эль Кдйда карттык! 031 613 Жаспыз десек болады. БШЩ еК1 К031М13 Тортеу болган жок, эль Кдрындастар кемецгер, 0здерщсщ орен жыр. Б13Д1 кэр1 демендер — Жецгелерщ ренжф. Бюдщ эр 13 — есепте, Тулпар ма бул, есек пе? Кдртаяйык десек те Кутылмадык осектен... К,арындас-ай, кыздар-ай, Коншш13д1 бузган-ай, Соден К0Н.1Л муздамай Кдртаярмыз б!з калай! ЕСКЕ АЛУ Сол бф жанныц асылын Сезгем бала шагымда. Жумсактыгы шашынын, Эл1 алаканымда. Эл1 жасап келед1 К.031 менщ козшде, Жылылыгы — денеде, Сулулыгы— сезшде. ПО

Жан кдщрш бшгел1 Юм артты одан тепнде, оный, к.одыр ундер1 — домбырамныц шегшде. Домбыра гой — досым гой, онсыз менде куй жок кой; билейтщ ол осылай,— он саусагым, билеп кой. Эрбф жаксы тун маган Сол бф жаздын туншдей. Эр одем1 ун маган Сол бф жаннын, уншдей. УНД1, куйд1 бупн мен Угынбас ем жонд1-аса, Коцш1Мнщ тубшен Котерер1м болмаса... *** Жумьф мойын, тар мандай, Шаш иыкта бос калар. К,ос алмасы — армандай, Куд1кшшдеу кос жанар. Етег1 тар, т1зе аппак, Журмес бел^н буынбай, Соз1 шыгар сызаттап Шыцыраудын, суындай. Байкамайды ор адам Шулж1НД1ПН тйщеп. Сойлегеннен гор1 оган Жарасады кулген1. ”Кулк1 кымбат”— тусхнсец, аз кулед1 ол — сокпе коп. Бф кулк1С1 ушш сол коп керек-ау, коп керек. 111

Алые кой деп той эл1, бурылып-ак кетер ец, УМ1ТП ГЫП КОЯДЫ Кебераген кос ерш... *** Ай карайды сыгалап ала булттан, кос карайган келед1 иыктасып. К,ызган ерш кыз демш алады урттап, ай карайды сыгалап ала булттан. Бала булак мэз болып кулш жатыр,— кос карайган кетед1 бфеу болып. Тиш кетсе капыда жумыр балтыр шоп бастары турады урейлент. Ай карайды сыгалап — амалы не. Ауыл жым-жырт, тек кана ею шетте ею-ак уйдщ сенбепт! шамы эл1 де... *** Туган жердщ ауасындай жупарын, Куныгып кеп, суырып кеп жутамын. Саусактары — кызыл гулдщ сабагы,— байкап уста, угтлт калады! Жанары оньщ— шшдедеп тун асыл, жасырады бакыты мен кшэеш. Сол бф жанар жасын токсе егшп, козд1Н, 631 кететшдей тогшш. Уш — эндей, эш бфак — ынжык эн, керуендей эрец-эрен жылжыган. Аяк басса билегендей болады, бфак оньщ бшн коргем жок эл1. Отырганы, не турганы сезшмей, карайды ол бэрше де тезшдей! Кеудес! ток — талапсыздьщ коцшшдей, шашы кара — каареттщ озшдей... *** Саган ыстык, естшед1 эуелп ун, С631М — туман, басар ол да мунартып; 112

Пэтершен кейде суду эйелдщ кокше муздын кошкен орны мьщ артык. Саган эйел тшер едш жалганнан, Кейде одан бакыт тапкан жан емен. Кей эйелге гашык, болып жанганнан, сонген артык — жазып шыгып жана олен! К,ЫЗ К,УЙГАН ЩАЙ Будан тэтп не бар дейсв элемде, Будан ащы не бар дейсв элемде, Тэттшп: сол кызга б!р тж карауга бата алмау, ащылыгы: шешесшщ, болатыны каталдау. Экесш де тагдыр тагы жасапты гой катты гып — К,ой, кой достым, бше бшсен. мунын, озд тэттйнк. Сэл окшш усынасыз тасаякты жазып св, Жай отырып кысыласыз, жазыксыздан-жазыксыз. Жуткан шайьщ тамагында тарсылдайтын секщп, буккан сайын — кунэн, ауыр, аршылмайтын сеюдщ. Эжесш де мандайыда жылжымас кып жазыпты-ай, ак тартканы болмаса бул, эйел емес казык кой. Кок дасгархан мьша жаткан — бейне тупев кок тендз, Кок тещзде маяк кусап торт коз жанды — сокпещз; екеух онын— жерде отырган момын кыздын озд де, екеу1 онын — торде отырган конагынын коз1 де! Кызга карау кызык-ак кой, ал андысу — ауыр жэй, аман кетсек жарар едд бфеушв ауырмай. Кыз куйган шай — одан ащы не болады, бшмедш, Кыз куйган шай — одан тэтп не болады, бшмедш. Ащылыгы — тым ертерек эке болып калганым, тэттшш — айлар боны аялайтын арманым. *** Кезш ед1 козден тамшы жас шык,к.ан, ею бегл теуш ед1 шапшып к,ан; Сонда менщ коншме аптыкдан кершген ол койлек киш ак, булттан. 8-1296 ИЗ

Сол ак бултка талмай карал келем мен, Безгем жэне булттан озге тецеуден. Бгр ак. бултты отыр едш одгерт, Бф ак бултты кордш тагы тобемнен — Сол кос булттан бф найзагай ыргып кеп, Салды меш кабыргамнан бф буктеп. К,ос ак булттын. 1ле алмаган бфеуш Кэр! шындай тенселед! журепм... *** Дос жыласа — мен калайша куле алам, жылар едш — жылата ма Дос меш, Жуа алмасам Дос жанын муд-кшэдан бул ТШ1МД1 жауым неге кеспедП Дос колтыгын суйемесе, кол мына Неге керек — Куншуакпен косыла, сол баягы кызыл тш мен домбыра б!р лэззат бере алмаса досыма?! Адалдыкпен олшенсе егер ар куны, Мен — уйренгем бэрш... бэрш зор тутып. Жаксы доска жанды кию аркылы омф сурем жаман жауды коркытып! *** Мыскал асыл таба алмасан кезшде кеудендеп кешдпд айтып булдама. От болса егер осекшшщ созшде бар дуниеден калар ед1 кул гана. *** Ек1 коз тур — ек1 жулдыз жаиады, бфш-бф1 керш турган жок,, бфак- Ак. кдгазга ек1 нукте тамады, бфш-бф1 корш жатк,ан жок, бфак,- Ек1 нукте корер болса бф-бфш кос нукте емес, сызык, болар сд1 гой. Ею козщ корер болса бф-бф1Н Ф басынды бузып болар ед! гой. 114

*** Жещл мшез таска бггсе, тас тагы Безер ед1 атагынан бурынгы. Кайтер ед1 Алатаудьщ аспаны Менщ мынау шоп-басылау жырымды! Бэрд бэр1 урар ед1 мандайдан, Бор1, бэр1 турар ед1 мелшшп. Жапыракта болар ед1 кандай жан, Сыбдырлатып турмаса оны жел сушп. Бфак, бфак... жедш куйлер сонбейдп Жещл ойлар туганы ушш элемде. Жещлджке алгыс айтам мен кейде Бтсеш уипн кей эдем! эйелге. *** Ей айна тур: бф1 коныр, бф1 аппак, Бф тар жолмен келемш мен откелй Екеу1 де бф нуктеге турактап, Екеу! де коретшдей тек мет — Бф1 менщ жещстдц квредк Сондыктан да ылги кулш турады ол. Б1р 1 менщ кем1сшд1 коред1, Сондыктан да кодьфайып турады ол. Ал, мен келем ей айната жалтан боп, Бейне ей кыз бфдей суйген жас жшт: Бф1 кирап калатындай талкан боп, Бфеуже карамасам к,ас кылып. *** Кулшдеудщ жок секши кереп, Кулмесе де жып-жылы оньщ жанары. Жумыр иык,, жуас б1ткен денет К,ак айырып кара бурым агады; кара буйра толкындары буралып, булк-булк етш агып жатыр кос бурым — Алматыньщ аспанындай куанып сылкылдаган судыц унш естш'м. Акша булттай улпшдейд1 тамагы, аузын ашса — отырасьщ эн кутш. 115

Кеудедеп епз шынды, табигат бф-бфше К.ОЙДЫ ма екен андытып? О, дарига, жан тыныштык, 1здеп ем, болмады акыр... бф керемет жьф кушты ой. Бэршен де... аты эдем1-ау кыз деген, К,ыз болган сон. — сулу болмау кылмыс кой! ЭЖЕЛЕР К,ызык, кой к,ызы бар эже, К,ызыкдыз гой б13 де тым, Сэл сынасам эжеш — оган деген юетш: Толтырсан да кыз жэйл1 дэптерщнщ жуз бетш, Журген жоксьщ к,ыз аулап, К,ыдырганы — кызметщ. Сен жымисан — коркады ол, К,орк,а ма адам кулкщен, Бфак мык,ты кумга ескен ши секшд1 б1р туп ол. Эр кимылыц эйтеуф бередг оган бф куд1к,— Жалт карасад кау кусап жанатындай дурл1пп. Эб1гер боп ине шеп — шай алады дорбадан, 1здейд1 есис юлтш — емфшде болмаган. Жаулыгыньщ ушымен суртт бф сэт кебюш, деп кояды кубфлеп: “бала-шага не бшсгн!” К1м бшед1 онымен не коярын, не бтп — К,ызы жэйл1 сойлейд1 терт-бес жасты кемтп. Бойжеткенд! сэби деу, ойлап корш1, обал, э? Онсыз-дагы... угады, угады гой о бала. Будан кейш... 1шщде “бузык” бугып турады, Аузын жапкан ак сандык — кызыктьфып турады. Тепн емес мшез1 аза шыбын-жан дейд1, Ерш емес бул 031 — таза шырын-бал дейД1... К,амшынды алсан, сол эже бэр1н бф-ак умытып: Тугеншежан, аганды аттандырып сал”,— дейдь К,ызык-ау бул эжелер, К.ызыкпыз гой 613 де осы; Бвден кызык пенден1 бул дуниеден 13дешП к,анша пдесец алдьщнан эже шыгар жанадан, Кеткен кыздьщ содынан коз1н суртт караган. 116

*** Сонау... сонау жоталарда калды шм. Жолым менщ... арты — кыска, алды — узын, Козш менщ турл1 бону корсе де, Кодшгм менщ, ести алар жалгыз ун. Коп журген жер — кок езу жол, актабан, Бф максаткд ею жетш таптаман. Ойламаймын басамын деп озге Ьд1, Тек к,ана осы... оз Ымнен сактанам. Кдзыгымды кагар ма екем олкы гып, Ойда шыдам, бойда куат мол турып; Кодйпм менщ толки-толки ортайса, К,ос жанарым берер ме екен толтырып?! Коктем ел1, шан,кай аппак туе ел1, К,ызыгынды — ею кез1м 1шед1. Алатаудыд кабагына булт конса, Колецкес! оледше тусед1. Айып етпе, айып етпе мен1 елш, Кей кодшдед алые конса оледш. Кормеген сод коп кодшдщ колемш, Кайта-кайта саркыламын, онем1н. Неге керек бф шындыкты ею угып, Ею айта алман — бф журекпен отырып. 0м1р — б1реу, елш — бфеу, мен — бфеу, Екеу болса — бгреуг оныд от1р1к! *** Мен — озшнен озгелердщ барлыгын К,удай тутам — кулшылыгым жок б1рак- Мен сыйлаймын жаманныд да барлыгын, Жаксыларсыз — Тфшшгш жок бфак. Мен — сыйлайтын аганыд Кебган де аягыма шмес ем. Бфак ондай ага кайдан табамын, 0зш омф 1Н1 бола бшмесем. Мен сыйлаймын иттщ итак кез1н де, бфак одан корыкпаймын — кимаймын. Мен сыйлаймын жагымпаздыд озш де, бфак оны... корыкканнан сыйлаймын. 117

*** Клтап сынды, калын-калыи. тубшен тонкершп, кундер жатыр алда коп: ей козд1 жагып алып учтем окитыны бар ма деп. Ашып калып абайсызда, кейбфш жапканымша асыгамын тагы да. Жаксы кггап — коктем болып, мейршш тогер менщ ещй коктер багыма. Коп кггапты окыганым жок ЭЛ1, коп кундерд1 коре алмаспын деп кестш. Жаман К1тапты — окымауга болады, жаман кунд! калай гана кешпессщ! *** Кун куледк кулмегенде немене жайлап алса буюл дуние тобесш. Кулдщ дагы бф кулпс1 келед! жылыта алса суып калган денесщ. ЕЙ, ТфШЙИК! Суык кулдщ сур тус1 болар мумкш олтердщ кулкю1?! Еашык болып ошак пенен омфге от вшит, Тф1 адамдар комшген — Кулк1 керек! Куле бйшес пендеге купиямды корсетемш мен неге! Кол кулед1, кулмегенде кайтед1 — жасырган сон, ылайы мен коктыгын. Мен де кулем, кулмегенде кайтемш жасыратын жок тупм. *** К,аска жолдьщ устщде екен бул журек Ылги гана отырамын кутшш. Б|реу отп риза боп, елжфеп, Бфеу отт! тукфщ. 118 1*^

*** Кулк1 деген коп теп, Кулш кана жетк!зе ме журт унш? Кун кулмесе коктеп Укпас ед1К жылылыгын кулкййц! Кей кулк1мд1 журепне жауымныц Ок. кып атам — олпрем деп сенбеймш. Бф кулкшмен ондшада ауьфдым — Б1р кулкшмен емдеймш. Кулк1 ипркш кулш шык,са кеудеден Эйел кусап ракатка батамын. Бфак барлык, кулюлерд1 кейде мен Жалгыз тамшы коз жасына сатамын. *** Данышпандар сойлейдп ”Бук1л элем — тозандардан турады”. Сонда осы адамдар да тозац ба? Коне алмаспыз о зацга! Тозан, тозан... пршерден шыгады, Ал, ОЛ1Н1Н кетед! оз! тозан, боп. Кш ойлаган: турганда кун шуагы тозандарды жазам деп. Тозандар да ушр екен шуакка, шуак, эш—-оз энш. К,агып-с1люп жанымды ушырамын тозадын. Аягыца куып журш жугады, Тозадныц да болады екен оз эль.. *** Муза мен муц ауырлатты бф-бфш, Катпар-катпар булт устше булт к,онып. Елден ерек осш ед1 бф гулш, Ол да мше... жатыр ек1 буктелш. Коцш деген — бф улшлдек макда гой, КфЛ1 к,олдар устауга оны кымсынбак,. 119

Тан алдында кдрмагымды к,апк.ан ой Кдлткымды батырады шым-шымдап. Мен де унатпай отыра алман “Мен” деудй Мешн колым — коп жагада кеткен к,ол... Кфныр далам, корсетер ем бейнещц, Ми жетпеГш, момындыгым жеткенмен. Жуз кудкке карсы жалгыз келд1 ум1т, Майдан Ы коп ол1кт1 санатты. Оган да мен кете бердьм кондпш Кдйкдн етш бф шыткан сон кдбакты... ** Кшмш осы? Не бердш мен? Не берем?- Алушы ед1 пенде не. Лакылдатып жалынды жыр тогер ем — Тарлау екен кеуде де. Кдфсыз ойдан кушшш пен ыза алдым, Жан екенмш тас мандай... Акырында оз-озшнен кызардым, Тан алдындагы аспандай. *** Мен де ол к,усап согар едш отфк, Кузп келдщ толкынындай кошрш. Сез коб1пн тшмен шайкдп шашар ем, Жагалауда жартас болып отырып. Сапырар ем толк,ынымды — барда олен, Уйкдсты да кдлар едш ор неден. Жел1к барда мынау жалпак, олемде, Соз болып па жата деген, жар деген! Бфак,, шындык, урып турсын козге сен,— К,алай гана, кдлай гана кездесем! Согар ем мен, отфктщ бэршен 031м кешн елершд! сезбесем... *** Данк! - Мынау тас бетшде жур жузш, оэз бфеудщ жанын тгр! тас кылып; 120

бэз бфеуд1 демеп тасда мшпзш, бэз бфеуд! кегп таспен бастьфып. *** Жалактап кеп жанады от, К,ызыл ушдын ушады кеп шыркырап. Керше ме коз байгуска жада боп ескх ошактан шыддан эрбф жылтырак? Есер кодш еспе созге жузш тур, Мендеп ушдын бф жылт етш коз жумды. ...Тутандырар тук таппаса кызыл тш айналып кеп ертейд! екен озшдк.. *** Жерге ел!ктеп эжш тусп бетке де, Бултда ел1ктеп уйысады жабагы. Ошадтагы от кунге елгктеп коктеп, Ол да езшше дып-дызыл боп жанады. Кейбф жнтт шабытына курайлап, Бэрше де бар шыгар деп бф олш. Сахнада олш-опип жур ойнап, Адындардьщ ролш. *** От атаулы жанар ед1 бшнбей — Корш койса айдай салар ел оды. Ол да кейде, всекшшщ тшндей, эдшетсхз келедк Сол секши, ой да жалын, тш жалын, тш ццрктмен талай дагаз бьшгадым. Аппад туды отпен жудыд, от-жалын Айтты олемге кок дауылдыд содданын. Ад ту жанып: дып-дызыл ту болды адыр, Сол дызыл ту алдына кеп тодтадым... Махаббат бар — дызыл деймш муны да, Кызыл ушдын шыгады ушып ызадан. К,оцыр бояу доп жагылса жырыма, 121

К,ызыл бону алдында мен кызарам. Кызыл бояу — жану ушш. Жалгыз ун: Мен жарыкты к.аран,гыга сынатам. Журек — кызыл, ерш — кызыл, кан — Кызыл, Сол ушш де кызыл бояуды унатам. *** Жан бф — болме, кецш ес1К — кагып юр, Сыр баспалдак — кетершсен жогары. Акыл байгус босагасын багып тур, ею козш — кос терезе болады. Тагдыр маган о\\пр берд1 аямай, сенш-шамын коям ылги буктырып. Корыкпандар, бф болмеде аядай мен бэр1НД1 куте аламын Т1К турып. Буган шейш келмесен сен — келме енд1, Кеш калдык кой, улпрмесшз сырды ашып. Онсыз-дагы бгр болмел1 кеудемд1 коп ойлардыц ак тутш1 тур басып. Тек ешкген енгендерд] суйемш, тэтп сезш шарабынан урттатам. Ал, эйнектен тусе калсац бфеущ, Сол эйнектен тас кесекше сыртка атам. Жо, жок, кешф! Кеипрмесен, — сол керек, юм келмесе — кутем соны куныгып, Караймын кеп, дуниеге донгелек торт бурышты терезедей ун,шп. Жалгыз болме болса да, сол болме егер К031НД1 алса — коре бер. Т1зенд1 бук, негып турсын соншама, босага бар, кашык болса тор егер... *** Дарига! Баскан сайын эр адым ^р нуктеге жакындап-ак барамын, Жеткенш жок бфак эл1, ол — алые Кетп тагы... кайдан болсын демалыс! эл кццреем... юдфе алам мен кайтып — 122

алардаймын сол нуктеш жогалтып. Тагы аттаймын, аттадым ба мен осы? Не кут1П тур кыркалардан келес1? Эр жанарда карандайды б!р нукте, дэл осынау алкыныскан тфлйсге. 0мф— ютап созден шебер калаган, ок,ып бйгуге асыгады ор адам... Кейбф жанныц жолы тшт! койды онбей, Коке-мылжын, курып койган сойлемдей. оз нуктемд! мен де куам, куам мен бойымдагы бар желшпен, шыдаммен — Жетер ме екем? Жетпесшн-ау, эй теп! Ал, кенеттен...жетт к,алсам кдйтемш? *** Асык,паймын жен,1с1мд1 тойлауга, К,артаюга асык,па да жап-жас жан. Дуниеде акыл барда, ой барда Улес алып кдлсам деп ем ак; шаштан. К,айран! Талай ак шаштылар калды ол1п, 0з кеудемд1 ертер ме екен оз демш. Алсам деп ем мен де сондай шал болып, Шалдары бар кезде бул... Алыстатып барады ом1р максатты, Мен кеЙ1Н кап барам ба элде кунбе-кун? Достарыма тшейм1Н де ак шашты, Киындатам жауларымньщ мшдетш. Ак шаш сыйын аямаймын ешкшнен, Ак шаш — мен1н 1зп агам. К,иям оны мактаншак пен кещеге, Тек... жендеттен кызганам. *** Бул дуниеде бар екешмд1 езшнщ сегй кор1п, саган карап тус1нем — Мен айтпаймын озге жанга созд1 бул, сен тындама менен озге кющен. Элемдеп жарык кунын, от кунын угу уш1н тонып канша керегП 123

Онсыз-дагы жанган оттын копттн сенген кулдер сок,ыр боп-ак, кередг Семсер устап керген емен бас кесш, бас кддфш бшмегеннен емес ол, Мен де калам кейде журтпен бэстест, сол бэс1НД1 ала алмадьщ демесед. Турар едш жауым бар деп аттан сап, достарым мен уятымнан именем. Жауды корш оз кушше мактансам, досты корш сол кушшнен жиренем... *** Румыр деген б!р узак куй болады, бар гой менщ сатып алган домбырам, Перне сайын ормелесем жогары, епз илек бола алады жол буган. Жылдар — перне; саусактарым сабылып... Эр пернеден бф-бф арман жанады. Бф пернеш бассам кейде жадылып, одан эр! тарткым келмей калады. *** Май шам сын-ды кейде адам емф1, адам да элаз жаралган ба эуелде? Кдрадгыны адсар кейде кодш, оз жарыгын булдау ушш элемге. Май шам дагы жангасын оз отымен тагдьф отка кыдыр карар оплпп. Кетер кейде сол май шамды, атымен, уаКЫТТЬЩ ЖеЛ1 СОГЫП ОШф1П. О, дарига! Ошу деген — бф угым, ошпесед де тагылмайды аз айып. Эрбф май шам сонген сайын, жарыгым бара жаткан секшденер азайып... *** Шыктым, шыктым оз созшнен — шедберден, К,айла, курек, кайдасындар — кел бермен! К,агаз, калам, сия сауыт — кет аулак, 124

Шабыт тауып жарымадым сендерден. Енд1 алдымда: Кызыл ушкын тур борап, Кара таск,а кадалады сур болат. Менщ орным — жалын аткан лава 1ин, Менщ соз1М — темф шеге бф корап. Кагылады ол таба алса егер оз орнын, Таба алмаса? — Кобдишада жатады. Басып озса — калай гана тозермш, Акын данкын бургышыньщ атагы! Жо, жок, достым, атак емес мурадым, Жакындатан сайын оган бф адым, Адал аккан эр тамшы тер алдында борк1мд1 алып турамын!.. *** Дуние — менщ турагым. Дуние жалкы угымга орын жок: Кун турса егер — коленке де турады. Жаксы рольд1 жаман бурсан — сынады. Жаман кезден жаксы досьщ шыгады. Жамандыкка улгергенше кайгырып, Жаксылыгы жадыратты кеудеш... Жаткан юлен епз угым, епз ой, Эр1-сэр1 гып бтрд1 гой пендеш. Коленкеде калса егер бф бетщ, Шуак жакта — бф бетщ. Найза салсан бфеуге, Бфеулерге жасаган ол курмет1Д. Кабат корем жексурын мен сулуды — Квщлш бейне — айна болып барады. Б1реулерге сыйга тарткан семсер1м, Бфеулерд1 кан жоса гып салады... Жаксылыкка жумсамак ем бар куштй Алгыс ет1П ж^бермек ем каргысты! Амал канша, уясынан кей каздын Жаман шф!К сауыскан мен карга ушты. Кон1п1М бар акша бултка ораган Карамасан кодыркайлау од1ме, Тагы бфаз уакыт бер, о, маган! Жамандыгын кор1п безген жер1ме, Жаксылыгын корт кайта оралам — ...Дуние — менщ турагым. 125

1967 Куй ютабы К^РМАНРАЗЫ ”КДЙРАН ШЕШЕМ” Не корсетом мен саган, Азапты ойдан езге не? Корш едщ, анажан, мен секшц “кезбеден”. Эр кун сайын басьща бф уайым тосылды, Эр тун сайын шашьща бф уыс ак косылды. Ул тшедщ кудайдан — алдыц оны зорга, ана, ар тшедщ кудайдан — жокпын арды корлаган; актшеущ кудайдан — жалгыз мен гой, балад гой, бак тшедщ кудайдан — кудай оган саран, гой; кермейтшш кудайдыд — корт кайтып шыдадыд, бермейтщщ кудайдыд— неге гана сурадыд. Кдйран шешем, аяулы анам, Т1СТ1 едьм мен — тумша жапты. Салмаса егер бугау маган, булкынбас ем мунша катты! Кдйгырма, ана, серттемш— бал берсе де айныман, Куйш болар шерткен1м — жан берсе де айныман. Суык едш, жан ана,— тыншытпады куй деген, туып ед1м далада — ост келем турмеде; Булкынбасам каттырак — мушем де уйып барады, ханга бермес колымды — кюен киып барады, ^ылау салса жаныма — торыкканы деп тус1н, угау салса колыма — корыкканы деп тусш! 126

“Ертец кетем” Кузетиаге Жаппай-ак, кой кораны да, бакпай-ак кой турме есгпн. Тун — тым суык, оранып ап, уйыкташы, ДОС, бф КОСШП. Эр дыбыска карай калып, эуре болма, не туцшме. Шылымды эзф сор ойланып, кейш ойсыз окшуге. Коп кадалма кьф улына — К.031НД1 кур талдьфады. 031,м кетсем, орыныма К1сен1мд1 калдьфамын. Мынау жермен к1м журд1, юм? Бугауга коп суйенбел1к. Менен калса, шынжьфды бул баска бфеу киер кел1п. Саган айтар бф кедес1м: К,орыкпашы, заман удеп, бос калар деп турмеш осы, шынжыр иес13 калады деп. Кузетесщ... тус1нбейс1н... б1тпед1 ме ой таяк курлым. Сен гой меш мусфкейс1Н, ал, мен сен1 аяп турмын. Бшем сегйд тус^н, жылы! К,арап калдыц нагып урюп? К,ануЫ уШ1Н уЙКЫН буГ1Н, Туткын болам тагы б1р тун. Содан кейш: бупнгщей 127

акыл келмес баска да удай. Буза берер тур!нд1 урей, Мылтыгынды таста былай. Коп кадалма к,ыр улына — К031НД1 кур талдырады. ©зш кетсем, орыныма бугауымды калдырамын. К1сенд1 узем, батпады адам, кабырганы кажап тестш. Айтпакшы, элп ат корадан алган жок па боз атгы ешкш? Жаппай-ак кой, кораны да бакпай-ак кой турме еснтн. Кдра тонга оранып ап Уйыкташы, дос, бф косшш. Ертец кетем, енд1 асылы улпрмесп1н — кетем, кетем, кен далага — жолга шыгып, ак боз атпен тепендетем! Кетем, кетем, ар-унш шын Солай дейд1 — кону керек. Мынау торда калу уш1н тым есуас болу керек. “Турмеден каищан” Кунин кашты турмеден, К,орыкканнан емес кой. Айдын-кумга С1Н1П кета б1р дене — торыкканнан емес кой. Куйцп кашты турмеден, сьщгырынан бугаудьщ; жыцгылына даланьщ. 128

Ыстык урды мандаига — Коюрегшде бфте-бфте ерш ун. Куйпп кашты мазагынан турмешд азабына букш байтак, елшщ. Куйпп кашты — куй мэдп азат деп едд I Оны бфак кез келген тор камады, Г Не кедшшк берт ед1 сол омф кещипнен баска туган даланыц! Дала жатыр, Жиылмапты-ау етеп, кендш жатьф озше-оз1 куш бермей, Кыр бастары карад-карад етед1 — акиыктыд коледкес! тускендей. ...КуГшпге тек кещпк болса — болады, топыракты тадымасын, танысыд; Желк-желк етш ак селеу! даланыд удетед! ак боз аттыд шабысын. 1 Букш мадай таргьшдана бередд куй оядып келе ме элде зердеде? Шоп ызыды — бостандыктыд олед1 мынау жер ме, элде садсыз перде ме? 9-1296 “Адай” Ею 1шек: бф1 бостау, катты б!рх, бес саусак беретшдей ат дубфш. Куйипнщ катты 1шекте кайраты ост, екшип бостау 1шекте акты муды. Секйш кортасын-сел балкып агып, асыгып, арда салып адкыды анык... Тутшш тубфшен кеткед бута, толкынга батып-шыгып малтыгады. Кок ала дурмек болып агады атыс, шадкылдап шыкты бшк шагала-кус. Ед содгы жармасканыд жулынгандай 129

карайсыц жанталаса жагага алые. Буралып бар толкынды колтыкка атып; мьщ сулу бф кызыктан елтт татып, бэр1 де суга кетш бараткандай мьщ Ж1бек орамалды желшп батып... Бейне б!р тоцкертген ОЛ1 кайык жагада жартас кана конырайып. Эйтеуф ала-таргыл бул коршкл! укпайсыц не шаттанып, не муцайып. Азулы ун андаганньщ каусатты шин, шаншып кеп сезд1 журек саусак. куш1н; юрсе егер кулагьща, куй элем1н не жек кор, не бф затты ансап тус1н... “Алатау” Апатау, деймш, Азатау деймш... Не тус1нд1н, бу дуниеде — улы болып, Алатау, Не тывдырдыц мьша эле.\\ще — шын,ы болып, Алатау. Шьщы болсац, — жанды да ук,пай шыгандаган шыгарсыц. улы болсац — жацгырыкпай тура алмаган шыгарсыц, Мунар баскан кар шындарыц — тыйылганыц болды ма, сол мунардан аршылганыц — жымиганыц болды ма, Тыйыла алсац, неге адымдап журе алмайсыц, Алатау, жымия алсац, неге агындап куле алмайсыц, Алатау. Аталы ер, сен! Туйык карап сонша кугп томенге, Жата берсец уйып калар каншама улы деиец де. Супреттей сулулыктыц киш алып атагын, К,ыбыр етпей кыцыр шындар эл1 канша жатады?! Сеш демеп ‘’бата берт” канша тун мен кун кегп, Неге керек жата берт улылыкты мпщет кып! Салып калсац — оз бетщ жок — таска тид1М нон шындар. Жацгырыктан озге тук жок, боска тургаи жансывдар. 130

Тербетешк копе тасты — Тартыс керек, жел керек, кел, кетешк, кол устасып, кетешкпн кезбе боп!.. Алатау, деймш, Алатау, деймш... “Сарыарка” 1 Дауыл, дауыл! Куршреп тур; К,ырдан кырга шан, шубады. БурЬШ буЛТТЫ ЖЬфТЫП ОТТ! Найзагайдьщ камшылары. Атылады актандак ат, Ер жорытса — кияда жол. Журген жок ер мактан калап, мактанбауга уялады ол. Мынау жалпак Нарын кумы артты акынга нардай арман. Коп шакырды сагым муны, Жок кой б1рак алдай алган?! Ер басына тещи б1р булт Дауыл, 1Ш1Н тартса да улып. Жутам дейд1 елд1 кылгып ”Ек1 басты карт самурык...” Батыр 031н юнэлаган, сол кшэеш котерд1 кек. ”Бул табигат мына маган Берген екен бекер журек! Кьфан, дед1 ел, карга алдында жасыта алман жан куатын. ...Жэдпр сын-ды хандардьщда Келд1-ау кез! кацгыратын!” 2 Котерй1Д1 канды жел1К, Биле, саусак, бас периегп. 131

Дубф-дубф... калды келш Кдрауылдын, эскерлерп Аттан батыр, жаньщ кайда, Жатьф жауын, к,ырк,а астында, Усап кетп кдльщ кайза К,окбуьфыл бф тасдынга. Жудырыктай туйшд! ауыл, Туй1лд1 кек шемен болып. Котерццп к,уйын-дауыл, Кетершд! ел олен, болып. Аттанды 031 кек пен ыза, Неге керек “аттандамак,”, Шыга бердг коптен узап Манагы бф акдандак, ат. Жар мен ордан жаскднбады ол, Эпере ме ерге кегш? Жерд1 де емес, баскандай ол Домбыранын, пернелерш... Сарнады-ай кеп дала сонда, Кум да оянып аунады акыр, кызды найза алаканда. Ер тш катты жауга батыл: ”К,айт, кдйт, кдйт, кдйт!” Дауыл, дауыл!... Агала шан,... Жалба-жулба коршд1 иык,. К,олдар журд1 жагада сан. Ел т1л к;атты кегш жиып: ”К,айт, кдйт, кдйт, кайт!” ”К,ызылкайыц” 1 Жулдыздар тур суык кулш, Суык, жылтыр жанарымен. Дуние тур буйык,тырып Карауыткдн кабагымен. Жас жапырак калады уркш... бф1 узшп туст! шетк1. 132

Тунп дала алабуртып 0з-озшен ыс-пыс етп. К,имыл юрд! бар алапка, коз уйрешй эрен буган. Коледкелер — кара катпа жупред! карац-куран. Содан кеГпн... тынды таты — Коленкелер калды катып. Крзгалды тек бф бута, эне, Жапьфагын сылдьфатып. Тек сол кайьщ изеп басын, тусшгендей тун сьфына — Турмелердщ бф какпасын ашып кетп куйш1 мына. Таты тыныш, тагы айнала Унс13 куйш тартады удеп. Шытыстагы арай тана Бф уьптке артады иек. Дол осы сот жырланады, Жырлаган жан утады да... К,ызылкайыд бф карады Ауырлатан бутатына... 2 Юм жедед1 тундх мына, Куйте ерк1нд1к кш беред1? Тынды бута сыбдыры да, Кызылк,айын. ундемедт Тун не деген сикыр едх! Кетп кенет жел де ыцырсып. Ок ыскьфып, ит уред1... Бала жылап, кемшр урсып... Азан-казан болды макай, керюкендер... суратандар... Еюшзекп домбырадай арба жолда жур адамдар; 133

1здейд1 олар “кылмыстыны”, КуйШ1 отырды куй ыгында. Жецген жаннын. бф мыскылы калып койды миыгында. Таппады олар, “кара басты” Тштсе де туши кшец, Юсен даусы араласты жапырактын. сыбдырымен. Тагдыр 031 шабыттанып Куй бугауын агытты, эне. Кущи коргап калды атырап, Куй коргады халык багын. 0з елкес1 — елен, тош Кощлге куй куйып койды... Курекеднщ коленкеа бфте-бфте бшктейди.. “Балкаймак” 0кпеле, не тшде, болады жан килы. Курен шай бетшде балкаймак калкиды. Жас болса конагьщ, болса 031 0нерл1, умытпа, карагым, кыз болу дегендй Эуел1 шай усын, куя алсан — жетедй Соз таппай майысып, уялсан, — жетедй Кфпнсп томендет, Сэл кызар — жетедц дэл осьщ олец боп куйдфш кетедй Сал шайды куп-курен, Жантайса конагын,. Ал, ондай “мыктымен” Сагырак бол эрй К,олын, аз имешп, 134

куй элп... кесеш. Бэр1 де куй болып туады деседй Ойдьщ да тосыны-ай, содан сон.... б1лсш кш. Осылай, осылай 031Н бф КурСШДф — Жаман ба, сыр бупп кетсе 1шке от жанар. ТЫМ Курса бф Ж1Г1Т мудайып аттанар. Окпеле, не тйще, бар дейд! жан килы. Курен шай бетшде балкаймак калкиды. Жас екен конагын, ал, 031 онерл1. Умытпа, карагым, кыз болу дегенд!... ”Аксак кшк” Оргиды кеп, мимырт кумга кып-кызыл, уш аягын шашасынан жуткызып. К,умнын бет1Н шымшып, шымшып отед1 уш аякты айыр туяк ек1 ел1, келед шауып кен даланы бауырга ап, суп-суйык кум, ката койшы бауыр боп!- Жуйр1ктер де кумга батар сиякты Т1рейтугын тук болмаса туякты. 0нменд1 жыртады ун, Конгенд] б1рак та, Ап-ащы б1р сарын жетед1 кулакка: “Не керек окшт, не керек жаксы атып, 031НДеЙ ЖуЙр1КТ1 алган сон аксатып? 135

Неге алдын, мылтык,ты, нет аттын— карашы. 031Н.Н1Н, жаран, гой жуйрштщ жарасы. Бф титтей тфЛ1КТ1 ап кдшады байгусын. 031Н.Н1Н, кайгын гой жуйрштщ кайгысы!” Шыгады дуалы Кшп секфш, Куады, куады КуЙШ1С1 0К1Н1П. Кипе кашты титтей жаны талып та, куйцд куды оз кшэсш танып кап. Ктнк кашты ажалына озшщ, куйдп куды жанып кашкан сезшш. Ки1к кашты — кутылмасын бшсе де, Куйдп куды — жете алмасын бшсе де... Дала момын,— эр басканьщ — тепюдей; кашуга да, кууга да жетп гой. Шепшстер *** Кудфетп болмайтын-ак кил ед1, Кысып турып тагдыр бугау салмаса. Салмас ед1 тагдыр да оган юсенш, Оньщ ерек кудфетг болмаса. *** Домбыра тандап кыза сойлер дурищел, курысын деп ек куйшшердщ мшез1, ал, курыды. Табылмайды бупнде шын домбыра — жок.тык емес бул 031. Куйшьпер тек— сахнада болды ма, кол сокканмен концерттерге барып ел: 136

коп уйлерден таптырмайды домбыра, Рояльдар табылганмен борщей. “коп нэрсеш кымбаттатты уакыт, коп нэрсеш арзандатты уакыт Улкен1М13 куй тындаймыз кемсендеп, баламызды рояльмен жубатып. *** К,ыдыр болды не керек — болайын деп болды ма, бф ун болды керемет — болайын деп болды ма: ол асау да болмас ед — болмасына койды ма турме, бугау, кудалау, Дала жоне домбыра. К,ыдыр болмас ед1 ол — тузу болса тагдыры, жумыр болмас ед1 ол — гумыр бойы кадгыды. УмД 1ШТ1 кеседен — бар кереп тузде ед1, Тудшешн десе де — элденеш пдедь Укты ма оны коп адам — тапты бор1н жададан. Турме, бугау, кудалау, домбыра мен даладан. 1здед1 ол туздеп бал-арадай азайып, гулден б1рак бал емес, туз жинады тажайып; эйтеу1р бф аскарда — булак барын тус!нд1, Эйтеуф б1р бастарда — кулак барын тустдк Тоз1М етсе — булактан Ыр кануга болар деп, 031 кетсе — кулакта ун калуга болар деп. Ел тфЛ1гш ойласа — ер прл1пн ойлады, ер тфлтн ойласа — ершнд1пн ойлады. Сондыктан да узйхмей шертшд1 куй удай бф, дубф! мен жуйржтщ, сыдгырындай бугаудыд. *** Тастар ед1 когендеп К,урекеддей ерлердт К,ор етпей1Н деген жок, коркыта алмай кор болды. Белен-бид1д, бай таптыд иттер! де “сандак” боп, шапканымен айтакка, 1 батып т1стей алмапты. 137

Кызарыпты корлыктан, елш, сети, кегщнен; от болыпты ол, сондыктан устапты тек темфмен. *** Тагдыр оган бердьдагы домбыра калды кенет оз1 керец болды да. Тагдыр оган жолын берд1, орлеген сол жолга 031 жатып алды колденец. Тагдыр оган намыс берд! маскара, маскара гып бшпк берд1 баскага.— намысты улдын, тауыссын деп зердесш, камыс курлы жанышсын деп ерд! есш. ”Кудай” оган тулпар берд1, мактанып аркан керд1 турган кезде шапкалы. Дос та берд1 — керюсш деп ай аспай, жау да берд1 — алыссын деп аяспай, келйтп онын жуз досына мын жаудан, бфак бэр1 бф бопты куй тындауда. Панде гурлы кермеген сон, басканы, “Кудай” да акыр ептеп кундей бастады. Жаратушы жацылып-ак бггп гой, жасаганнын, катес1 де — мыкты гой: жолына оньщ жатпаса ешкш колденен,, болмас ед1 мунша бшкке орлеген. Домбырадан корыкканнан бураулы, аякка емес, колга салды бугауды. Сол бугауды куцгп колга салмаса, тэщр купи коршбес ед елге аса. Курекеце бугау “сикыр жуз1ктей”... Улылардьщ бакыты да кызык кой. 138

II ТОПЫРАК, Ыстык тшген ерши.. тжен тескен ткзеш букп кашкын, жыгылды топырак,ты сузе кеп. Кдйдан шыккан бул адам — айта алмаймын, эйтеу1р, кокжиектщ калыпты ар жагында 131 оньщ. Неге гана кулады — айта алмаймын оны да, суршсш деп мен онын жш кергем жок жолына, К,улады ол жалп етш — шаршаган-ау, ай теп, (Мен де сейтщ кулар ем — шаршамасам кайтемш) Содан кешн... ьщырсып кулаш жерд1 к,ысты кеп, к,ышк,аш дерс1ц колдарын — жок, одан да куптрек. Бурш алып И1скед1 бгр коден1Н, тубш ол, игскегендей жарынын кос бурымын туб1нен. Алакандай жерд: сол суйд1 б1р сот пысынап, кеберс1ген ерш1 тас кикымын кысып ап. Кезш тас кып жу\\щы ол — дурыс болса шамалау — адам, сфэ, лэззатты коз1н жумып табады-ау. Ей бет1н шан баскан — ею тамшы жас тш1п, ею бетт1 терт болш агып тусп жаксы ум1т — Элденен! тапсырды; жаны кетт1. Жатты енд1 сол жанагы кеден! мандайымен бастырып... Дол осы сот кугыншы... тезе алмасан, — тшд1 кес, ор ею кол — бф-бф ит, ор кеудеде б1р крес. 0Л1П кеткен ер жанды — елт1рмек боп тагы да, 0Л1КТ1 емес, ол жаткан — жерд1 тепт! жабыла — жьфьшды гой жау деген — сескенбес ед жау да аса, жетш елер ж1птт1н топырагы болмаса... 139

ПАГАНИНИ Моцарт пен Сальерилер К,али Жанпйлеуовке Жаксы улына ананьщ жаман бшмес табына. Сондыктан ар дананьщ соры да бар, багы бар. Соры онын — жандырып кундес тапты жакыннан. (Басы бардын, барлыгы дэмел! гой акылдан). Багы онын,--- багы не, багы — ул боп тууда; бурын елш бэршен Кейш умытылуда... Тф1 калу сол тунп Сальериге корлык, э? 0ЛТфД1 ОЛ, ОЛТ1РД1, 031 елудщ орнына. Жылады гой жан сап ол, Коз жас кызык — тус1 жок- 0зген1к1 болса жан ©луге де кМ коп. 0ст1 Моцарт, менсшбей кетт1 алые елее боп. Не ушш ост1 дейс1ц бе? 0лу уш1Н емес тек. Окыды омф жат ук1м, Тастады акыр бф сызып, достарыныц бакытын жауларыныц кырсыгы. Юм ойлаган осед деп, бала — Моцарт — соз бе едь Кундеп яки осектеп 0сфетщ оздерк.. 140

Зал Кулдфе ме зал 1Ш1 — ун жамырап, орт эн, улбфеме, танысым, жылдамьфак орын ал. Колдан келсе арткд отьф — агалыгым, акылым жамандасад куйшйп — жамандай гор ак,ырын: тым ест1пш келед! кулагы оньщ ак,ылгой, ал, тынышы бэршен — ундемеген мак,ул гой. Буган шаман, жетпесе, осы залдьщ 1шшен сен де таныс пдейсщ — тусшем гой, тусшем. Келед1 екен кейбфеу журю болсын деп бупн жэне мактан етуге танысынын коптшш. Енд1 б1р! келд1 дейд концертке емес — осекке, коркем унмен коншй асыраймыз десек те, Коршгенмен мына апай жуз! сынык,, ойлы ощ, келд! деГш жана алган корсеткелх койлепн, тугел каттап етепн, кадап басып окшесш, Т1зенд1 аттап отед1 эр! аунатып боксесш. Кешфш де бэрше. Бфак, мына б!р ипрж уюм айтты куйцпге — Кетп жаным туриппп.... Кейбф женгей кызынып к,ол согып ап тепендеп, Куй шерткенге (сурайды ол) канша алады екен деп. Жо-жок, досым, ешюмге юнэ так,пак, жок, ойым, тым курыса, ак, деген бф атакты ап олейш. Эйтсе де осы залга эрюм эр турл! боп келедп бфеу алып кдйтады, бфеу барын бередт Осы екеуден озгес1 — каутт! жан удайы, содан сакта — сакдасан, ауыткыган “кудайы.м!” Концерт Тентек ун кетш ед1 дауылдап бф,— анкиып эр жерде бхр ауыз кдпты. Тутшсп жанды коздер, ал, к,ылшыбык, сагадан скрипканы бауыздап тур: кдн емес бфак одан, дыбыс шапшып, эрюмге оз шекесш уыстатты. Бфеудщ шайкдды куй толы жанын, бфеудщ коцшнен к,уыс тапты. 141

Бфеулер отырды ескг тастай жудеп, жамалып коне арманга жас кайгы кеп. Бфеулер елепздк мына ппркш каккылап кайда апарып тастайды деп. Уккандар куйпйш аяп, куйд1 еске алды, жуздерде рахат пен бейнет талды... Ушшпй бфеуге куй аю басын ид! де, журепне жайылды асыл. СездфД1 содан кешн, бас пен Бастыц, онер мен олерменнщ айырмасын... Зал тымык,... куй кетп тек дауылдап бф, анкиып эр жерде бф ауыз капты. Купгп кол скрипканы кылкындьфып, алкымнан актарылтып бауыздап тур. К,айтед1 озш таспен атканды аяп, кек алды оз купине мактанбай-ак. Шыцгырта тартады ол, кыргышпенен Жауыньщ басын кесхп жаткандай-ак. Паганинншн монологтары Б1ршш1 монолог Керген жок ем бул куш сокырга уксас ешкшдй таягыньщ тыкылы кай жагымнан естшй? Коргенш жок тал нулы, УЗД1М бфак бф Туб1Н. Коргенш жок ауруды естщм тек ьщкылын. Угыншы, ага, эл келсе, есерде де кес билнс, С13 корес13, ал, мен ше? Мен тек кана естимш. Айдьщ жузш кергем жок,- Нур сщгешн естщш. Кдйгылыны коргем жок — курсщгенш естщш. 142

Махаббат па жердеп? Кормегенш бул менщ. Жастык шак,ты кормедш, естщш тек кулгешн. Аккан шуак: тау, кыры, кол, тас, орман кущрешп, менщ уппн барлыгы кеткеш той ун болып? Табигат па, кощл ме, келтфетш не турл: ун? К,осылмасам сол унге олтфетш секши. Угыншы, ага, эл келсе, есерде де кес бшпк. С1з коресв, ал, мен ше? Мен тек кана естимш. Ек 'ииш монолог Ей, агайын, дуниеде бар екенш анык кун юрцпп жок сендердщ кулкшерщ танытты. Кок тещзге коз тшп Караганда кешкурым рахат бар легенд1— оздерщнен естщш. Коркемд1к бар дегещщ — гашыктардын тшнен, еркшдйс бар дегенд1 — ескен желден бшп ем. Лоззат бар дегещп естш едш, сезш ем диканшыньщ куреп, шабыттыныц созшен, Шын азап бар дегещп тунгыш рет, тугимен юршк какпай тан куткен тосепмнен бшп ем. Кдсиет бар дегещп — топырактан ест1гем, касфет бар дегещп — жеслрлерден естхгем. К,улшылык бар дегещп — оз басьщнан тусшгем, шыншылдык бар дегещп — коз жасынан тусшгем — солай, солай агайын. Италия мен экемнен мен де оз1ндей бос келгем — тугш жок-ты окелген. Кас батырдын каны мен жагымпаздыц козшен... Борщ, бэрш уйренгем бул дуниенщ озшен. 143

Кун болды анык аспанда — бупн де бар, болады. Жаксылык бар дуниеде — ертен-дагы болады... Сезу ушш салмагын— шыдау керек болады, кору ушш, ал, бэрш — шыгу калды жогары! Уииний монолог Шындык шеп келш ем, Сейлеп едш жетшп, таппаган сон, теп мен аЛДЫМ ЖНЫП 0Т1р1К. Бешпетшде — бар тер1м, етфж кулш келем гой. Шыкк.аннан сон эйтеуф кур кайтпайын деген гой. Анда бардым — сорым да, мында келд1м — кеш1кт1м. Шындык гулдер орынга 0Т1р1КТер 0С1ПТ1. Кол СОГЫЛДЫ — ОТ1р1К, коздер КуЛД1 — 0Тф1К, мактап жатса леп1р1п сенген болдым от1р1к. Желп1нем1н несше, жещлюпен отырып. Женш кетсем — онпгер, Женшем^н отф1к. Жо, жок! Бакыт — утканда, алкындырып ожет дем арыстанга шыкканда, таяк жед1м кожектен. Муньщ барж кажетс1з ерискенн!Н 1с1 деп, кетт1м мен де кожекп менсшбеген К1С1 боп. ...Шындык деген асыл, о? Асыл ма екен ал осы? 144

10-1296 Таптым ак,ыр басыма жокты 1здеуд1н, бэлесш! ...Шындык, — кудай-кыз дейд: кудай бар деп журт эл1, таппаган сон 1здейд1, тауып алса — куртады. Торттип монолог Айтпай-ак кой бшк деп, бшктеген кезде мен. Дэл озщнен бшк боп Коршбеуге соз берем. К,ате — менде, жон — сенде, келмейд! ойды мол деуге. Соз беремш, елеем де сенен артык олмеуге. Ызан жур гой 1Ш тфеп, жалыкпайык тозуден. Серт етемш куит боп коршбеуге озщнен. Конбесе омф мундайга, конбегеш макул-ды. Серт етемш, болмауга сенен гор1 акылды. Соз беремш, кемсендеп сойлешюш сешсш: акымактыкка келсед де бфШШШК — сенпа. Жан азабын — жан шегер, жан жок болса — соз баска. Ант етемш, дэл сенен гумыр бойы озбаска. Бесшш1 монолог Румыр деген оспадар, отюзер ек андыспай, бф туякта тас жанар, бф туяктан шан да ушпай. Бурынгылар есептеп, 145

кетш капты кубфлеп: аргымак пен есектщ жарыскднын гумыр деп. Бурынгылар есептеп айтып сапты тагы да: туган гой деп есеюз аргымактьщ багына. Сойтсек гумыр — ерке умгг, бэрше де жетпгп. Аргымагьщ мертшп, есек озып кетштк Жуйр1КП1Н — деу — болмайды, (Шабан десен — озщ де). Айтасын тек ондайды шаба алмаган кез1нде. Ал, умтылдык,! К,алыспан, жолды тэн1р ондаса, Жарысу уш1н — жарыспан, озу уппн болмаса. К,ашыктыктар К,анша жылдар! Кетт1 ол алые, б1рак. та куш бупн... бупн жетт1 кулак,к,а. Алые ед1 Жетт1 бфак ун бпге, Сэулесшдей сенш к,алган жулдыздыц, Бупн гана жакын келд! уш оньщ. Италия жастыгы мен тшеп ор нотада жаркырайды, кулед1. Тещз жак,тан келген самал леб1 бедщ жасыл аулам ызга тунед1. Куй! — лайлы, ест1псе де ор уидей, тазалыгы — Атыраудьщ копндей. Тулгасы Оньщ соншама ерс1 еместей, 146

колдары да соншама узын коршбей. Шайтан емес, жын емес Ол, КЭД1МП адам екен— Ол да аттады адымды, естшмейд тек такасыньщ тык,ылы, жэне улкен журепнщ лупш. Паганини?.. Сахнага карашы — Ондагьщан жак,ындау гой, шамасы, адамдар мен адамдардьщ арасы. Ондагьщан бинсгедщ элде б!з? Бшкпктер аласарды сэл дещз? — Муньщ 031 сыйса жарар угымга, бп олардан кеп тындадык, аз айтып. бмхр жасап келемй гой шынында арадагы кашыктыктарды азайтып... *** Тапканы сол болды ма? Табанына дацктын, баркыт тосеу орнына Эйнек упп салыпты1. Тапканы сол болды ма, “К,онак уйлер” бастапкы, мамык тосеу орнына Т1кен шашып тастапты. Бшгеш сол деп пе едщ, бшепне сауыктын, темхр К1сен теп-тепн Лайык деп тауыпты. Кедешнктен деп пе едщ, Наданы бар, баскасы Скрипачка кектенш, жаксы корсе акшасын? 'Паганини 61р концерткс шыкканда “достары” бшдфмей бэтенкесше ойнек упндюн салып кипзгеи. 147

Жо-жок., достар, артыцтау багалай гор пысыкты: оларга сол баркыттан, эйнек цымбат тусигп... Усакдушпан — кэшп, Сондыктан тек бш де к,ой: •пкен оныц мамыгы, Крнак. уй1 — турме гой. Барцыт тугш, багыца, батпайды гой кенеп те. .Ал душпанга, Жаныца бататыны керек те! Шепшстер ** * Эркшнщ оз жупары бар. Эр к,илы болады екен таланттар да бул елде: бэз бфеуден гулдщ ис1 ацциды, бояу ис! буркыраса бфеуден. *** Жьф бояуын тецеу гана жетюзер тедеу 1здеу — гашыкдыктыц бгр турк узак, тунд1 кфшк шмей отюзем, жазу ушш бф сулудыц КфШПН. *** Корген коздер кобше жацтайды гой, кермеген бар деуге ещц батпайды да ой: корщбесе куй ту61 — терец шыгар, ал, терец — корщу ушш жатпайды гой. 148