Ж.Нәжімеденов 1

Салыстыру Неш айта алсам — сенщ кшон емес кой, неш айтпасам — менщ кшэм емес кой — сен тусфш жаткан кезде скрипкага кущи бф, батьф Сейтек отьф ед1 камауда. Крнак уйден орын тандап сен жургенде, уЙД1 бул Жау туткшеп,— тусш ед1 талауга, Сенщ жарьщ алтын алка такканынша кулдфш, Эуес-шешей тезек терд1 б!р кауым. Сен элемд1 тандантканда — К,урмангазы “булдф1п”, ки1П ед1 Спартактьщ бугауын. Сен турганда кеншгурым ак балконга суйен1п, тус1не енш сары боз бен кенеп коп бабам менщ бутш уйге каре алмады, туйе жун Шекпеншен уялганнан емес тек. Сен отырдьщ Амадидьщ1 скрипкасын жаратпай, Махамбет те тумайтугын ер Т1ПТ1,— домбыра жок — кой шетщде отырганда тан, атпай, коршшердщ косеу1Н ап шерт1пт1. Муньщ бэр1 сенщ багьщ емес кой? Сонда осы... Менщ сорым да еместей. Сен1 букш Европаньщ “ЭулиесР’ мактаса, Улы Абайды осектед! тобыкты. Жаксымызды бет1М13ге куйе кылып жакпасак, б1зде-дагы талай мыкты болыпты. 'А м а д и — ойпл1 скрипка жасаушы шсбср. 149

ДЭУЛ ЕТКЕРЕЙ “Топай”1 Козьме жас кетп фкш, Суйсшу ме, кушк пе. Кара мойын кок бурит, Калк,уын-ай, бшкте. Тущцк ашык, жел тымык, Куй келед1 тыцайып... Алып едш желтнш, Калдым содан муцайып. БиПСПК КОЙ — СуЙ1КТ1 ой, Ой суйем деп мактанба. Шанырак та бшк кой, Шалкасынан жатканга. Ей козш — сепз боп, аласа едш жетпеген — бшктедш, сеш пдеп карай-карай кокке мен. Сет кутш карайлап, Жас улгайса — шер дед1к. ОрЛ1К ЖЭЙЛ1 коп ойлап, кетпм бе екем ор болып. Кетпц, мет тастадьщ, Туткын гып ем — кекп ме ен, катал екен аспаньщ, катал болып кетп иец. Же, койшы оны, сокпеймш Сен кырансьщ, мен бе 'Топай — Доулетксрсйдщ буркт. Куйил оны ылги торда устауга аяп, босатып жгёередь Жыл отксн сон Топан уйренилкл мскен'шс к.айтып оралады, ашык. тушйктен тобссшдс калкып жургсн бурютп корш, куйил осы куйд! шыгарады. 150

Мен? Ашу, окпем жок, деймш, Сыймаган сон, кеудеме. Ал, енд! айтшы, ук,к.андар елд! умытып кетпей ме; тым аспандап шыккдндар Жерд1 умытып кетпей ме? “Тартыс-куй” Бэз бфеудщ ауыр болса арткдны,— амалсыз жан, кимылдай гор молырак,. Бэз бфеудщ женш болса тарткдны Сол элс13 жан — соны бак,. Кдшан мьщтап болганьщша олжалы, кдшан к,ольща шшгенше мол жаты, тарт, тарт, бала, шшгенше мол жаты, ал, йпнсе — ж1бермессщ сен-дагы. 0кпе айтканша аз алдым деп жулып коп, Коп алуга болады де — бэрШф. Неги тартып ала алсац сен ж1г1т боп, айрылганы сол болады кэр1Н1Н, Куш1 де коп, тартысы да кобейд1, Куш сыналса — Т1К турады алуан коп. Курескен! уш^н палуан демейд!, жыкканы уш1н атайды гой палуан дел. “Салык олген”' Реквием Мынау каза тур шыгып Тус1нерм13 кеш кдпып: Умытармыз КурС1Н1П, Курс1нерм13 еске алып. 1 Салык. Бабажанов — Доулстксрсйдщ болсс1 — орысша мол бшш алган, патша уюмет1Н1Ц улттык саясатына карсы кслгсн адам... Куй сопыц 0Л1М1НС арналган. 151

Туган гой ол бупнп Ой, муньщмен 1ш преп, Жэне осалдыгынды к,оргау ушш кушт! боп. Туган гой ол, бел1нд1 бф котерш берем деп. Сенщ тайыз жер1нд1 толтьфуга терен, боп. Туды гой ол — жыгылды, КОП жыгылу бф1 деп. Сенщ усактыгынды корд1-дагы ф! боп. ОЛД1 гой ол, угымды ауьф баспен тас т1реп: Сенщ жамандыгынды Жасьфды да жак,сы боп. Неткен каза; тфшш1к кегере ме еш халык;. Умытса тек курсшш, курсшсе тек еске алып. Тагы да ойлап жаксьшык;, Жамандык,к,а тан кдлып, ЖЫЛК.Ы И1рШ, ЭТ М1Н1П К,артаямыз ан кагып. Керек ед1 б1р уту есем13Д1 тагдьфдан. Жокдау, тагы умыту, б1зд1 уятк,а калдырган. Олд1 гой ол! Адамдар Мандайынды сок, к,анша, Салык, олдИ Не болды ал 61р жыладык, коп болса?! 152

“Жедгем суйер” Шашбауы бар тедгелд Сулулыгы емес ол. Жасык; дейдд жедгедщ куртыд урлап жемесед. Улп болса-ау одге бф, тагы меш жур сынап: журт козшше жедгед1 уялтпап ем шымшылап. Тындамадым мен оны, Сыйламадым созш шын: Уялганы эдем1, Уялтпаймын сол ушш. Жылылыдтыд адамга Жарасарын уккалы. Эдемфек одан да бие сауа шыкканы. Жасырак бол, кэр1 бол, К,ымсынады ол — болганы. Эдем1 гой бэршед кызарганы соддагы: Журт дегедщ бхр керш, Келш деп ап “бузыктар”, ера керш кулгедш, уялганыд дызыктар... Мундай жедге аз оте, Жок, дер едш — адык дау. К,ой осфген Кдзекед к,ыз варе де алыпты-ау. Жедгем — бфеу, айнымас, далса да куй теделмей. Теделмейтш дайны да бфеу болса деген гой... 153

“Жгер” Кундренед1 кос шгек — элспджтен деме оны, каккан сайын саусактын, куаты ост келед1: Серпш калса багынды отетп-щей быт-шыт кып, шертш калса жагынды кететшдей шыкшыт кып. Оре турып ешк1МД1 шертпещй де, сокпайды, Сол ОК1Н1Ш — баягы курешумен токтайды. КуДфет бар корлыкка тунып жаткан дейд1 аса — Неге кецге шыкпайды — таршылыкка сыймаса, Б1р жаныда батса куш — куш емес кой онда элд Коршбесе куатын — элаздшщ болганы! Куй агады кос шекте — жуйр1к дейд1 керемет, Естшмесе дуб1р! — жуйр1кт1г1 не керек. Тулпар жеткен жер1де — есектер де жетед1 Неге керек жеткен сон, кшшн, тулпар екен1. Кушпл болса куй мына — дуб1р неге шыкпайды, ертен, шыгар шьщына — бугш неге шыкпайды. Жылаганша ил бугып — неге майдан салмайды, Сураганша кылгынып — неге тартып алмайды?! Ун деген1Н немене — шыбын да ызындап ушады, К,ын дегенщ не берер — жасык болса пышагыц; той дегенщ немене — калындыктан бак тайса, ой деген1ч немене — окшу ме бас шайкап?! Куй рухы мол дейд1 (тагы айтамын) куш-кайрат тынады бар болганы элдек1мге тю кайрап. Т1с кайрау да куш кой бф — Т1С1Н кайрап алысса, бфак мунда кущренд! ол озш-031 жаныштап. Кгж1нгенше — жалындыр! Зорлап сыйып калыпка, Мужйенше жаньш кур — тьшшымай ма салып кап!.. КуЙШ1 Султан болып, Мыкты боп атанса да би оскен, оз журепн туткшеп, Ж1бектей бф куй ескен. 154

Мырзалыгы, барлыгы Шыгып кетш жи! естен, ауган жупн жарлынын. Жотасымен суйескен. Аласарган коп ойды, Котертп куй берш: кдйта Т1пп кедейдщ куйын жыккан уйлерш. Тавдайы сэл Ж1бшт1 бар малына озшде — ол да сыркат ж!птке сусын берген кезшде. Жас топпт! ол, тек жасып кор1нбепт1 К1С1Ге — Сакалга емес, Коз жасы Куйылыпты оз 1шше: Сер1 боп та желкшдеп Шыгармаган атагын. Эр куй1нде молтьпдеп Коз жас содан жатады. Коирексхз адамга Кор1Н1ПТ1 ОЛ ДурИ1П, Керек болгасын заманга котеретш бф иык,. 0лшт1 ол да туншыгып, ел — омырау бояпты: Бфеу олген куйш1Н1, бфеу халкын аяпты. Косыламын оз басым Сонгендерге асыгып, Олгендерге, Коз жасын 031нен де жасырып. 155

Шепшстер *** Ей, куйий дос! Сенщ еркщ — шертем десен езщ бш, Менщ еркш калай угам: кайгырам, не серпшем. Сенщ еркщ болган сайын калай шерту куйд1 бул айрылады екенмш мен калай угу еркшен. Кейде Угыспайтын бар тустар урыспаймыз дегенмен. Шыкса кейде тартыстар Шыкты бэр! енерден. Адам — турл1, Кеп адам кфпздх 031Н санатка: колмен жулып жагадан, тюпен тартып балактан. Бтре алмадык кулш тук, бэрКНр акыл конбайды. Жагадан алу — жттпк, балактан тютеу — болмайды. Керген кезде мен анау тютеп тартар “ерщдх” суйш алтым келедьау Жагадан алган колынды. *** Кдл сипай да, сота да алар. Токта эл1, кенер ме екен айтарымыз уйкаска; сипагандай — кейбф колдын сокканы, ал, кейбф! — жаралайды сипап та. 156

ДИНА Дина алгаш сахнага шыдданда 76 жаста сдй “Расырлар пернеа ” Алгашкы бадыт Ун тогшд! турлешп — кок гауЬардан кегп аумай, Жардындыгы — кулкщей, мундылыгы — жодтаудай, ащылыгы — шындыдтай, тэттшп — шабыттай, Жедццдп — коб1ктей, ауырлыгы —табыттай. Ун орепкщ орттей боп жанды жагып жатты-ау бф, бетке шарпьш дан ойнап — эсершдей мадтаудыц, — Жатып алды бес саусад пернелерд1 жастанып, Жада талап куйпп отьф жетшс алты жастагы. Жетпю алты дэурен-ай, жетпю алты жыл откен, Жетпю алты дасфет — жетпю алты журекпен, бастан етш бар дызыд едкеюге далганда, 0р тынысын онердщ “дудай” кундеп турганда енд1 аттаса аягым — кулаймын деп турганда, Келгеш гой шын уакыт тым кештетш болса да, кеуделюе бул бадыт керек бопты-ау соншама, бапты алмаса пернегцц — жадылардай екен гой — актармаса шерд1 енд1 — жарылардай екен гой — тад боп куйш 1 дарады мына залга — тыд журтка,корген тус1 ертеде айналгандай шындыдда. Шымшып 1лш сезшдд жургешной туртш жеп, эр саусадтыд астынан ун оянды булкйтдеп. Бешп толган омфД1 б!р тулегп-ау, жарыдтыд! Турленгеш коп уннщ — кок гауЬардан кетп аумай, тогпцд-ау бф тогшд! — беделднй мадтаудай, жардындыгы — кулкщей, момындыгы — терендей; ауырлыгы — жаладай, сулулыгы — олендей... 157

“Кербез”' Б1р1нии елец Бес жасында ата-анадан айрылды, Жен,ге бар-ды, айырылды одан да. Аркалатады гой тагдыр кайгынды, кырсыкты да котеретш адамга. Кдйгы — шй тарга бггкен 1ш бшем, куштшерге еингед1 ол несшей! Жазатайым жаза тартса куштщен, одан сайын тусед1 екен онпге. Жетшд1к пе — коне ме оган адам жай — Элэулэлэ, элэулэлэ, элэулэй. Жиырма бесте жан-жарынан айрылды. бала бар-ды, айырылды одан да. Аркалатады гой тагдыр кайгынды, кырсыкты да котеретш адамга. касфетп бшп сонда сезше, Ол сез1ну аспады тек бф туннен, кайгы онын конбакшы ед1 коз1не, коз! бфак босамады кулкщен — Жес1рл1К не кайраты бар адамга, Элэулэлэ, элэулэлэ, элэулэй. Отыз жаста шалга шыкты кайрымды, кайны бар-ды, айырылды одан да. Аркалатады екен тагдыр кайгынды, кырсыкты да котере алар адамга. Сур жшттен шалдар артык Кызыл бет, келшшепн кутед1 олар бузаудай, еркелете атаса да кызым деп, Касфет жок дейд! шалда кыз алмай. К,ас1рет пе? Кербез — Динаныц курбысы, жес1р ксл]ншек. Куй согам арналган. 158

Бай болса оган — адам бай, Элэулэло, элэулэло, элэулэй. Екшш1 елец Турган сон, сыр бупп Кербез гой куй мен жыр. Бар болса б!р жшт Кербезге уйлещцр. Бар болса орине, бар болса ниет шын. Жаксыньщ бэрш де Кербезге сый етсш. Бар екен ерде умгг — Кербезге жолыктыр. Ыне телмфш, 0летш болып тур. Табылса жаман жар, шыгар ол касын тек? Эйпле галамга, Кербезден жасыр тек. Дуние-ау, соз бердщ, 0сфд1н ерке ет1П, Кор етпе козд1 ендг Жамандык корсет1п! Суду соз — жанар тез Сулу боп отырып, айтпашы жаман соз, айтсан да отф!К. Бар болса жамандар шыгар ол жау гана? Тым элс13 жарам да жауымнан аумаган. Кел мунда жордемге, Сулуга — болек той. 159

Жаксылык бар жерге Кербездпс керек кой. АрЛЫНЫ Пф бйЙП, акикат суйгещй тауып ал... Тур Ж1ПТ! Кербезге уйлендф. “Бесж жыры” Эдди, дала, баладай элди, элди, элди гой. К,ушактайын, далам-ау, кушагымда калги гой. Аймалауы ананьщ — Жайлы, жылы самальщ; Негып жатсьщ калгымай, Элди, элди, элди-ай. Болса бфеу кшэл! — Жуады да шуагын.. Беткейлерден мына б!р бес1К ис1 шыгады. Ак Т1кен1н — Т1С кшец, Т1СЩ ШЫКТЫ, СуЙ1НШ1! Ак, селеудщ уст1нен буркьфайды кун ис1. Элди, элди, еркемд1, тапсын акыл, тапсын ой. Бупнп уйыктау, ертецг1 оянуга жаксы гой. Алтын камбам — кодш1м, Эл1 кандай батыр шын, — талпынганмен момыным, тани алмай жатырсыц. 160

Элди, элди ! ксщыр эн, ! Менщ энш — кереп. Жубатпау уинн соцынан Жылатпайын деп едш. Элди, элди Еркемд! есейтсш де тапсын ой. Бупнп уйкы, ертецп Оянуга жаксы гой... “1916 жыл” Б1ршш1 елец К,урык, сойыл белдеулерде тур андап: Азамат жок елде емге. Кештггурым кыр басына ербендеп Шал-кемп1рлер шыгып-тус1п келер тек Азамат жок елде емге,— Сойыл, курык кансып капты белдеуде. Сэйгул1ктер аркандалар жазыкка Ешкз-лакты жаткызыпты когендеп. Сэйгул1ктер байланатын казыкта Жатыр жалгыз кызыл бузау елеидеп. Азаматтар атпен жортар жол-дагы Тарьшыпты, шоп шыгып. Тозган тумак — тозшд1 бас, болтаны Сол баягы анкаулык пен жокшылык. Буклл елден бар жаксылыкты алган да Тук калмаган, б!р кунд1 бхр кун утып. Ауыл дел-сал, калгандай К,айгыруды да умытып. Бф карт кана тонбекшид1 тосекте: Румыр бойы шеккен жэбф-жапасын бупн гана есептеп. Ал, далада буралкы кок кухшкп бф топ бала куалайды кесектеп. Азамат жок елде емге. 11-1296 161

Эр уй сайын курык, сойыл белдеуде — Кднтарулы калган куш; Бф турл1... Блеете]ш маган бул: Сол бф керен, заманнын Кура салган антеннасы сыкылды. Ектш елец Дастаркан “бар мэзфш” куртпен демеп, Ортага ап кемтрдя отьф журт доцгелеп. Куй ТЫНДЫ. Коз жасынды, кыз-келшшек, Жыламау ушш тагы — суртпеу керек. Жаксы гой куатты куй — сырласарга, Катайтты бос мойынын бф бас анда. Эсерльау ун дегенщ— ун кашан да, Есектщ кулагымен тындасан да. ...Муй1здеп жагал ешк1 жатты фтенг, — Жьфтады-ау 1рге-аякты каткьф неме! — Келшжан, кетт1 б1лем кун с1рк1реп, тезекке жаба салшы кап бфдене. Жштке эскер болу — ерл1к, демек, КИ13Д1 патша басса — ел буктемек... — Кой оны, Одан да элп Батырбайлар кеп калса атка токым, терл1К керек. Корген жок сонда да коп ел ещреп, Отырды, эттец, коптен томешрек. Мэз бопты ак кон1л шал, Касфетщ де умытпай мына 613Д1 елед1 деп. Куй1п — шыркап салар олегп боп, Иыгы — кед даланын колем1 боп, Салып ап сапты аякты, Шаруасына Жонепт], аман болса келед] деп. 162

Ал, куйнй шыгарып сап журтын демеп ! ойлапты домбырамен б!р тун болек. Куй солай... Кулу ушш, кыз-келшшек, коз жасты жылдамырак. сурту керек! “Булбул” Маган десен бф кунде — сан масайра, кдйрат тап, калам десен булбул боп — сайра, сайра, сайрап бак. Угынбасан, титтей кус, бар бакытьщ — комейде, Тшшд1 алсан сойт, байгус, Кемей сеш демейдк Торыкпа сен жалгыз кап ойынды урей мекендеп, корыкпа сен байгуздан — бойым бфдей екен деп: Урей деген немене — бф шырка да сок буктеп, Сен — булбулсын сондыктан байгыз ба? Ол... (коп нукте.). Жетер ед1 галамга сенщ унщ — ептесе, Жомарт жандар бфак та татьфмайды — токпесе. К,айда, кашан тесшсен тыгырыктай — жассын гой, Сайрамасан несщ сен? Жудьфыктай тассын гой. Эсте керек 1цпнде урей болса — кайрат та, Эшкерелеу ушш де байгыздарды — сайрап бак, О, керемет тагдыры берекесп бф ютщ, О, керемет эн-жьфы, Мерекес! дыбыстьщ! “Эсем коньф” Мен1н де кегп бупн куй1М жылып, КуЛШ1 осем, КОК КУМ1СТ1 куйылдьфып! Шашында эсем екен ушршген, Откендей тас тобеннен куйын жур1п. Тамшыдай тунып жанса коз дегендер, К,айтес1н молд1рл1КТ1 сезбегенде. Шаттык жок бу кошен! кезбегенге, 163

Кдйгы жок кэршктен озге менде. Айнала кубф-кубф, мьщ-мын. гашык бал эуен куйылады ындынды ашып. Епз ун жараспай ма, кеткен кезде ей шек бф-бфшен кылмындасып, Румыр-ай, кдрттар суйген, жас унатып, Кечйщ кулю, назга асьфатып. Жумак,ты ешюм керек етпеген соц Жур дейдг кудайдын, да басы катып... К,оцырым, эсемсщ гой эсерден де, Тек куйдщ куш1 келер эсемдеуге, Кулмесек, Жылымасак бул шуакка Уксармыз емшек емес, тас еменге. Тамшыдай тунып жанса коз дегендер, кайтесш, М0ЛД1РЛ1КТ1 сезбегенде. Шаттык жок — бу кошеш кезбегенге, кайгы жок— кэрц11ктен озге менде. Шепшстер *** Эйел ед! деп емес, куйш бэр1 суйшт1. Дина апай Ерге емес, Сол енерге тшггп. 0йткен1 ол би-елд1, айналдырыпты ерке елге, бар екенш куйеуд1ц умытып куй шертерде. 0йткен1 ол айнысты босагамен, “Кунэ” гып — келш деген байгусты Шаршы торге шыгарып. 164

Матапты ол урыны Мше нуып к,аскд атна. Эйел деген угымды Сонда-ак, сызып тастапты. Болыпты ерлер, бай елде коп десен де планам. Еркекпп эйелдщ басталыпты-ау Динадан. *** Бупн ныздар, тез оскен Сулулыкдар дер ем мен. Ол сулулык, емес тек к,осу ушш оленге. Жанын болса — суйшпз, бозбалада кощл моз. Деуий ед1к ной, Суду кыз Онерде — коп, Омфде — аз. Ушрйнп бф батады беттщ уя-шунк.ьфы. 0тш бара жатады 0рш тастап кулкш1. Кфшкп коп котермей Коршедьау бу шакта. Жон боп ерш кетердей Ыстынтау бф кушанта. Ауызбен тек ондфш, К,ыздар ага десе де, нарамаган боп журш, налгьщ келед кошеде. Сен — козщд! суйшпз, бозбалада кофл моз. 165

Дей алмайсыд: Суду дыз ©ленде — коп, ©мфде — аз. Сулулар коп. (бурынгы угымдар жод эмэнда) бузып шыгып жырынды тарагандай аладга... ©31М13 ЖЭЙЛ1 Жатса да сын айтылып, “шатак” болып, Жыр бастырдык шыдданын атак корш. Бадсак б1з: журшшз той, Сыншыларта Аядтан взшпд! матап берш. Рашыд кып ду-ду еткен жыр кештерд Асыдтыд: дурбы алдында бф боскелт Бетще кулсе б!реу — кундес дед1к Сыртыднан тшсе бтреу — тшдеспедж. Эйтеуф айттыд дой деп шыншылдыдты; Кдлай айттыд? Жумыс жод. Тылсым жуттыд. Нетурлым осал жазсад, Сотурлым да Кершш далады еден сыншыд мыдты. *** Алдыра бермед1 гой бшк маган, Сондыктан да кезш аз уйыктаган. Эр жинагым аркылы — окушы емес, дос пен касты оз басым уйш табам. Алдыра бермейд! екен бшк маган, К,ас мереш — тундерш уйыктаган. 166

Куцт жауым кезде бф иыктаган, Элен достьщ болтаны кушк маган, Куши жазсам — кей касым туйыкталар. Элс13 жазсам кей досым сушп калар. Жаксы жазып унаймын бфеуше, Жаман жазып унаймын бфеуше, Осы екеудщ бфше жол табамын, адасканда окушы журепнен. Козге огаш, эйтеуф журем бнпей, ак матаны кайыган курен жштей. Окушы жок 031мде, Дос пен кас бар, Сол екеуш келем1н “фенж1тпей”. “САРЫЖАЙЛАУ” САЗДАРЫ Жазгы жайлау Алаштардын бойын жулкып теб^скен Бшеу-бшеу тамырлармен кан тарап; Жабайы оскен кокшшдеу бф жемютен, 0же барып алып келд1 нэн табак. Бэр1 де уксас “Сары жайлаудын” сазына, Аппак-аппак гулге толы тукшр-тул. К,айыс белд! ждб1С1Н деп азырак Шаруакор жан кеткендей1н сут бурюп. К,ысырактар суЙ1сед1 шынгырып, К,азыгынан айналады кай кулын. Жлпт ушш — кыз жанары тур кулш, Кемп1р уш1н — кутылмайтын кайгы бул. Келш — шалт, сондыктан да кобейд1 шашылган зат. Жылаганга сый — таяк. Айран уйытар табакшасы кедейд1н Мундай кун! таптырмайтын итаяк. Адамдардын кон1Л1мен астасып, Коркем булак кул1мс1рей беред!. Жалан аяк т1Т1ркене тас басып, бала-кыздар батырады шелег1И. Агаштардьщ бойын жулкып тебюкен 167

б1пеу-бшеу тамырлармен дан тарап: жана пюкен дып-дызыл бф жемютен, тагы бфеу алып келд1 нэн табак,. К,ышдыл жусан; бауырсадтыд дэмд1 ис1 — балалардьщ жадыраган дабагы. Жарлы байгус, Мурыныдмен дадгисыд, ауызьща тусетш1 — шамалы. Кешф, достар! Еси сурет осылай, (ал, куй деген жадарган да жок, эл1.) Коркем десед коне ордыдды шошымай “Сары жайлауды” б1р тыддасад болады. Кузп жайлау К,айыдныд шашы сиреп... куз боп дапты, тырна кел1П аспанга Т13бек тадты. Жалгыз уыс квк шегт кэр1 саулыд далыд агаш тубшен )здеп тапты. Жудеул1кт1 уадыттыд белпсл гып Жарлы бала суыдда тонды ус1пп. Мудаяды дайындар, дайтед1 енд1 тобе-шашын берген сод желге ушырып. 1р1 жапырад эр жерд1 сипай аттап, Уйршед! додтыдда дидаладтап. Кедейдщ айран уйытар табадшасы кеу1п дапты, бола алмай итаяд та. Десед эжем тым жи1 ауырады, тусау есд ол дурыдтыд бауын алып. Шешесшш, шекпен1н киген жас дыз етепне сур1нш ауыд-ауыд. Коне сурет— дуй сазы! Таста! Болар! Жо-жод, бэр1 б1р кезп бастамалар. Сен де самай сиресе — окпелеме, одет! гой мезгшдщ шаштан алар. 168

*** Куй десе фке алмайсын, бу дазакты: окылмай намаз капты, дуга капты. Кэршер куй еспген уйге толып, Жабыктан келш-кешшк сыгалапты. Жылытып суык коц1л, шашы аппакты, Косшп куйип де бф жасап капты. Тундеп куйип тускен ат кекшш тацертец б!р кыз турып шашактапты. Сондыктан куйлер шыккан асып бшк, Жан ипркш ышкынганда ашып-кушп, Кдйгыдан аман капты эдем! кыз куйш1ге он бес жаста кашып тиш. Ол да б!р тагдыр екен тасып отпек, » жаныпты озге оттан гашык от коп. Куйшш! кутш алу — мереке боп, ал, оны аттандыру — касфет боп.... Бос уакыт Уакытгьщ бестен кешн бос болганы емес пе жамандыгы дастандардьщ? Уакыттын бестен кешн бос болмагы демек пе ец куйшш1н де каскайганы? Жо-жо-жок, Журтпыз гой 613, орешап бф кокфек нэр 1здейд1 ерек Т1ПТ1. Сондыктан концерт залдар толмай жатыр, Стадион кецейтуд! керек кып тур — Футболга коп барамыз. Достар, бэрщ Журнгдер, кызу айкас басталды, эне. К,алидын; куй шерткегп — тамаша гой, Тимурдыц кызык одан доп салганы... Уакыт бос бестен кешн десе бфеу, Футболдан дауламасам да есеш мен, уакыт босады ма деп коркамын Концерт пен кггап оку есеб1нен. 169

Ауылды сагыну Алматыдан караса аулым кандай аласа. Сагынбас ем мен аса, Алматы одан тамаша. Сагынбас ем — ансаймын, (к,ойды-ау турмыс та онбай бф) барар едш ай сайын, жагдайым болмай жур. Онда эже кеп, сэлем1 тузулерден дэмелд сэлем берер эуел1 улкен К1С1 бар едт Мунда да журт тусшед сэлемнщ не кекесхн. Ал кебше юс1 боп, басынды изеп етесщ. Онда достар кумбфлеп бф кул1п ап, сфеспе белбеу буып, бф-бфлеп шыгатугын куреске. Курес те бар, бфак, та формасы оньщ озгерген: куресес1н бу жакта к,ызыл-к,ызыл создермен. Энш1 кыздар кешкурым Шбермейтш сезге есе. Мунда да ©лед естщш, бфак, ол жыр езгеше. Бэр1 — мен1д аулымда, дайын шай мен сыра тур. 170

Кдрындас та бар мунда калжындасып туратын. Мунда бэр1 0дем1 тек бф нэрсе жетпейдй Боталардьщ эуеш кулагымнан кетпещщ Ендх барсам мен оны К,ушактар ем тусше, сонсон, сэлем берер ем экемд! корген юаге. Ауыл топьфагы Эр курайы бас шп шыгады алдан о, тоба-ай. Эр суйем1 — касиет, эр баскан п — нотадай. Эр тамыры аршаныд 1шек болып кетулт Эр бутанын, саусагы куй шертетш секЬтд1. Тунде кандай Айлы ©ндр тускен кезде ацсап кеп. Башайлардын бейне бф кетепндей саусак боп. К,ошалак,-кум аталган улпш жатыр жер осы. Темф каккан таканды тым дорек! К0рес1н.. Жан-жагьщ куй — саз турл1, сен сэбис1н, ана — кыр. К,алгандайсын к,аз турып столына дананьщ. Киел1 эр тас мунда, енд! аттау уят-ты. Табаньщньщ астында \\ бф купил жазу жаткан сиякты. 171

*** Сэби туды — эдем1 арба табылды, тербетп куй журектерд! орныккан. Куй дегенщ — данк деШй кэдшп, К0б1М13Ге ТуСШ1КС13 сондыктан. 0лд1 бфеу — табыт бет! жабылды, сондагы куй куатына болдык, тац. Куй дегенщ — кайгы екен гой кэдшп, бхразымыз тусшемтз сондыктан. Келш туст1 — бф домбыра табылды ойнатты куй кодшдерд1 орныккан. Куй дегенщ куаныш кой кэдшп, бэршхзге тусшйсп сондыктан. *** Куй аткарар жумыс бупн кобейД1, тук калмады молла аталган сорлыга. 0лгендерд1 — олген екен демейдк куй тартады, иман айту орнына. Куй атаулы алга кашар удайы, уста жылдам— пернелерд1 куып бер. Болмаган сон баска жастар кураныц, бф домбыра устау керек, жшттер. *** Абайсыз кеткен талайды, Талайсыз откен соз1нд1 Аяймын; Заманга карап — Абайды, Абайга карап — озшд1 Аяймын. 172

К^арттар Алматыда кор1 коп, сэлемдессен. бэрше тшщ талып далмайды, дол тозбайды эрине. Талпынганмен кещлщ уадыт жод, туысдан — не жумысда барасыд, не кайтасыд жумыстан. Ранибет дой карттарга солем беру, жолыгу, ол жолыгу болады — не жетпесе соны угу. Сойлемейтш жан олар не кулмей, не курсшбей, энеуп айтдан эзйи бойыма эл1 жур сщбей. Кейб1реу1 сыздыдтап сауал тастар кыдырлау; “Балам, мына шашынды орейш деп журсш, бе, ей?” Жанарымен содан сод ор! сыншыл, ор1 ойлы, бадайыднан басыда сыпыра бф карайды. Сен кетес1д онсыз да элс13 мойыныд бф тус1п, Кдрт далады жуз1нде— ой, миыгында — кулюсь Адтарасыд 1Ш1НД1, адталасыд жасымай: “613Д1Д мода осьшай, бхздхд мода осы гой. Кдрттарыдныд модасы — таусылмайтын донагы жэне осы дода-бас 61ЗД1 сынау болады”. Эр кездщ оз модасы. шалдардыд да шалы бар, сол модага — шалдарга ел1ктеуш1 тагы бар. Адылдыныд атагы — адылсызга куш емес, улкен унд! дайталар — жадгырыд дой, юсх емес. Коргш келер ылги да: адылды сол сыншы карт орагытып алысты отырганын шымшылап. *** Кей пернеге кддалады саусактар, сол пернеде жатк,андай бф сыр-тет1К. Жанынды, рас мазалаган, ацсаткдн нагыз дыбыс содан шыгар бурк, ет^п — куйш1 сондай кулген кезде емес пе ер, кайгырса да к.ад1рл1 екен нагыз жан. 173

Саусак едой бургы болып елестер белпыз бф кещд тауып агызган. Тэттйнп жак,сы кыздыд назы да, бфак, саган айтылды ма наз ондай? Магынасы теред-теред казына, к,иын сешд отырганыд каза алмай. Осы куйдщ кубылуын еске алсан, суйдспщй керген тустей бтп кап кор етед1; енд1 б1рде бес саусак ей шект1 ен1ретед1 кытыктап. Эр1 эдем1, ак арактай туп-тунык, ар пернеде мае боп жатыр б1р-бф ун. Тусше алсан, “Сарыжайлау” мыктылык, тусшбесед— домбыраныц кумбф!. *** КесфЛ1 ойын кей жаннын тез укпаган Кездер1мде керемет тезш багам. Ондай шакта жудеген жуз1мд1 мен Кдбагынан жарымнын сез1п калам. Асау кушш елшейд! казыгымен, Осал табар сез астын казып унем. Астын казсан — су шыгар бф жол жазсам, Угам оны достардын, эзшшен. Нукте Кез алыска кадалады не 61л1п, куйш1 капты не бершмей, не конбей. Кекжиектен бф карайган кор1н1п, содан енд1 адаспайын дегендей. Телмфшт1 тес1п жйерердей боп, Кфшктер1 жебе болар садакка. Мынау дуние — толып жаткан жерден коп жалгыз нукте кадалуга жарап па. Сызык етгш нукте туссе колыма, аялдатып керген емес тук меш. Нукте коям кез-келген жол содына, таппаган сод ед депзп дуктенк 174

*** Ауызына ол сенбес едк бфак та Дэм салганда сент кала береди Сенер ме эсте куй еспген кулакка, ешим тартып ауыртпаган сон оны. Асау Ак пей1лд1 ауыл халкын бшсем де, Жылкышылар сурамады кшсщ деп; Жалгыз-ак тек кымыз 1шкенше карап, Асау берд!, Жтт екен, мшсш деп. Тым адуын жануардан сактандым, Алдап турып артпак едш такымды — Бшмек болып журепмнщ, “орынын” Шабынан кеп туртп бфеу атымньщ — Батып кетп-ау! Атып кегп сеюрщ, Эйтеуф басын устап калдым беюнт. 031лш сол жанагы ку жйтгтщ Елемеген боп жатырмын етф1К. К,улар: енд1 бата алмас деп журегт, Ауыздыктан алды келт бфеук К,олтыгымнан суйемек боп бфеу1 — Уш-тертеух катар келш тур едй Муны керш турган бгр шал кудш кып, бала кунп намысымды тфштп Зекш калды ол: “Мшед1 гой 031 де, Тейт, ер! тур, корламавдар жшгп!” Кдйрат болып бггп бшем шал соз1, К,айтынкырап калсам-дагы канша озш.— К,арГЫП М1НД1М... Кулшсфеп карт калды, К,алды озшкой жшттердщ телкеп. Кеттш агып, Мен деген — мен еместей, Шубарытып жатты дала елестей, Жтт атану:— неткен абырой, 175

Дегенмен, Асау мшу,— кымыз 1шу емес кой. Мен осылай мшгем атк,а; Тартыпты-ау Сол асауга кездерш де малтыкдан... Кешн уктым... карггыд куны не екенш, Суйетпеудш. не екенш колтыктан. Жаксылык коп мына емфде, жас жтт, Куд1к айтып канша саган кереп, Юм — колынан келмесе егер жаксылык, Ол — езгенш, жаксылыгын коредп Жаксылыкты танымасад — корлык та, Жаксылыктар сатылмайды с1рэ да; Ен “кайыршы” деген жан да сондыктан Бф жаксылык епос! кеп турады. Ал, 1згшер жасамаса жаксылык, Ауырады, баткандай сын, агайын. Жауыздар да жасай алар жаксылык, Бфак одан сак болгайсын, агайын! *** Мандайда эжш терен-теред казылып, Б1р теред жыр кетсе дейс1д жазылып, Кеп сыншыныд ез1де айткан юнэсын, Опьшасыд, аз угып. Кайбф эдш достарынды казы гып, Соларга ойша карайсыд да шагынып, Сонау кун1 кетюкен бф курбыдды Отырасыд сагынып. *** Тут де айтып бтргем жок., халайык., эл1 отырмын бф мыкты олец таба алмай. Ак. беттерш барады тек азайып к,омагайдьщ алдындагы тагамдай. 176

“Сарыжайлау” I ! 1 ! 12-1296 Басталды куй б!р ыргалып, Куйип отырды “кел де келге”. Кулсе кыздар жымыд кагып, куй кайтед1 женбегенде! Куй сойледг — тынды бэрд сокты тен.13 колюп жарга. Жапырактын, сыбдырлары араласты толкындарга. Курсшд1 куй — не тшедд Келд1 бф сэт “бер де берге”. Жеп-жедш ун секфед1 пернелерден-пернелерге. КуЙШ1 б!р сэт кулд1 М1Не, ой куджтен болды ма ада. Жата кетп б!р дуние Иепн суйеп домбырага. 2 Жайлау — сары, жалкын гул1 Сардаламен сыцсып акты, коледкенщ салкындыгы жылылыгы кун шуактьщ; жапырактыд саргайганы, кузп кустыд сайраганы; Жылкышы эш шалгайдагы, Уйде казан кайнаганы — косылды да бэрд бэр1... Ис1, туе! куйге сщген. Жьф жолы да агылады Куй секшд1 уйлесшмен. Келд1 кенет туман жым-жырт туман жапты кепелердк Бар умггп кумэн кылгып, Жутып алып кете бердт Кулд1 Тотад таркап муды, Жедшдетп 1Ш кусаны. Тэттшбе'гпд бар шаттыгы 177

Бфад булдыр туске усады. Ушты жапырад далдыды да, сыбдырын сай тыйды кенет: домбыраньщ алдымына дек т1релд1 бхр керемет. Куй сагадан бурылып ап кетп, тагы... неге егесп? Бф1 турып, б!р! дулап коп толдындар тобелестд Кайда, дайда... бар жадагы бф-бф адам жуз кершген?— Куйип К0НЛ1 дарманады Элдекшд! шеп уйден. Толдыды куй, жьфа сайды Толтырды да алга аттады. Эр дырданы бф асады, Эрбф тауды салмактады. Куй — кек ед1, жепм кеп, Эр жет1мд1 душадтады; ерт тедвдщ бетшдеп коледкеге усап бэрд ерт устшде турды калкып бф1 шошынып, бф1 кумартып... Сулулыкты сырлы етуге Келд! ею. пиек бф “жетшге”— Керд1 Тотад куй бетшде, Керд1 ез бейне-суретш де. Бет1 сулу, ар жагы дерт, шик1 дуние — жаман едп армад ОС1П, армад удеп, юшфедщ адам 031. Куйдщ жагы талды жырлап “Сарыжайлауды...” замадын да. 1рк1лд1 куй, далды дургап Домбыраныд тамагында. Куйш1 жанга батдан кект1 ж1берд1 эр1 сэл жутынып. Куй котерд1 аспан-коктд Куй аспанда алды турып... Бф боранда, бф жадбырда назад кошт! дырдан-дырга, 178

Куй де кош-л кырдан-кырга, 1здеп 613Д1 — келешектк Барлык дала — б!р домбыра, мезпл колы шебер шертп. Тускенде арай кенна колге, Жанарды ылги коне куГшн. “Сарыжайлауды” естненде боз жусанньщ келед1 иск.. Экел, омф, куй1нд1 экел, кулмек едш куйщменен. Куй коцлшен сыйынбак ем, Куй басымен ишмек ем! Шертем Тотан, кушн бупн, корген жок кой кумар тарап. Туган жердщ сулулыгын “Сарыжайлау” жур аркалап. Эр нотасы желшнтедк Эр нотасы муцайтады. “Сарыжайлаудын” жел тшдерк Жел тшмен Куй айтады: “Тынданыздар — тамаша бул, отырындар мунда, берд Керкемд1кт1 каласа кш, болса содан кш домел1; кш зар-мудныц татса дэмш, сол карасын аяп маган! Солар ушш басталамын, солар ушш аякталам”. АЦЫЗДАР “Аксак кулан” I Хан тугш, баласы да — кызба халык, бфшщ кумары бар жуз балалык. Беред деп бал-созд1 де тузта малып, К,ой, достым, 179

куш бурын сыздамалык. Ерттеп ап атын осы бала б!р кун, женедш айдалага алабуртып. Кемтрлер кемсен какты, тугырында дур етш бф сцпанд! кара буршт. II Жар салды каЬарлы хан, жинатты елд1; адамньщ бер1ктшн —кинап кордь.. Акыры кш еспртсе бала ольмш коргасын сол кемейге куймак болды. Кдралы ел карамайдай тунып йптен, шыдады зор кайгыга улы кушпен. Куш тусп отыз Т1С пен тшге мулде, болганда кеткен улга жыл кем1нде. Уркуге ел дайын турды — кора койдай, немесе, кара ормандай кущренуге. Осындай б1р кундер1, келд1 жасыл керд1 де карт жолаушы кемд1 басын. Содан сон “ханга!” дед1, урпи1сп ел, мылтык деп аркалаган домбырасын... Жолшы бф кек бет екен, тэмэм бу да кеп юрш жалыккан ба хан алдында — ешймнен емеуршсп домбыра алып, хан мгнген так жанына конды барып. Куй кетп, К,атал ед1 хан кулагы, бес саусак перне тер1п кангырады. Дубфлеп женелд1 бф жортуыл-ун, Дала гып кеюрепн домбыраныц. Ол эуел сэл жылынып, тындады уйып, 180

артынша-ак, бул умггп кумга куйып, аз жШу хан журепн шек бойлаган бес саусак бурд1 келш?— бурд1 акиык. Куй айтты: коз жас,— дед1,— су асылы, болса асыл тозбас дед1 сфэ асыгып. Эйтеуф, кен,ге шыккан толкын кусап, долы хан жайылды да жуасыды. Томендеп кегп кесхр кфпхп де, асаудьщ акылы — сап, ыркы мше байланды бф пернеге... Тук болмайды-ау, аударсак куйдщ тшш жыр тшше. III Агызып бхр кыратты бф кыратка шан, жуды, келед1 улеп ун кулакка. ханзада шапты келш, борте-тобе борйстей децгеленш сыргыды артка. Жел байгус бас-козге урып бф ызгыды-ай, жырлады камыс-кога сыбызгыдай; жер — дуние шулап, сарнап жатса-дагы жалгыз-ак тш катпады ныгыз кудай. Кенеттен... туяк уш... Мына кара Шубырган бул немене шубар-ала! “Эйтеуф ан, шыгар” деп, Садакты сак колга алды, ушты жебе тарак кусап. Уксаган узын сирак шынарга пк, эр жерге еха-ушеуден тырандатып, жас аншы жыга берд! куланды атып. 181

Кдйда ол - бф1 тугш, жузш де аяу, жузшен жалгыз тамшы узшц ояу. Содан сон тукп тустеп коре алмады — бэр! де болып кегп кызыл бояу. Кум — КЫЗЫЛ, агаш — кызыл — Кызыл бэр1, косылып кызыл бояу ызындады. Шоктай боп жанып турды кызыл дуние, кок, кара, ак пен сурдьщ бузылды эт — сур тастар кызыл гауЬарга усап калып, Кызыл су акты бэрш кушакка алып. Кок орман кып-кызыл боп алды тунып... ал, енд1 мына апаттан ал кутылып! Кулан да кутылмады! Бфак анау жебеге жалгыз кулан куламады-ау. 031 аксак, шапты тэты орте малтып, бар туп шыкты кенет терге калкып. Намыспен жаралы аяк тепп жерд! — Куланга аксаганнан елген артык. Ханзада бул майданды тепн утып кетпек ед... калды бфак огы бтп. Осы сот... Куландыкпен ащы да аршыл, аншыга Аксак кулан шапты карсы. Таркады кызыл бояу — кып-кызьш нур тартылды кызыл езен... 61ТТ1, УЗШД1. Дуние тапты оз тусхн сонда гана, бэрШф кас!реттен болмады ада — куатты ажал сепкен жан да жана 182 М*

айналды омырылган дарбазага. Кдбырга кауырсындай шырт-шырт сынып, орнатты омыртканы шык,шыт кылып. Жылт етп алтын телпек туяк, астында, к,ызыл су зер-шапаннан шыпшып шыгып. Ун кегп, уш аяктап аксап кегп, конЬтге карауыткан дак сап кегп, туяктан ушкан тастар жаскап бегл, б!р тастьщ тасасында бас кап кегп... IV Буркырап бет! бейне кара тубгг, Орнынан турды сол сэт хан атылып: “куГпне ку агаштын жуасысам хан болып керег! не жаратылып! Ал жулып домбыраны колдан ана, дуганды окы жылдам, молда бала, балкытып коргасынды экел бер1 — бул кепм: балам кеп, Экем кеп — тос жылдам кекфепн домбыраньщ, ол айткан сумдык хабар болды мэл1м. ЕК1НШ1 еш блшдх есггпрмесш — тш!не коргасын-мор кондырамын!” К,ос 1шек содан бер1... пернелер1 осынау анызды айтып тербелед!; коргасын куйса да, сол кара шанак калыпты бф гумырды арашалап. Кеппед1 ею 1шектен куй ылгалы, ЭК1МН1Ц онерге отпей буйырганы кайгыны — хабар етш жетк1згенге коргасын одан былай куйылмады... 183

“Нар щцрген” Ыдырсып, элсш-элсш боздаган ун тебесш шымырлатты боз даланьщ. Не каргап, не бф дуга окыгандай ерпп кара нардын козгалады. Жок шыгар бул жалганда жетш озге? Бф азап бар секций етш езген. Дуние буалдьф боп... аунап кегп кос тамшы баданадай ек! козден. Келед1 бф кыз буган кунде ьфгалып, бо-бе-леп, жасыл шашак жьщгылды алып, Майда кол нар мамасын сипай тартса, шелеп туратугын сьщгьф кагып. Тьфсиып жатты алдында кара тулып алдау мен мазактаудан жаратылып. И1С1 бар сол тулыпта ботаканньщ, эйтпесе тебер ед1 нар атылып... Кенеттен ун жетт1 бф кулакка агып; сылк епп кулап туст1 булак талып. Куй жетп элдекайдан ем1с-ем1с, бф турып, бф жыгылып, кулап калып. К,ара нар жаутандады, тук кермед1, сол ма ед1, кед дуние, бпкен жерщ! Естшд! олденен1д боздаганы, кор1нд1 элдененщ буктелген1. Куй кетг1 термелеп бф, токпелеп бф, Мудга-муд жамала кеп дертке жегп. 184

Бота боп боздаса да букш алап, I к,ара нар бершмей тур — I окпелеп тур. Куй жатты емфенш, керш колбеп; нар турды бедфейш, бершмен деп. Дуние кетп к,алк,ып, К.ЫЛТ-К.ЫЛТ етш эр жерден бф-бф шок,ы коршген боп. Жок, шыгар бу жалганда жетш озге? Дуние су боп тунды екз козге. Кара нар касарысып турып алды, айналып бауры музга, еД — безге. Кара нар казыгынан шьф айналып, уга алмай не болганын тур ойланып, кущренш, кокхрекпен боздаган ун агызып барады алые боз даланы. Кара нар аласурды,— жаны ышкынып, куреште козгады куй алые мунын. Табар ен бгр уксастык, бшеед егер куй менен жет1МД1Кп салыстырып. Аруана без-без етп, Д1рдек какты, алгандай аяулысын юрлеп к,атты. Бауыры сыздап кетп... Касарды эл1 жецем деп тагдыр атты бф бетпакты. Куй кфД1 бота болып ТурТ1Н1П б!р бауырына ана атанган тфшш1КТ1н. Агылган аласапыран — 13-1296 185

сик,ыр сурет козшде бота болып фкшп тур. Кенеттен... Салды ауызды элденеге, бу цнркш азу салса — элдене ме! Найзагай баскандай-ак, табанынан бф Дф1л тарап жатты бар денете. К,ара нар басты азуды, салды тагы, тагы да... тэты тютеп карбытады. К,уныга жас ботаньщ жутты шсш — (Шытырлап сынды кепкен тал бутагы. Суйд1 шскеп, касан-тулак манаты ОЛ1К баурына ещц сол сэт кара болып. Кдарет катыртан сол бхр кайсар бауыр кайтадан шыта келд! ана болып... *** Ишт1 нар осылай. Сут куйылды катты омф куй алдында бггп, ишй. Булттын, да бауры босап, ТШ1 ЖХбШ — боз жусан тамшы тагып, ШЫК КИ1НД1. Булак та жалт-жулт етш кулш какты, ебелек екх кезде дф1п какты. Уклады не болганын Кдра нар тек: алдында пэре-пэре тулып жатты. Аузында аруананьщ бхр шокш жун улбфеп, турды ортентен гул сеюлдк Жацагы сикырлы уннщ орынында кунысып бф ШОК1М боп КуЙШ1 ОТЫрДЫ. 186

АХМЕТ ЖУБАНОВ Дирижер Пультге тур, ойы жалын, дадкы лаулап Жайы жок, куйдщ кэзф адкымауга. Шаш жатыр шалдасынан, батып-шыгып Басына кеткен бшем толдын аунап. Саусагы шыддан кезде бшк далдып, Кей унд1 бф пернете тушп, сардып. Дуниенщ тардатылган барлыд ж1бш, Тургандай ек1 долта жиып тартып. Женелер эдемх ундер кулш турып, Таякша жзбергенде тшт-тшп, Дирижер убектейд! пэре-пэре Элденеш тшердей бфйспрш, Элденеш тутердей тубИ дылып. Сотдар куй кеткен кезде шекеш урып, Жатдан шаш бфте-бфте котершп: Пультте турады Ахац дэл осьшай барлыгын дудай дусап жеке бшш. “Би куш” Буркьфап жонелгенде осы бф куй, Ойлайсьщ жалгыз тал гул осфудь Ту сыртында турады орман калгып, аунайды озен алдында естдшд. Кетесщ эз-эзщнен екшнденш, Басдан аяд тиердей тепкщ болып. Тегеуфшщ темф боп, дулшынасыд бфеуге бхр жаксылык еткщ келш. ЭЛС13Д1КТЩ озшен куш ап таты, Ештедеш келед1 усатпагыд. Кей досыднан безпд кеп шк тауып, Кей жауыдды келед1 душадтагыд, Бал уйыган секщш тандайыда, Ойлайсыд ел жайында, эн жайында. 187

Кок желкецнен урардай бар жудырык, Бар алакан сипардай мандайьщнан. Турмайсын тф! жанга кезек берт, Жырлайсын. откфленш, ожеттенш. Эйтеуф эр-сэр1 емес, барлышна Карайсьщ гашык болып, не жек корт. Теплш жонелгенде осы бф куй, Адсайсын эн мен куйд1 емрудь Ту сыртывда калады орман уйыктап, 0зен аунап алдында еагщнщ. “Энпме” Куй бфде скрипкада кушп, тулеп, Айналып ак кенЬЩ1 суйнгл удеп. Узшш кет1п шек — Аныз айтады: Аканньщ бф кезше ти^пл деп. “Б1р баска бф коз соган жарап капты” Тагдырды эр1 айыптап, ар! актапты. Бас жалгыз, Журек жалгыз, Коз де жалгыз — Куйдеп Кунанбайга ел карап капты. Журш ап отыз жасар адамдай Т1К, К,осыпты куй сандыкка бабамды айтып. Коп кулак коп ауызга сене калсан — Алмапты ол скрипканы содан кайтып. Солай ма, баска ма элде — бш1ПТ1 им, Кам олшепл аныздьщ би1КТ)пн. Шыгарады эйтеуф ор турл1 аныз мактарда журт, озшщ суЙ1кт! улын.. 188

Ак,ац ...Сойлетупп ек жиылып со шалды бф, Кездерпчде кулкше косар мудын. Сезшетш осалдык, кей созшен, Ол да бфак, мыктыныд осалдыгы. Жылтырата ойлар ек 613 жадаша, жадамызды кей есю “туздамаса” 0нерд1д жастыгы гой деп коямыз, Алпыстагы атага к,ыз караса. Журген адам емес кой кумарды ойлап Тас лактырсад— теред де шыгар кайнап. Улкендердщ куй кунп усактыгын Журмкз, эйтеуф, тым жш уга алмай кап. Кушт! жандар жасьфгыш кушш дейд1,— (Болады таласпауга, гсшбеуге). Акад сондай. Тередщк — содан шыгар, Содан шыгар Акадды тусшбеу де. 0зщ бфак коймады макулдатпай, Жьфга костык сол ушш атын баптай, БэрШ13Д1 13ДеД1 ОЛ КуН1-ТуН1, Б1рш13Д1 мадына жакындатпай. Кдзак жомарт десед1 “киын” улга, “К,иын” булн — мыкты боп куйьшуда. Мыкты адамнан ез басым алые журем, алые журген жаксы гой сиынуга. I 189

1968 Мезгш эуендер! *** Кдндай 1СТ1 бастасан, да куанып тез бггуш кут дещц, басталган том, тур, эне, келген жерш буктеуль Боска тепп тершд!, ашканыммен сурше, ашкдн есгктершнщ жабылган жок б!р1 де. Маган кымбат кус бар бф — жогары уш, жогары: сет атар душпанныц ОГЫ бгГКвН ЖОК ЭЛ1. Ум1Т бар гой эркшде, кеуде соган ток кейде: маган усынар гулдер ЭЛ1 ашылган жок дейдг Ашьшгам жок тштен де, кодт бар тек куткен коп: кайгырып та бгскем жок, куанып та б1ткем жок- Бастап койган кггабым бгткеншше ецсерш, ауа сет жутамын нык басамын, жер, сет! 190

Бф естм жабылса, жабылганша туп-тугел, шындар, сет багынтам, булттар, сет тутпрем. Сет аткан ок, кацгырып кулаганша, Т031М ГЫП куам сет, жацгырык,, куам сет, эдшд1к! Мен к,ушар гул бутагы кураганша, ецсерт ауа, сет жутамын, нык басамьш, жер, сет. Болса деп ем болары, жансам деп ем тагы бф: сонсод маган бэр! анык,, сонсод маган бэрШф. ТОБЫЛ Кару гып кайсарлык пен коцырлык,ты, кара су казып апты-ау жолын мыкты. Эдеш коз1н алдау унпн коптщ табигат кайратты улын момын кыпты. Шалдардын озйпндей ешт, астарлы, толдындар кажайды еппен кок тастарды. Жаганы жаймен сипап аймалайды, орнына жалгыз карпып жеп тастаудын. Сыр, мунын корсете алмай жайып бекер, бэрш жайып корсетсе — байып кетер... Тайыз боп танылгысы келед1 онын, сонда осы... терец болу айып па екен?! Аяйсын. Сушнесщ, жупнесщ, 191

цумартып терендгктщ тубше осы. Негурлым терен, болса озен деген, согурлым уцшесщ! К,убылып, кыртыстанып, не турге енщ жатпайды ол; болмаса аздап котргеш. Сабырлы, салмакты оймен агад Тобыл к.азак,тыц к.ара олещ секшденш. КШМ ДУКЕН1НДЕГ1 ОЙ ...Токдады ак,ыр “костюмдер” деген жерге, журген жандай кеудесш олец кернеп: бфш олшеп кец дедх, бфш тар деп, ушшшюш шытарды томендеу деп. Таппады ма шынымен мыкды киш, б!р1 — жылтыр, бфеу! — тукт1 буйым, нашар екен матасы дед1, бфак, “кец” менен “тар” аузынан шыцты жш. Эрнет бф косеу-к,ол косед1 кеп, пулыц болса талгамыц да есед! удеп. Бфак маган озге сыр тш катады, ек1 турл1 бетшдей бф матаныц: кец деп к,ейш одегенше аласура, кец костюмды алмай ма агасына,— улкен бешпет кымбаттау шыгар бэлкш? Жо-жок,, ол карамады багасына, Тарды керсе тарта ма салцын шл, тар деп неге айтады болса тюх, “кенд1” агага апарса, “тарды”— пйге, базаршыныц емес пе алтын гсх? Тук болмаса дукеннщ толганы да, сай келмесе киюге, колга алуга, “кендР’ киер агасы, сыймай жатса шешщ берер ни жок болганы да. 192

Онда мундай ой жок, деп оршеленбе; “тарды” алар ем б!р Ш1 берсе мен де... Кшдштен жалгыз жандар мнэшш гой, бэр-бэр! тек озшен олшегеннен. *** Соз 1здесен магыналы, багалы, боска 031НД1 камшылама, сабама, Ауылды ойла, тасып кеткен кезпще — тусесщ оз сабана. Ауыл бупн окымайды деменп, окиды — тек кзтаптардын торесш. Кездер1нде озще-езщ сенбеген, ауылды ойла — сенесщ. Ауылды, дос, артта калды деменй, сонда жатыр адамдардьщ торесь Ауылды ойла, кездер1нде тарылган — кещп сала бересщ. * ** Именшек сэуле жузш жур, жэй кысылатын сыкылды. Жайнайды келш кызьш гул кайгысыз акын сыкылды. Кдйындар сулу, сурама, толыскан белщ емес пе? Кдрайып капты жыралар — камыккан кодш емес пе? Жылжиды Тобыл жаркырап, арманды да болар-ау: улылардын артында калган мура болар-ау. Буталар ойдан сызбай тук, быксып-ак турган шыгар-ау, меш унаткан кызды айтып сыпсындап турган шыгар-ау. 193

ЖУРНАЛИСТ Бфеуш13Г1 дегеннщ 031 де пп ой... Ол жэй адам кэдшп озшЬдей. Жазганы да сонша бф елеул1 емес, газеттерден далсадыз созш 1здей. Тунса-дагы тыд тфкес, ой салалы, эр жазганы жатпайды той саналып. Оныд ушш бар дурмет жетш жатыр летучкада ардага дойса дагып. Тадертедп жазганын кеш куджпен ОДИДЫ 031 — Не бопты, ескфш пе? “Есерден де жадсылыд шыгад — дейд1 ол, бфад оган дарау жен естшжпен”. Суршгедш дем берш, демей келш, булшгещй тедгерш, тедешц олш. Жадсы созш себуге кемейдеп, жадсы адамныд далайды кобейгешн. Адал жандар таныстар димас дылыд — пилении мен дойшыныд сыйластыгы... 0кк1 жемдор ЭК1М1Н алдына устап, сылт-есепип сылтауын жинастырып дарбаласар; тыд тфкес, ой салалы, туып далар, ойлауды дойса-дагы. Оныд уипн бар дурмет бтп жатыр летучкада ардага дойса дагып. Жазып кегп... 1Л1КТ1__ Шатады деп, кейде арыз артында жатады удеп. О, бейнетдор, бадытты бауырым мешд, едбеп бар, лауазым, атагы жод! *** Япыр-ау мен негып алгам самайды, кэршжтщ келгеш ме, далай бул?— оз козше оз1 сенбей; 194

шынымен картайгысы келмей отыр агайдьщ. Ак, мурттарды жулады да тал-талдап, сакдлыма отпейд дейд1 балтад да. Айна алдында убектеп кеп жондещд эж1мдердщ кеткен жерш талкандап. Сулулыгы — жастыгы ма жедгейдщ, — Содгы кезде жецгейге де сенбей жур. Мезпл жагады ак; кырауын ондфш, ал, аганыд талдап жулганы — онбейдг.. Уакыт сондай, К,ырсыгады, кенбейдд сакал, шашты, тек озшше жондейдь Одан сайын картайтады агайды, одан сайын жас корсетш жедгейдк *** Кештшурым еш жан жузш банка юрт келд1 гулд1 устад, кызыкпакка. К,ызык тапкан жан ушш гул-бак епп, булар тапты ракат узш, таптап; Жас жшт жанын салды—кызулы ед1, гулдер турды алдында узшгелк Лактырды бфеуш ак деп алмай, енд1 бфш тым ерс1 — кызыл дедк Отырды олар майсаны жаншып, басып, бф-Шрше ершдер талшык тасып. Жулды тагы бф шогын молдфетш, (кеткендей боп корнди жер дф етт) колын созды бойжеткен улпрмед1 — карт багбан акырып келд1 жетш: — Негылганыд жатканыд бушр малып, асырайтын шоп берш сиыр ма кыз...— тутш болып шал турды... (карындасым, артык айтса айыпка буйырмадыз). 195

Намысты ед1 жас жтт — ашу бар-ды, таспен урып багбанньщ басын жарды. К,ан боп калды корня, элс13 к,олмен жинап жатты гулдердщ шашылганын... Кетп екеу! тагы да жуз1п бакка, Нет укпаса — дэл соган кызыкпакка. Гул осфш багыбан таяк жесе, булар тапты ракат узш, таптап. Жалба-жулба болды ала — кираган ба, арен, турды кей гулдер кираландап. Шпт журд1 сер1п асыкканша, гулдер калды уг1л1п, жасып канша... Булшумен акыры б1тед1 екен сулулыкка топастык гашык болса. ГУЛ МУЦЫ (Монолог) Теп менщ шын екен жаралганым озге боп, кор1нед1 екенсщ сорыд ушш козге коп. Бэр1 сен1 кызыктап жатканымен, шын унап кетсец егер кенлше — кояды екен жулып ап. К,ызыгушы кеп екен болгандарга одем1, кыскалыгы гумырдьщ — сулулыгынын элег1. Танисын-ау жаксыны, ей, саусактар, эм1рл1, сипай ма екен мандайдан жулу ушш тамырды! Гашык болса б1реулер — оган да мен кшэль Айрылысса кос гашык — мен тапталам табанга, калса еш кас достасып — сактанамын одан да. Суйш тепсе, немене — гулш дей ме сол ушш, тиш кетсе денеме дфшдеймш сол уш1Н. Толган сайын коркамын — сенен келер немене, конган сайын коркамын колецкелер тобеме: нелер жены бупнде — азан баткан сек1пд1, тобемде — омф, тУб1мде — ажал жаткан секшд!... 196

кдмшы Бала лесе — нан корген кездершде шешен ед1 шешелйз созге мулде. Алла атынан алдымен алгыс айтып, устатты экеп камшыны жездемпге. Босап кетш буынсыз кэр1 конш, ойлап корш жездемгз ар1-бер1, камшы ушш экем1зден калган со бф, Куантты жарты каптай тары берш... Камшы тугш эке де сол дубфде жок боп ТЫНДЫ. Корлык кой К0нд1гу де. Содан сон тек нан юрсе туешпге, жездем!з де енетш болды Шрге. Бертш келе шешемп сезден горь туйер болды туешде сезгендерш: “Ь^амшы осады тун сайын, дейд1, аркамды, Сол камшыдан айрылган кезден берГ. “СОКЫР ТЕКЕ” Кезд1 тадып, суршш, экегп деп “жет1 уры” пдеуий ед1К жупрш, сокыр болып ОТфЙС. Устата ма шын уры сокыр тупл, айыкка: кетет!Н-Д1 бурылып, таппадын деп айыптап. Устал алсад, сор бу да ОШ1НД1 бф аласьщ: козш танып, орньща “сокыр” ете саласын- 197

Устаганша, мазак, кып досын, кулш, эрине, керетшсщ азапты К031 бардын. боршен. Теке еместз, елйойз, ей, балалык, желпскЬ! Теке коймай кутылмайтын ед!К бхз. Кзнэлайтын журт он,ге айдаладан сейлеп кур. Урсатугын улкендер жаман ырым гой деп бул. Жаман ырым? Жэйдан-жай соз де айтылмас боп алды. бф агамыз майданнан шын сокыр боп оралды. Коздщ жогы жаман-ак ербен, кагып колдары, элдекшд1 шамалап устамак-ты ол дагы. Тайкып журдк жолынан, урейлендк, отырдык. Юм туссе де колына ж1берердей сокыр гып. 1здейтш ол тарыгып, кеудесш бф кек кернеп,— бар каскунем, бар уры соны тонап кеткендей. Устата ма шын уры, сокыр туг1л айыкка. К,алды агамыз бурлыгып, элдекшд! айыптап. 198