Ж.Нәжімеденов 1

Арман, арман! Ол да меддж, озшдж, Котерейш, котерейш тозш гып. Кун шыккадда — Кудшыгыс боп оянып, Кун батканда — Кунбатыс боп коз шдж. Кок жузше адам шд салды, эне, Мента гой жаксы кундер алдагы. Жаксылыктыд бэрк.. бэр1 — медцдгш, Мента емес, мента емес калганы! ** Алыста мунарланган тау шындары, Ойларым сен туралы таусылмады... (Таусылмас арманыма, тауларыма Келемш есНрте алмай даусымды элк) Сол тауга ормелеген жол шубалып, ©рмелеп сапар шект1 ойшы халык. Бф ойдан бф ой биж, ей, кырандар, Мен ушш ед бижке коншы барып. Арман-ай! Сол екен гой биж деген, Бижтер енппсше тшггп олед. Бшктеп шыгып алган аскар шындар Кдрайды к,арлы басын шп томен. Не жетсш иыктасып тедескенге, Ырзамын: топырагыма сен оскенге. Тобемнен Караганды суймеймш мен, Едкейме, мойньщ талар кедескенде. Экетпп екпйш жел, даусымды эрИ Ойларым тагы, тагы... таусылмады, Жолым да таусылмасыд... туршы солай, Алыстад мударытып тау шыддары! ЕЙ, ЖАС 0М1Р Седщ унщ, сенщ унщ бул октем, Сенщ колыд тереземе гул еккен; 4-1296 49

Сенщ ойьщ жарып шыккан журектен, Ей, жас омф. Сенщ кулкщ — кулк1с1 де булактьщ, Сенщ кулкщ, сенщ кулющц унатгым. Тамшы болып сол булакпен б!р актым, Ей, жас емф. Сен1К1 гой бас б1ткеннщ киялы, Сенна гой тулпарлардын, туягы, Сенщ гана мандайьща сыяды. Ей, жас ом!р. Сен1К1 гой аспандагы ай, кун де, Ай турганда тундерд! ойлап кайгым не?! Ай астында озып алган бэйгщ не, Ей, жас ом1р? Сен1К1 гой мен1н ырыс-багым да, Багым болган мына жастьщ шагым да; Саган, саган бэрш берем — кабылда, Ей, жас ом1р. Ал, сен маган тфлж берш1 козге шер! (Кор1нбесе кон1пдеп соз дшгер) Маган, маган ойланатын мезгш бер, Ей, жас омф. Тагы, тагы (мен1д тацым тагы атты), Бер демеймш, куска б^ткен канатты; Берме бфак токтап калар сагатты, Ей, жас омф... ТЕР ...Молтшдеп тогшер тер1м кш, Шфин-ай молдфЛ1кт1 укса жан! Осынау СуЙ1КТ1 Жер1МН1Н, Шыгына уксаган. Жел1п шыкпаган, коцьлге Тер гажап, тер ыстык. I 50

Туыскдн, тамшы тер косайык омфге — Келютж? 0мф бф — мухиттар толтаты, Улы той улы омф кашаннан. Тамшы тер косайык, ол даты Тамшыдан жасалган. Жещммен тана оны суртемш, Козшнен моншактар секфдк Мандайда эжшдер, бф тердщ Арнасы секшд!. Тер — менщ куатым, бар тулгам, Тер — менщ бакытым, солдаты. Терш тек кысылу, коркудан Шыкпаса болтаны! ЖУРЕК Бшемш: шаттык не, кайты не, Шындыкты жасатан елестен; Алкына сыр ашкан Лэйлше Мэжнун, сен журек емес пе ен! Коншдщ кумбезш котерген 0мф той, берд! о да узш нан. Найзатай секцш от ерген Денемд! шарлайды кызыл кан. Айтайын омфде бармын деп, Бу мезгш жуктырсын самайта ак- ТфЛ1К-ай! Эр сагат, эр минут Келед! жана бф кан айдап. Турса егер шын бакыт жузшде 0мфдщ тойына тоям ба. Тфлигм журсе тек ткймде Ей, журек, сокпай-ак кой онда! 51

АК.ЫН Кдрайды ол алые туйййп — Барады-ау, арэ, шалгайга. Арманшыл ойлар жиылып, Эжш боп катты мандайга. Махаббат, жастык, мае ак,ыл, Дуниенх алга жайып сап; Айдынга желехз тасатын Кдрайды ол кейде айыптап: “Сапырып суды кулатты Жыра мен жартас колтыгы; Кебш болса булактыц, Толкыны кайда, толкыны?! Еркщ бар кайда бурсац да Толкынды тапсан. тауды ыргап. Акса гой деймш жыр сонда Ойларга беги, ауырлап”. Естидх кулак; бф ущц, Улгермес акыл оны екшеп. Кдсыктап жиган жьфынды, Тогер ме ен, акын, шелектеп! Келед1 оймен кун кешш, Жырына аздап жан кфдх. Умхт пен сезш мшгесш, Кдядцын, белш талдырды... Акыным карап калыпты, К^пыкты ойлар жьф сала; Ацсар ма ол бшк данкты, 031 одан бшк турса да... *** Тоя ма екен бул дуниеде сырга адам, Адам сырды адамдардан урлаган. 52 .

ИНркш турмыс уйретпекшг барлыгын, Уйретпеклп баягы сол бф надан. Тагдыр — дыдыр, арты одшцц, алды умгг, Кетер адыр баланы ум1т шал дылып. ТфЛ1к ез1 задын жасар, сол ушш Уйрету де, уйрену де — мэдгннк! Адам, адам, неткен улы журегщ!— Осы гана бул ом1рде бшер1М. Жаным менщ жамап алды жуз “ауру”, Табамын деп бйтмест1кт1д бф емш — Мше, барым. 0з дырсыгым, оз багым: 0мф болып, олед болып доздадым. Жалгыз-ад тек осынау бф “бшемге” “Мед де”... деген коса алмадым созд! эзф. Бшем, бшем, бшем деген маган жат, Барлык, “бшем” “бшмеймшге” дамалмад. Жумыр жерд1 шьфд уй1рер бэр1б1р Жудырыдтай басымен-ад адамзат. Жаратгы гой бул табигат жан дылып, 0ткен1ме еюнбеймш санды урып. Куннен-кунге жадарды омф, сол ушш Уйрету де, уйрену де — мэдгшйс! *** Сез1мдер гажабы К,иялда дубьшып; Ашудыд азабы Алдымга тыгылып. Суршш, жыгьшып, К,айтасыд таен кеп. Адыры угынып Конес1д бас изеп. Жаныд — мае, ой-жалын Эл1 де тудхлме. 53

Ундемей нойганьщ Жен болар туб^нде. Тш жомарт, еден, бай Жок,-барды амалдай; Алам деп бере алмай, Берем деп ала алмай; К,ызык, к,ой бул адам — Кершбей к,утылды. Кун бата кулаган Коленке сыкылды. Жо, жо, жок,, достарым, Бул емес айтарым. Келмейдх костагыц?— Муны да байкдцым. Тургам жок, шагынып, Шагыну — бойга мш. Келед1 агылып Озшнщ, ойларым. Ол ойым буйдейдк “Барлык, гоп намыста!” Шындыкты суйрейд1 К,иялдан да алыскд. Ол ойым былай дер: “Ормеле! Ормелеп Куласан — к,улай бер, К,улауга да ер керек!” Мезгш де бф керш, Сусиды сынаптай. Тук к,ылмай жургенш Барады шыдатпай. I 54

КУНДЕР ...Осынау бф жер бетше К,араймын гой тербетше. Кдбатына гасырлардыц Жасьфган ой, жасырган мун. Барады отш кундер, кундер, Сендер маган ун берд1ндер. Дауыл кунп ак. айдынга Бурканамын караймын да; Куйындай бф тозан, куган Толкып, ойнап коз алдымнан 0тп кундер... откен кундер, Сендер маган коп берд!ндер. К,айда, б!рак кайда алганыд? Кеудем — бул1к, ойран — жаным. Куйкз гой деп дарымаган Курсгнд! елдщ бэр1 маган. Кобейд1 тек бойда арманым, К1мге кажет ойланганым! От шыгарып толкынды урып, Жанарына толтырды журт. Шык боп конды тамшылар да, Тер болса бул — жан шыдар ма! О, туган жер, тер дегешн— Саган эл! бермеген1м... Бала дэурен кайда, кайда, Кетп ме ер1п найзагайга? Жел боп жерд1 аймалай ма, Жапырактан тайганай ма — Кундер, маган не берд1ндер? Бар дейс1н тек келер кундер. Кундер, кундер, жаралмаган, Саган, саган барам, барам! Тынбай согар бул журекпен, К,ылт етш бф кокжиектен Пайда болып калармын мен, Сонда гана алармын дем. 55

МУХТАР КДЙТКДНДА Кегп улы адам. Кдйда кетп? Юм бшген, Кетп эйтеуф кош айтысып бул кунмен. Жас уялап кимас кездер калды артта, Аспанынын ак иыгын шйрген. Енд1... енд1 туа ма оган жан уксап, К,арацызшы кокжиекке аныктап: Куншышс жак арайланды, батыска Бара жатьф кара табыт калыктап... Кулады ма кузге урынып гул-ум1т, Туган жерден тамырымен жулынып? Юмнен гана айьфылдык, журтым-ау, К,ара жалау калыпты гой шнш! Топ 1шшен ымьфт шалган жуздер1 Конш байгус сол акынды 1здед1. Кор1нбед1 ол, танылмады тынысы, Жи1 сок,к,ан коп журектен бвдеп. К,айда кетт1 ол 613Д1 тастап — тезбеймш! Журектерге тепт! батпай соз кеЙ1Н. Ак,ын кетт1, топас ажал колында Асыл кетт1 бф жапьфак бездейш. К,айда гана, к.айда гана жол алдьщ? Кору ушш туып па ед1К моланды. Ак.ыл-к.иял серес!нен элемд1К Б1р к.альщ том кулады да жогалды. Жонелд1 акыл, бул ем1рде журты кап Жыр туады, жьф туады буркьфап. Бф бэйтерек осф1п ен, туган жер, Жел ешфд1 — жагып едщ бхр шырак- Шер-мун калды у жутынып безерген, Ернш калды сусын ансап кезерген. Бул ол1мге, бул олшге тозер де ем — Мухтардан да жук калганын сезем мен... I 56

*** Дуние неткен кед едд Мунда— коктем, анда — дыс. Дуние, дуние дегеш — Махаббат, ум1т — алданыш. Махаббат, умгг! К,ыс, жазы К,онысын тапты кеудемнен — 0мфдщ ею устазы, Шэюрт боп соган келем мен. Дуние неткен кен, едП Кдрада — коктем, дарда — кыс. Айдайды омф-кемеш Адамга б1ткен ар-намыс. Ар, намыс аты — бф майдан, Бф майдан менщ мекенш; Тынбайды жел, тынбайды эн, Сол энмен ерш кетемш. Дуние неткен кед едЛ Жада егшген жас шыбыд Бэйтерек болып келедд Бэйтерек — Бадыт, жадсылыд. Жадсы ойга шомып жатыппын, Туган жер-ата мыдты гой. Коледке жагы бадыттыд К,Ьфсыд деп аталыпты гой. Дуние неткен кед едд Кордш гой кед екенш. Дуние неткен кед едд Дуние — менщ мекенш... *** Жапырадтар, жапьфадтар саялы, Жапьфадтыд тесхнде шыд таяды. 57

Букш осы Алматыны — табигат Жапыракдын. бояуымен бояды. Жапырактар, жапырактар саялы, Таптамашы, адамдардьщ аягы! Жастык шагым жапырагын жаяды Жастык шактыд бутактары баягы. Картайганда болды акынныд таягы. Ал, бфеулер тым ертерек ак,сады, Тагдыр онан таягын да аяды... Жапырактар, жапырактар саялы! *** Сыцсиды орман сагада, Сагада кустар мекеш. Шуйшп колге шагала Котерйпп кетед1 — Алганы кайда, алганы? Кылтитып к,айык, тумсыгын Когадан шыгып асыгыс; Кезедпд мерген мылтыгын, Жоламайды жаксы к,ус — Карганы кайтсын, карганы! *** Бас кайда болса — онда аяк бар, Суршген жыгылып тояттар. Бул жердей басталса тфшйпк, Ол жердей сапарын аяктар. Кун кайда болса — онда келедке, Сен сылбыр болсад, ал мен ерке; Ей, емф, бул дагы оз задыд Кейде ук1 кыранга теделсе. “Ей коз — сокырдыд тшеп”— Ол жылап, бул оган куледп 58

Кулю гой!., кулюнщ кадфш Тек к,ана кайгылы бшедк Жел кайда — сонда шоп ыргалар, Кол кайда — кус айтар б!р хабар — Ей, омф, бор1 де оз задьщ, Бэр! де сен откен жылгалар. Жол кайда болса — онда жургеннщ 1здер1 каларын бшгенмш... 0мф-ау, осынша коп задга К,ай кезде кол койып улгердщ?! *** Боз торгай бутага паналап — Майысып котерд! бф шыбык- 1шшнен етемш канагат, Осынау коркще, тфшшк! *** Кызыл соз, нел1ктен суйыксын, Козшен откендей селдфдщ. Кара коз, нел1ктен туйыксьщ, 0зще юмдерд! сендфдщ? Сен дагы от берш, сыз алдьщ Журекп муздакка шопрш; Ак жуздер, нел1ктен кызардын, Кетп ме уяттын топ урып? Кок аспан, нел1ктен бозардын, Анау не, жулдыз ба, козщ бе? Куп-курен гулд! де согар кун, Солар гул, мун салып сезшге. Кара шаш, бурыл боп... онын не, Мезплдщ топаны шайды ма? Элде бф карайган коншден Агарып кеп конган кайгы ма? 59

Жо, жо, жок бул емес, эрине, Кеп кецш шаттыкка бурады.’. Ак,, Кызыл, кара да... бэр1 де 0зшше салтанат курады. Б1Р ЭНШ1 Бул не оз1 он бе, элде айкай ма?— Мен бшмеймш, бшсен туыс... айт онда. Сахнада тур гой 031, уакытын Боска 0ТК131П сынамак па бакытын? Деген ойдан: ойнап турган жок па бул, Жуткыншагын, жузш корш токтадым: Алкымы юкен, кысып корсе-ау аздап б!р, Коз дегенщ, шыгып кете жаздап тур. 031Н-О31 кылгындырып, бф Т1ЛС13 Тур алдымда. Тындап капты журт унс1з, Тындаса егер кол сокпай ма енд1 олар, Элде олардыц кулактары кем болар? Кызык, кызык: жастары да, кор1 де Кулактарын басып апты бэр1 де. Кол сокпаудыц барлык сыры сондагы: Кулактардан босамапты колдары... Оу, энил дос, табигатты зорлама, Кеуденд1 жап, ол шабытка толмаса. Б13 риза болар едж каргага, Булбул деген бф мыктымыз болмаса. ЖАР МАХАББАТЫ (Цикл) Сэулешш, сонау кеште нурлы аспанда Кос жулдыз угысканда, ымдасканда, Жерде — 613, епз журек жуздеп сокты, Ершшек аягымыз бф басканда. Ыстык кол, ыстык сезш оятканда, Аттаудан жанылмайтын аяк бар ма. 60

Махаббат бойды баурып... тамырларда Кутырып асау-топыр ой акты онда. Алдымда турды сонда бгр сын медщ, Сондаш куадгадым — курсшгедш. Тук сезбей жатты жазык, туган дала Котерш кос журектщ дурсшдерш. Сол дурсш армандарды шетккщ, Сол дурсш жазды ОТК13Д1, КуЗД1 ОТК13Д1. Бозамык шык жамылган ай астында Сол дурсш туган жерге 13 боп туст1... К,осты гой “сую” деген кудт бЬдд Бастык 613 ещд жерге уш турл1 13Д1 — Уш вмф котерщщ кек жиектен Сэулешш, кврдщ, бе анау уш жулдызды? Рахмет, жазымды омф куз кылмады, Сэби гой бул тфшшхк — 613 кундагы... Кебейсш жер бетше тускен пдер, Кебейсш мына аспанныд жулдыздары! *** Жан жарым, тубшде сол кок теректщ 03ЩД1 суйдш алгаш, окпелеттш. Сэл жудеп ум1Т кайта бф тфшген Кезшде жас узщщ кфптддед. Сол бф жас домалап кеп жерге тусп, Жер дагы сезшдерд! тербетють Сол кеште гул усынды дала-мыкты, Б13 бердж айырбаска балалыкты. Балалык кадцы солай жас боп тамып, Келед1 кеудемпде баска от жанып. Мен казф жалгызыдмыд — ая, жубай, Жазгы кеш, болса да гул баягыдай. Бф тамган коз жастарыд бетшд1 едд1 Дэл ондай куйдфмейтш секшдеддь 61

Сонда да ыстыксыц сен — бф аптабы 0з бейнец омфше туракдады. 0з1нд1 аялаткан, екпелеткен, Алыстап кегпк кой 613 кок теректен. Терек тур бояуымен баягы кок Жастыктьщ адастьфмас маяп боп. Барып жур оган енд1 баска жшт, Баска кыз тамшы жасын тастады узт... *** Мшезш жецтдеу гой кейде мешц Кулгенш, курсшгенш, сойлегенш — Бэр1 де квршген-Д1 саган жумбак, Екеумю таныс болган сонау жылда-ак. Уксацшы, сер1К ен гой бала куннен, Бшсещш озш кшнен, жала кшнен, Бала боп ренжхтсем сеш кейде, Улкен боп жубатып та аламын мен. Дейсщ сен: “кулкыц курсын бала сынды”, Деймш мен: “калай табам жарасуды?” Эйтеуф эйел болып жок демейсщ, Суйесщ, уйткеш сен окпелейсщ. Кеш, соулем, балалыкка моцп уксадым, Кеш, соулем, анкау болдым, андыспадым. Кеш, соулем, дей беремш, дей беремш... Мшезш осындай гой кейде менщ. *** Жанарыц, калка, жасьфды Оянган ойды тезшен. Узшп тускен жасынды Умшм деп сезшем. Жанарын, калка, жанарыц Туп-тунык боп жатады. 62

Сол туныктан канамын, Сол туныкка батамын. Кхршкке коз бактырып К,ойган элде жан ба едщ. Коледкесш лактырып К,арап тур ма элде им? Коленкем туст1 бетще, Айдын болдьщ — айыбын.. Сол айдынньщ шетше Токтады менщ кайыгым. *** Угыстык... тентек журек конд1 сатан, Кондш мен, болмасам да конбю адам, Жарасып калды ею жан, ек1 коды, Бхр! — кок, бф! мынау келге усаган. Угыстык... жаным несш калсын аяп? Угыстык узак журер жолшыдай-ак. Угыстык-- тау бектерлеп бф ел1ктх Бхрхпп куатугын адшыдай-ак. Тартады куннен-кунге жузщ ыстык, Екеум13 бхр булактан жузш хнгпк. Бф бутак жемхсше кызыгыстык-.- Эйтеуф 613 угыстык, 613 угыстык. ОЦАШАДА Жалгызбын, кетп уй ысып, Кеудемд1 ойлар кернейдь Акыл мен сезш сушсш Журекке маза бермейдк 0ршид1 кодш, жан кызып, Артыктау кетсем — уялма. Кднатын отка малгызып, Ортенш ушты киял да. 63

Отырмын жанып озш де, Жалыннан ушдын тарады. Сол диялдыд коз1нде Умшм кетш барады. Бержагы жарык, эйнектщ, Аржагында тун жуздь Шалдая тартып ай кетп, Шадына тастап жулдызды. Жалшзбын, тыныш мадайым — Эр бурыш мулгш тур унсхз. Серхкп1здеп табайын Тыныштыгыма тынымсыз. Жалгыздыд деген — сын нагыз Жалгыз да болтан жан емен. Турамыз ушеу мунда б!з: Тыныштыд, арман жэне мен. цурдасыма Жыр жазарсыд — мыдтасад, Бауырында туган тобенщ, 0зщд1-езщ удпасад Сеш кш угар деп едщ! ©зще-езщ тад далдыд, 0згеш СОКТ1Д “жасыд” деп. Адыры, мше, алдандыд К,олдагы барга гашыд боп. Рашыдтыд жадсы, о, бауыр, Рашыдтыд жаман кей жерде. Рашыгыд — алые, жолы ауыр, Жеп-жедш етем дей корме. Сенбесед, досым, жолга шыд, Рашыдтыд жатар козде де; 64

Алыска кара, бол гашык, Озш,е емес, озгеге. КотерШ СОК.ПЗ КОД1ЛД1 Кошрте берсед — ондалар. Сен жецсен, ол жедйш, Сенде жок желж — онда бар... Талабыд ак, бас тау едП Агарган жок, кой шаш эл1, Уйренш бггсед эуелд Уйрету кайда кашады?! Ерте гой эл1, тезшмен Ауруынды емде, демнй адам. Отырмын окып озщнен, Не айтар деп ед мен саган! Ушкынды алсад берш от, Сонер ол самал ескенше. Алдыда карап кер1 кет, Артыда карап оскенше. 5-1296 65

1964 0з козшмен эн Эдем1 уннщ эр тамшысын аулап ап, элдекайдан тартады энчп саумалап. Бгр жак ушы сайда жатыр бул эннщ, бф жак, ушы сонау аскар тауда кап; Уз1лмейд1, эн шубалып тур калгып, эр к0Н,йше аунап тускен сырды андып. Эр кецшдщ оз аланы озшде, энге балкып босансыган кезшде. Эр кеуден1д озше аян оз жаны, жарысты ойлар б1р-б1р1нен озгалы. Алкалы ана бф курс1нд1.. Мынау эн К,айдагыны кайдан гана козгады?! Эн желед1Н жел иыгы бос 1ЛД1, С0ЙТ1П бул эн желге мхнш жосылды. Эн бфеуд1 женшдет^п Ж1берд1, эн бфеуге салмак болып косылды. Ер тывдаса — екшене тасыган, ез тындаса — ежегейдей жасыган. Атыраудан котершп асыл эн, Бф кайрылды Алатаудьщ басынан... Бул журекке жолай алмас тозац-муц эн жанымен тосамын мен дос алдын. Созбен айтып жетюзе алман, мен С1зге оз1н салып берсем кайтед осы эннщ? 66 I

*** Дымкыл жапырак, майыстырып талды шп, Жасыл бута бф-бфшен сэл бшк Бобектер1 секйщ осы коктемнщ, Коктем, коктем... тал басына к,алды уйып. Коктем океп гул букетш салды ушп, Кднсып калган тамырларга кан куйып. Байгус ара шырын 1здеп шарк урды, Тфшйпктщ тандайы ушш бал жиып. Ду-ду етш гулден-гулге кошедк Тэттшерге ауыз неткен ош ед1 — 0здер1 жеп бтрер ед жиганын, бал екенш бшмей жур гой деседг Оу, аралар, неткен гана ожетсщ!! 0з НОПС1НД1 журсщ бе элде тежеп шын? 0мф бойы арага уксап бал жинап, 031Н, оны сезбегенге не жетсш! АНА Бесште — Ана, бешкте — бобек: Бф1 тербелед!, б!р1 тербетедг Бал-бобек былдыр, ост те келед, Анага жалгыз, сол жетедь Ана, Ана, кайран ана! Тербейд1 Ана элемдеп кулюш, Нур себед! аналардын, юршп ол1ге де ояуга, Ана дайын бфеу ушш жылауга, бфеу ушш аяуга. Тербейд! Ана куанышты, бакытты, тербейд! Ана — тебфенед1 жаны шын. Тербейд! Ана уакытты; Барлык олем — бф-ак бес1К Ана ушш. Тербейд1 Ана бобепн, Сол аркылы тербетед1 оз елш, К,умын, тауын, озенш. Тербейд1 Ана коленкеш, шуакты — Планетаньщ алаканы сиякты... 67

*** вткен кундер коп шытынып кдбагын, Мандайыма тусп содан коп эжш... Кунмен бфге козшд1 ашам кору ушш аспанньщ да кдбагын Тун тунепн кормеу унпн кфшпмд! жабамын. Шадыман кун керек б1зге мэнгшк! Кок бутак,та ак когершш бола гап Отыр Фздш, умптер мен кднагат. Эрбф саби жанарында кулккй тур заманньщ, Замана тур сол сэбидщ жанарына паналап, Бейбхтшшк керек б1зге мэнгш1к! Ой кулшен тазарып ед коп кеуде, бо дайынбыз эр ушкынды ертен, жанар от деуге. Ер1кт1 гой жас тфшш1К будан эр1 осуге, ерхкп гой жасыл бута будан эр1 коктеуге: Бейб1тш1Л1К керек боге мэнгш1к! ЕПЗ ШУМАК,ТАР Аяк, екеу, Акыл жалгыз, катем мьщ — барлыгын да омфге озш экелдш. Шпт болдым. Анам байгус соган мэз, шак болганга кишдер1 экемнщ. К,айдан бшсш, к,айдан бшсш ол мен1н бар мэшмд1 мазасыздык, жецгенш. Кайдан бшсш бар екешн талай жыл шыбьфткысын устау уш1н Абайдын,... *** Ей буйф1м — епз кынап секйш, торт жуз1 бар ею канжар мендеп кьфланады к,ьфсык,к,ан б1р шагымда сепз бол1п кетемш деп кеудеш. 68

Сол бф кырдан ушкын алам жаркылдап: Бф канжарды жауьща арна деседк Тайсам егер елге берген антымнан Б1р1 менщ оз басымды кеседк *** Мен уш-ак, кун омф сурдш тугалы: дуниеге келген кунш — бф кунш, Ен улкен кол — заман колы — алды жерден котерш, планетанын, ен юшкене тургынын. Ек1нш1 кун — ен жаныма жак,ыны — мае кылган кун махаббаттын шарабы. Упинии кун — сол бф махаббаттын да суитынын уккан кунш болады. *** Сагат байгус тура алмайды бф унс1з, тык-тык етш минуттерш санайды. Эркш 031 болса канша тынымсыз, езгешн де тыншымауын калайды. Ал, мен кейде ун шыгармай каламын, жалыгады жамбасым да тосектен. Сонда гана... сагатымды аяймын санатуга уакытымды бос откен. *** К,ос канатын киып алып байгыздьщ кырандарга берсек егер уялмай, кыран болып сштер кыран бэр1б1р байгыздьщ да канатын. Топшы керек канатты да кагатын, жаман аты — сол баягы бф жаман. К,ыран канатын бер1п ед! байгызга — конды ол барып бэр1бф сол муржага. 69

*** Ум1т, кудж — ею тобет екеуг, менщ кеудем екеушщ мекень Бфш кусам кайратыммен коркытып, Бф1 менен ез еркшен кетедк Б1р1 баян таппайды екен бфшсгз, бф орынга тагы екеу1 сыймайды. Ек1 тебет ортасында бф кесек ет — журепм, Куш-туш жулкылайды, кинайды. *** Мен егерде бакыт болсам, ен эуел! кадфлер ем езшдг Бф кун ушып, бф кун конып журмес ем, Содан кешн... сыйлар едш сезшдй 1здер едш дуниедеп ен “сорлыны”, журттын борщ тан кылып. Тандап-тандап бф-ак рет конар ем, жэне сонда калар едш мэнгййк. *** Мен колденен турар едьм тас болсам, ауыздарга есек-гайбат тутеген. Мен бф тамшы жас болсам, сулулардын кфпшне б1тер ем. Сыя болсам сейлемдердщ сонына Тамар едш нукте боп... Ал, егерде бас болсам Акымакка кояр едш бштей-ак. *** Алтын деген шыдамды гой шындыктын дэл бфеу 1здеп тапканынша — жатады. Дуниеш кезш бфак журед! Алтын деген атагы. Алтын деген атагы да фендг Юм иелж жасай алар данкка! Сол секцш дананьщ да аты кезш жур елдк оз1 бфак жатады ылги табытта. 70

*** Тещз болса сулулык кемес13-ак жузер едт 613 онда: коркактык та кубылар ед бояу боп, поэзияга айналар ед азан да. Тед13 болса сулулык,, Болса-дагы каншама мол, канша коп, сулулыкка кумарткан коз-оймакпен элдекашан куйып алып таусар ек. Ешбф козд1, карын, канагатты да тойдыра алмас менщ кисель-создерш, Кднатымныд кауырсыны катты ма — ушканымньщ 031Н кейде сезбедш. Кдзфп адам канагаты — козшде, тою деген касфет емес, кой эрт Тоймаса да жт болсын коз бюде, ал, карындар — кисельге де тояды. *** К,ызгануды укпаушы едим бурын мен, корил кызды кызганбаса болмады. Ею шектей катар тускен бурыммен менщ сезш-саусактарым ойнады. Мен кызгансам коршМ, меш кызганды эйелш — кос куййсп котерш жур бой эред. Егер менщ кызганышым — ит болса, Ек! ес^кт! кузетпрш кояр ем. *** Коюрепмде бгр сыбыр бар, дубф бар, Сайысады сабырлы акыл ашумен; Сезш мен сыр, коне, сыртка шыгындар,— Сендерге ие бола алмаспын асыл мен. Акыл, ашу айтысы — Бфеуш де колдамаймын теп мен: Екеушщ жедсе дагы кайсысы БэрШф — мен жедьлем. 71

*** Наполеон еппнщ сьщары “Умыт калган” орыстын орманында. Келмеген сон, оз11здеп Гитлерге табыс еттж оны да. Сол кун ЖЭЙЛ1 естел1ктщ 031 де Сары тарих, саргайган кур супрет. “Умыт калган” туп жок- Жаксы агалар бата берген ак жанмен жарк етпей б!р калам ба? Жаксылыкты кору ушш жердеп, Жаксы болу керек екен маган да. Жаксьшыкты тауса алмайды елш де, Жан емесшн мен ель Жамандыкты козш корген сайын мен жаксылыктан уш айналгым келед!. *** Сулулыктыд кулпырады бояуы, К,андай бону? — сезед1 оны журепм. К,ызыл, кок деп тустей алман озхм де, Тек эйтеуф суду екен1н бшем1н. Сулулыктан канша рахат табасьщ, куйш1 соны канша шебер жырлайды. Соньщ бэр1... эппак жумыр бшект! бф-ак рет устаганга турмайды. 03 К031ММЕН Жер, Кок аспан, Кун жанып тур сурапыл — тфшшйсгщ уш непз1 бул бер1к. Зырылдайды кинолента-уакыт — Коре алсам-ау соньщ бор1н улгер1П... Мен анамды таныган ем ед алгаш Осы кезбен — енд1 неге жадылам! Содан кешн... туган жердщ уст1нде аспанымды таныгам. 72 Ь.

Келе-келе кета “усактап” бул козш— Корер болдым корил кыздыд бурымын. Елеуаздеу алып ота кун де озш, Ею болт кок аспанныд кумбезш. Соны корт уйренген коз, лине, едш Корш отыр кабинета, кшемдп Бул жанарда канша ай мен жыл олд1? — Жок, елген жок, бэр1 маган тиелдт Мен тфшш, жылдар тф1 мен корген! Менщ санам — естел1ктер жинагы. Бэрш де мен умытар ем, Осы кезде турмаса ана байгус, аспанымныц дидары... ТЕЩЗ ТУРАЛЫ Тендз, тещз!.. жел турмай-ак, тулады ой, тещз болса табар ма ед! жан шыдам. Тещз б1рден — тещз болып туган гой, мен тещзд1 куям дейм1Н тамшьщан?! Тещздердш, к,уд1рет1не ел1пп, толкып, толк,ып аламын. Коп толкынды жел котерсе демйтп, мен — тен13Д1 котергендей боламын. Толкындарды сындырады жел буктеп, тещз жатыр басын суйеп данкына. Ктм тец1зге туган болса ел1ктеп, сол жарайды, тым курыса, тамшыга. Тебфене, тебфене бул тедЬ толкындардьщ шашы агарып кеткен бе? Адам жанына уцшуд1 бшседю танданбайсыз тещздер мен кектемге. Мен жырыма: “Тец13, тещз”,— депздш, тещз жойл1 шерт1п журм1з шын адыз. Табынбаймыз атагына тед1здщ, оныд дадкын шыгарган да мына 6Ь. Толкындардыд Т13бектерш жел узд1, тедгзде де тутастык жок — дэл шыным. Табыну — жок, тану уш1н тед1зд1 Бшсем деймш касиетхн тамшыныд!.. 73

МЕНЩ УЙ1М Торт кабырга, кос терезе, сырлы еден... кос коленке тусфед! бф денем: куннщ нуры, шамнын, нуры бар тагы — бф1 жанса, бф1 солгын тартады. Торт кабырга... кос терезе, сырлы еден. Екд тосек бф бурышта, ал анау керек екен шкафты да багалау. Тау-тау болып К1тап жатыр уйшген, будан озге тук кормедщ, бе ушмнен?.. Жо-жок! Жалган! 0сек айтпа, ей, досым, Сен коя тур, менщ тшм сойлесш. 0зщ айтшы, осы уйдщ ор бурышынан кермедщ бе канагаттьщ бейнесш?! Айтып ед гой кейде мактау, кейде сын сэбшмнщ кор1П турып жейдесш. Негып кана кормед1н, ДОС, осы уйден На.мысшыл бф тфШШ1КТ1Н бейнес1н!.. Саусагымнан дагы ошпесе сияньщ кун нурындай куат табар киялым. Канагатты жШерем де карынга, кунн1Н нурын журепме куямын. Кунн1н нуры, себеб1, тым жас, элд1, ал, шам нуры жасанды гой, жасанды. Шамнын жарыгы-нан тугаи онерд! жасандылык жайлар екен кашангы! *^* Журег1нде бф тамшы кан болса егер, бар дененд1 айналып ол жол шегер. Мен де осынау тамшы канга барабар, туган жерд1ц тула бойын аралар. Мен1н дем1м баяу гана бф алган — курсщу мен суйсщуден куралган. 74

Арман, арман алга бурды бетшдх, неш кусам — суйем соган жетудй Мен кшрсем терш суртш бф сотке буюл дуние журек кусап токтап калар секши! *** Несхбесш шокып терд1 ел тары гып, тары десе — карайды елдщ бэр1 угып. Угу туб1 — эр1 кайгы, эрх уМ1Т ...Сонын, бэрш жещп келсец, кэрш1к, кереп не тарылып. Ал, эзфге, жастык шак, куй1ндх экел, ушп-ток, эн мен куйд1 тур гой анау суй1п кок. Алатауга тагы... тагы карайык, енсе калсын тагы да бхр би1ктеп!.. ОРМАН Желсхз де тербелед ну орман, ну орман — баягы ну орман: Кей бута когер1П, кей бута куарган. Ну орман ьщырсып кунх-тун тербейд1 кайгысын, ум1Т1н. Кей сэтте туЙ1Л1П кара орман, карайды кабакпен кабарган. Жапырак — кок ала, сары ала, калтылдап аулакка бара ма! Ну орман — коп Т1ЛД1 бхр орман, мындаган бутактан куралган. Мын, бутак тшшде сойлейд1 бф орман. Кейде орман сылайды бойын жой, ойлары турганда койылмай: Ш061НД1 ор, койьщ жай. Сол орман рухын етед1 кус мазак, Сабырлы адамнын ушкалак ойындай. Басында бар киял, бар талап 75

орман тур алды —кол, арты — алап; Мэз боп тур кектеищ котерт, кокжиеетт аркалап. Ну орман тур сьщсып. Кун айык, жел ест1 желпшт, тьщайып. Эр бутак — орман боп жырлайды, орман боп мунайып. Эр бутак, взшше — бф кеуде, кеуде боп курсшш жур кейде. Орманга шынымен елгктеп корер ем, Бфеулер кулмей ме?! *** Сенщ, туган жер, дем1нд1 б!р алган сеземш мен тацгы самал, мунардан. Бф басылып, бф шыккандай, коюрепц шокалдар мен тобелерден куралган. Алатаудан анкып аккан озеннен дарынын мен арынынды сезем мен. Кокжнекке аунап кеткен тундердеи аунап кеткен касфеНндх бшем мен. О, туган жер. Аппак карда кара кикым жатьф шан — кикым ой мен кьфсык пигыл тозацы. Бф жуйр1ктен бф жуйрнтц озады, соны керш менщ де аркам козады. О, туган жер. *** ...0Л1 ЖурМШ. Тук бтрген жок.пын мен, 1Ш кдзанын жалайды ыза от-тымен. Альт, алып кеп кдрызды коп куннен, одреущ де отей алмай етпм мен? Жок,, еткем жок., отпегенде к.алды нем! 76 Йж

жиырма бестен оттш елдщ алдымен. Туган едш ед содынан бул журттыд, ед алдымед согар ма екем садды мед? Осы ойлармед атты энеки, тад дагы, Тагы бф куд келе жатыр жадгалы... Мен откем жок, етед! екед жылдар тек, бфак менде калады екед салмагы. *** Куркфеген толкындар, осынша удд1 барады озен кайда алып? Мунда кандай куДфет бар мен тындар, корсем бе екед ойланып? Жакпар — жадау, тук сезбейд1 дод уст1, ал, баурайда коп толкындар тобелест1, ол1Сп... Акырында бэр! б1рге агуГа Кел1СТ1. Ойткен! олар барады екед бар1 алга — Алга журу керек ед1 маган да. Мен ойланып турганымда шет калып коп толкындар кетт! агып... БУЫН Эй, осы бф... буын деген бхр “боле” экелд1 екен жьфга не. Он бф, сепз... шыдай алман, эй теп, ал егерде он бес болса кайтед1? Жок!-- Болмайды — болмайдыга кенбес те ем, Абай ага жазган болса он беспен. Тогыз болса ушеу! асып кетедд алтау болса — жетед1. Буын, буын емес сен!д мазагыд, (мазактауга болады той бфак та). К,андай гажап куйылады кулакка “Мен солем жазамын”. 77

Олай болса мен сэлем айтамын, сол бф сыншы жолдаска: мазмунда екен бар керемет — байкддым сыншыда да мазмун деген болмас па! Буын санап саусак, буккен бф кьфсык, шыга келд1 тагы алдымнан бшпрсш. Бф буынын, асып кетсе — бф апта дау согады: жакпайды деп кулакка. Баксам онын кулагында екен таланты, мен батыппын боска ойга. К,улак деген — мыкды талант, тепнде, Бфак Бас кайда! *** Турмыз, мше, вокзалда... ал, вокзалда туру деген жок, занда: олдебфеу жалтац-жултац кагады, сыкьф еткен кей ботинка табаны журтты озше бф каратып алады. Ел тып-тыныш. Сабыр тауып улгерген осекнл тур бшпрмен, кощлдерх турады тек орепкш. Талай кезден ор1 де отпк, бер1 оттж. Бфеу тауып бфге окыган курбысын, к,ара шылым сыйлап турды бф кысым. Айрылыскандар будан талай жыл бурын, кайта тауып табысатын кун бупн! Ал, мыналар бф калада журсе де ете сирек коред1 екен бхр-бгргн. Баска жерде кездессе олар сол ухшн быер едьау бокалдардьщ толысын. Б1р1н—б!р! шыгаргандар сапарга гашыктарша кымсынысып тур жайсыз, бф-б1рше жымияды ыдгайсыз... К,ош! деуге де ьщгайсыз, тос! деуге де ьщгайсыз, неткен тфл1к турлаусыз! 78

Эл! турмыз вокзалда. Шыгарган журт, карсы алган журт — сол к,алпы — бфеу тауып, бфеу жатыр жогалтып. Куаныш боп атар тан жок сэры алтын, батар мун жок, не малтып, бф бурышта жаудай карап жолдаска ботелкенщ аузын суйгеннен баска тимедьау, дос, саган тук. *** Жумыр жерд1 тугел корт отем деп, Мен отырмын б!р тебеш мекендеп. Анда барсам мына жакты кормеймш, Мында келсем ана жакты кормеймш. Айтындаршы, айтындаршы ор Адам Бф мезгшде бэрш калай каре алам?! Тун болсам да карер ем тек бф бетш Кун болсам да корер ем тек бф бетш. Ал, егерде аспан болсам мына мен — бар жагынан бфдей корт турар ем!.. *** Тамшы терд1 сыгып алып денеден, жулдыз кылып жагайыншы деген ем... Оу, как аспан, тесштт-ау тегенен, Тегененде куюлы екен кап олен- Алые жактан албырт сауле себелеп куйылып тур, куйылып тур не керек! Жер ырысын берк1ТТ1К 613 шамдармен кашелерд! катар-катар шегелеп! Маужырап тур, бупн тыныш тун бпдщ, тыныш тунде туйык кызды кулпздш. Тыныштыкка денен балкып кетердей сэулес1мен араласып жулдыздын,- Эр Т1рл1ктщ туш мынау, КуНД131 — Эр ТфЛ1КТЩ жулдыз болып КуЛД1 131. Жулдыз кап кой, жулдыз кап кой аспанда, Одан да кап быдщ жердщ жулдызы! 79

** Кекте жулдыз, жерде жулдыз — бэр1 ушкын жулдыздардыц сэулесшен жарыстым. Жер1 кайсы, коп кайсы — кш бшсщ, жер мен квктщ арасында б1р гулсщ. Нэз1кт1кке табынгандар, сэуленщ жалгыз гана Дф еткенш жьф кылсын! Коз алдымнын, бэр1 жулдыз — бф керш, кек болды ма жер деп менщ жургенш! Шойын-булттар Кун нурынан балкыды: сонын, бэр! етед1 адамдардын, журектер1 аркылы. Аркасынан асыл болаттардын, 613 таспа тшш журмхз коп — сом балгадан ушкын ушты жулдыз боп. Жулдыз болып жаркырамас кандай жан! Жулдыз болып терш тамды мандайдан. К0КТЕМ ЭСЕР1НЕН Жасыл туей секши нур, арай да, жасып калган секши алап, ман,ай бар. Тастардан да сабыр кашкан тэрвдк Кэршщ де акылы жок абайлар. Кек теректер котершп енсемен, желпшепндей бшкпш деп, мен сенен, мен де терек жапырагы боп сылдырап, мен де еменшн, бутагы боп тенселем. Конш Шфк1н эр килы гой, эр килы, эсер! де эн куйдщ: ак гулдердщ арманы боп ашылып, Кызыл гулдщ киялы боп калгимын. Балу жылжып капрон-булт, ак мунар мына кырдан ана кырга кактыгар. Жел уп етсе кецш кусап орепкф — орепкуге дайын тал мен терек тур. Бф гажайып нурлы шак: 80 к

фонтандар тур кокке кумю бурты сап. Соске туст! букш осы Жетюу газ-орамал жамылганта турды усап. *** Шыгыста шабысады арайта арай, арай да шабысардай абайламай. Мойыны узарып тур карт шындардьщ, ентелеп куншыгыска карай-карай. Керуен-тау фкшумен, токталумен, секйщ сенш тауып топка кфген. Шу-шулап мезгш 031 тебшедй Алатау секши бф нокталы шген. Батканда сайта К,амшы, белге — бурау, кок терш кепттред! желге омырау. вркеий Иф-Иф, иф-иф кулады коленке боп колге мынау. Шута-нур ши кызыл гып аспанды кок, комдыгын Алатаудьщ жастанды кеп. Жар салды жас орманта бала-булбул, Таты да бф тамаша басталды деп. *** Бфге алып мунарды да, туманды да 1рмел1п дон-бел1мен буран-буран Кун бата — кунбатыска копт Алатау, Тан ата шыгу уинн кун алдынан... таутолк;ындары 0рпзш озен-суын алса тана карайды тау карауытып сан салата. Кайтед! ей, мына толкын он сала ма, жартастын тосхн сорып тамсана ма? Шубырып шубар ала су томенге, топшысы таска тид! сштегенде. 6-1296 81

Суеты, пэк, жартас жузш жел жасырып уксайды жШек шэл1 буркегенге. Кдйкаднам алабуртып аскан булак, домалап кегп, опеки, тастан кулап: Толкыннын, бфеу1 озып, бхрх ере алмай келед! калынкырап, аксадкырап. Алтыгып, алакайлап шапкам агын Тосады кара таска ак тамагын. Кдктыгып канылтырдай таулы алапка Коксайдан кернейлетт аттанады ум... Томенде тещз бет! жымыц-жымыц, лэззат ыстыгына жылынды муц. Кецкшдеп кшп-жарып келген булак бэрп-йд сонда бшд! шыгындыгын: басылды баягыдай зфкшдемей, тек капа булк-булк етп дпркш комей домыгар долы келш секшденш енесш калганына бхр тйщемей. Кок темп бупн козш жумар нагыл, ол жатыр жумарланып, кумар канып... содам сом карайды тым алые тартып, кезшен умытудым мунарлатып... *** Кокпедбек, жер де кок, кок те кок, кокпедбек тобет те каргылы. Табигат анага окпе жок: б!р туске бояпгы барлыгыд. Айнала кок-жасыл — жас борд бояудыд бхрл1Г1 — утады. Кор1 емед калтылдап бастары костайды бозбала-бутамы. 0зге туе кутпей-ак кой алдам, кок бояу кулед! кулама. 82

Бар дуние кок туске боялган, молдфлйсп устапты су гана, озге бф сикырмен, куатпен... су аты — су, эттец! *** Кдйдасьщ, кайгы, умну сенс13 де кун бар, жел — еседт Тек карттар кешеп жанбырсыз булт жок деседк кайгысыз умгг жок деседк Кайдасыц, кайгы, умхт, сендерсЬ кекгрек тым-тырыс, булакта жок есю булкыныс. Шоп тыныш, гул тыныш— Менде жок умтылыс. Жоламай кайгы, умгг журепм калгандай шайлыгып... Батар кун нурындай соцгы рет тусетш шьщга ол1 сен де бф карашы кайрылып?! *** Тау Т0С1 ак, ак айран — кара булт жалайды жата кап. Аспанда жузд! булт дак болып карайган, сол ушш булт деген атак ап. Карл: булт тунерш караса жан-жакка, жасыл кол кеш дейдх сут1нд1 ак, Карт шындар шыдамай коргасын салмакка майысар секйш сыкырлап. Тамшылар шопке уйып — мвлдфлхк, молд1рл1К дегеннщ шарты бар: Жасапты табигат тауды да колпр гып, бултка шытынып, кунге жаркырар... 83

КУН БАТКДН СОЦ ... Копе тартып тур безерш к,ыр уей, коя аурудан айыкпаган баладай. Кэр1 шындар бф-бфше суысты, бф суык, леп кезш журд1 жагалай. Тау эжш1 теред тартып барады, бф кдталдык, турды журтка бшшбей. Сайдьщ бетш жедш мунар жабады, жедш мунар жасыл колдщ тубшдей. Мунартгы тау калжырады-ау ол анык, тастады ма таскемф-булт жаныштап? Аспан, мше, келд! жерге таянып, шыд барады бфте-бфте алыстап. Алыстагы трактордыд гурйй тауга согып, жадгырыга кулады. Туей иыкда Алатаудьщ бурымы, сыдтыр етй ак булактыд кулагы... *** Кун шыжып тур. Талгар жактан булт келед1 жодкшп, бф салкындык, болтай деймш мен турып. Буюл алап шыр еткендей болады тиш кетсе ботинканыд табаны. Кун кушп тур... тш жабысып тадцайга, шаш коледке бола алмады мандайга. Ауьф екен шшде айыныд бу шагы, секшдд алап ад жалынныд кушаты. Дыр-дьф еткен кызыл шок боп ушады Дыр-дыр еткен кызыл канат шепртке бф-бф туйф кызыл шок боп ушады. Дэл осы сот шыдга конды сур булт кеп, ад шыд оны шынтакка алды бф буктеп. Булкынды булт, кете алмады жулынып, коледкес! калды маган шшш. 84

АЙЫРЛАР Батыдцау сал айырынды, сал былай: копан, етш котершсщ шомеле. Коленкецнен кимылынды андымай бер ерюнд! мынау шымыр денеге!! Пай-пай-пай-пай! Бшек кандай! бшекп таудьщ куш бф-ак, сушп тулетп. Мурын анау... мурын “куртты” бетщд1 — аршылмаган картопия секшд1... I Тер шыкканда сайтан дарып бойга нак, шомелеш жонелесщ ойнап ап. Тек к,ик,ым-шоп куйылганда мойынга ; айьф беру — уксамайды ойынга. Шоп сылдыры, айырлардын, сумацы... будан озге коршютл кокжиек те тумады. Айьф,айьф... жылт-жылт етш котершд1 торт жулдыз, бф айьфдыц торт жулдыз — торт бутагы, Ол котерсе бф айыр шоп жогары, кулл! аспанды котергендей болады... *** К,ане, достар, к,имьшдалык кун кызбай — жшсщ1к пе — жел согады бф муздай. Мынау алкдп оз1нше бф аспан гой, шомелелер — жулдыздай. Эр табанда бф-бф галам аунайды, — ойлама енд1 дала жайлы, тау жайлы. Шомеле артк,ан балакошт^н, 1здер1 “К,ус жолынан” аумайды. Космоста жургендейм1з 613 дагы Айыр-саптьщ уысында кызганы — Куаттырак эсер етер атомнан. Космонавпыз бхз дагы. Терлесе адам кондлденед, о несх? терге гана балк.и ма екен денес!? Термен тыныс-та-маса, куанбаса курсш1п — дол осындай тамаша болар ма ед! тфшйпк?! 85

*** К,айда гана, кайда гана, карама, ушып жатыр жапырактар сарала. К,ыз мойнына — сэры моншак, тотген — Ей, табигат, кузщ бе бул, кузщ бе? Булт темендеп... Жер бшктеп бара ма, ылай толкын уймелед1 жагага. К,ырау уст1нде карауытты 131м де — Ей, табигат, кузщ бе бул, кузщ бе? Корил ауылдыд ит1 тыныш жатпады, Сак кой тнтп... О, “кудайдын,” атканы. Кемтр сьфтка жупредх, кызы уйде — Ей, табигат, кузщ бе бул, кузщ бе?! *** Тауга карай келемш, тауга карай, желдщ дагы мандайдан аумаганы-ай. Кундерш де алдагы тау сиякты, — Тауга карай беремгн, тауга карай. Алкынады кос окпем, ысып демш, Уят болды, кол-аяк, клнгенщ. Бул сьфынды, табигат, тусщбедш, Мен сенщ тусшбейтш юсщ бе едш! Мен келем бе, жаным-ау, тау келе ме,— кодшш бф сот кобалжиды элденеге. Булт боп бугып, сагым боп бурандайсыд, жетюзбесед, ей шындар, оурелеме. Келем, келем озшнщ 1шшде мен, мен оттымын деп келем бу шшдеден... ...Бинсп адсар ылги да адам жанын Бийспктер, сен катан тусщген ед?! ПОЕЗДА Келед1 агып... жылдамдык ед1 кандай, кокжиекке 613 казф согылардай. Терезеден айнала карай-карай, 86

талай кырды калыппыз абайламай. Арал-тещз дей ме анау агарганды, кокжиекке суйелген шар айнадай. К,убылады ман, дала не турге енш, карсак кашты кулакты, кекшд1 елш. Ак кулакшага оралган сым шарпысып, багандар мен багандар тур тартысып. Кылт-кылт желт олар да шыгады алдан — шубарытып барады мына жалган. Тез журед1 бул поез, тез журедц журек неткен тезджтх сезпр едй Кейде дала кендт кызыктырса, жолдын, узак-ты-гы тым бездфедь Жылдамдыкпен туйгенбп жанды бфге — донгалак,тар дубфле, ал, дубфле! Тым асыгыс келем13, тым асыгыс, ойткеш 613 барамыз алгы кунге! ТАМШЫ К,ум — жаланаш жатыр едк обал-ак,: карауытып дф-д1р етп дон, алап. Тамшы, тамшы келедк оне, домалап, Кок бултыньщ бар сезшш тонап ап. Молдф тамшы конды кумга секпш боп, журт шу етп: секпш, секпш деп тшдеп. Молдф ед1, молдф ед1 тамшы бул — кеудесшен шыккан ундей эншшщ. Енд1 калай болды коныр, карала — карамашы, карама!.. Комешне туйдек булттар лек келш, кокжиек тур ундей алмай кептелш. Ал, сол тамшы соуле болып туды да... акырында кумга сп-ци — кетп олш. ... Тамшы тапты Жерд1 — моцп мекенш мезгш-ана тербетед1 мекеш мен екеуш. ©кшбес ед, бшмейд1 гой сол тамшы Жердщ даты тамшыга уксас екенш?! 87

1966 Жарык; пен жылу *** Ей, достарым, тфЛ1кте коледке жок дедщ бе, Кунге он рет сен оган кездесесщ кемшде. Десен егер жер уст1 тек куншуак, мекеш, Куншуактар жайлы жыр жазу сенш, не тедщ! Букш дуние тек к,ана куаныштан турса егер, Кдйгы-муд бар детенге кулден озге им сенер. Букш дуние тек к,ана касфеттен турса егер, Куаныш бар дегенге Куннен озге им сенер. Сенш керек дуниеге, сену керек, агайын, 0мф ушш бэрше кону керек, агайын. Бф тиынньщ кос бет1 секцщх омф! Толед1 Кунын оныд шаттык пен касфеттщ олед1. Б1р беп оньщ — косылу, айрылысу — бф бет1, К,ай бетшен керсен де танисыд гой сен оны?! Тану керек дуниеш, тану керек, агайын, Сону ушш дурыстап — жану керек, агайын. Корелпз де бутаны — кокпедбек жьф бер дейм13, Сол бутадан кулаган коледкен! кормеймп. Коргш келед мен бэрш — кору колдан келе ме? Куд1ктене караймын коледкес1з денете; Коледкен! колдан мен жасай алман — сенсед гой, Бшк болса коледкед — ол да озщнщ едсед гой... *** Аппак болып барлык мадай тур жанып, Жок кой ешкш ак жарыкты к1рлеткен! Таска туссе бул жарык, таска дагы караймын мен курметпен. Куйылып тур, куйылып тур нур-жарык — емен, шырша шыга келд1 бур жарып! Жарык туссе кас1ретт1д 031 де кетер ед1 нурланып! Жарык, жарык! Мынау жерд1д бет1нде коледкелер уксайды екен жет1мге, 88

Нур-экенщ, жанарынан тыс калган. Жарык болып кошрекке тусп арман. Жарык деген — ед эйгш есш бул, бобеПМД! СЭуле бОЛЫП ОСфДШ. Бул омфдщ коктем1 мен шуагы — Махаббат пен мешршнен шыгады. Жарык, деген элемдеп ен, эдем1, демен, бфак, тек жарыкпен жанасын, Жану ушш — кызу керек эуел1, Ол кызуды — озщ 1здеп табасьщ. *** Айк,ай салдым. Шыднын, шубар тастары дуриреп кеп тусш жатты табанга. Жиырма жылдык жел1кт1 оймен бастагы айналаны б!р сйпонтсед — жаман ба! Жо, жок, бауырым, кызгын тйщ1д соз1 бул, Мен — шыд ушш ун катамын шалгайдан. Жадгырыксыз улылыгын озшщ бшер ед1 шыд кайдан?! *** Алатаудыд шаркатынан таркатылган ак булак ат суйреткен кендф аркан боп агып, Шадытады эр бутага кактыгып, Эр бутаныд аягына оралып. Ак кайындар Д1р-Дф кагып, Д1р кагып, Жшшш^пн тусау каккан асаудай, 0з1-оз1нен ауырсынып турганы, Жалгыз аттап баса алмай. Тастар жатыр шекелер1 жылтырап, — жургендейм1н тайганактап, тайып мен. Дед уст1нде бургы-куйын буркьфап Жатыр сулап кокшш, жалпак кайыс-бел... Аркан-булак жер ондесе екен деп, бургы-куйын терендесе екен деп; тас пен жылу жакындаса екен деп, Мен отырмын осы жерд! мекендеп. 89

К1ШКЕНЕ БАЛЛАДА Акын жатыр табытында караты Жар егшш, жубатады ел оны. Казф, казф... суык топьфак жабады, Мынау сулык денеш. Шыкты бфеу ауьф басып мшбеге, (Сыкырлады тактай б1ткен сол куш) Ол тамагын алды эуел! бф кенеп, К.031Н суртп... алгашкы ун толкыны Шоп басындай козгады Тунып турган коп ойды... Ыткьщы соз бф-бфшен озгалы Керней агып комейдь Создер — ыстык; ол1к жатыр — салкын кан Цитат болып жаркылдады коп олец. О, адамдык, айналайын салтьщнан, 0лгенд1 де демеген. О, гажайып! Кенет акын табыттан атып турып соз тастады шадыткан: “Ей, халайык, тында мен1, тында эл1, Коп болтан жок мен К031МД1 жумгалы; Рас болса айтып турган создерщ — Мен енд1 осы... ол1к емен, озгем1н. Неге айтпадын, агайын-ау, созд1 бул, Кетпей турган кездершде коз нурым. ТфЛ1пмде сойлегенде осылай Мунша асыгыс олмес ем гой, досым-ай. 0здер1не киганыммен оленд1, табытьща кия алмаймын денемд1 — Калгым келед енд1 монп Т1К турып, акындардын олмейт1НШ уктырып”,— Дед1 де, ол тас мусшге айналды, жанарында ж1б1меген ой калды; Ортасында кас^рет пен бакыггын Ол — озше ескертк1ш боп катып тур. Ал бфеулер тас мус1НД1 сол турган бурш алып жагасынан, алкымнан, 90

Эр кун сайын карац-куран — дурбелен, Сол ОЛ1КТ1, кайтадан табытына туслре алмай жур бшем... * * 5}: Ауа жасыл, су да жасыл, к,ыр жасыл, Жасыл бояу кургамасын, кургасын! Кызыл бояу — кызартады... ал енд1 Жасыл бояу жасартады элемдк Жер — жап-жасыл, кондл дагы жап-жасыл, Кун калайша кып-кызыл боп жанбасын! Кызыл кун мен жасыл жердщ ортасын ©зге бф туе буза ма деп коркасын,... *** Тебе керек — шыгу ушш тауды асып, коне керек —жыгу ушш дауласып. Жол да керек — журу ушш адаспай, молдык керек — алу ушш таласпай. Дана керек — екшдфш елуге, бала керек — карттыгынды коруге. Ерлж керек — жауын уш1н емес ол, бфл1к керек — ауыл уш1н емес ол. Кол да керек — алу ушш емес ол, аяк, керек — 13 калмасын демесен. Касиет1нд1 танымаса жар да елеп, касфеДщй котереДн нар керек. Мыктылык, та керек екен шын осы — тым курыса, мык,тымын деп журесщ. Осалдык, та керек, бпге бф керьм мыктылык,ты кундеу уш1Н жердеп. Кудай керек — сиынбауга сайтанга! (кудай жок, к,ой, жай, эншей1н айтам да) Бэршен де журек керек... Коп керек, аз гумырга кету ушш де окпелеп. 91

ЕРЕЙМЕН ТАУЛАРЫНДА Жатыр дала аякталмай, басталмай, Улылыгы — Данте жазган дастандай. Жылылыгы — кэр1 ананы аяудай, Сулулыгы — Репин жаккан бояудай. Аспан би1к — Эсет айткан эн-сынды. тастар — кшк, урке-урке таусылды. Бф шокыга шыгып алып шыркдсац, букш дуние естит1ндей даусынды. Жасыл таулар, ойдым-ойдым кайындар бф суреттен бф сурегп дайындар. Бала-бута, иык,ты кыр, кшк-тас, мен сендерд1 кия алмайтын жайым бар. Журген жак,сы машинамен желдфш, жак.сы одан да турып карау телм1р!п — туседг еске еткен ойшы, жыршылар: “Ерейменге бурк1т устап бф шыгар”... Ерейментау! Негып турсьщ мактанбай! Кейде аспанын, он.ып кеткен мак,палдай. Дендер жел1п, жапьфактар жаутандап, бэр1 маган ер1п келе жаткандай — кендлде б!р дала к,усап басталды ой. Сулулыгы — Репин жак,к,ан бояу гой, жылылыгы — сую жэне аяу гой... БОЯУЛАР ТУРАЛЫ Бояуы б!р ак,ша булт пен ак. кардын., Кок аспан мен шалкдр колдуй тус1 61р. Сен де озщше талай ойды актардьщ — Мык,ты болсац дол осыны тусшдф. Ак, кобелек айналады ак гулден, Кок кобелек кызыл гулге конар ма. Гул шырынын “татырмайды жат т1пге”— Озге тустен сактанады олар да. Туыстык бар коленке мен койнауда, Аскак шын мен алтын шапак сыкылды. Коньф бояу — жаралгандай ойлауга, 92

куннш, кулуге жаралганы сык,ылды. Ак, кара, кок кызыл, кон.ьф — эр алуан, Эркайсысы оз мшезш баяндар. Осыншама коп бояуды коре алган Ек! козде бэршен коп бояу бар. кузп кецш Терек, кайьщ; гул мен пкен; жас, кэр1 — калтылдайды сап-сары шоп бастары. Конш желш бултпен басып тастады; кузп ощрдщ шаттыгы да сап-сары. Сары бэрг, тек асау шьщ тур аппак, Тенселед1 алтын емен кущрент, эр бутары бф-бф батпан мун, болып. Сап-сары жел бэрш-бэрш кугындар, боз аспан тур кылау бурклп, суытып. Жас жптттен сырт айналар сулулар кектемдеп гашыктыгын умытып. К,ызыл перде кыз эйнегш жанагы, Ж1Г1Т емес, сары жапырак кагады. Кун сарансып саргыш сэуле куяды, саргыш тартк,ан секшд1 гой сия да? К,ыз алдында коктемде айткан создер1н Жди те енд! есше алар уяла... АЛМА ... Жагып тур буталар к,ып-кызыл шырагын, Жымындап агады бф агын — Кореем де коп кызыл алманы алмадым — шьщадым. 0зшд1 женд1м мен — алмауга келгенде, Бфак, бул жещеш — баянды болмады. К,ып-кызыл б!р сэуле кун бата бергенде, Боп-бозгылт ерншде кутырып ойнады. Бф жанга болып па аз айып — Бутактан узшд1 б'\\р алма. Осындай сэттерде гажайып, Бакыт боп сезшер юнэн да... 93

Коцшш тек кун шыга айык,ты — Бф ана таягын таска урды; Бф Ж1пт алмасыз калыпты, Бф кыздыц козшде жас турды... *** К,ызыл гулдер, сэры гулдер, ак гулдер, Эр гул1НД1 — бф шам кылып жактьщ жер. Мет дагы гулге жаны жакын дер — Бебепме бф гулщнщ атын бер. Мен — тасты да жылытуды ацсап ем, 1Шркш, от боп мендеп эрбф жанса дем! Болса егер эр созьмде бгр-бгр кол, Оны да мен гулге куйып тауысар ем. Гулдер, гулдер! Коз жасымды тогер ем, Тек сонымен десен егер когерем. Сень.. сеш керсетпес ем бул тунге, Соуле болса егер менщ кулкшде. К,ЫМЫЗ САТУШЫ Ата-еке-ау, болдьщыз с1з неден кедей, Озекп койьщызшы теп ортемей; ак саттын калт-култ етш, адам емес адамнан кулап тускен колецкедей. Мурынды барады эбден жарып кымыз, кымыз гажап, рас, танып турмыз. Кун ыстык. Кднсисыз кеп. Кдпкып шпей — сатасыз, неден гана тарыктьщыз?! Дейд1 ол: “Келш — галым, балам — экш”, болса олай, кш экеткен канагатын. К,ымызын бхреу 1цгп; калтасына тиындар сьщсып тусш бара жатыр. Айтайын айтарымды (акьф кетем), мен С1ЗД1 деп тургам жок: акылды етем, дэл казф тиын тугш, 94 I^

мын, сомьщ да кымызды бф жуткднга татьф ма екен! Тусшем, С13Д1 базар актайды гой, сондыктан кшэлауга батпайды да он. Аппак кой сакальщыз, атажан-ау, ешкшге агын адам сатпайды гой?.. ЕЮ САТУШЫ Эйел устап турады коне кепка кейде бф, жтт сатып турады эйелшщ койлегш. Кепка устага н — Куйеуш еске ала ма куйше, койлек саткан жас жйгг неге кайтпайд уйше! Турлерше карасан, — жупыны емес секшд1, осы ей жан б1рак та бутш емес секшдь Куйеу1 олсе — кепкада ис1 калай калмады, эйел1 олсе Ж1птт1н, — кун1 бар гой алдагы? Жас кел1ншек, кепканы сатпа, апарып 1Л1П кой, кепка деген тусында турса шул1 — умгг кой. Куйеущмен кеште б1р кайгырыскан шыгарсын,. 1Ш1П келш “тентегщ” — айрылыскан шыгарсын. К,айта ал, жшт, койлект1, сен де апарып болек кой, косылсандар кайтадан — сатып алу керек кой? ТОГАЙ АРАСЫНДАЕЫ ЖОЛДА Ат — шабан, аягы онын ептеп баскан К031НД1, конш1НД1 шектеп тастар. К,ызыл гул калтырайды, дэл жанында жатады шшфнкпей кок бет тастар. Кетед1 жас бутадан ыршып кептер; Ит1Н1П шабан атпен бф шык деп пе ен — ну агаш жШермейд! желд! де алдан, 95

шыгады самайьщнан бурцдктеп тер. Т1зенд1 комсе кейде жасыл шалгын, пыскырып берте донен басын шалды. Сыгалап карт кайыдныд колтыгынан к.ояды жалт-жулт карап ашушад кун. Жолдьщ бар киындыеын умггке артып, емес кой ойлану да жнчтке артык. Шапактап ею. жактан ерке-бута калады калпагынды шп-тартып. Алады аш маса мен ара беттен, 131НД1 шеп буркещц жацагы еткен. Тым сирек тиед жерге ат туягы, бейне бф жалкау шапкан кара кетпен. Ак жш-жол — барар жер1 киыр шеттей, Ж1П кайтсгн узындыктыд куйш шертпей. Сол жштщ ед ушында бф жолаушы сеюлд! титтей кара туйшшектей... *** Ашыла туе — гулш, болса жанында Тжен болса — гулдеме. Тыдцар кулак болмаса, Байланбайды тш неге! Бф басында арпалысты жуз угым, олер болсад, ауруыда Тозбед1д не, тездщ не... Ей, дуние, жок болса егер кызыгыд, Керек бопты коз кшге! *** К,урметтеймш ерте ашылган гулдерд!, Ерте атканын унатам мен тадныд да. Кдндай жаксы уйден шыга келгенде Аппак болып тад жатканы алдыдда. Кдндай жаксы калса ашылып кабагыд, Эр шыкканда жада Кун. К,андай жаксы аттаганда эр адым, Тадга салса алгаш иш табаныд! Келер сонда тек шыгыска карагыд. 96

Шык-моншак.ты Ж1П керек-ау тпуге, Эр тамшы шык — бф-бф коз боп жанады. Шык устше басылды алгаш 131м де, Тацгы ауага жузш кетш барамын. Алдым — жарык!-- Бф жанатын кезш бул, Жанбасам да кызганымды сезгндш. Тек жарык,кд карсы журем мен кейде, Колецкемнен кашкан кезде озьмнщ, Ражап! Ражап танды козшше атырдым,— Келд1 бэрш дауыстап кеп шакыргым. Доцгеленш ып-ыстык шар-Кун турды иыгында Алатау мен акыннын,... *** Бф мешрш топп турды кун даты, Бугал дуние шуак энш тындады — Бф тал ку шоп басын жерден котердк Бф тушр дон аунап туст! кумдагы. Алатаудьщ булт-шаркатын жел турдк Ол — коншп бф умилен толтырды. Кун мейфЛ1, мешрлещц жер-оже, К,ос мешрш арасында мен турдым... ТУН ЖЫРЫ Буталардьщ арасында кап-калыц Уйыган тун жатты фюлдеп, бокпе боп, Бф абайсыз ашпак, ед1 какпаны — Кудфешп турегелд! кок тобет, Содан кешн... тютеп корш шынжырын бз-озшен оз1 айналды тшюкш. К,ара судай тунык екен тун бупн, бфак суда кайдан болсын тыныштык — Толкиды тун... унсхз тшмен тунп ызгар Сора-сора бозартуга аз кап тур. Сабырлы аспан сэл козгалса, жулдыздар Тамып кете жаздап тур... 7-12% 97

*** Кдрагайлар сенделед! ыдылдап, 1ш1 пыскан бойдадтардай кешк.урым. Тас тобеде ундрейт аспан тур, ак, Т1С1 жок, ауызындай кемшрдщ. Жымын, етш жабысса егер ак, жарык, кеберсйген ерппне сур тастыц, Сол тастьщ да койрепн к,ак, жарып, агатындай от аралас бф таск,ын. Асфальт коше к,айк.ан,-к,айк,ан, етед1, котере алмай колецкеш тускен кей. Зэулш уйдщ торт бурышты коздер! Суйык,-тунд1 сылк,ылдатып шжендей... Жапырадтар би билейш шарк, урып, ондетед1 бутагынан айналып. Кэр1 емен тур оз-озшен саркылып: “Бу тфшйпк бара жатыр к,айда алып!” Сездфмейдг тютенш ап мацай тук, Жел еркелеп тал мойнына оралды. Бар дуние тецселед1 он айтып, Мен гана унсп. — Тындау ушш сол ондк К,ОЖА АХМЕТ ЯССАУИ МЕШ1Т1 Сырлы сурет, сик.ыр сезш, ой анык, айта алады бул онерге кой деп кш — Коне тйшен кумбф-кумбф сойлеп тур Таск,а жак,к;ан эрбф бояу оянып. Тас байлауы — байлауындай жумбадтыц, шеше алмайтын секщщ ме оны ешкш? Унс1з жырды калдым мен де тындап бф, Бфак,... тук те тусше алар емеспш. Улылык, деп осыны айтса — конем де, Сулулык, деп осыны айтса — сыятын. Кдрап турып жет1 гасыр томеиге. Суйсшуге гана жетп куатым. 98