Innowacyjne i kreatywne metody pracy z uczniem

zamieściłam pytania, jakie mogą pojawić się przy analizie nieszczęśliwej przygody Olafa Misia. Pośród książek wybranych do czytania dialogowego znalazła się też książka bez ilustracji pt. “Książka bez obrazków”166 B. J. Novaka. Czytanie tej pozycji wymaga od czytającego dużej dozy luzu i chęci do zaprezentowania swoich umiejętności aktorskich167. Na obwolucie lektury czytamy: “Ta książka wygląda poważnie, ale w rzeczywistości jest KOMPLETNIE BEZ SENSU. Jeśli Twoje dziecko próbuje cię namówić, byś ją przeczytał (lub przeczytała), oznacza to, że chce ci spłatać psikusa. Będziesz musiał (lub musiała) mówić GŁUPSTWA i ROZŚMIESZAĆ wszystkich wokoło. Tylko potem nie mów, że cię nie ostrzegaliśmy…”168. Osoba czytająca staje się medium, dzięki któremu słuchający poznają świat przedstawiony. Świat ów jest prosty, ale bardzo przyjazny dziecku. Gloryfikuje każde dziecko, któremu czyta się książkę. Czytamy: “A tak w ogóle dzieciak, któremu teraz czytam tę książkę, TO NAJWSPANIALSZY DZIECIAK W CAŁEJ HISTORII LUDZKOŚCI169”. Mały słuchacz czuje się wyjątkowo doceniony, niejednokrotnie byłam świadkiem, jak przy tych słowach dzieci poważniały i prostowały plecy, czując całymi sobą moc pozytywnego przekazu. Czytający, medium, wciela się w szereg ról. Jest objaśniaczem działania książek, więc czyta: “Ten, kto czyta książkę na głos, musi przeczytać każde słowo, które jest w niej napisane”170, plecie androny typu: “A moja głowa to kotlet z cukrem pudrem”171, śpiewa piosenkę “chlup chlup chlup mam wielki dziób172”, i, przede wszystkim jest wydawaczem 166 B. J. Novak, “Książka bez obrazków”, Warszawa 2015. 167 Aktor Maciej Stuhr jest wykonawcą bardzo ciekawej interpretacji głosowej “Książki bez obrazków”. https://www.youtube.com/watch?v=y9sqfepiFgM (dostęp 15.05.2021) 168 Novak, dz. cyt., obwoluta książki. 169 Tamże, s. 28-29. 170 Tamże, s. 9. 171 Tamże. s. 18. 172 Tamże, s. 22. 201

głupich dźwięków: “(...) Bęc pluskświstpisk PYSK!!!!!!!!!!!”173, ale nade wszystko prowadzi dialog ze słuchaczami i z samym sobą, co przydaje lekturze kolejnego smaczku. Czytający zostaje postawiony przed zadaniem przeczytania każdego słowa z tej książki, a zatem i didaskaliów w rodzaju: “o nie, ratunku, to będzie straszne”174 czy “To nieprawda… Nie jestem żadną małpą!”175. Prowadząc równoczesny dialog ze słuchającymi i z samym sobą, wzmacnia absurd sytuacji, w której się znalazł jako czytający książkę. 173 Tamże, s. 37. 174 Tamże, s. 35. 175 Tamże, s. 15. 202

Zdjęcie 5. Przykłady dźwięków do przeczytania. Źródło: B. J. Novak “Książka bez obrazków” 203

Absurd tej sytuacji towarzyszy czytającemu, nie słuchaczom, ci wybornie się bawią, słuchając dorosłego. Liczne “zaczepki” w rodzaju: “Czy mogę już dalej jej nie czytać?”176 pobudzają czytelników do wielu interakcji z książką. Żywo reagują na jej treść. Odpowiadają czytającemu, śmieją się, a nawet zwijają w kłębek ze śmiechu, radośnie lub z udawanym przestrachem krzyczą, a na koniec zazwyczaj proszą o ponowną lekturę. Ta książka odpręża, wprawia w dobry nastrój. Nie bez racji “Vanity Fair” zaopiniowało książkę jako “prześmieszną, kreatywną, inteligentną”177. Jean-Luc Fromental i Joëlle Jolivet to autorzy książki pt. “365 pingwinów”178. Fabuła przedstawia rok z życia rodziny, do której każdego dnia trafia przesyłka z pingwinem. Pingwin pierwszy został dostarczony z kartką, na której czytamy: “Jestem pingwinem z pierwszym numerem. Proszę, nakarmcie mnie, gdy zgłodnieję”179. Jak nietrudno domyślić się, pingwinów będzie przybywało, a wraz z nimi pojawią się wyzwania lokacyjne, aprowizacyjne i sanitarne. Słuchaczy czeka wartka akcja i sporo… matematyki. Pomysłowa rodzina nie załamuje rąk i próbuje zaradzić mnożącym się pingwinom. 176 Tamże, s. 19. 177 Tamże, obwoluta książki. 178 J.-L. Fromental, J. Jolivet, “365 pingwinów”, Warszawa 2014. 179 Tamże, s. 3. 204

Zdjęcie 6. Wybieranie imion dla pingwinów. Źródło: Jean - Luc Fromental “365 pingwinów”. 205

Zdjęcie 7. Próby spakowania pingwinów. Źródło: Jean - Luc Fromental “365 pingwinów”. Dzieci z dużym zainteresowaniem uczestniczą w czytaniu książki, współtworząc sytuację komunikacyjną. Wykonują obliczenia: “Aby pomieścić wszystkie pingwiny, 206

posegregujmy je na tuziny. Dwanaście szuflad, w każdej szufladzie tuzin pingwinów można usadzić. To 144 pingwiny. I patrzcie, ile miejsca zwolnimy”180. Naśladują głos dzwonka: “ding dong” oraz nieustannie liczą przybywające pingwiny. Historia kończy się dobrze, przybywa wujek Wiktor, fan ekologii i zabiera uratowane przed globalnym ociepleniem pingwiny. Możemy odetchnąć, życie powraca do normalności, gdy wtem “ding dong” i “o poranku kurier zagościł”181, przynosząc paczkę z futrzastą niespodzianką oraz kartką: “Jestem niedźwiedziem z pierwszym numerem. Proszę, nakarmcie mnie, gdy zgłodnieję”182. W ten oto zaskakujący, ale przede wszystkim humorystyczny sposób kończy się przygoda z 365 pingwinami. “365 pingwinów” opowiada absurdalną historię, ale zwraca uwagę na problemy współczesnego świata, jak niszczenie planety i miejsce zwierząt w ekosystemie. Opowieść ta jest znakomitym wyjściem do rozmowy na ten temat. Dzieci kochają zwierzęta i zawsze chętnie uczestniczą w dyskusjach na temat praw i miejsca zwierząt we współczesnym świecie. Zupełnie innym rodzajem książek są pozycje z serii “Mali WIELCY” wydawnictwa Smartbooks. Spośród małych WIELKICH uczniowie podczas interaktywnych spotkań z książką mieli okazję poznać niezwykłe dzieje Stephena Hawkinga183, genialnego fizyka. W bardzo przystępny, ale i uproszczony sposób książka przedstawia postać Hawkinga w odniesieniu do kilku epizodów z jego barwnego życia. Fabule towarzyszą ilustracje, które obrazują narrację. Książka kończy się myślą samego badacza: “Jakkolwiek trudne może ci się wydawać życie, zawsze jest coś, co możesz zrobić, żeby odnieść sukces”184. Myśl jest zaczątkiem rozmowy o życiu Hawkinga, czarnych dziurach, własnych trudnościach oraz sposobach ich pokonywania. Oglądamy czarne dziury wyświetlone na tablicy, porównując je 180 Tamże, s. 23. 181 Tamże, s.41. 182 Tamże, s. 42. 183 M. I. Sanchez Vegara, “Mali Wielcy – Stephen Hawking”, Warszawa 2020. 184 Tamże, s. 26. 207

do trudności w życiu, które często wydają się nam równie czarne i ogromne. Ale przecież “Stephen (...) jednak udowodnił, że czarne dziury nie są całkiem czarne. Odkrył, że z ich środka wydostaje się maleńki strumień cząstek. Zjawisko to nazwano promieniowaniem Hawkinga”185. Dlatego szukamy w problemach możliwości, szukamy promieni, które pomogą nam uporać się z kłopotem. Przywołujemy biografię Hawkinga, czerpiąc z niej inspirację dla naszego życia. Książka ta stawia ważne pytania, np. jakim uczniem był Stephen?, jacy byli jego rodzice?, dlaczego studiował fizykę?, jak zareagował na wiadomość, że cierpi na śmiertelną chorobę?, jak radził sobie z życiem podczas choroby?, co sprawiało, że, pomimo choroby, umiał dobrze żyć?. 185 Tamże, s. 20. 208

Zdjęcie 8. Wykład Hawkinga o czarnych dziurach. Źródło: Maria Isabel Sanchez Vegara “Stephen Hawking” 209

Podsumowanie Przekrój tematyczny książek wybranych do innowacji pt. “Interaktywne spotkania z książką” jest duży, od pozycji z samymi ilustracjami o tematyce przygodowej (“Gdzie jest tort?”) czy społecznej (“Miasteczko Mamoko”), poprzez zabawową “Książkę bez obrazków” i zwariowane przygody “365 pingwinów”, po książkę o sensie życia opartą na biografii Stephena Hawkinga. Wszystkie one sprawdziły się w modelu czytania dialogowego. Najwięcej interakcji ze strony słuchaczy dostarczają książki obrazkowe, bo dzięki nim dzieci zamieniają się w narratorów opowieści, prowadząc wybranych bohaterów przez wszystkie karty lektury. Żywiołowo i spontanicznie reagują na fabułę absurdalnych historii, jakie znajdują się w książce “365 pingwinów” i w opowieści pt. “Książka bez obrazków”. Ich interakcje są niewymuszone, nawet najwięksi ponuracy wchodzą w dialog z tymi książkami. Biografia Stephena Hawkinga pozwala na dyskusję o trudach życia i możliwościach, jakie tworzą. Innowację przeprowadziłam dwa razy w dwóch szkołach. Za pierwszym razem wypadła znakomicie i wszystkie założone cele zostały zrealizowane. Dzieci długo jeszcze wspominały nasze spotkania, pamiętając nawet tytuły czytanych książek. Druga edycja niefortunnie przypadła na czas pandemii, zaczęła się chwilę przed jej wybuchem. Niektóre z lektur, te o większym potencjale humorystycznym nagrałam i wstawiłam na stronę szkoły w portalu społecznościowym Facebook. Nie miałam odpowiedzi zwrotnej, gdyż zabrakło interakcji pomiędzy czytanym tekstem a słuchaczem, co jasno pokazało, że ten rodzaj książek potrzebuje bezpośredniego kontaktu ze słuchaczem, karmi się jego reakcją, jest napędzany energią, jaka wytwarza się podczas czytania historii. Innowację będę kontynuować, gdyż przychodzą do szkoły nowe roczniki uczniów, z którymi chciałabym popracować metodą dialogową, pokazując im, że można czytać książki i doskonale się przy tej czynności bawić. Co roku też z okazji Dnia Głośnego Czytania 210

przypadającego na koniec września czytam pierwszakom “Książkę bez obrazków”, która wśród starszych uczniów urosła już do miana książki kultowej. 211

Bibliografia: 1. Cackowska M., “Potencjał edukacyjny i emancypacyjny książki obrazkowej w środowisku rodzinnym i przedszkolnym”, w: “Problemy Wczesnej Edukacji” nr 2 2016. 2. Fromental J. L., “365 pingwinów”, Warszawa 2014. 3. Mizielińscy A. i D., “Miasteczko Mamoko”, Warszawa 2016. 4. Novak B. J., “Książka bez obrazków”, Warszawa 2015. 5. Sanchez Vegara M. I., “Mali Wielcy – Stephen Hawking”, Warszawa 2020. 6. The Tjong-Khing, “Gdzie jest tort?”, Gdańsk 2017. 212

Wstęp Przedmiotem rozważań niniejszej pracy jest przedstawienie możliwości wykorzystania w polskiej szkole nowego trendu, jakim jest stosowanie treningu uważności, który pojawił się między innymi w psychoterapii, psychiatrii, biznesie, sporcie czy edukacji w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. W kolejnych rozdziałach prezentowane są: definicja uważności, jej pochodzenie i źródła, techniki jej kształtowania, pozytywne skutki na zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka oraz możliwości wykorzystania jej w polskiej edukacji. Głównym celem jest zaprezentowanie innowacji pedagogicznej wykorzystującej uważność w pracy z uczniami technikum oraz skutków, jakie przyniosła. 213

Uważność - historia, definicja, korzyści Uważność (z ang. mindfulness) to pojęcie wprowadzone do medycyny przez profesora Jona Kabat Zinna, który w 1979 roku otworzył pierwszą Klinikę Redukcji Stresu przy szkole medycznej Uniwersytetu w Massachussetts. Prowadził tam autorski ośmiotygodniowy program MBSR (ang. Mindfulness Based Stress Reduction), czyli kurs redukcji stresu opartej na uważności, który skierował do osób zmagających się z długotrwałym bólem w przebiegu chorób przewlekłych. Uważność definiuje się jako „świadomość, która wyłania się z celowego angażowania uwagi w chwili obecnej w sposób wolny od osądzania”186, czyli bycie „tu i teraz” oraz doświadczanie świata poza naszymi oczekiwaniami i rzeczy „takimi, jakimi są”. Trening uważności oparty jest na technikach buddyjskiej medytacji i polega na akceptowaniu myśli i uczuć, które się pojawiają – bez oceniania ich i walki lub próby przyciągania ich. Nie jest to technika relaksacji ani psychoterapia sensu stricto (choć niewykluczone, że taką rolę również spełni), ale zdolność do samoregulacji uwagi tak, żeby była skupiona na doświadczaniu tego, czego naprawdę doświadczamy w danej chwili. Współcześnie wszyscy żyjemy w świecie, w którym czas biegnie coraz szybciej. Wciąż myślimy o tym, co mamy do zrobienia w przyszłości lub wracamy pamięcią do tego, co się wydarzyło w przeszłości. Na kursach mindfulness prowadzący często pokazują grafikę ilustrującą różnicę pomiędzy posiadaniem umysłu pełnego myśli (mind full) a byciem uważnym (mindful)187: 186 J. Kabat-Zinn, “Życie piękna katastrofa. Mądrością ciała i umysłu możesz pokonać stres, choroby i ból”, Warszawa 2009, s. 19. 187 https://www.enabletherapyservices.co.uk/2017/05/11/mindfulness/ (dostęp 15.05.2021). 214

Coraz częściej zdarza się, że nie mamy chwili, aby pobyć tu i teraz, odczuć, co tak naprawdę czujemy. Prowadzi to do utraty kontaktu z naszymi rzeczywistymi potrzebami, nie słuchamy własnego ciała, a to w konsekwencji prowadzi do powolnego pogorszenia się naszego zdrowia, stanów depresyjnych i lękowych. Jak alarmuje WHO, problemy ze zdrowiem psychicznym będą stanowiły główne wyzwanie zdrowotne najbliższych lat. Treningi uważności pozwalają na przejście od stanu mind full do mindful, a w konsekwencji do wyeliminowania negatywnych skutków tego pierwszego. Podstawową metodą mindfulness jest medytacja połączona z koncentracją na oddechu. Nie jest to jednak medytacja w masowym rozumieniu tego pojęcia, polegająca na zamknięciu się w odosobnieniu, skrzyżowaniu nóg i odpłynięciu myślami w niebyt – wręcz przeciwnie, polega na dyscyplinowaniu umysłu tak, aby myśli były tu i teraz, nie wybiegały w przyszłość i nie “rozpamiętywały” przeszłości. Osoba medytująca nie powinna jednak karcić się za to, co myśli, raczej obserwować z akceptacją to, co dzieje się w jej głowie, tak jakby oglądała film, ze świadomością, że wszystkie obrazy czy słowa są ulotne. Uważność pozwala nam zauważyć i odrzucić nieefektywne schematy myślenia, które tworzy nasz umysł na podstawie wcześniejszych doświadczeń, często w sposób od nas 215

niezależny i nieuświadomiony, bo powstający jeszcze w dzieciństwie. Obserwacja - ze świadomością przemijalności - własnych nastrojów i myśli daje możliwość rozpoznania przygnębienia, rozdrażnienia czy obniżenia witalności, które w naturalny sposób okresowo pojawiają się w naszym życiu, i uniemożliwienia im przekształcenia się w długotrwałe okresy lęku i smutku wynikające z pułapek naszych reakcji na nie. Jak piszą Mark Williams i Danny Penman, „kiedy zaczynasz się czuć trochę nieszczęśliwy, starasz się wymyślić jakiś sposób na poradzenie sobie z problemem, którym jest bycie nieszczęśliwym. Usiłujesz ustalić przyczynę takiego samopoczucia, a następnie – znaleźć rozwiązanie. Po drodze nietrudno o rozgrzebanie starych żalów i wyczarowanie z niczego powodów do przyszłych zmartwień. To jeszcze bardziej obniża nastrój”188. Pozwala im to na dojście do wniosku, że „to nie nastrój wyrządza ci krzywdę, ale twój sposób reakcji na niego”189. Trening uważności kształtuje umiejętność akceptacji własnych emocji bez potrzeby ich poznawczego przepracowywania. Wielu badaczy podkreśla, że mindfulness to nie tylko technika relaksacji czy metoda terapeutyczna, ale przede wszystkim styl bycia polegający na akceptacji, tolerancji i otwartości. Stanisław Radoń dokonuje rozróżnienia na uważność jako chwilowy stan, czyli doraźnie stosowaną technikę relaksacyjną, oraz uważność jako cechę, czyli docelową jakość życia wynikającą z indywidualnych predyspozycji lub osiąganą przez systematyczne stosowanie jej technik190. Z uważnością, tak jak na przykład z optymistycznym podejściem do życia, można się urodzić, ale można ją też wytrenować. Trening uważności, jak każdy trening, wymaga systematyczności – bez niej nie będzie efektów. Tomasz Jankowski i Paweł Holas przedstawiają teoretyczny model stanu uważności uwzględniający mechanizmy odpowiedzialne za występowanie korzystnych zmian, a także 188 D. Penman, M. Williams, “Mindfulness. Trening uważności”, tłum. K. Zimnoch, Warszawa 2014, s. 14. 189 Tamże, s. 14. 190 S. Radoń, “Uważność, czyli medytacja w edukacji: fakty i mity”, [w:] J. Zimny (red.), “Współczesne zagrożenia: fakty i mity”, Lublin 2014, s. 299. 216

konsekwencje jej praktykowania (schemat nr 1)191. Następnie wymieniają udokumentowane pozytywne efekty stosowania treningu uważności, do których zaliczyć można192: ❖ poznawcze: ➢ pozytywny związek z refleksyjnością; ➢ pozytywny związek ze sprawnością przypominania i rozpoznawania; ➢ związek z redukcją zjawiska nadmiernie uogólnionej pamięci autobiograficznej u osób z depresją; ➢ związek z redukcją nieadaptacyjnych form myślenia: ruminacji i zamartwiania się; ➢ związek ze wskaźnikami integracji w ramach systemu “ja”: klarownością i mniejszym zróżnicowaniem koncepcji siebie oraz mniejszymi rozbieżnościami pomiędzy “ja” realnym a “ja” pożądanym; ❖ emocjonalno-motywacyjne: ➢ pozytywny związek z samooceną: jej poziomem i stabilnością oraz autentycznością; ➢ związek z motywem samonaprawy; ➢ pozytywne związki z potrzebami: autonomii, kompetencji oraz bliskości; ➢ związek z większą świadomością emocji, większym nasileniem pozytywnej emocjonalności oraz mniejszym nasileniem negatywnej emocjonalności; ➢ związek z adaptacyjną regulacją emocji; 191 T. Jankowski, P. Holas, “Poznawcze mechanizmy uważności i jej zastosowanie w psychoterapii”, [w:] “Studia Psychologiczne”, t. 47 (2009), z. 4, s. 62. 192 Tamże, s. 70. 217

Schemat 1. Teoretyczny model stanu uważności. ❖ behawioralne: ➢ związek z modyfikacją zachowań nieadaptacyjnych, promowaniem zachowań adaptacyjnych oraz uczeniem zachowań nowych u osób z różnymi zaburzeniami; ➢ sprzyjanie zachowaniom ukierunkowanym na relaksację; ❖ interpersonalne: ➢ związek ze wzrostem satysfakcji partnerskiej, obniżeniem stresu interpersonalnego, zwiększeniem poziomu: codziennej radości w związku, poczucia autonomii, akceptacji i bliskości z partnerem. 218

Licznie prowadzone badania pozwalają jednoznacznie stwierdzić, że mindfulness podwyższa wskaźniki dobrostanu psychicznego (well-being). Wszystkie te korzyści sprawiają, że trening uważności stosowany jest u pacjentów cierpiących na wiele schorzeń i problemów zdrowotnych, takich jak: chroniczny ból, nadciśnienie, choroby serca, raka, choroby układu pokarmowego, niektóre choroby skóry, a także w przypadku doświadczania psychologicznych problemów jak niepokój, lęk, depresja, złość czy stres i wypalenie zawodowe. Jest także obecnie zalecany przez lekarzy jako środek prewencyjny albo sposób kontrolowania chronicznych chorób, takich jak choroby serca, rak, niepłodność czy na przykład depresja. Trening uważności w edukacji Trening uważności, jak udowodniono naukowo, przynosi wiele korzyści dla zdrowia fizycznego i psychicznego człowieka. Okazało się, że pozwala rozwijać kompetencje emocjonalne i społeczne, badania dowodzą o jego wpływie na rozwój empatii, spokoju, altruizmu, współczucia i otwartości społecznej. Mindfulness wspiera rozwój osobisty w zakresie koncentracji uwagi, zwiększenia empatii i refleksyjności, umiejętności regulowania własnych emocji czy zdolności interpersonalnych. Nietrudno zauważyć, że większość z podanych korzyści płynących z uważności wymieniana jest przez specjalistów jako kompetencje przyszłości, które powinny być kształtowane, także w szkole, od najmłodszych lat. Współczesne technologie i pęd świata sprawiają, że coraz więcej dzieci zmaga się z problemami psychicznymi wynikającymi z przebodźcowania, uzależnienia czy odrzucenia ze strony rówieśników. Dzieci i młodzież coraz częściej mierzą się z chorobami psychicznymi, 219

depresją czy różnymi stanami lękowymi. Treningi mindfulness poprzez kształtowanie dystansu do własnych myśli pomagają wyeliminować zniekształcenia poznawcze, generalizację w myśleniu oraz skłonność do nadmiernej krytyki. Pozwala to z jednej strony zapobiegać lękom i depresjom, z drugiej - wykazuje działanie terapeutyczne, gdy takie problemy już wystąpią. Powyższe argumenty prowadzą do wniosku, że potencjał pedagogiczny uważności jest ogromny. Fakt ten wpłynął na próby zaszczepienia jej na gruncie edukacji. Autorzy, tacy jak: Eline Snel, Susan Kaiser Greenland, Thich Nhat Hanh i Kathrine Weare, stworzyli autorskie programy adaptujące techniki kształtowania uważności do potrzeb dzieci. Coraz większa liczba nauczycieli wykorzystuje je w swojej pracy z uczniami. Treningi mindfulness realizowane są w ramach zajęć dodatkowych, wpisywane do programów nauczania, bywają także stosowane jako element pracy wychowawczej lub jako krótki przerywnik w trakcie lekcji przedmiotowej. Jak zauważa Renata Góralska, która badała możliwości wprowadzenia uważności do polskich szkół, „głównym celem programów promujących mindfulness jest rozwijanie bycia całkowicie „tu i teraz”, tj. postawy otwartości i przyjmowania wszelkich wewnętrznych doświadczeń, a w konsekwencji uczenie odseparowania „ja” od własnych stresujących myśli, emocji i doznań. Ważnym zadaniem jest także poprawa koncentracji, co w przypadku uczniów przekłada się na lepsze wyniki w nauce i rozwój osiągnięć edukacyjnych, ale także przyczynia się do rozwijania poczucia własnej wartości i kompetencji”193. Oddziaływanie treningów uważności jest zatem wszechstronne - daje korzyści zauważalne zarówno w podwyższeniu wyników nauczania, jak i w poprawie nastroju uczniów oraz ich relacji z rówieśnikami i nauczycielami. 193 R. Góralska, “Uważność: technika uczenia się czy droga wspierania (samo)rozwoju?”, [w:] “Rocznik Andragogiczny”, t. 26 (2019), s. 119. 220

W Europie Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych techniki mindfulness stosowane są w pracy z uczniami i kadrą nauczycielską od kilkunastu lat, a badania dowodzą, że przynoszą między innymi takie rezultaty, jak: poprawa ogólnego dobrostanu, istotny spadek zachowań autodestrukcyjnych, zmniejszenie się agresji słownej i fizycznej wobec otoczenia, ograniczenie symptomów wypalenia zawodowego czy redukcja absencji194. W Polsce techniki mindfulness nie są powszechnie stosowane w edukacji. Uważność wciąż traktowana jest jako innowacja pedagogiczna, a nie reguła czy sposób ustawicznej pracy z uczniami nad poprawą ich funkcjonowania we współczesnym świecie. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest przede wszystkim: mała świadomość w środowisku związanym ze szkolnictwem co do jej istnienia, pozytywnego oddziaływania oraz możliwości wprowadzenia do szkół; skostniałość systemu edukacji, w którym wciąż książkowa wiedza jest ważniejsza od kompetencji miękkich; a także wysoki koszt kursów mindfulness uniemożliwiający zainteresowanym nauczycielom zdobycie pełnej wiedzy i kompetencji w zakresie technik uważności. Jednak wobec ogromnej ilości pozytywnych skutków ich stosowania postulat wprowadzenia mindfulness do szkół powinien wybrzmiewać coraz głośniej, a wiedza na jej temat winna być propagowana jak najszerzej wśród polskich nauczycieli i dyrektorów. 194 S. Radoń, dz. cyt., s. 304. 221

Innowacja: Jestem tu i teraz. Wprowadzenie do uważności. Wstęp: W ostatnim czasie uwagę przykuwa fakt przebodźcowania dzieci i młodzieży, które bardzo mocno wpływa na zdolność skupienia się, ale i na adekwatne reagowanie w sytuacjach stresogennych. Z obserwacji oraz rozmów z młodzieżą wynikało, że dużą trudność sprawia im ocena wielkości problemu czy zagrożenia. W związku z nagromadzeniem się w bieżącym roku szkolnym wielu czynników problematycznych (czas pandemii, lockdown, zbliżające się egzaminy zawodowe) zrodził się pomysł innowacji, która miałaby na celu pomóc uczniom w radzeniu sobie przede wszystkim w sytuacjach stresujących, utrudniających funkcjonowanie. Mindfulness, z którym miałam okazję zetknąć się kilka lat temu, wydawał się doskonałym narzędziem, które odpowiednio wykorzystane, mogłoby ułatwić młodzieży regulowanie napięcia, szczególnie w obliczu tak ważnych wydarzeń, jakimi są egzaminy zawodowe czy matura. Innowację zaplanowałam na kilka miesięcy roku szkolnego z założeniem, że jeśli grupa wdroży się i zauważy dobroczynny wpływ uważności, ćwiczenia będziemy kontynuować w kolejnym roku szkolnym. Za cel nadrzędny postawiłam sobie zaprezentowanie i przećwiczenie kilku medytacji, związanych przede wszystkim ze zniwelowaniem napięcia. Zależało mi na podarowaniu uczniom narzędzia, dzięki któremu będą mogli sami już działać i korzystać z niego w sytuacjach, w których sami uznają, że jest im to potrzebne. W równym stopniu chciałam, żeby młodzi ludzie uświadomili sobie swoje stany i emocje, ale i dostrzegli także, jak wiele w tej kwestii, w kwestii samopoczucia zależy od nich samych i od tego, jak oni będą w danym momencie myśleć o sobie. 1. Opis wprowadzonej innowacji wraz z arkuszem zgłoszenia. 222

Jestem tu i teraz Wprowadzenie do uważności Bez względu na wiek uważność jest twoją wewnętrzną kopalnią złota Frits Koster Innowacja dla uczniów klasy III DT Emilia Dalecka zdj. 1 Autor Doug Neil, źródła internetowe Rok szkolny 2020/2021 223

Opis innowacji: a. Założenia organizacyjne: ● Okres: od stycznia 2021 r. do maja 2021 r. ● Sposób dokumentacji: zdjęcia ze spotkań, przekład intersemiotyczny, wypowiedzi uczniów. b. Założenia programowe: Innowacja jest odpowiedzią na wzmożony brak umiejętności koncentracji wśród uczniów, na ich niepokój, brak pewności siebie, popadanie w stany przygnębienia, nieodporność na sytuacje stresowe. Jest sposobem złagodzenia atmosfery niepokoju i chaosu. Innowacja polega na treningach uważności, pełnej obecności tu i teraz. Jest to próba zrozumienia tego, co się dzieje w nas i obok nas, uczuć emocji, biegu myśli w sytuacji stresogennej, bez osądzania czy negowania. Cele innowacji: a. Cel główny: ● dobrostan psychiczny i zdrowie. b. Cele i zadania szczegółowe: ● rozwijanie techniki medytacyjnej opartej na ćwiczeniach z książek: E. Snel „Uważność i spokój żabki”, ,,Daj przestrzeń… i bądź blisko”, M. Williams ,,Mindfulness.Trening uważności”, S. K. Greenland ,,Zabawa w uważność”, E. Tolle ,,Potęga teraźniejszości; ○ rozwijanie umiejętności koncentracji i wyciszania się „na żądanie”; ● rozwijanie rozumienia własnych emocji i sposobów radzenia sobie z trudnymi uczuciami; 224

○ rozwijanie empatii i łagodności jako podstawy tzw. „czułej uważności”; ○ kształtowanie poczucia własnej wartości i sposobów odnajdywania w sobie wewnętrznej siły; ● poprawa wyników nauczania poprzez lepsze zapamiętywanie wiadomości; ○ poprawa stosunków koleżeńskich w zespole klasowym. Metody i formy realizacji działań: a) Metody: medytacja, testy uważności, przekład intersemiotyczny. b) Formy: praca indywidualna i grupowa. Przewidywane efekty: Mindfulness, czyli pełna świadomość, to technika, dzięki której uczniowie uspokoją myśli, zrozumieją i zaakceptują swoje emocje, udoskonalą bycie miłym dla siebie i bycie uprzejmym, osiągną spokój, lepszą koncentrację, zrozumienie siebie i świata. Będą w lepszej kondycji psychofizycznej, wzrośnie ich poczucie wartości i technika radzenia sobie z trudnymi emocjami. Ewaluacja: a) ankieta skierowana do uczniów; b) rozmowy indywidualne i grupowe nt. odbytych medytacji, testów uważności, gier zespołowych; c) prace plastyczne. Działanie (zadania i formy realizacji): 225

● opowieści, nagrania i ćwiczenia z książek:. „Uważność i spokój żabki”: „Spokój i uważność żabki”, „Test spaghetti”, „Skupienie na oddechu”, „Przycisk pauzy”, „Pierwsza pomoc przy trudnych uczuciach”, „Bezpieczne miejsce”, „Fabryka trosk”, „Doładowanie energii”, ,,Góra”, „Śpij dobrze” – słuchanie z próbami medytacji, ćwiczenie technik relaksacyjnych, wykorzystanie materiałów dostępnych na Youtube, ● założenie i udostępnienie uczniom wakeleta z linkami do dostępnych w internecie ćwiczeń, ● testy uważności dotyczące materiału nauczania będące formą powtórzenia wiadomości. Harmonogram spotkań: ● styczeń 2021 r. (20, 27 stycznia 2021 r.); ● luty 2020 r. (3, 10, 17, 24 lutego 2021 r.); ● marzec 2021 r. (3, 10, 17, 24, 31 marca 2021 r. lub według planu lekcji na letni semestr); ● kwiecień 2021 r. (7, 14, 21, 28 kwietnia lub według planu lekcji na letni semestr); ● maj 2021 r. (12, 19 maja lub według planu lekcji na letni semestr). Arkusz zgłoszenia innowacji pedagogicznej Podstawa prawna: Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz.1148 ze zm.) - art.1, pkt 18, art.55 ust.1 pkt. 4, art.68 ust.1 pkt 9, art 86 ust.1. I Informacje o innowacji pedagogicznej 1. Tytuł innowacji Jestem tu i teraz. Wprowadzenie do uważności 226

2. Nazwa szkoły 3. Imię i nazwisko dyrektora 4. Gmina 5. Powiat 6. Adres 7. Telefon II Opis zasad innowacji pedagogicznej 1.Typ innowacji metodyczna 2.Autorka innowacji Emilia Dalecka 3. Cele innowacji ● dobrostan psychiczny i zdrowie uczniów; ● rozwijanie techniki medytacyjnej opartej na różnych ćwiczeniach Eline Snel z książki „Uważność i spokój żabki”oraz innych; ● rozwijanie umiejętności koncentracji i wyciszania się „na żądanie”; ● rozwijanie rozumienia własnych emocji i sposobów radzenia sobie z trudnymi uczuciami; ● rozwijanie empatii i łagodności jako podstawy tzw. „czułej uważności”; ● kształtowanie poczucia własnej wartości i sposobów odnajdywania w sobie wewnętrznej siły; ● poprawa wyników nauczania poprzez lepsze zapamiętywanie wiadomości; ● poprawa stosunków koleżeńskich w zespole klasowym. 4. Realizatorzy innowacji Uczniowie klasy III technikum 5. Przewidywany czas realizacji innowacji I 2021- V 2021 227

6. Przewidywane efekty Mindfulness, czyli pełna świadomość, to technika, innowacji dzięki której uczniowie uspokoją myśli, zrozumieją i zaakceptują swoje emocje, udoskonalą bycie miłym dla siebie i bycie uprzejmym, osiągną spokój, lepszą koncentrację, zrozumienie siebie i świata. Będą w lepszej kondycji psychofizycznej, wzrośnie ich poczucie wartości i technika radzenia sobie z trudnymi emocjami. W przypadku, gdy innowacja wymaga przyznania szkole/ placówce dodatkowych środków budżetowych uzyskano/ nie uzyskano pisemną zgodę organu prowadzącego na finansowanie planowanych działań innowacyjnych, o czym mowa w § 2 ust. 3 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki Tak Nie Nie dotyczy X zaznaczyć znakiem X III Inne informacje o innowacji pedagogicznej Przykłady ćwiczeń wykorzystywanych w trakcie pracy z młodzieżą Punktem wyjściowym naszego pierwszego spotkania dotyczącego uważności były dwa fragmenty książek Ekharta Tolle ,,Mowa ciszy” oraz ,,Potęga teraźniejszości”. Zależało mi, żeby uczniowie sami zauważyli, że w nich jest ogromna moc. Moc, by nie karmić się zmartwieniami, tylko skupić na tym, co dzieje się w danej chwili. Nasze rozmowy o tym, 228

czym jest uważność, zaczęliśmy od przeczytania fragmentu książki i luźnych rozmów na temat przeczytanej treści. Chciałam, żeby uczniowie powiedzieli mi, co na ten temat myślą, jak to rozumieją, a nade wszystko, jak czują: Pewien żebrak od ponad trzydziestu lat siedział przy drodze. Aż tu któregoś dnia nadszedł jakiś nieznajomy. „Ma pan trochę drobnych?” – wymamrotał żebrak, machinalnie wyciągając rękę, w której trzymał starą czapkę do baseballu. „Nie mam niczego, co mógłbym ci dać” – odparł przechodzień, a po chwili spytał: „Ale na czym ty właściwie siedzisz?”. „Och, to tylko stara skrzynka” – odpowiedział żebrak. „Siedzę na niej, odkąd pamiętam”. „A zajrzałeś kiedyś do środka?”- zapytał nieznajomy. „Nie” – odrzekł żebrak. „Po co miałbym zaglądać? Tam nic nie ma”. „Może jednak zajrzyj” – powiedział przechodzień. Żebrak zdołał podważyć wieko. Ze zdumieniem, niedowierzaniem i uniesieniem stwierdził, że skrzynka jest pełna złota195. Zaczęliśmy od streszczenia historyjki i wynotowania na tablicy (ze względu na zdalne nauczanie był to Jamboard udostępniony uczniom do edycji) najważniejszych jej elementów. Zapytałam uczniów, czym może być skrzynia w tym opowiadaniu i dlaczego żebrak nie zauważył jej potencjału. Nie zaskoczyło mnie to, że młodzież od razu zauważyła możliwość przełożenia treści tej opowieści na różne sytuacje z ich życia. Następnie mogliśmy przejść do refleksji na temat różnych sposobów zauważania i tak wprowadziłam pojęcie uważności oraz bycia tu i teraz. Każde kolejne zajęcia rozpoczynaliśmy od przypomnienia cytatu, którego autorem jest również Ekhart Tolle: “Nie jestem moimi myślami, emocjami i postrzeganiem zmysłowym ani doświadczeniami. Nie jestem treścią mojego życia. Jestem życiem. Jestem 195 E. Tolle, “Nie jesteś swoim umysłem”, w: tegoż: “Potęga teraźniejszości”, Łódź, 2010, s. 26. 229

przestrzenią, w której wszystko się wydarza. Jestem świadomością. Jestem TERAZ. Jestem”196 i który to stał się mottem naszych spotkań i treningów. Szklanka myśli Kolejne zajęcia poświęciłam temu, żeby wyjaśnić zasadę działania ćwiczeń uważności. Najpierw pokazałam uczniom szklankę z wodą, pytając, co widzą. Następnie powoli dosypałam sodę (może być mąka ziemniaczana, mąka lub jakikolwiek inny proszek, ponieważ zasadniczo chodzi o to, żeby woda w szklance stała się mętna) i uczniowie opowiadali, co widzą. Po naszej pierwszej lekcji poświęconej mindfulness już domyślili się sami, że szklanka z wodą ma obrazować umysł człowieka i to, co się z nim dzieje, kiedy jest w nim za dużo myśli. Można najpierw energicznie zamieszać zawartość szklanki, żeby wirowała, potem pozwolić jej się uspokoić, a zawiesinie opaść na dno. Wówczas łatwo jest wytłumaczyć, jak spokój, spokojne oddychanie mogą działać na nasz umysł197. Ćwiczenia oddechowe Bardzo istotną kwestią w ćwiczeniu uważności jest oddychanie i wykształcenie umiejętności kontrolowanego, relaksującego oddechu. Wiadomym jest, że w sytuacjach stresowych tętno oraz oddech bardzo często przyspieszają, co wpływa negatywnie na pracę mózgu i bywa, że blokuje możliwości przypominania sobie informacji oraz logicznego myślenia. Bardzo zależało mi na tym, żeby ćwiczyć umiejętność wyciszania myśli relaksowania oddechem, głównie ze względu na zbliżające się egzaminy zawodowe, które 196 E. Tolle, “Poza myślący umysł”, w: tegoż: “Mowa ciszy. Twoje codzienne wsparcie”, Białystok 2019, s. 28. 197 “Mindfulness, trening uważności MBSR, MBCT - cele, ćwiczenia”, w: http://www.babskiswiat.com// (dostęp 10.05.2021). 230

bardzo stresowały uczniów, blokując zapamiętywanie materiału. Zaczęliśmy od badania pulsu w różnych sytuacjach podczas spoczynku, wysiłku fizycznego, podczas sprawdzianu. Większość uczniów posłużyła się aplikacjami dostępnymi w ich telefonach. Nikogo nie zdziwiło to, że tętno się zmienia. Analizowaliśmy wspólnie, co czują, jak odczuwają te zmiany. Kolejnym etapem było wprowadzenie na zajęciach ćwiczeń oddechowych. Okazało się, że świadome oddychanie jest dla młodzieży bardzo trudne, choć jest to czynność towarzysząca człowiekowi od urodzenia. Zaczęliśmy od skupiania uwagi na oddechu, początkowo było to 10 sekund, potem 20 sekund i tak dalej. Cel mój stanowiło rozszerzenie czasu skupienia na samym oddychaniu do minuty. Zaletą tego ćwiczenia jest to, że może być wykonywane gdziekolwiek i w dowolnym czasie. Wtedy, kiedy uczniowie potrzebują, kiedy mogą, kiedy chcą. Wraz z wydłużaniem czasu wprowadzałam także modyfikacje w samym ćwiczeniu, np.: kolejnym etapem był wdech nosem, wypuszczanie powietrza ustami, innym razem po wdechu trzeba było na chwilę zatrzymać się, doliczyć do 3 (przy kolejnym wdechu do 6), po czym powoli, zrzucając napięcie, wypuścić powietrze. Zupełnie naturalną kwestią jest to, że umysł przez minutę nie skupi się tylko na samej czynności oddychania i będzie uciekał myślami. Ważne jest, żeby uświadomić to uczniom i zaznaczyć, że to nic złego, że tak się dzieje, ponieważ nasz mózg przyzwyczajony jest do bardzo dużego tempa i trudno mu tak nagle zwolnić. Staramy się wówczas skierować swoje myśli do wewnątrz i zaobserwować, co dzieje się z powietrzem, które wdychamy. Dla młodzieży ćwiczenia oddechowe były najtrudniejsze, część bardzo szybko zniechęcała się, wydawały im się niemożliwe. Jednak, żeby dojść do wprawy, trzeba tym ćwiczeniom poświęcić więcej czasu198. Innym przykładem ćwiczeń oddechowych (jednak ze względu na nauczanie on-line nie wprowadziłam tego na zajęciach) jest ułożenie czegoś sobie na brzuchu w pozycji leżącej (może być to miś lub inna zabawka) i obserwacja, co się dzieje podczas oddychania. 198 Tamże. 231

Najważniejsze jest zwrócenie uwagi dzieci w kierunku oddechu, ćwiczenie skupiania się na nim. Ludzki posąg i świadome chodzenie Ludzki posąg to rodzaj aktywności, która doskonała wydaje się na start przygody z uważnością. Zasada ćwiczenia jest bardzo prosta, należy przybrać jakąś pozę i powoli obserwować, co się dzieje z ciałem. Ważne jest znowu, żeby uczniowie poznawali różne reakcje organizmu: czy stopy się ruszają, a może ręka chce się przesunąć i tym podobne. Ćwiczenie służy utrzymaniu uwagi jak najdłużej i wzmacnia skupienie. Kolejnym ćwiczeniem, które z powodzeniem może być wykonywane w klasie, jest “medytacja chodzona”. Polega ona na stawianiu stóp z uwagą i skupieniu się na odbieraniu bodźców i obserwowaniu swojego ciała. Zadaniem ćwiczącego jest postrzeganie wszystkiego, zauważanie wszystkiego, co się dzieje, czucie swojego ciała wewnątrz, jak i na zewnątrz w kontakcie z podłogą. Idealnie byłoby móc wykorzystać różne podłoża, np.: trawnik, asfalt, dywan199. Poczuj smak na nowo Jednym z najbardziej znanych i jednocześnie chyba najbardziej przyjemnych ćwiczeń jest smakowanie jedzenia na nowo. Zasada jest bardzo prosta: trzeba jeść bardzo powoli, delektując się i angażując w tę czynność jak najwięcej różnych zmysłów. Można wykorzystać w tym celu różne owoce świeże oraz suszone. W moim przypadku każdy wybrał sobie coś 199 S. Keiser Greenland, “Skupiona uwaga”, w: tejże, “Zabawa w uważność”, Łódź 2016, s. 86-87. 232

innego (głównym powodem tego było nauczanie zdalne). Poprosiłam uczniów wcześniej o przygotowanie sobie na zajęcia czegoś do zjedzenia. Zaczęliśmy od przyglądania się temu bardzo dokładnie, przy tej okazji zadałam kilka pytań: jaki ma kształt, czy ma skórkę, jaka ona jest, czy jest zimne czy ciepłe, miękkie czy twarde itd. Następnym krokiem było delektowanie się zapachem i próba nazwania, opisania go. To było zdecydowanie trudniejsze niż oglądanie. Następnie przystąpiliśmy do konsumowania i tu zasada była jedna: powoli. Najpierw smakujemy całość, dopiero potem powoli rozgryzamy i próbujemy zauważyć nasze wrażenia, cechy jedzenia, to, jak rozpada się na podniebieniu. Najważniejsze dla mnie były wrażenia młodzieży, ich zdziwienie ilością zauważonych cech, odczuć. Zadaniem tego ćwiczenia jest spowolnienie ćwiczącego po to, by mógł zauważyć, z ilu różnych fragmentów składa się chwila obecna, oraz wyczulić zmysły na doznania danego momentu200. Uważne słuchanie Na kolejne zajęcia przygotowałam dwa utwory muzyczne. Starałam się wybrać dość spokojne, których najprawdopodobniej uczniowie nie znali wcześniej. Poprosiłam młodzież, żeby usiedli wygodnie i, jeśli czują się bezpiecznie i komfortowo, zamknęli oczy podczas słuchania. Ważne było to, żeby nie oceniać piosenki, a pozwolić się po prostu poprowadzić delikatnie w stronę wrażeń201. Powiedziałam uczniom, że zależy mi na tym, żeby starali skupić się na muzyce i tym, co ze sobą niesie, a, jeśli ktoś z nich zechce, może to narysować. To ćwiczenie bardzo spodobało się mojej klasie, choć chętnych do rysowania było niewielu, to bardzo chętnie dzielili się swoimi refleksjami później. 200 “Mindfulness dla początkujących”, w: http://www. lifearchitect.pl// (dostęp 03.05.2021). 201 “6-mindfulness-exercises-you-can-try-today”, w: http://www.pocketmindfulness.com// (tłumaczenie własne, dostęp 01.05.2021). 233

54321 Cechą wspólną ćwiczeń treningu uważności jest to, że uczy zatrzymywania się i dostrzegania różnych wcześniej niezauważanych momentów. Pozytywne aspekt stanowi też integrowanie ciała z świadomością, które powoduje umiejętność rozpoznawania swoich stanów, tego, jak reaguje ciało i pozwala na zauważenie emocji różnych i wyciszenie się. W mojej próbie zaprezentowania uczniom, czym w ogóle jest uważność, doszliśmy do takiego momentu, w którym hasło “54321” było już wszystkim znane. Ćwiczenie zaczyna się od przyjęcia wygodnej pozycji i wzięcia kilku głębokich wdechów i powolnym wypuszczaniu powietrza. Ważne, by uczniowie już potrafili skierować swoje skupienie na oddech i potem próbowali zauważyć: 5 rzeczy, które mogą zobaczyć (w zależności od miejsca będą to bardzo różne rzeczy, np: drzewa, kwiaty, kolor ściany) , 4 rzeczy, które mogą dotknąć (może to być krzesło, które jest twarde, zimna podłoga, miękki kocyk, kubek herbaty), 3 dźwięki, które mogą usłyszeć (np. muzyka, wiercenie u sąsiada, śpiew ptaków), 2 zapachy, które mogą poczuć (zapach koszonej trawy, kawy, jedzenia, płynu do czyszczenia podłóg), smak, który mogą poczuć (nie musi być coś, co akurat jedzą, może został w ustach jakiś smak, np, pasty do zębów). Bardzo ważne jest, aby podczas ćwiczenia pamiętać o spokojnym i głębokim oddychaniu202. Uważność i spokój żabki 202 “Ćwiczymy uważność 5-4-3-2-1”, w: http://Dziecięcapsychologia.pl// (dostęp 28.04.2021). 234

Książkę Enel Snel uważam za pozycję naprawdę ważną, jeśli chodzi o temat uważności. Autorka w bardzo przystępny sposób opowiada o samym temacie i prezentuje przykłady ćwiczeń dla dzieci, od których można rozpocząć trening uważności. Do książki dołączona jest płyta z medytacjami, część z nich dostępna jest także na Youtube. W trakcie mojej innowacji wykorzystałam kilka z nich, niektóre okazały się bardziej popularne wśród moich uczniów. Jednym z takich ćwiczeń okazał się “Test spaghetti” oraz wyciszenie przed zasypianiem “Śpij dobrze”. Zadaniem pierwszego z nich jest rozluźnienie ciała, uspokojenie: “W tym teście uczą się, jak twarde, surowe nitki makaronu mogą zamienić na miękkie i doskonale przygotowane spaghetti. Kompletne rozluźnienie”203. Każde nasze napięcie odciska swój znak w ciele i w uważności chodzi o to, żeby zauważyć też to, co dzieje się z ciałem i zareagować też na jego przeciążenie. “Test spaghetti” pomaga rozpoznać, kiedy ciało jest napięte i kiedy jest rozluźnione, w efekcie ucząc takiego właśnie rozluźniania204. Podobny skutek powinno przynieść ćwiczenie “Śpij dobrze”, choć jego celem jest raczej uspokojenie myśli i wyciszenie przed snem205. Moc Góry To ćwiczenie znaleźć można w innej książce Enel Snel “Daj przestrzeń i bądź blisko”206. Jego zaletą jest wzmacnianie poczucia własnej wartości i pewności siebie przy jednoczesnym uspokajaniu myśli. Medytację znaleźć można również na Youtube207 (z niej korzystałam w trakcie zajęć). W odczuciu moich uczniów było to chyba najlepsze ćwiczenie. Większość z nich korzystała z niego także poza zajęciami, ponieważ w trudnych momentach 203 E. Snel, “Spokojnie, rozluźnij się”, w: tejże, “Uważność i spokój żabki”, Warszawa 2015, s. 67. w: 204 “Test spaghetti. Ćwiczenie uważności dla dzieci 5-10 lat”, http://www.youtube.com/watch?v=h6h5XdU9690 (dostęp 22.04.2021) 205 E. Snel, “Uważność i spokój żabki”, s. 12. 206 E. Snel, “Moc góry”, w: tejże,” Daj przestrzeń i bądź blisko’, Warszawa 2017, s. 23. 207 https://www.youtube.com/watch?v=hB54eD0T2gY (dostęp 20.05.2021). 235

pozwalało im poczuć się lepiej, poczuć większość moc i sprawczość. W życiu młodego człowieka często zdarzają się sytuacje, w których wydaje mu się, że nie poradzi sobie, czuje się słaby i bezbronny. Zdaję sobie sprawę z tego, że taka medytacja nie rozwiąże wielu kłopotów, ale jeśli zdejmie choć odrobinę ciężaru z barków i poprawi jasność myślenia, to warto ją stosować oraz poświęcać jej uwagę i czas w trakcie lekcji. Gry uważnościowe na języku polskim Zdjęcie 2.: Fragment gry - test na uważność, związany tematycznie z zajęciami o opowiadaniu. Źródło: edukreatywne.pl. 236

Po kilku zajęciach z wychowawcą, podczas których ćwiczyliśmy uważność, dodałam krótkie rozgrzewki także na języku polskim. Bardzo dużo materiałów dostępnych jest w internecie, aczkolwiek stworzenie takiej gry nie jest trudne. Główną zasadą jest interakcja, w którą wchodzą po kolei poszczególni uczniowie, każdy z nich bowiem powinien losowo otrzymać zadanie, które trzeba będzie wykonać w odpowiednim momencie. Gra ćwiczy uważne słuchanie i czytanie ze zrozumieniem, można jak najbardziej wykorzystać ją do powtórek omawianego wcześniej materiału. Zasada testu uważności jest bardzo podobna do zasady gry “Ja mam… / Kto ma”, wykorzystywanej bardzo często na zajęciach językowych głównie wśród młodszych uczniów. Co jest najbardziej ciekawe i zachęcające do wykonywania takich arkuszy, to to, że dostosować je można praktycznie do każdego tematu lekcji. Można powtórzyć pojęcia do zapamiętania, jednocześnie wywołując nastrój skupienia i uwagi. Poniżej inny przykład testu na uważność, również wykonany przez Edukreatywne. 237

Zdjęcie 3.: Fragment testu na uważność związanego z częściami mowy. Źródło: edukreatywne.pl. I co dalej? Po zakończeniu serii spotkań z uczniami poprosiłam ich, żeby podzielili się ze mną swoimi wrażeniami, napisali, co myślą, i czy uważają to, co robiliśmy, za przydatne. Bardzo zależało mi na tym, żeby zdobyli narzędzie, dzięki któremu łatwiej poradzą sobie w momentach stresujących, które niebawem ich czekają. Zresztą cały pomysł na podzielenie się moimi doświadczeniami z uważnością wziął się z rozmów z nimi podczas zajęć z wychowawcą, z rozmów na temat stanu, w jakim się znajdują. Sytuacja w bieżącym roku szkolnym była bardzo trudna dla wszystkich i zaowocowała wzmożonym napięciem i stanem 238

nerwowości. Moi uczniowie czuli się bardzo zestresowani tym, co ich czeka w przyszłości, i zmęczeni niepewnością sytuacji. Z tego, co mi powiedzieli, wywnioskowałam, że część z nich wykorzystuje zaproponowane przeze mnie ćwiczenia, co zresztą bardzo mnie ucieszyło. Na pewno pomocny jest Wakelet, który założyłam dla nich i do którego wklejam wszystkie ćwiczenia przez nas wykonywane, ale też linki do innych ćwiczeń oraz do książek, w których mogą szukać inspiracji do ćwiczeń. Myślę, że w przyszłym roku szkolnym będziemy kontynuować pracę nad skupieniem, relaksem, nad uważnością. To kilka wypowiedzi, które dostałam od uczniów, których zadaniem było dokonanie oceny naszych działań w tym zakresie (zachowano pisownię oryginalną): Ćwiczenia relaksacyjne, które pani nam wysłała bardzo mi pomogły Wykorzystuje je kiedy się stresuje i denerwuje Pomagają mi one się uspokoić i wyciszyć Ćwiczenia relaksacyjne, które pani nam wysłała bardzo mi pomogły Wykorzystuje je kiedy się stresuje i denerwuje Pomagają mi one się uspokoić i wyciszyć Wiktoria, 18 Wysylam Pani moje odczucia o ćwiczeniach relaksacyjnych. Uważam, że są ćwiczenia relaksacyjne są fajne, lecz zależy to od rodzaju ćwiczeń i osoby, która je prowadzi. Każdemu odpowiada co innego. Takie ćwiczenia są dobre na stres, zmęczenie czy kiepski nastrój. Moim zdaniem jest to fajna alternatywa relaksu. Czasem oglądanie serialu można zastąpić ćwiczeniami relaksacyjny, co pozytywnie wpływa na nasz organizm i zdrowie. Paulina, 18 Po odsluchaniu treningów relaksacyjnych jestem wypoczeta moje mysli sa ułożone oraz spokojne podczas słuchania treningu zapominam o wszelkich problemach i o codziennym zyciu skupiam sie tylko na sobie i na swoim uspokojeniu duszy oraz ciała. Po odbyciu takiego treningu jestem milion razy spokojniejsza i opanowana. Polecam kazdemy taka chwile wypoczynku przy treningu relaksacyjnym Klaudia, 17 239

Nigdy nie uważałem, że tojak oddycham ma takie znaczenie. Dziwne że robi się to odruchowo a mozna świadomie. Taka czarna magia. Rico 18 Dla mnie to za trudne, nie umiem się tak wyluzować. Może za jakiś czas. Daria, 18 Inną formą ewaluacji była wspólna praca uczniów. Poprosiłam ich o to, by napisali z czym kojarzy im się uważność. W tym celu użyliśmy aplikacji Wordart. Uczniowie sami wybrali kształt i słowa. To, co wykorzystali i napisali, pozwala mi na wniosek, że trening uważności był dla większości z nich pozytywnych doświadczeniem i kojarzy się z czymś, z czym powinien się w moim odczuciu kojarzyć: z wyciszeniem, spokojem, oddychaniem, niektórym nawet z wakacjami, z odpoczynkiem i z radzeniem sobie. Mogę uznać zdecydowanie, że udało mi się przekazać im to, co sama czuję i że dzięki tej innowacji moi uczniowie poznali narzędzie do postrzegania świata, radzenia sobie ze stresem, narzędzie, które, mam nadzieję, pozwoli im docenić chwilę i poradzić sobie ze zmartwieniami. Zdjęcie 4.: Wspólna praca klasy: “Z czym kojarzy ci się uważność?” 240

Bibliografia 1. Greenland S. K. (2017). Zabawa w uważność. Łódź: Wydawnictwo Galaktyka. 2. Góralska R. (2019). Uważność: technika uczenia się czy droga wspierania (samo)rozwoju?. Rocznik Andragogiczny, 26, 109-124. 3. Hanh T. N., Weare K. (2018). Szczęśliwi nauczyciele zmieniają świat. Praktyka uważności dla nauczycieli i uczniów. Warszawa: Wydawnictwo Mamania. 4. Jankowski T., Holas P. (2009). Poznawcze mechanizmy uważności i jej zastosowanie w psychoterapii. Studia Psychologiczne, 47, 4, 59-79. 5. Kabat-Zinn J. (2009). Życie. Piękna katastrofa. Mądrością ciała i umysłu możesz pokonać stres, choroby i ból. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca. 6. Penman D., Williams M. (2014). Mindfulness. Trening uważności. Warszawa: Wydawnictwo Edgard. 7. Radoń S. (2014). Uważność, czyli medytacja w edukacji: fakty i mity. W: J. Zimny (red.): Współczesne zagrożenia: fakty i mity. Lublin: Wydawnictwo KUL. 299-317. 8. Snel E. (2017). Daj przestrzeń… i bądź blisko. Warszawa: CoJaNaTo. 9. Snel E. (2015). Uważność i spokój żabki. tłum.Warszawa: Wydawnictwo CoJaNaTo. 10. Tolle E. (2019). Mowa ciszy. Twoje codzienne wsparcie, Białystok: Wydawnictwo Astropsychologii. 11. Tolle E. (2010). Potęga teraźniejszości. Łódź: Wydawnictwo Galaktyka. Źródła internetowe: 1. https://www.enabletherapyservices.co.uk/2017/05/11/mindfulness/ (dostęp 15.05.2021) 2. https://dzieciecapsychologia.pl/ (dostęp 28.04.2021) 3. https://lifearchitect.pl/blog/mindfulness-dla-poczatkujacych/ (dostęp 03.05.2021) 4. https://www.babskiswiat.com.pl/mindfulness-trening-uwaznosci.html (dostęp 10.05.2021) 5. http://www.pocketmindfulness.com// (dostęp 01.05.2021) 6. http://www.youtube.com/watch?v=h6h5XdU9690 (dostęp 22.04.2021) 7. https://www.youtube.com/watch?v=hB54eD0T2gY (dostęp 20.05.2021) 241

Wstęp Szkoła podlegała i cały czas podlega przemianom, o czym pisze między innymi Jerzy Kujawiński w swojej książce „Ewolucja szkoły i jej współczesna wizja”. W kolejnych rozdziałach jego książki czytamy o szkole bez klas, z klasami, szkole tradycyjnej, progresywnej i wreszcie współczesnej. Im bliżej współczesności, tym bardziej dostrzegalne jest, że głównym zadaniem szkoły staje się wychowanie ucznia, który umie samodzielnie myśleć, podejmować decyzje, posiada kompetencje miękkie, do których zaliczamy między innymi radzenie sobie z problemami, komunikację, kreatywność, myślenie krytyczne. Przedstawiciele amerykańskiego ruchu Critical Movement R. Paul L. Elder definiują myślenie krytyczne jako dynamiczny proces, w którym jednostka ustawicznie i stale poprawia swoje rozumowanie poprzez wykorzystanie i narzucanie sobie standardów intelektualnych. Matthew Lipman określa myślenie krytyczne jako „łączenie wielu umiejętności poznawczych”208. Harvey Siegel w swojej książce „Myślenie krytyczne a 208 I.Czaja-Chudyba, “Myślenie krytyczne w edukacji”, Łódź 2020, s. 14 242

indoktrynacja” wyjaśnia, dlaczego wspieranie myślenia krytycznego jest tak ważne. Daje ono uczniom możliwość samodzielnego myślenia, a tym samym przygotowuje ich do dorosłości209. Matthew Lipman, twórca amerykańskiego Instytutu Myślenia Krytycznego, jest autorem programu „Filozofia dla dzieci”, którego założeniem jest między innymi doskonalenie umiejętności samodzielnego myślenia oraz podtrzymywanie naturalnej dziecięcej ciekawości210. Ewa Wasilewska-Kamińska w książce „Myślenie krytyczne jako cel kształcenia” stwierdza, że „kształcenie myślenia krytycznego okazuje się kompatybilne z szeroko akceptowalną taksonomią celów kształcenia autorstwa Blooma”211. Profesor Szmidt w swojej książce „Myślenie pytajne” stwierdza, że „stawianie produktywnych pytań jest często ważniejsze niż odpowiadanie na postawione już pytania”212. Ich rolą jest zaciekawienie tematem, skupienie uwagi oraz podział tematu na różne jego dziedziny. Dzięki nim zdajemy sobie sprawę z tego, co nas tak naprawdę interesuje i czego chcielibyśmy się dowiedzieć. Profesor Szmidt pisze dalej, że „dostrzeganie problemów i formułowanie nowych, owocnych pytań, będących impulsem do intensywniejszych działań twórczych, jest uznane za bardzo ważny warunek efektywnej twórczości nie tylko w nauce, ale również w pozostałych podstawowych dziedzinach kreatywności: sztuce, wynalazczości, działalności społecznej i publicznej, biznesie”213. Według profesora Szmidta pytanie ma trzy zasadnicze funkcje: inspirującą, konstruktywnie krytyczną oraz waluacyjną. Funkcja inspirująca przejawia się w tym, że twórcy, zadając pytania, zagłębiają się w daną dziedzinę z nieznanej dotąd perspektywy. Zadawanie pytań sprawia, że poddajemy w wątpliwość coś stałego, pozwala zakwestionować coś, co jest dotąd uważane za pewne. Dzięki funkcji waluacyjnej możemy natomiast na nowo 209 H. Siegel, “Myślenie krytyczne i indoktrynacja”, Bydgoszcz 2019, s. 105. 210 I.Czaja-Chudyba, dz. cyt.,, s. 15 211 Wasilewska-Kamińska “Myślenie krytyczne jako cel kształcenia”, Warszawa 2016, s. 76. 212 Szmidt K., Płóciennik E., “Myślenie pytajne”, Łódź 2020, s. 27 213 Tamże, s. 29 243

zdefiniować dany problem214. W szkole często mamy do czynienia z pytaniami. Można powiedzieć, że są one tam zadawane codziennie. Jednak nie chodzi tu o samo ich pojawienie się, a o ich wartość, o to, czy pobudzają do myślenia i do zdobywania wiedzy. Często nauczyciel, zadając pytanie uczniowi, zadaje je tylko pozornie, gdyż sam zna już odpowiedź i jedynie oczekuje na to, by ją właśnie usłyszeć215. Dobre pytanie natomiast rodzi kolejne. Pobudza procesy myślowe. Jest tym, co łączy w sobie rozwój, poznanie, myślenie, ciekawość. To wszystko chcę jako nauczyciel rozwijać u moich uczniów. Projekt Zero Projekt Zero to ośrodek badawczy założony w 1967 r., który zajmuje się takimi tematami w edukacji, jak: głębokie myślenie, zrozumienie, inteligencja, kreatywność i etyka. W skład grupy badawczej Projektu Zero wchodzili: Nelson Goodman, psycholog Paul Kolers, filozof Israel Scheffler i analityk literacki Barbara Leonard. Profesorowie HGSE Howard Gardner i David Perkins byli asystentami naukowymi w zespole założycielskim i wnieśli znaczący wkład w dziedzinie edukacji. W momencie powstania PZ niewiele wiadomo było na temat tego, jak uczenie się przedmiotów artystycznych przyczynia się do rozwoju poznawczego – zdaniem Goodmana była to wiedza „zerowa”, dlatego nazwał on swoją organizację „Project Zero”. Kładąc nacisk na rolę sztuki w edukacji, Project Zero koncentruje się na wyszukiwaniu najlepszych praktyk do stosowania ich w programie nauczania. Twórcy Projektu Zero stworzyli schematy myślenia, inaczej nazywane rutynami. 214 Tamże s.34 215 Tamże s. 87 244

Dzięki ich zastosowaniu możemy kierować procesami myślowymi i stymulować ich aktywność216. Wierząc, że uczenie się jest konsekwencją myślenia, lubię obserwować ten proces na moich lekcjach, wykorzystując właśnie rutyny myślenia (Visible Thinking Routines217). Stosując je, mogę uczestniczyć w procesie myślowym moich uczniów, uczniowie pozwalają mi zobaczyć swój tok myślenia. Pytania zawarte w rutynach myślenia (Thinking routines) pobudzają i inspirują do dalszego działania. Wybrane rutyny myślenia Rutyna „Kreatywne pytania” „Kreatywne pytania” to rutyna, w której tworzy się i przekształca pytania. Została ona opracowana w ramach Projektu Zero przez Harvard Graduate School of Education. Rozpoczyna się ona od wybrania przedmiotu, zdjęcia lub tematu. Następnie poprzez burzę mózgów uczniowie tworzą listę pytań. Aby ułatwić uczniom to zadanie, w początkowej fazie pracy możemy podać uczniom przykładowe początki pytań, takie jak: - Co by było, gdyby... - Jak byłoby inaczej, gdyby... - Co by się zmieniło, gdyby... - Jak by to wyglądało inaczej, gdyby... 216 http://www.pz.harvard.edu, dostęp: 20.01.2021. 217 Tamże. 245

Ze wszystkich pytań, które powstały, wybieramy te, które wykorzystamy do dalszej pracy z tematem. Pytanie może posłużyć jako początek opowiadania lub eseju, do stworzenia obrazu, scenariusza, do napisania wywiadu z wymyśloną osobą lub przeprowadzenia eksperymentu. Dzięki tego typu zadaniom zakres pojęcia tematu znacznie się rozszerza. Pojawiają się nowe perspektywy i koncepcje. Formułowanie i zagłębianie się w interesujące pytania jest często równie ważne jak znalezienie na nie odpowiedzi. Ta rutyna zachęca uczniów do tworzenia interesujących pytań, a następnie do kreatywnej zabawy z nimi. Daje uczniom możliwość praktykowania zadawania wartościowych pytań, które prowokują do myślenia218. Pytanie zaczyna (question starts) Ta rutyna jest bardzo zbliżona formą do „Kreatywnych pytań”. Rozpoczyna się także od burzy mózgów. Uczestnicy w grupach tworzą listę co najmniej 12 pytań na dany temat, do danego pojęcia, obrazu lub obiektu. Przy wprowadzaniu tej rutyny dobrze jest, gdy nauczyciel wspomaga uczniów, podając im przykładowe początki zdań. Szczególnie korzystne jest to w przypadku młodszych dzieci. Przykłady najlepiej zapisać na tablicy lub w innym widocznym miejscu, tak, żeby uczniowie mieli do nich swobodny dostęp. Mogą one wyglądać następująco: Jaki jest cel...? Czy byłoby inaczej, gdyby...? Załóżmy, że ...? Dlaczego...? Jakie są powody...? A co, jeżeli...? 218 Tamże. 246

Co by było, gdybyśmy wiedzieli...? Co by się zmieniło, gdyby….? Następnie wybieramy najciekawsze pytania. Dzięki nim uczniowie poszerzają swoje zainteresowanie danym obszarem wiedzy oraz widzą go z innej perspektywy, poznają jego złożoność i głębię. Dzięki burzy mózgów zyskujemy nowe spojrzenie na wielowymiarowość omawianego tematu. Procedura ta bardzo dobrze się sprawdza jako narzędzie pogłębienie myślenia uczniów. Dzięki niej możemy rozbudzić w uczniach ciekawość i zwiększyć ich motywację do poszerzenia wiedzy na dany temat. Zadanie tego typu może być stosowane podczas wprowadzania nowego tematu, aby uświadomić uczniom, jaki jest jego zakres. Kiedy stosujemy tę rutynę w trakcie analizowania tematu, ożywiamy i pobudzamy ciekawość uczniów. Gdy zastosujemy ją na koniec danego działu, przekonamy się, w jaki sposób wiedza, którą zdobyliśmy, pomaga nam zadawać coraz więcej interesujących pytań219. Rutyna „Widzę, myślę, zastanawiam się” Rutyna „Widzę, myślę, zastanawiam się” także została opracowana jako część projektu Visible Thinking w Projekcie Zero, w Harvard Graduate School of Education. Polega ona na zadaniu trzech prostych pytań: ● Co widzisz? ● Co myślisz o tym? ● Co cię zastanawia? Dzięki nim zachęcamy uczniów do uważnych obserwacji i przemyślanych interpretacji. Pytania pomagają pobudzić ciekawość i przygotować grunt pod dociekanie. W pierwszym 219 Tamże. 247

etapie opisujemy tylko to, co widzimy. Nie interpretujemy, nie rozważamy. W drugim - opisujemy związane z danym tematem myśli, które nas nachodzą. W trzecim etapie rozwijamy i pogłębiamy interpretację. Dzięki zastosowaniu tej rutyny przechodzimy od formułowania prostych myśli do coraz bardziej skomplikowanych. 2.4. Rutyna „Most 321” Celem tej rutyny jest porównanie początkowej wiedzy na dany temat, a następnie połączenie jej z nowym sposobem myślenia, który zmienia się, gdy pojawiają się nowe informacje. Pojawia się wtedy możliwość zbudowania “mostu” między nowymi pomysłami a wcześniej zdobytą wiedzą. Nacisk kładziony jest na dogłębne zrozumienie, a nie na konkretny wynik. Tę rutynę można wprowadzić, prosząc uczniów, aby zapisali na kartce trzy słowa, dwa pytania i jedno porównanie lub metaforę dotyczącą danego tematu. Na przykład, jeśli tematem jest „demokracja”, uczniowie zapisują trzy słowa kojarzące się z tym hasłem , dwa pytania do tematu oraz jedną metaforę lub porównanie do słowa \"demokracja\". Uczniowie mogą następnie przeczytać artykuł, obejrzeć film lub zaangażować się w działania związane z omawianym zagadnieniem. Podjęte działania zainspirują uczniów do myślenia w nowych kierunkach. Po zakończeniu tego procesu uczniowie po raz kolejny zapisują trzy słowa, dwa pytania i jedną metaforę. Następnie dzielą się swoimi wnioskami, wyjaśniając, jak i dlaczego ich myślenie uległo zmianie. Należy wytłumaczyć uczniom, że ich początkowe myślenie nie jest dobre lub złe, to po prostu punkt wyjścia. Nowe doświadczenia kierują nasze myślenie na nowe tory220. 220 Tamże. 248

Przykłady wykorzystania rutyn podczas lekcji Pobble 365 Pobble 365 to strona internetowa zawierająca zdjęcia i obrazy skłaniające do refleksji oraz dalszej dyskusji, umożliwiająca zastosowanie rutyn myślenia. Strona zawiera nową inspirację na każdy dzień roku. Jest idealnym narzędziem do tworzenia własnych pytań. Zdjęcie można dobrać tematycznie do danego przedmiotu lub tematu. Pobble 365 można wykorzystać niezależnie od tego, czy uczy się gramatyki czy chce się pogłębić myślenie dzieci poprzez żywą dyskusję, a także przy tworzeniu opowiadań. Przykładowe zadanie Zdjęcie 1. Przykładowe zdjęcie ze strony Pobble 365. Źródło: The Woods (pobble365.com). Zadanie zaczyna się od dziwnego, skłaniającego do myślenia obrazu, który stanowi inspirację dla uczniów do dalszej pracy. Do wyboru jest 365 zdjęć (stąd tytuł strony internetowej), a tematy, których może dotyczyć lekcja, są nieograniczone. Od bajek, poprzez 249

superbohaterów, do zwierząt tracących swoje siedliska w lasach deszczowych, mitycznych stworzeń do abstrakcyjnych pojęć jak szaleństwo i chaos. Strona zawiera również gotowe pytania do dyskusji. To przykładowe pytania do zdjęcia zamieszczonego powyżej: Czym jest wyzwanie? Kim jest osoba spędzająca noc w namiocie? Co o tej osobie wiesz / czego możesz się domyślić? Czy coś się wydarzyło w nocy? Co się stanie, gdy ta osoba opuści namiot? Strona Pobble zawiera także wstęp do historii, którą uczniowie kontynuują, tworząc opowiadanie. Pomysły można wykorzystać zarówno podczas lekcji języka polskiego, obcego, jak i podczas lekcji wychowawczej jako wstęp do trudnych tematów. Dzięki zdjęciom zamieszczonym na tej stronie można ćwiczyć zadawanie pytań na każdym etapie edukacji. Przeprowadziłam takie ćwiczenie w klasie “0”. Zdjęcie, z którym pracowaliśmy, przedstawiało cztery niedźwiedzie polarne. 250