Innowacyjne i kreatywne metody pracy z uczniem

Ilustracja 16.: Przykłady prac przygotowanych na potrzeby szkoły. Źródło: archiwum własne. Mapy myśli “Mózg człowieka jest jak zaczarowany warsztat tkacki, na którym miliony błyszczących czółenek tkają wciąż rozsypujący się wzór, pełen znaczenia, lecz nietrwały jak wiecznie zmieniający się obraz w kalejdoskopie. Tak jakby Droga Mleczna zaczęła jakiś kosmiczny taniec”77. Sir Charles Sherrington Za ojca map myśli uważa się Tonego Buzana - brytyjskiego pisarza i konsultanta edukacyjnego. Mind Mapping (dosłownie: mapowanie myśli) – to szczególny rodzaj notowania, mający zwiększać efektywność pracy i zapamiętywania oraz wykorzystywać współpracę obu półkul mózgowych. Podczas sporządzania notatek w sposób tradycyjny aktywna jest jedynie lewa półkula mózgu, odpowiedzialna za myślenie logiczne, linearność, analizę, słowa i liczby. Dzięki użyciu kolorów, rysunków/ikonek zostaje uaktywniona prawa 77 T. Buzan, “Mapy twoich myśli”, Łódź 2018, s. 27-28. 51

półkula mózgu odpowiedzialna za wyobraźnię, rytm, postrzeganie przestrzenne i kolory. Obie półkule zaczynają ze sobą współpracować. Mapy myśli sprzyjają myśleniu twórczemu i wielokierunkowemu. Mają one na celu przyspieszenie pracy i lepsze efekty zapamiętania. Do tworzenia map używa się rysunków i krótkich haseł. Mapa powinna być przejrzysta, czytelna, kolorowa, zwracająca uwagę na najważniejsze zagadnienia - istotne dla jej autora. Tony Buzan w swojej książce “Mapy twoich myśli” przedstawia wady tradycyjnego systemu notowania: są one zbyt długie, z trudem je zapamiętujemy, tracimy czas, nie pobudzają mózgu do twórczej pracy. Dalej autor przytacza negatywne konsekwencje tradycyjnych notatek dla pracy umysłu. 1. Tracimy zdolność koncentracji, gdyż nasz mózg buntuje się, gdy karmimy go jednostajnym ciągiem danych. 2. Popadamy w czaso- i pracochłonny zwyczaj robienia notatek z notatek, by dotrzeć do tego, co najważniejsze. 3. Tracimy wiarę w siebie i swoje możliwości intelektualne. 4. Tracimy zapał do nauki i ciekawość świata, charakterystyczne dla dzieci czy tych szczęśliwców, którzy nauczyli się, jak się uczyć. 5. Przygnębiająco wpływają na nas nuda i frustracja, towarzyszące tradycyjnym notatkom. 6. Im ciężej pracujemy, tym marniejsze osiągamy wyniki, ponieważ niechcący działamy na swoją niekorzyść78. Jak zacząć mapowanie myśli? Po prostu zacząć. Agata Baj, zwolenniczka i propagatorka map myśli w Polsce, w swojej książce “Myślografia”, podaje przepis na mapę myśli: 1. Biała kartka A4 w poziomie (kartki w linie lub kratkę wymuszają wielkość liter, ograniczają), gdy zabraknie miejsca - doklej kolejną kartkę. 2. Zacznij od środka, wpisując tytuł, dodaj prosty rysunek. 3. Zastanów się, jakie główne kategorie zawiera opracowywany przez Ciebie temat. 4. Uszczegóławiaj informacje na coraz cieńszych gałęziach, pisząc mniejszymi literami. 5. Nie pisz całych zdań, słowa klucze: jedna gałąź - jedno słowo. 6. Dodawaj schematyczne rysunki, ikony. 78 Tamże, s. 49. 52

7. Stosuj kolor, pamiętaj, kolor to kod. Twoja pamięć na tym skorzysta, gdy, np. robiąc Mapę Myśli o epokach literackich, nazwiska autorów zaznaczysz jednym kolorem, a ich dzieła innym, będzie to dodatkowa wskazówka dla Twojej pamięci. 8. I na koniec uwaga techniczna - zadbaj o czytelność i przejrzystość79. Technikę wykonania map myśli Agata Baj przedstawia w postaci mapy myśli. Ilustracja 17.: Tworzenie map myśli. Źródło: A.Baj, “Myślografia”, s.75. O zaletach map myśli i mapowania musimy przekonać się sami. Nie każdemu odpowiada taki sposób notowania. Nie dla wszystkich jest on łatwy - trudność może sprawiać zapisywanie krótkich haseł od środka kartki w lewo, wychwytywanie najistotniejszych zagadnień związanych z danym tematem. Ale i tę umiejętność można rozwinąć. Agata Baj podsuwa sprytny pomysł na pisanie od środka w lewo - zawijając gałęzie w prawo. Mapę myśli na temat zalet i zastosowania map oraz uczenia się z map myśli można znaleźć na kolejnych kartach książki Agaty Baj. 79 A.Baj, “Myślografia”, Stargard 2020, s. 74 53

Ilustracje 18. i 19.: Zalety i zastosowanie map myśli. Źródło: A.Baj, “Myślografia”, s.77, 79. Mapy myśli są również stosowane przeze mnie podczas lekcji fizyki. Ilustracje 20. i 21.: Przykłady map myśli stworzonych przez uczniów podczas lekcji fizyki. Źródło: archiwum własne. Metoda Cornella To kolejny sposób na notowanie. Metoda ta powstała w latach 50. ubiegłego wieku, a jej twórcą był Walter Pauk. Jej nazwa pochodzi od nazwy Uniwersytetu Cornell, na której wykładał. Polega ona nie tylko na zapisywaniu najważniejszych informacji z danego materiału, ale również zapisywaniu słów kluczy oraz podsumowywaniu. Stanowi ona dobrą bazę do powtórek przed egzaminami. Zasady notowania tą metodą są proste. Kartkę A4 lub A5 (pion lub poziom) dzielimy na cztery pola: 54

1. Temat. 2. Treści: notatka linearna / sketchnotka / mapa myśli / rysunki / hasła. 3. Słowa kluczowe. 4. Podsumowanie - najczęściej w punktach. Metodę notowania Cornella wprowadzam w klasie ósmej. Po wyjaśnieniu jej zasad i wykonaniu pierwszej notatki kilku uczniów w każdej klasie zadeklarowało jej wykorzystywanie w szkole średniej. Stwierdzili, że pomocna ona będzie w notowaniu np. podczas lekcji historii czy biologii. 55

Ilustracje 22., 23. i 24.: Przykłady notatek wykonanych metodą Cornella. Źródło: archiwum własne. Atutami tej metody są: ● “wspomaganie zapamiętywania, ● wypracowanie nawyku pisania podsumowań, ● łatwe odnajdywanie najważniejszych zagadnień i informacji, ● możliwość notowania zarówno na papierze, jak i na komputerze lub tablecie, ● możliwość artystycznego wyżycia się przez wykorzystywanie podkreśleń, zdobień, rysunków, ● możliwość modyfikowania i dostosowywania metody Cornella do swoich potrzeb, ● łatwiejsze przyswajanie informacji podczas nauki do egzaminu, ● porządek w notatkach, ● sprawdza się również u osób, których charakter pisma nie jest estetyczny”80. 80 “Poradnik Metoda Cornella - o sztuce robienia notatek”, www.policealna.gowork.pl, (dostęp 7.06.2021). 56

Podsumowanie Zakres wykorzystywania myślenia wizualnego w edukacji jest obszerny. W swojej pracy przedstawiłam możliwości stosowania go w procesie nauczania fizyki, a także w czasie godzin wychowawczych. Myślenie wizualne wspiera nas przede wszystkim w dobrym komunikowaniu i formułowaniu naszych myśli, pomysłów, potrzeb, oczekiwań. Korzyści, jakie niesie za sobą myślenie wizualne są ogromne, przede wszystkim to wszechstronny rozwój człowieka81. Można zadać sobie pytanie: Czy myślenie wizualne w edukacji to dobry trend? Zdaje się, że odpowiedź na nie powinna być twierdząca, ponieważ nauczyciel powinien wybierać takie aktywności dla swoich uczniów, które uczą kreatywności i innowacyjności, a przede wszystkim - samodzielności i w rezultacie uczniowie generują więcej pomysłów oraz łatwiej rozwiązują problemy. Jeśli uczeń uczy się z notatek, które sam opracował, które wymagały od niego kreatywności, to z pewnością lepiej zapamięta materiał. Ucząc się notowania wizualnego, uczeń uczy się nowej metody, sposobu pracy, rozwija się kreatywnie i poniekąd plastycznie. Podsumowując, jestem przekonana, że myślenie wizualne jest przyszłością nowoczesnej edukacji. 81 V. Hoffmann, M. Łysek, “Rysnotki i bazgrolenie w edukacji wczesnoszkolnej”, www.edunews.pl, (dostęp 18.06.2021). 57

Bibliografia: 1. Baj A.:, “Myślografia”, Stargard 2020. 2. Buzan T.:, “Mapy twoich myśli”, Łódź 2018. 3. Hoffmann V., Łysek M.: “Rysnotki i bazgrolenie w edukacji wczesnoszkolnej”, https://www.edunews.pl/narzedzia-i-projekty/narzedzia-edukacyjne/4640-rysnotki-i-bazgr olenie-w-edukacji-wczesnoszkolnej. 4. Kawiorski S.: “Koncepcja podwójnego kodowania Allana Paivio w procesie percepcji czytanego tekstu”, “Podkarpackie Studia Biblioteczne”, Nr 2 (2013). 5. Mikołajek N.:, “Notatki wizualne Jak je tworzyć i wykorzystywać na co dzień”, Warszawa 2020. 6. “Poradnik Metoda Cornella - o sztuce robienia notatek”, www.policealna.gowork.pl. 7. www.mysleniewizualne.pl. 58

Wstęp Przedmiotem niniejszej pracy jest przedstawienie możliwości, jakie daje wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnej podczas lekcji języka polskiego w szkole ponadgimnazjalnej i ponadpodstawowej. Temat pracy wynika z sytuacji spowodowanej pandemią w związku z wirusem SARS-CoV-2. W kolejnych rozdziałach omówione zostaną metody i sposoby realizacji treści programowych podczas lekcji przedmiotowych za pomocą TIK, ale także kształtowanie kompetencji przyszłości, które są niezbędne w dzisiejszym świecie i powinny stanowić bazę młodego człowieka, który za jakiś czas zaistnieje na rynku pracy. W dalszej części pracy przedstawiono narzędzia technologii informacyjno-komunikacyjnej w działaniach praktycznych podczas lekcji języka polskiego w klasie III po gimnazjum i w klasach pierwszych po szkole podstawowej. Wszystkie ilustracje w tej części pracy pochodzą ze zbiorów autorki pracy. Ponieważ temat jest dość nowy, nie istnieją naukowe opracowania dotyczące wyżej wymienionych obszarów edukacji, w pracy wykorzystane zostaną publikacje zbiorowe, 59

strony internetowe, blogi oraz badania instytucji zajmujących się biznesem i zarządzaniem zasobami ludzkimi. Szkoła w pandemii W marcu 2021 roku w Polsce pojawił się wirus SARS-CoV-2. Początkowo wydawało się, że szybko sobie z nim poradzimy i nie wpłynie on w żaden sposób na nasze życie. Okazało się jednak, że wirus zdezorganizował dotychczasowe działania: zawodowe, społeczne, nawet rodzinne. W szkole wprowadzono najpierw nauczanie hybrydowe, później nauczanie zdalne. Zarówno pierwsza, jak i druga forma pracy pokazały, że my, nauczyciele nie jesteśmy na to gotowi. Brakowało sprzętu, dostępu do Internetu, narzędzi. W niektórych szkołach na potrzeby nauczania hybrydowego zamontowano kamery, dzięki którym nauczyciel mógł prowadzić lekcje także dla uczniów, którzy z powodu choroby bądź kwarantanny musieli zostać w domu. Już wtedy pojawiła się potrzeba znalezienia takich narzędzi, które byłyby skuteczne w nauczaniu stacjonarnym oraz zdalnym. Niektórzy nauczyciele sprowadzili swoje lekcje do wysyłania uczniom materiałów drogą e-mailową, co spowodowało natłok treści do opanowania i wywołało bunt dzieci i ich rodziców. Według Aleksandry Czertwińskiej, kierowniczki do spraw Otwartej Edukacji: “z badań Centrum Cyfrowego wynika, że dzieci i młodzi ludzie, choć biegli w obsłudze mediów społecznościowych oraz komunikatorów, nie potrafią często odebrać maila, wejść we wskazany link, wysłać załącznika ani skorzystać z narzędzi pakietu Office. Warto zauważyć, że większość z powyższych umiejętności uczennice i uczniowie powinni wynieść z lekcji informatyki oraz innych przedmiotów”82. Tak się nie stało i to również wpłynęło na zjawisko 82https://centrumcyfrowe.pl/czytelnia/polska-edukacja-w-czasie-i-po-pandemii-problemy-zaniechania-i-pytania- do-wladz/ (dostęp 1.05.2021). 60

“znikania uczniów i uczennic z systemu”83. Do tego pojawiły się problemy wynikające z izolacji społecznej, utrudnionej socjalizacji dzieci, braku wsparcia psychologicznego. Te trudności trwały do końca roku szkolnego 2019/2020. Od września wszystko miało wrócić do normy. I wróciło - na niespełna dwa miesiące. Liczba zakażeń i ofiar śmiertelnych spowodowała ponowne zamknięcie szkół. Na tym etapie szkoła otrzymała wsparcie od rządu, co pomogło uzupełnić braki sprzętowe wśród nauczycieli i uczniów. Niektórzy nauczyciele rzucili się w wir szkoleń, głównie on-line, aby poszerzyć swoje kompetencje i nabyć potrzebną wiedzę do pracy w tym trybie. Należało zacząć od początku, wypracować nowe metody i sprawić, żeby edukacja zdalna przynosiła spodziewane efekty. Pojawiły się platformy edukacyjne, np. Microsoft Teams czy Google Classroom, które całkiem sprawnie zorganizowały możliwość nauczania przez Internet, tablice współpracy, dokumenty do tworzenia testów czy możliwość pracy grupowej. W mediach społecznościowych popularność zyskały strony dla nauczycieli, organizujące sieć współpracy, będące źródłem inspiracji i pomysłów, oferujące szkolenia z dziedziny IT. Wśród nich znalazły się: A. Motyle W Dzienniku84; B. Poloniści z pasją85; C. Aktywny nauczyciel86; D. Jak wykorzystać nowe technologie w edukacji87; E. Interdyscyplinarnie i projektowo88; 83 Tamże. 84 https://www.facebook.com/Motyle-W-Dzienniku-398166797750382 (dostęp 2.05.2021). 85 https://www.facebook.com/groups/331784933949517/?multi_permalinks=1156713711456631 (dostęp 2.05.2021). 86 https://www.facebook.com/aktywnynauczyciel/ (dostęp 2.05.2021). 87 https://www.facebook.com/groups/tikwedukacji (dostęp 2.05.2021). 88 https://www.facebook.com/groups/interdyscyplinarni (dostęp 2.05.2021). 61

F. Matura - Lekcje w sieci 2020 - projekt społeczny89. To zdecydowanie usprawniło zdalną edukację. Według badań “wśród najlepiej ocenianych znajdują się fora nauczycielskie, grupy na portalach społecznościowych tworzone przez doświadczonych cyfrowych pedagogów, czy prezentacje, webinary i inne materiały udostępniane przez wydawnictwa, ekspertów, organizacje pozarządowe i samych nauczycieli. Doskonale funkcjonują wewnętrzne środowiskowe giełdy materiałów i narzędzi cyfrowych. Nauczyciele także potrafią i chcą dzielić się swoimi doświadczeniami z prowadzenia zajęć w świecie cyfrowym. Wymieniają się tym, co najlepiej sprawdza się w ich praktyce”90. Według Aleksandry Czertwińskiej “mimo wysiłków szkół i nauczycieli, którzy sami w szybkim tempie zdobywali cyfrowe umiejętności, powstają duże zaległości programowe. Na szczęście w wielu szkołach dyrektorzy i nauczyciele świadomi tego problemu dają jasny sygnał, że ważne jest angażowanie uczennic i uczniów oraz wsparcie ich w rozwijaniu kluczowych kompetencji, a nie przerobienie wszystkiego”91. Takie właśnie oczekiwania wobec procesu nauczania mają sami uczniowie. W raporcie z badania przeprowadzonego przez Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego “Edukacja zdalna w czasach COVID-19” znalazł się wniosek: “warto podkreślić, że prezentacje, filmiki, webinary połączone z interaktywnymi ćwiczeniami i zadaniami, niezwykle odpowiadają potrzebom współczesnych uczniów. Powinny stać się więc podstawą pracy metodami aktywizującymi w wirtualnej rzeczywistości. Wymaga to od nauczycieli nie tylko wiedzy merytorycznej czy umiejętności dydaktycznych, ale przede wszystkim wysokich kompetencji cyfrowych”92. 89 https://www.facebook.com/groups/1227430377465033/?multi_permalinks=1540592322815502 (dostęp 2.05.2021). 90https://kometa.edu.pl/uploads/publication/941/24a2_A_a_nauczanie_zdalne_oczami_nauczycieli_i_uczniow_ RAPORT.pdf?v2.8 (dostęp 2.05.2021). 91https://centrumcyfrowe.pl/czytelnia/polska-edukacja-w-czasie-i-po-pandemii-problemy-zaniechania-i-pytania- do-wladz/ (dostęp 2.05.2021). 92https://kometa.edu.pl/uploads/publication/941/24a2_A_a_nauczanie_zdalne_oczami_nauczycieli_i_uczniow_ RAPORT.pdf?v2.8 (dostęp 1.05.2021). 62

Właśnie aktywizowanie i angażowanie uczniów oraz realizację kluczowych kompetencji i treści programowych ułatwiają narzędzia technologii informacyjno-komunikacyjnej. W kolejnych rozdziałach pracy wykażę, jak umiejętności z branży IT usprawniają proces edukacji, a ją samą czynią przystępniejszą i efektywniejszą. TIK a podstawa programowa „Powiedz mi, a zapomnę, pokaż mi, a zapamiętam, pozwól mi zrobić, a zrozumiem”. Słowa Konfucjusza bardzo prosto definiują, na czym polega proces edukacji. Jego podstawą jest zaangażowanie uczniów. Jak to osiągnąć, skoro nauczanie odbywa się przez komputer, dzieci siedzą w swoich domach, a nauczyciel ma przed sobą jedynie ich awatary? Jak w tej sytuacji zrealizować wymagania określone w podstawie programowej? Najłatwiejszą formą lekcji on-line jest wykład. Tylko czy forma wykładowa wzbudzi ciekawość uczniów? Czy skłoni ich do czytania, dyskutowania, działania? Z pewnością nie. Wobec tego należy znaleźć takie metody pracy i narzędzia, które zaktywizują uczniów. Taką szansę daje technologia informacyjno-komunikacyjna. Dzięki niej można zaangażować uczniów w działania, a przy okazji realizować założenia podstawy programowej. Na III etapie edukacyjnym opiera się ona na czterech punktach: I. Kształcenie literackie i kulturowe. II. Kształcenie językowe. III. Tworzenie wypowiedzi. IV. Samokształcenie. W preambule dokumentu zapisano: “ważnym zadaniem szkoły jest przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie informacyjnym. Nauczyciele wszystkich przedmiotów 63

powinni stwarzać uczniom warunki do nabywania umiejętności wyszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł oraz dokumentowania swojej pracy, z uwzględnieniem prawidłowej kompozycji tekstu i zasad jego organizacji, z zastosowaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych. (...) Duże znaczenie dla rozwoju młodego człowieka oraz jego sukcesów w dorosłym życiu ma nabywanie kompetencji społecznych, takich jak: komunikacja i współpraca w grupie, w tym w środowiskach wirtualnych, udział w projektach zespołowych lub indywidualnych oraz organizacja i zarządzanie projektami”93. Za najważniejszą umiejętność ponadprzedmiotową uznano w podstawie programowej myślenie oparte na wnioskowaniu, abstrahowaniu, wyobrażaniu sobie, sądzeniu, rozwiązywaniu problemów, twórczości. Podkreślono także duże znaczenie typów myślenia: analitycznego, syntetycznego, logicznego, przyczynowo-skutkowego, kreatywnego, abstrakcyjnego w procesie poznawania94. Powyższe rozważania są komentarzem do podstawy programowej, natomiast dalej wskazano szczegółowe wymagania i umiejętności, w które nauczyciel języka polskiego powinien wyposażyć swojego ucznia. Dzisiaj zbieranie materiału, selekcjonowanie wiedzy odbywa się głównie w Internecie. To jest naturalne środowisko działań naszych uczniów, więc, korzystając z tej przestrzeni znanej im najbardziej, warto poszukać narzędzi, dzięki którym osiągniemy zamierzone cele, a uczeń potraktuje naukę jako ciekawy proces. Jak pisze Maciej Danieluk w swojej książce “TIK w pigułce”: “podstawą sprawnego nauczania technologii jest przezroczystość”95, co oznacza, że narzędzia TIK muszą być podporządkowane celom lekcji i towarzyszyć codziennemu życiu, a nie zdominować je. Jak wobec tego realizować podstawę programową, posługując się nowoczesnymi narzędziami TIK? 93“Vademecum nauczyciela. Wdrażanie podstawy programowej w szkole ponadpodstawowej”, Warszawa, 2019, s. 10. 94 Tamże, s. 9. 95 Danieluk M., “TIK w pigułce. Narzędziownik nauczyciela”, Poznań 2019, s. 10. 64

W podstawie programowej w celach kształcenia w punkcie 6. zapisano między innymi: “kształtowanie różnorodnych postaw czytelniczych: od spontanicznego czytania do odbioru opartego na podstawach naukowych”96. Sposobem na zrozumienie treści dzieł Szekspira może być praca grupowa nad stworzeniem komiksu na bazie tekstu literackiego. Uczniowie podzieleni na zespoły tworzą sceny komiksowe, zagłębiając się jednocześnie w treść utworu, uczą się współpracy, a następnie prezentują efekty swojej pracy. Umiejętność publicznego wygłaszania wypowiedzi można także ćwiczyć poprzez przygotowanie przez ucznia prezentacji na zadany temat na przykład w programie Power Point. Podczas gromadzenia materiałów uczniowie selekcjonują źródła, krytycznie oceniając ich przydatność, wzbogacają swoją prezentację znakami ikonicznymi, aby zatrzymać uwagę odbiorcy, po czym prezentują materiał przed całą klasą, dbając o właściwy przekaz. Technologia informacyjno-komunikacyjna ma szczególne znaczenie w III punkcie celów kształcenia (“Tworzenie wypowiedzi”) oraz w punkcie IV (“Samokształcenie”). Narzędzia takie jak: tablice cyfrowe, programy interakcyjne (np. Nearpod) dają uczniowi możliwość wyrażenia własnych sądów, opinii, uzasadnienia stanowiska, tworzenia wypowiedzi spójnych i logicznych oraz wizualizacji poruszanej problematyki. Natomiast programy typu Quizizz czy Testportal umożliwiają tworzenie quizów oraz rozwiązywanie ich bez elementu oceny ze strony nauczyciela. To kształtuje nawyk uczenia się i systematycznej pracy w formie akceptowanej przez ucznia. W punkcie “Samokształcenie” pojawia się “doskonalenie umiejętności korzystania z różnych źródeł informacji, w tym zasobów cyfrowych, oceny ich rzetelności, wiarygodności i poprawności merytorycznej”97, “rozwijanie umiejętności efektywnego posługiwania się technologią informacyjną w poszukiwaniu, porządkowaniu i wykorzystywaniu pozyskanych 96 “Vademecum nauczyciela. Wdrażanie podstawy programowej w szkole ponadpodstawowej”, s. 17. 97 Tamże, s. 18. 65

informacji”98. Takie umiejętności uczeń zdobywa, poruszając się po sieci najpierw pod kierunkiem nauczyciela w sposób odpowiedzialny i świadomy, a później samodzielnie wykorzystując zasoby do pogłębiania wiedzy, rozwijania zainteresowań. Tak więc dzięki ukierunkowanej pracy z narzędziami TIK można zrealizować kilka szczegółowych treści nauczania, między innymi: rozwijanie umiejętność pracy samodzielnej i zaprezentowanie własnego stanowiska, wzbogacenie wypowiedzi pozajęzykowymi środkami komunikacji, wykorzystanie multimedialnych źródeł informacji oraz ocenę krytyczną tych źródeł, korzystanie z zasobów multimedialnych, np. z bibliotek, słowników on-line, wydawnictw e-book, autorskich stron internetowych. Niezaprzeczalną korzyścią w realizacji treści nauczania określonej w podstawie programowej słowami: “wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny”99 są mapy myśli. Zarówno te rysowane odręcznie, ale także zaprojektowane w programach do tego przeznaczonych takich jak Canva czy Coggle. Dzięki porządkowaniu notatek za pomocą strzałek lub linii odwzorowujemy ciąg skojarzeń dotyczących problematyki lub kontekstów, które wchodzą w relacje ze słowem kluczowym wyodrębnionym z tekstu literackiego bądź teoretycznoliterackiego. Stosując taką metodę pracy, uczeń “wykorzystuje multimedialne źródła informacji oraz dokonuje ich krytycznej oceny”100 i jednocześnie wizualizuje swoje myśli, dbając o estetykę i przejrzystość przekazu. TIK przydaje się także w kształceniu językowym. W podstawie programowej zapisano: “rozumie zróżnicowanie składniowe zdań wielokrotnie złożonych, rozpoznaje ich funkcje w tekście i wykorzystuje je w budowie wypowiedzi o różnym charakterze”. Dzięki 98 Tamże. 99 Tamże, s. 20. 100 Tamże, s. 24. 66

prezentacjom w programie Genial.ly uczeń rozwiązuje zadania, sprawdzając samego siebie. Ta forma nauki jest pozbawiona elementu oceny ze strony nauczyciela, a zatem stresu wynikającego z konieczności sprostania jakimkolwiek oczekiwaniom. Jak widać z przywołanych przykładów, odpowiednio zastosowana technologia może nauczycielowi ułatwić proces nauczania. Racjonalne wykorzystanie narzędzi, stron internetowych, programów edukacyjnych to z jednej strony wzbogacenie warsztatu pracy samego nauczyciela, a z drugiej - możliwość dotarcia do uczniów, którzy prezentują różne potrzeby edukacyjne oraz mają określone oczekiwania w stosunku do nauczyciela i samej edukacji. Stosowanie nowoczesnych metod nauczania w oparciu o TIK ma jeszcze jedną zaletę. Otóż aktywizuje uczniów sprawnie posługujących się nowymi technologiami, którzy być może do tej pory nie zaistnieli w klasie, ponieważ tradycyjne formy nie absorbowały ich uwagi lub potrzebowali impulsu wzrokowego do zatrzymania ich uwagi na konkretnym materiale. Spora grupa maturzystów w klasie, w której wykorzystywałam materiały multimedialne i która pracowała z wykorzystaniem narzędzi TIK, twierdziła, że tak prowadzone lekcje dają szansę zarówno tym, którzy dysponują percepcją słuchową, jak i tym, którzy są wzrokowcami. Możliwość pracy w grupie i dyskusji w wąskim gronie nad problematyką w dziełach literackich uruchamiała także osoby mające problem z zabraniem głosu na forum. Technologii informacyjno-komunikacyjnej należy podporządkować metody pracy na lekcji. Przydają się tutaj wszelkiego typu metody projektowe, odwrócone lekcje czy uczenie kooperatywne. Według Macieja Danieluka: “badania dowodzą, że nauka w ramach współpracy jest dużo bardziej efektywna niż nauka indywidualna”101, ponieważ dzięki niej 101 Danieluk M., dz.cyt., s. 26. 67

oprócz tego, że zdobywamy wiedzę, dzieląc się doświadczeniem, uczymy się także poczucia odpowiedzialności za siebie i pracę zespołu, rozwijamy umiejętności społeczne, nabywamy zaufania do siebie i grupy102. TIK a kompetencje przyszłości “Era zawodów się zakończyła. Nastała era umiejętności”103 - tak twierdzi w swojej pracy trenerka biznesu, pedagog i tutor Maja Lose. Przez lata pracy w charakterze rekrutera zastanawiała się, jak to możliwe, że osoby tak dobrze wykształcone są tak słabo przygotowane do pracy pod kątem umiejętności. Reakcją na tę sytuację było założenie strony www.umiejetnosciprzyszlosci.pl, na której Maja Lose propaguje kształcenie umiejętności przyszłości już wśród dzieci. Dlaczego to takie ważne? Otóż badania Instytutu Badawczego Uniwersytetu w Phoenix pokazują, że jawi się nam nowa rzeczywistość oparta na kilku czynnikach, które warunkują ogromne zmiany. Należą do nich: długowieczność, rozwój inteligentnych maszyn i systemów, globalnie połączony i zaprogramowany świat, superstruktury organizacyjne, nowa ekologia mediów104. Taki świat wymaga zupełnie innego niż dotychczas podejścia do rzeczywistości. Dlatego też w wyniku badań i prognoz w obszarach takich jak: edukacja, technika, demografia, praca i zdrowie Institute for the Future przygotował raport “Future Work Skills 2020” (“Kompetencje Zawodowe Przyszłości 2020”). Dotyczy on przyszłych umiejętności zawodowych - zdolności wymaganych w różnych zawodach i warunkach pracy. Zostało określonych 10 kluczowych kompetencji: 102 Por. tamże, s. 25. 103 https://umiejetnosciprzyszlosci.pl/co-to-sa-kompetencje-przyszlosci/ (dostęp 5.05.2021). 104 por. https://alogic.pl/blog/raport-kompetencje-zawodowe-przyszlosci-2020-institute-for-the-future (dostęp 5.05.2021). 68

1. Sense-making – umiejętność określania i nadawanie głębszego znaczenia; 2. Social intelligence – inteligencja społeczna; 3. Novel & adaptive thinking – nowatorskie i adaptacyjne myślenie; 4. Cross-cultural competency – międzykulturowość; 5. Computational thinking – umiejętność przetwarzania wielu danych; 6. New-media literacy – umiejętność korzystania z nowych mediów; 7. Transdisciplinarity – multidyscyplinarność/wielozadaniowość; 8. Design mindset – myślenie projektowe; 9. Cognitive load management – współodpowiedzialność w zarządzaniu; 10. Virtual collaboration – współpraca za pomocą e-technologii105. MIT Solan Management wskazuje na 3 główne kompetencje pracowników przyszłości, z których każda jest jeszcze uszczegółowiona106: 105 https://szkolenia.certes.pl/kompetencje-wg-modeli-kompetencyjnych (dostęp 12.05.2021). 106 Tamże. 69

Ilustracja 1. Kompetencje pracowników przyszłości, MIT Solan Management. Źródło: https://szkolenia.certes.pl/kompetencje-wg-modeli-kompetencyjnych/. Jak wynika z ilustracji wśród oczekiwań rynku wobec młodego człowieka są kompetencje cyfrowe. Nie sposób ich nabyć w oderwaniu od komputera, Internetu i narzędzi technologiczno-komunikacyjnych. Lekcje prowadzone z wykorzystaniem tych technik rozwijają w uczniu motywację i chęć do działania, zmuszają do poszukiwań, uczą właściwych zachowań w sieci i bezpiecznego poruszania się po niej. Jednak nie są one celem samym w sobie. Dzięki nim można kształtować również inne oczekiwane umiejętności: kreatywność, myślenie krytyczne, elastyczność poznawczą, współpracę z innymi, przedsiębiorczość i zarządzanie ludźmi. Ken Robinson w wykładzie podczas konferencji naukowej TED organizowanej corocznie przez amerykańską fundację non-profit Sapling Foundation, wygłosił przekonanie, że “kreatywność jest teraz w edukacji tak istotna, jak 70

nauka pisania i czytania. I powinniśmy je traktować na równi”107, a także “Wszystkie dzieci mają ogromne talenty. A my marnujemy je i to bezwzględnie”108. Trudno nie przyznać racji Kenowi Robinsonowi. Przyzwyczajone do pruskiego systemu edukacji szkoły stawiają uczniom te same wymagania, nie biorąc pod uwagę ich możliwości, preferencji czy właśnie talentów. Każde dziecko kończące szkołę ma znać przedmioty ścisłe i humanistyczne. Jeśli tak nie jest, “nie nadaje się”... do dalszej edukacji, do pracy, do życia. Na szczęście coraz więcej mówi się o technikach uczenia się w zależności od typu osobowości. Temu również sprzyjają tak zwane TIK-i. To one rozbudzają wyobraźnię dziecka czy młodego człowieka, uczą wizualizować nawet wtedy, gdy nie umiemy rysować, szukać rozwiązań, radzić sobie z sytuacją problemową. To one skłaniają do dzielenia się własną opinią i zachęcają do samokształcenia. Częstym problemem w edukacji jest abstrakcyjność haseł. Uczeń musi zapoznać się z pojęciami, które nie odnoszą się do jego świata, bo na przykład dotyczą sytuacji odległych czasowo. Sposobem na przybliżenie tego typu zagadnień jest chociażby możliwość wykorzystania virtual reality, czyli rzeczywistości wirtualnej, która umożliwia bycie w odległym miejscu oraz zwizualizowanie pojęć, sytuacji i właśnie miejsc. Podczas jednej z lekcji w klasie maturalnej zabrałam uczniów na plac Campo di Fiori do Rzymu. Dzięki temu mogli zobaczyć miejsce, które było dla nich do tej pory tylko punktem na mapie. Mogli “stanąć” na placu i poczuć jego klimat, usłyszeć uliczny gwar, a oczami wyobraźni dostrzec sytuację opisaną w wierszu Miłosza “Campo di Fiori”. Ważnym elementem pracy polonisty jest wykorzystanie filmu mającego związek z omawianą problematyką. Dzięki temu kształcimy w młodzieży umiejętność świadomego odbioru tekstów kultury na różnych poziomach: dosłownym, metaforycznym, symbolicznym, 107 https://www.ted.com/talks/sir_ken_robinson_do_schools_kill_creativity?language=pl (dostęp 14.05.2021). 108 Tamże. 71

aksjologicznym. Dlatego też poleciłam uczniom obejrzenie filmu Ingmara Bergmana pt. “Siódma pieczęć”. Uczniowie, oglądając film, mieli zastanowić się nad zagadnieniami: ● jakie elementy symboliczne pojawiają się w filmie, ● jakie postacie poznajemy, ● rozszyfruj znaczenie pojawiających się symboli, ● czy film pokazuje ponadczasowy obraz miłości, ● porównaj swoją pracę z pracą kolegi i zobacz, czy uwzględniłeś wszystkie elementy. W tym zadaniu wykorzystałam elementy myślenia krytycznego, które miały ucznia doprowadzić do rozwiązania złożonego problemu. Bardzo ciekawą koncepcję pracy z nowoczesną technologią przedstawił Maciej Danieluk w swojej książce “TIK w pigułce”. Zaprezentował model opracowany przez Rubena Puentedurę, który podzielił proces dochodzenia do świadomego korzystania z technologii na cztery etapy: I. Podstawienie. II. Rozszerzenie. III. Modyfikowanie. IV. Redefinicja. Pierwszy etap zakłada, że kreda i tablica zamienione zostają na projektor i komputer, czyli uczeń jest odbiorcą, a wiedza nadal przekazywana jest w formie tradycyjnej. Drugi etap to funkcjonalne wykorzystanie technologii, np. przy testowaniu wiedzy za pomocą formularzy, testów, quizów. Na trzecim etapie uczeń zaczyna wykorzystywać cyfrowe narzędzia w procesie edukacyjnym, nagrywa podcasty prezentujące problematykę przeczytanych książek, filmy i umieszcza je w serwisach streamingowych. Na etapie 72

czwartym uczeń najpełniej rozwija swoje umiejętności cyfrowe, a nauczyciel służy mu pomocą i wspiera na każdym etapie. Nauka zmienia się w proces pozyskiwania informacji, przetwarzania jej oraz prezentacji109. Wiedza dotycząca technologii powinna być wprowadzana stopniowo i w sposób naturalny. Ma wspierać proces nauczania, a nie być tworem sztucznym, który czasami utrudnia realizację treści nauczania i zaburza proces edukacji. Właściwe wykorzystanie TIK może przynieść niespodziewane efekty, a przede wszystkim poznawczo rozbudzić ucznia. Wykorzystanie TIK podczas lekcji języka polskiego Od początku nauczania zdalnego w roku szkolnym 2020/2021 stosuję na lekcjach języka polskiego w klasach po gimnazjum i po szkole podstawowej narzędzia nowoczesnej technologii. Ułatwiają mi one zaktywizowanie uczniów, unaocznianie i zwizualizowanie przedstawianej problematyki oraz wyzwalają kreatywność uczniów i zmuszają ich do samodzielnej pracy. Trudno powiedzieć, które narzędzie wykorzystuję najczęściej. Z całą pewnością mogę stwierdzić, że, kiedy zamierzam zaktywizować klasę, posługuję się stroną www.nearpod.com/. Dzięki aktywnościom, które proponuje to narzędzie, mogłam zabrać pierwszoklasistów do antycznego teatru greckiego, a maturzystów na włoski plac Campo di Fiori. 109 Por. Danieluk M., dz.cyt., s. 17-19. 73

Ilustracja 2. Zasoby własne przygotowane z wykorzystaniem strony www.nearpod.com. Ilustracja 3. Zasoby własne przygotowane z wykorzystaniem strony www.nearpod.com. Dzięki tej stronie mogłam także zaangażować uczniów w pracę nad tekstem poetyckim. Uczniowie mieli za zadanie połączyć w pary obraz z tytułem utworu Bolesława Leśmiana. 74

Ilustracja 4. Zasoby własne przygotowane z wykorzystaniem strony www.nearpod.com. Jednocześnie realizowałam zagadnienia językowe: 75

Ilustracja 5. Zasoby własne przygotowane z wykorzystaniem strony nearpod.com. Dokonywałam podsumowania wprowadzonych zagadnień: Ilustracja 6. Zasoby własne przygotowane z wykorzystaniem strony www.nearpod.com. Uczniowie chętnie pracują w tym programie, są zaangażowani, wyrażają pozytywne opinie po zakończonych zajęciach. 76

Ilustracja 7. Zasoby własne z wykorzystaniem strony www.nearpod.com. Bardzo często na lekcjach języka polskiego wykorzystuję tablicę interaktywną Google. Dzięki niej mogę na bieżąco zapisywać notatkę, prezentować ważne zagadnienia moim uczniom oraz włączać ich w pracę. Oto przykładowe wykorzystanie tablicy Jamboard: Ilustracja 8. Zasoby własne z wykorzystaniem strony Jamboard. 77

Ilustracja 9. Zasoby własne przygotowane z wykorzystaniem narzędzia Jamboard. Tablicę Jamboard wykorzystałam także do pracy grupowej. Uczniowie losowo dobrani w zespoły mieli za zadanie przedstawić dzieje świętego Aleksego według wcześniej opracowanych punktów. Ćwiczyliśmy w ten sposób ich zdolność do przełożenia tekstu na obraz, elastyczność poznawczą, zarządzanie zespołem, umiejętność współpracy, a także kompetencje cyfrowe. Ilustracja 10. Zasoby własne przygotowane z wykorzystaniem narzędzia Jamboard. 78

Jest to narzędzie bardzo przydatne także podczas lekcji wychowawczych. Aktywizuje młodzież, ułatwia włączenie się w dyskusję, zachęca do prezentowania własnej aktywności i dzielenia się opiniami za pomocą tekstu lub ilustracji. Bardzo ciekawym pomysłem na zachęcenie młodzieży do przeczytania dzieł Szekspira była propozycja stworzenia komiksu. Jedna klasa pracowała z treścią “Makbeta”, druga “Romea i Julii”. Uczniowie sami dobrali się w grupy, zdecydowali, nad którym aktem będą pracować, i następnie podzielili się zadaniami. Na lekcji prezentowali swoje prace, omawiając bardzo szczegółowo treść lektury. Część uczniów pracowała w programie www.storyboardthat.com/storyboard-creator, ale inni zdecydowali się stworzyć komiks odręcznie za pomocą tabletu graficznego. Oto efekty ich pracy: Ilustracja 12. Zasoby własne Ilustracja 11. Zasoby własne. 79

Ilustracja 13. Zasoby własne. Ilustracja 14. Zasoby własne. Najbardziej ucieszył mnie fakt, że uczennice, które rysowały samodzielnie sceny komiksu, stwierdziły, że dzięki temu zadaniu z chęcią wrócą do rysowania, które jakiś czas temu porzuciły. Dość nietypowym pomysłem na uruchomienie kreatywności moich pierwszoklasistów było zadanie podczas sprawdzianu ze średniowiecza, które polegało na wykorzystaniu popularnych kart do gry Dixit. Uczniowie mieli wybrać karty, które kojarzą im się z epoką i uzasadnić wybór, dobierając hasła związane z ideologią epoki. Uczniowie ocenili taką formę sprawdzenia ich wiedzy pozytywnie. 80

Ilustracja 15. Zasoby własne. A to przykładowa odpowiedź ucznia: Ilustracja 16. Zasoby własne. 81

Dzięki takiej formie pracy mogłam ćwiczyć w uczniach niekonwencjonalne i adaptacyjne myślenie, elastyczność poznawczą oraz myślenie krytyczne. Nowoczesna technologia staje się szczególnie przydatna podczas lekcji powtórkowych. Zadanie podsumowania epoki otrzymali moi pierwszoklasiści. Uczniowie podzieleni na zespoły, pracując w pokojach na Teams, mieli za zadanie wyodrębnić z grupy lidera, podzielić się zadaniami i wybrać narzędzie, za pomocą którego dokonają podsumowania. Określone zostały jedynie kryteria, według których grupa miała opracować materiał powtórkowy. Jedna z grup wybrała formę tabeli i twierdziła, że tak łatwiej zapamiętuje podczas nauki. Druga grupa posłużyła się prezentacją w Power Point, a kolejna wykorzystała narzędzie do gromadzenia materiałów cyfrowych www.padlet.com/dashboard. Ilustracja 17. Zasoby własne. Najważniejszym efektem tego zadania było opracowanie przez uczniów notatki, z której mogli przygotować się do sprawdzianu z epoki. Jednocześnie skłoniło ich to do porozumiewania się w zakresie narzędzi, które chcieli wykorzystać, nauczyło szukania materiałów, selekcjonowania ich, a także wizualizowania problemu. W tym zadaniu przydatne były także umiejętności cyfrowe. 82

Podsumowanie Powyższe przykłady wykorzystania nowoczesnych technologii na lekcjach języka polskiego w szkole ponadgimnazjalnej i ponadpodstawowej pokazują, że nauczanie zdalne nie powinno być postrzegane jako nieefektywne. Posługując się platformami edukacyjnymi, narzędziami stworzonymi do nauczania, jesteśmy w stanie realizować program, nie zapominając o założeniach podstawy programowej i jednocześnie kształcić w naszych uczniach umiejętności, które będą im potrzebne do zaistnienia w przyszłości na rynku pracy. Dzięki technologii informacyjno-komunikacyjnej lekcje mogą być urozmaicone, angażujące i zachęcające do kreatywnego działania. Narzędzia interaktywne są ważne także w aspekcie społecznym. Umożliwiają pracę w grupach, zachęcają uczniów do współpracy, nawiązywania kontaktu z rówieśnikami, czego w dobie pandemii uczniowie zostali pozbawieni. Z moich obserwacji wynika także, że sytuacja nauki zdalnej ułatwiła uaktywnienie się osobom, które w przypadku nauczania stacjonarnego nie miały odwagi zabrać głosu, były wycofane i nie angażowały się w proces lekcyjny. Teraz ukryte za ekranem komputera stały się śmielsze i chętniej wyrażały swoje opinie w formie pisemnej na tablicach interaktywnych. Zdecydowanie ważnym aspektem pracy zdalnej i wykorzystywania podczas niej nowoczesnych technologii jest to, że różnorodne metody i formy pracy pozwoliły wspomóc proces nauczania zarówno uczniów, którzy przyswajają wiedzę słuchowo, jak i tych, którzy lubią widzieć omawiany materiał. Tu przydały się wszelkiego rodzaju prezentacje, filmy, tablice. Może się okazać, że mimo tego, że nie wszystkie wymagania programowe udało się zrealizować w pełnym zakresie, to niezaprzeczalną korzyścią sytuacji nauczania zdalnego jest zaszczepienie w uczniach chęci do niestandardowego podejścia do treści nauczania, 83

umiejętności świadomego i bezpiecznego korzystania z zasobów sieci oraz wyposażenie ich w kompetencje, które otworzą im drogę do sukcesu w nowej zawodowej przyszłości. Ja wiem już na pewno, że pomimo powrotu do formy nauczania stacjonarnego nie zrezygnuję z narzędzi, które pomogły mi efektywnie i niekiedy efektownie prowadzić lekcje, rozbudzając ciekawość moich uczniów i dając im możliwość kreatywnego oraz krytycznego podejścia do zagadnień historyczno- i teoretycznoliterackich 84

Bibliografia a) książki (prace zwarte) 1. Danieluk M., “TIK w pigułce. Narzędziownik nauczyciela”, Poznań 2019.“Vademecum nauczyciela. Wdrażanie podstawy programowej w szkole ponadpodstawowej”, Warszawa 2019. b) źródła internetowe 2. https://www.ourkids.net/pl/nauka-w-czasach-pandemii-w-oczach-uczniow.php#mainc ontent. 3. https://www.swps.pl/centrum-prasowe/informacje-prasowe/22390-o-edukacji-w-czasi e-pandemii-2. 4. https://centrumcyfrowe.pl/czytelnia/polska-edukacja-w-czasie-i-po-pandemii-problem y-zaniechania-i-pytania-do-wladz/. 5. https://kometa.edu.pl/uploads/publication/941/24a2_A_a_nauczanie_zdalne_oczami_ nauczycieli_i_uczniow_RAPORT.pdf?v2.8. 6. https://podstawaprogramowa.pl/Liceum-technikum/Jezyk-polski. 85

Zamiast wstępu Nauczyciele języka polskiego na wszystkich etapach edukacji zastanawiają się często, w jaki sposób urozmaicić przekazywane treści. Część nauczycieli polonistów uważa, że wciąż ograniczana jest liczbą godzin, która nie pozwala zbytnio odejść od pędzącego programu nauczania, i przyznaje, że boi się ryzykować czas. To z kolei sprawia, że ci nauczyciele nie angażują się w niestandardowe poszerzanie swoich i uczniowskich horyzontów. Zdaje się, że wymagamy od siebie zbyt dużo, podczas gdy trzeba tak niewiele. Zastanawiamy się, w jaki sposób wykorzystać narzędzia TIK w edukacji, a jednocześnie nie zapędzić się w róg znudzenia i spowszednienia różnorodnych form pracy. Szukamy ciekawych dla młodego odbiorcy kontekstów do książek, których wpisanie na listę lektur spowodowało automatyczną niechęć uczniów do ich przeczytania. Pragniemy, jako humaniści, pokazać pełne spektrum spraw, eksponując różne punkty widzenia pewnych problemów. Czasem dla tego celu wyszukujemy coraz to trudniejsze teksty literackie i dzieła sztuki, które - zamiast pomagać młodemu odbiorcy rozumieć rzeczywistość i dostrzegać 86

prawa w niej widoczne - utrudniają mu znacznie proces uczenia się. Nam z kolei, po drugiej stronie szkolnego biurka, nie pozwalają zbudować kontekstu ciekawego dla przeciętnego ucznia, co powoduje także i naszą niechęć do pracy z takim tekstem literackim czy kulturowym. Właśnie z poczucia ogromnej potrzeby rozwoju zawodowego, a także szczerych chęci przekazania młodemu pokoleniu wartości mających swe źródło w kulturze lokalnej powstała niniejsza praca dyplomowa. Autorka opracowania jako młody nauczyciel - polonista, a dodatkowo osoba oddana sprawom regionalizmu kaszubskiego spotkała się z niechęcią środowiska wobec tego, co regionalne. Zapewne awersja ta jest spowodowana brakiem świadomości i znajomości kultury lokalnej, a także poczuciem wśród nauczycieli, że nałożone wymagania podstawy programowej nie pozwalają na realizację założeń edukacji regionalnej na zajęciach języka polskiego w najmniejszym choćby wymiarze godzin. Tutaj uwidaczniają się istotne braki w kształceniu regionalnym nauczycieli, a także zakorzenione w kulturze stereotypy, które można skrótowo streścić stwierdzeniem: ,,To, co lokalne, jest gorsze i mniej ważne”. Wieloletnia praca autorki opracowania w środowisku kulturowym małej kaszubskiej miejscowości, z uczniami często dwujęzycznymi, często też na rzecz mikrokultury, spowodowała zintensyfikowanie podejmowanych przez nią działań mających na celu podniesienie świadomości uczniowskiej na temat dwóch kręgów kulturowych, w których się oni poruszają oraz odmiennych systemów językowych, którymi często się posługują110. Zaznaczyć trzeba, że podejście regionalne towarzyszące nauce języka ojczystego jest wyjściem innowacyjnym i kreatywnym w pracy nauczyciela polonisty. Wybór tematyki lokalnej do omówienia na standardowych zajęciach jest doskonałym wyjściem dla nauczycieli, którzy pragną urozmaicenia treści edukacyjnych i rozszerzenia zakresu wiedzy 110 Kwestie te poruszane są między innymi w Ustawie z dnia 06 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U. 2005 Nr 17, poz. 141, z późn. zm.). 87

młodych użytkowników języka i kultury polskiej. Własna praktyka zawodowa autorki pracy pozwala wysnuć wniosek, że elementy edukacji regionalnej na lekcjach języka polskiego są ciekawe dla uczniów, którzy są podmiotowo traktowani w edukacji szkolnej. Regionalizm i jego miejsce w edukacji Regionalizm ma różnorodne znaczenia. Najbardziej ogólnie zdefiniować go można jako ruch społeczny zapoczątkowany w XIX wieku, dążący do odrębności kulturowej określonego regionu państwa, nakłaniający do pogłębiania wiedzy o mikrokulturze i rozpowszechniania jej. W węższym tego słowa znaczeniu mianem regionalizmu określa się wyraz, formę gramatyczną lub całą konstrukcję składniową charakterystyczną dla mowy danego regionu111. Za Lidią Nowak-Kwiatkowską powiedzieć należy, że wprowadzenie regionalizmu do systemu szkolnictwa112 to przede wszystkim kształtowanie etycznego stosunku do małej ojczyzny, wydobywanie w procesie edukacyjnym i wychowawczym wartości, jakie tkwią w przyrodniczym, kulturowym i społecznym otoczeniu ucznia113. Do głównych celów edukacji regionalnej należy według założeń programowych: ,,kształtowanie poczucia własnej tożsamości nie jako postawy separacji, ale jako fundamentu tworzenia postaw otwartych, liberalnych, nastawionych na pluralizm różnych kultur i ich zrozumienie”. 111 Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 1996, hasło: regionalizm. 112 Podstawa programowa kształcenia ogólnego w szkole dotycząca edukacji regionalnej według Ministerstwa Edukacji i Nauki posiada kilka ważnych celów, które należy przytoczyć. Są to: poznanie najbliższego środowiska i specyfiki regionu, rozwijanie wartości rodzinnych, rozwój postaw patriotycznych związanych z wartościami kulturowymi wspólnoty lokalnej, rozwijanie wiedzy o kulturze własnego regionu i jej związkach z kulturą narodową, przygotowanie do dojrzałego życia w strukturach regionalnych, narodowych, państwowych i europejskich. 113 Por.: L. Nowak-Kwiatkowska, Edukacja regionalna w szkole. Model edukacyjny, 88

Traktowana z wielką ostrożnością edukacja regionalna114 w polskiej szkole zdaniem Zofii Pigońskiej115 stanowi ważny element rzeczywistości społecznej, który ułatwia wychowankom odkrywanie własnej tożsamości kulturowej i identyfikowanie własnego miejsca we wszechświecie. Nie da się też ukryć, że regionalizm to ważny aspekt wychowania ku patriotyzmowi polskiego obywatela. Zatem zdaniem autorki niniejszej pracy, które jest zgodne z teorią metodyków i nauczycieli promujących edukację regionalną w szkole, w szkolnictwie należy stworzyć optymalne warunki do poznania, a później także poszanowania dziedzictwa kulturowego ucznia, kształtowania jego postawy otwartej wobec pluralizmu i odrębności kulturowej w całej Europie. Świadomość regionalna dziecka przygotowuje je do świadomego uczestnictwa nie tylko w życiu społecznym, ale także w procesie tworzenia dóbr kulturowych, tak ważnym dla podtrzymania regionalnej kultury116. 114 Autorka zachęca się do przeanalizowania wyników raportu ,,Watchdog na Kaszubach 2020”, który rzuca światło na stan nauki języka regionalnego i kultury kaszubskiej w pomorskich szkołach. Powstał on w piętnastą rocznicę przyjęcia Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Materiały zebrał i opracował Mateusz Meyer. 115 Zob.: ,,Edukacja regionalna. Poradnik dla nauczycieli szkoły podstawowej”, red. Z. Piwońska, Rzeszów 2001, s. 11-12. 116 Edukacja środowiskowa (takim określeniem posługują się Marek Szczepański i Wiesław Theiss) zwana również wiedzą o małej ojczyźnie może być rozumiana w dwóch znaczeniach - szerokim i wąskim. Drugie oznacza “proces dydaktyczno-wychowawczy, który polega na poznawaniu, nauczaniu, i popularyzowaniu wiedzy o środowisku miejscowym, o życiu mieszkańców, poznawaniu środowiska społecznego, przyrodniczego i kulturalnego”. Szeroki zakres znaczeniowy to proces ,,kształtowania i rozwoju kompetencji własnych środowiska, to postępowanie, które łączy się z realizacją miejscowych potrzeb, np. ekonomicznych, edukacyjnych czy politycznych”. Z kolei Piotr Kowolik określa edukację regionalną jako „ogół procesów, których celem jest zmienianie ludzi, głównie dzieci młodzieży – stosownie do panujących w danym społeczeństwie ideałów i celów wychowania, a także zapoznanie ich z kulturą swojego regionu oraz uwrażliwienie na odrębności kulturowe innych regionów, a poprzez to wpajanie dzieciom tolerancji oraz umacnianie patriotyzmu”. Istotę edukacji regionalnej, jej znaczenie i główny cel objaśnia nurt, którego przedstawicielem jest Jerzy Nikitorowicz prowadzący badania na Uniwersytecie w Białymstoku. Według jego opinii edukacji regionalnej przypisuje się jako główny cel ,,przeciwstawienie się źle pojętej globalizacji, uniformizmowi i dezorganizacji życia społecznego, wyrażając wszak stanowisko, iż przeciwstawienie się tych dwóch tendencji jest szkodliwe dla procesów integracji i demokratyzacji życia”. W opinii zaś Piotra Petrykowskiego, zajmującego się zagadnieniami i badaniami edukacji regionalnej w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, podstawowe założenie badań dotyczących problematyki edukacji regionalnej ,,opiera się na ujmowaniu edukacji regionalnej jako procesu budzeniu potrzeb i kształtowania umiejętności dostrzegania i odkrywania wartości tkwiących w otaczających jednostkę przestrzeni w różnych okresach jej życia w zależności od stopnia zakorzenienia w niej”. Por. M. Szczepański, Ludzie bez ojczyzny prywatnej i edukacja regionalna, [w:] ,,Dyrektor Szkoły” 1998, nr 12; W. Theiss, Szkoła i edukacja środowiskowa, [w:] ,,Wychowanie na co dzień” 1999, nr 1-2; P. Kowolik, Edukacja 89

Cieszy więc fakt, że dydaktyka szkolna, szczególnie w młodszych klasach szkoły podstawowej117 dostrzega aspekt oraz walory edukacyjne regionalizmu jako zjawiska, a problematyki regionalnej jako składnika kształcenia przedmiotowego i wychowania patriotycznego uczniów118. Wedle metodyków i dydaktyków języka, rozbudowując światopogląd uczniowski i jego postrzeganie rzeczywistości, warto wychodzić od szczegółu do ogółu, a w nabywaniu wiedzy wychodzić od tego, co uczniowi jest najbliższe119. W podejściu regionalnym ważne jest wprowadzanie ucznia w świat wartości środowiska i pomóc w identyfikowaniu się z tymi wartościami. Szkoła jako wsparcie rodziców w wychowaniu dzieci powinna kontynuować rozpoczętą w rodzinie edukację regionalną nie tylko podczas pierwszego etapu edukacyjnego. Zdaniem autorki pracy należy popularyzować elementy edukacji regionalnej także w klasach IV-VIII szkoły podstawowej oraz w szkole ponadpodstawowej. Zasadne zdaje się być stwierdzenie, że jeśli nie ma innej możliwości (na przykład w formie zajęć dodatkowych), wartości lokalne należy przekazywać uczniom na zasadzie integracji międzykulturowej podczas standardowych lekcji języka polskiego, historii, wiedzy o społeczeństwie oraz języków obcych. Tak obrana ścieżka edukacyjna koncentruje się wokół tematyki, która nie mieści się w całości w żadnym z przedmiotów nauczania. Dzięki temu uczeń jako podmiot procesu nauczania poszerza znacznie swoją wiedzę, jest w centrum budowania kontekstów kulturowych, ma możliwość dostrzec pewne zależności kulturowe i językowe. Typowe lekcje języka polskiego zyskują unikalny charakter, stają się innowacyjne regionalna w przedszkolu, [w:] Edukacja regionalna. Z historii, teorii i praktyki, red. T. Michalewska, Kraków 1999, s.120. 117 Zdaniem Piotra Kowolika edukacja regionalna na tym poziomie nauczania spełnia funkcję społeczną, kulturalną, wychowawczą. Zob.: P. Kowolik, op. cit., s. 188. 118 O takim stanowisku świadczą chociażby obszerne opracowania i dostępne w bibliotekach pedagogicznych artykuły. Niektóre z nich znajdują się w bibliografii niniejszego opracowania. 119 J. Kowalikowa, “Regionalizm w wymiarze społecznym, kulturowym i edukacyjnym”, [w:] “Edukacja regionalna. Z historii, teorii i praktyki”, red. M.T. Michalewska, Kraków 1999, s. 76-77. 90

i kreatywne. Nauczyciel w ten sposób daje zadość odpowiedzialności za kształtowanie właściwych postaw młodego człowieka. Właśnie takie podejście do edukacji zdaniem autorki niniejszej pracy umożliwia podejmowanie przez szkołę celowych zadań na rzecz tak bardzo potrzebnego w dzisiejszych czasach kształtowania u dzieci i młodzieży swoistego przywiązania i umiłowania własnego regionu120. Taka edukacja ma na celu świadome kształtowanie więzi emocjonalnych z tzw. ojczyzną prywatną, tj. miejscem urodzenia i wychowania każdego z ludzi. To taka edukacja jest początkiem rozumienia świata młodego człowieka. Tak wybrany kontekst interpretacyjny stanowi idealny, bo naturalny, punkt odniesienia dla dziecka. Nauczyciel, dla którego wartości regionalne stanowią ważny aspekt wychowania dziecka, znajdzie na języku polskim odpowiednią ilość czasu, by poświęcić choć chwilę na omówienie bądź jedynie zaznaczenie pewnej właściwości czy zjawiska. W tak rozumianej edukacji regionalnej nie wymaga się wielkich nakładów czasu i pracy nauczyciela - wystarczy odpowiedni pomysł i moment na standardowej lekcji, podczas którego możliwe będzie rozszerzenie punktu widzenia także o sprawy związane z mikrokulturą, w której przebywają i nauczyciele, i uczniowie. W edukacji regionalnej jako elemencie zajęć z języka polskiego łatwo - wbrew pozorom - się odnaleźć. Świadomość kulturowa, którą posiadamy, wystarczy, żeby pozwolić na zaistnienie regionalizmu podczas lekcji języka polskiego. 120 Stefan Bednarek podaje gotową receptę na dobrą edukację regionalną. Por. “Edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w zreformowanej szkole”, Wrocław 1999. 91

Treści edukacji regionalnej w szkole Nauczyciel języka polskiego (niezobligowany do pracy przy wykorzystaniu podstawy programowej dotyczącej nauki języka i kultury regionalnej) samodzielnie może dokonać wyboru treści, które chce zrealizować podczas zajęć ze swoimi uczniami. Warto w tym miejscu pokusić się o przygotowanie innowacji pedagogicznej, gdyż podniesie to z pewnością prestiż podejmowanych działań, a także nakreśli w pewien sposób drogę prezentacji dorobku zawodowego nauczyciela. Choć nie jest to koniecznością, udokumentowanie swojej pracy czy zgromadzenie materiałów lekcyjnych można wykorzystać na zastępstwach doraźnych bądź zajęciach dodatkowych dla uczniów. Rozwiązaniem idealnym może okazać się także udział w projektach grantowych, które skupiać się będą na inicjatywach działających na rzecz lokalnych społeczności odbywających się wokół kultury, tradycji, wydarzenia bądź pamięci historycznej. Innowacyjne działanie nauczycieli i uczniów w partnerstwie z osobami ze środowiska pozwala dzieciom rozwijać umiejętności i wiedzę, a dla szkoły jest dobrym sposobem na przeprowadzenie zmian w strukturze zajęć, kierowanie energii na kształtowanie kompetencji przyszłości wśród uczniów, a z finansowego punktu widzenia (o którym nie należy zapominać) - pozwala doposażyć przestrzeń lekcyjną w taki sposób, aby jak najlepiej wykorzystywać dostępne możliwości technologiczne i ludzkie121. Ciekawym rozwiązaniem zdaje się być prowadzenie zajęć dodatkowych z języka polskiego, podczas których przekazywane będa różnorodne treści edukacyjne. Takie zajęcia nie są ograniczane ścisłym programem, który często jest pisany samodzielnie przez nauczyciela. Zakładając (już przy organizacji takich zajęć) ewentualną możliwość rozszerzania treści natury regionalnej, unikniemy późniejszego niepokoju związanego z 121 Jednym z takich grantów jest z pewnością program ,,Rozgrzewamy polskie serca” prowadzony z myślą o tych, którym na sercu leży świadomość kulturowa i podtrzymywanie lokalnych tradycji. 92

wywiązywaniem się ze zobowiązań. Zajęcia dodatkowe, nie będące obowiązkowymi dla wszystkich uczniów, są dobrym sposobem skupienia wokół lokalnych zagadnień tylko tych uczniów, którzy właśnie na takim aspekcie rozwoju chcieliby się skupić w swojej pracy w ciągu roku szkolnego. Pamiętać należy o tym, aby uczniów nie przeciążać zbytnio wymaganiami i informacjami. W zrównoważonym rozwoju ucznia ważne jest, aby był autonomiczny w swoim działaniu, a więc decydował o tym, czym się zajmuje, w jaki sposób, ile czasu i energii poświęca na samodoskonalenie się i poszerzanie horyzontów. Dobrowolność przystąpienia do realizacji regionalnego projektu przyniesie więcej pożytku niż zmuszanie ucznia do pogłębiania wiedzy i kultywowania tradycji. Wybór tematyki zajęć i poruszanych problemów jest dość zróżnicowany. Można opracować z dziećmi i młodzieżą pojęcia dotyczące terytorium, społeczności, strefy kultury i postaw ludzi. Drugim zagadnieniem może stać się nazewnictwo regionu (nazwy miejscowe, słownictwo gwarowe, które tak bardzo jest obecne w języku polskim). Wdzięcznym tematem do rozmów i analizy pozostaje zawsze szeroko pojęte dziedzictwo kulturowe (np. tradycja regionalna, kultura ludowa, folklor - stroje, tańce, obrzędy, zwyczaje). W starszych klasach można zająć się charakterystyką geograficzno-historyczną regionu, a także związkami lokalnych wyznaczników kultury z tymi ogólnymi, właściwymi dla większych terenów. Za Piotrem Kowolikiem za najbardziej znane formy pracy w edukacji regionalnej uznać należy: spacery krajoznawcze i wycieczki, uroczystości wewnętrzne placówki i społeczności lokalnej, kultywowanie tradycji ludowych, tworzenie zespołów tanecznych i muzycznych, które w swoim repertuarze korzystają z inspiracji ludowością, spotkania z ważnymi dla lokalnej społeczności postaciami, urządzanie kącików czy izb regionalnych z wykorzystaniem eksponatów i pamiątek, organizacja konkursów plastycznych o tematyce regionalnej, gromadzenie materiałów źródłowych i literatury małej ojczyzny czy edukacja 93

ekologiczna skupiona na dostrzeganiu walorów przyrodniczych, dbaniu o ich różnorodne, lokalne formy122. Wiele z tych pomysłów z powodzeniem może zostać wykorzystanych na lekcjach języka polskiego. Podejście interdyscyplinarne do tego tematu pozwoli urozmaicić nauczane treści, będzie powodować efekt zaskoczenia u uczniów, a także pozwoli im rozwijać niestandardową wiedzę. Warto skorzystać z gotowych propozycji lekcji tematycznych123. Przy okazji omawiania wydarzeń kulturowo ważnych należy także pokazać istnienie zwyczajów i obrzędów tradycyjnych, nierozerwalnie związanych z regionem, w którym pracujemy. Być może informacje, które pokażemy, na tyle zainteresują uczniów, aby skłonić ich do samodoskonalenia i samodzielnego poszukiwania wiedzy. To bardzo ważny aspekt w kształtowaniu charakteru i umiejętności młodego człowieka, który za chwilę wejdzie w dorosłe życie. Z praktyki szkolnej Poniżej przedstawione zostaną różne pomysły na interdyscyplinarne lekcje języka polskiego, które wykorzystywać będą elementy szeroko pojętej kaszubskiej edukacji regionalnej. O ile w klasach pierwszego etapu edukacyjnego nauczyciele dbają o rozwój regionalny uczniów, o tyle na późniejszych etapach nauczania zdecydowanie brakuje tematów wpisujących się w zagadnienia lokalne, mikrokulturowe. 122 P. Kowolik, op. cit., s. 127-128. 123 Tutaj z pomocą przyjdzie niezastąpiony miesięcznik ,,Pomerania” ze specjalną wkładką edukacyjną, która przygotowywana jest przez nauczycieli praktyków, a której elementy z powodzeniem można wykorzystać na zajęciach języka polskiego. 94

Autorce niniejszej pracy bliskie sercu są tematy związane z szeroko rozumianym regionalizmem kaszubskim, dlatego w niniejszym opracowaniu skupiono uwagę jedynie na Kaszubach jako mikroregionie, którego dotyczą rozważania. Baśnie, podania i legendy lokalne W liście lektur obowiązującej uczniów klas IV-VIII szkoły podstawowej opublikowanej przez Ministra Edukacji i Nauki znalazły się bajki, baśnie i legendy polskie. Swoboda w wyborze tekstów dodatkowych pozwala wprowadzić także przekazy regionalne, dotyczące najbliższej miejscowości, postaci ważnej dla historii lokalnej, a także charakterystycznych dla miejsca zamieszkania budowli czy krajobrazów. Wprowadzenie treści regionalnych do nauki o literaturze wzbogaca strukturę celów poznawczych, kształcących i wychowawczych lekcji. Należy o tym pamiętać szczególnie wtedy, kiedy do czynienia mamy z młodym człowiekiem, nieświadomym w pełni swojego pochodzenia i miejsca we wszechświecie. Jedną z propozycji na urozmaicenie zajęć z języka polskiego jest np. wprowadzenie pojęcia fantastycznych elementów świata przedstawionego na podstawie kaszubskiej historii o stworzeniach znanych jako miotacze wielkich kamieni - Stolemach. Mogą oni z pewnością stać w świadomości uczniów ramię w ramię z Bazyliszkiem czy Złotą Kaczką. Rozszerzana w świadomości uczniów o konteksty regionalne galeria postaci fantastycznych z powodzeniem może stać się przyczynkiem do tworzenia późniejszych wyróżniających się wykreowanym światem fantastycznym prac stylistycznych dziecka. Zbiory legend i baśni, wydawane często w formie dwujęzycznej, są doskonałym przykładem na to, jak pokazać młodemu człowiekowi kontekst mu bliski i zrozumiały. Wystarczy dopasowanie do tekstów obowiązkowych jednego czy dwóch z puli regionalnej, 95

aby pokazać uczniowi możliwe lokalne realizacje typowych gatunków literackich. Dzieci dzięki temu uczą się o tym, co dla nich ważne, choć niekoniecznie doceniane przez ogół. Bogactwo motywów literackich i wątków, które dostrzec można w regionalnej literaturze, jest doskonałym punktem wyjścia do rozmów z młodym odbiorcą. Autorka pracy podczas prowadzonych zajęć języka polskiego w młodszych klasach szkoły podstawowej wykorzystuje do pracy na poszczególnych lekcjach następujące wydania: Ilustracja 1. Zbiór polskojęzycznych lokalnych legend. (Źródło: https://czec.pl/pl/p/Legendy-ziemi-wejherowskiej-CD/1221). 96

Ilustracja 2. Kaszubskie bajki w wersji polsko- i kaszubskojęzycznej. (Źródło: https://czec.pl/pl/p/Bajki-Kaszubskie.-Bojczi-kaszebscze-/841) Ilustracja 3. Polskojęzyczne baśnie regionalne. (Źródło: https://czec.pl/pl/p/Gdunsk.-Basniowo-stoleca-Kaszub/3725). Mitologia także kaszubska 97

W klasie piątej szkoły podstawowej nauczyciele sporo czasu przeznaczają na omówienie mitów greckich. To dobry moment, aby także odnieść się do mało znanej, ale niezwykle bogatej w przedziwne postaci i wydarzenia mitologii kaszubskiej. Przy okazji tematyki mitologicznej na języku polskim warto także po lekcjach udać się na wycieczkę w okolicę Wieżycy i Szymbarka nie tylko po to, żeby wejść na wieżę widokową i sprawdzić swój błędnik w “Domu do góry nogami”. Odwiedzenie Kaszubskiego Olimpu lub przejście szlakiem turystycznym ,,Poczuj Kaszubskiego Ducha” to świetna okazja, by przekonać się, że mitologia słowiańska również może pobudzać wyobraźnię. Byłoby to też świetną alternatywą dla znanych już uczt na Olimpie z udziałem bogów greckich (lekcji, podczas których uczniowie przebierają się za bohaterów tej mitologii) zorganizowanie posiedzenia regionalnych odpowiedników mitologicznych bogów. Cykl trzech, czterech (włączając wyjazd) lekcji tematycznych o mitach słowiańskich - kaszubskich wystarczy, by zachęcić uczniów do własnych poszukiwań tematów dla nich ciekawych. Ilustracja 4. Szlak ,,Poczuj kaszubskiego ducha”. (Źródło: https://pomorskie.travel/artykuly/poczuj-kaszubskiego-ducha/) Dwa systemy językowe? Odróżniamy je 98

Dla uczniów z pogranicza kultur dosyć ważne jest, aby być świadomym systemu językowego, którym należy się w sytuacjach oficjalnych posługiwać poprawnie. Dlatego warto zwracać uwagę na gramatykę języka polskiego i na jej miejsca wspólne z językiem regionalnym. Do tego celu należy poszukiwać konstrukcji składniowych sprawiających trudności, a także pokazywać pewne zależności i różnice. Pozwoli to zwiększyć świadomość lingwistyczną uczniów często wychowywanych w innym systemie językowym niż ten nauczany w szkole124. Ilustracja 5. Polskie i kaszubskie konstrukcje składniowe. (Źródło: Materiały własne autorki pracy). 124 Coraz mniej w polskiej szkole uczniów tylko kaszubskojęzycznych. Często pracuje się jednak z uczniami, którzy w domu zupełnie nieświadomie włączają elementy systemu regionalnego do języka ojczystego. Zadaniem nauczyciela polonisty jest nie tylko pokazać, na czym polega błąd, ale też uświadomić uczniowi, z czego taka pomyłka językowa wynika. 99

Literatura nie tylko po polsku Zachęcam wszystkich nauczycieli - polonistów do sięgnięcia także do kaszubskich tłumaczeń językowych lektur szkolnych. Dla urozmaicenia ciągu lekcji warto dać uczniom możliwość wysłuchania interpretacji w języku regionalnym125. Poniżej znajduje się link do przykładu takich działań zorganizowanych we współpracy z ,,regionalnymi” licealistami I Liceum Ogólnokształcącego im. Króla Jana III Sobieskiego w Wejherowie na podstawie ,,Romea i Julii” W. Shakespeara w tłumaczeniu na język kaszubski Idy Czai. https://fb.watch/5AYP8lhbw4/ Zwyczaje i obrzędy dobrze jest znać Najłatwiej regionalnie edukować dzieci i młodzież w oparciu o wytwory folkloru czy wyznaczniki odrębności kulturowej, które uwidaczniają się np. poprzez obrzędy i zwyczaje związane z rokiem obrzędowym na Kaszubach. Dlaczego by przy okazji omawiania Dziadów cz. II Adama Mickiewicza nie przedstawić uczniom kaszubskich zwyczajów związanych ze Świętem 1 Listopada? A może wyjściem będzie scedowanie na podopiecznych wyszukania informacji o Święcie Zmarłych w różnych kulturach? Praca samodzielna w poszukiwaniu i selekcji materiału, a także doskonalenie umiejętności pracy zespołowej są dobrymi przykładami kształtowania wśród naszych wychowanków kompetencji przyszłości. Poniżej znajduje się film przygotowany przez licealną młodzież z okazji obchodzonego Święta Zmarłych w ramach tzw. Kaszubskich Zaduszek. https://tiny.pl/rb1ts 125 Ogólnodostępne są nagrania kaszubskojęzycznych interpretacji wielu dzieł skaszubionych. Polecam stronę www.skarbnicakaszubska.pl oraz www.akademiabajkikaszubskiej.pl. 100