✍️ ตำรับยาจากบุดขาว หมอลอย มุกดา หมอวงศ์ พิมท่าทอง

๑ ตำรับยำจำกบดุ ขำว หมอลอย มุกดำ หมอวงศ์ พิมทำ่ ทอง คณะการแพทย์แผนไทย มหาวิทยาลยั สงขลานครินทร์ ๒๕๕๗

๒ ตำรบั ยำจำกบดุ ขำว หมอลอย มกุ ดำ หมอวงศ์ พมิ ท่ำทอง ISBN 978-616-271-218-0 ผูแ้ ต่ง : อรทัย เนียมสุวรรณ ดวงทิพย์ อรัญดร พชั รวลัย ใจสมุทร กชกร สขุ จนั ทร์ อินทนูจิตร บรรณำธิกำร : สนัน่ ศุภธีรสกลุ ฝำ่ ยศิลป์ : ธีรวัฒน์ สุดขาว จัดพมิ พ์โดย : คณะการแพทย์แผนไทย มหาวิทยาลยั สงขลานครินทร์ ต. คอหงส์ อ. หาดใหญ่ จ. สงขลา ๙๐๑๑๐ สนบั สนนุ โดย : มหาวิทยาลยั สงขลานครินทร์ โครงการอนุรกั ษ์พนั ธกุ รรมพืชอนั เนื่องมาจากพระราชดาริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี การไฟฟ้าฝ่ายผลติ แหง่ ประเทศไทย (เขื่อนรัชชประภา) พิมพท์ ี่ : เหรียญทองการพมิ พ์ ๑/๒๓ ซอยชมุ อุทิศ ๑ ถ. ราษฏรย์ ินดี ต. หาดใหญ่ อ. หาดใหญ่ จ. สงขลา ๙๐๑๑๐

๓ คำนิยม ขนบหนึ่งในวงการแพทย์แผนไทยแต่โบราณที่ทาให้การแพทย์ของเราเจริญก้าวหน้าไม่ทัน การแพทย์แผนปัจจุบันคือ “การหวงวิชา” ทาให้ไม่ใคร่มีการจดบันทึกหรือเขียนตารับตาราเพื่อ เผยแพร่ในวงกว้าง ถ้าจะมีบันทึกหรือเขียนไว้ก็มัก “สืบทอด” ในครอบครัววงศ์ตระกูล หรือ ถ่ายทอดให้เฉพาะแก่ศิษย์ที่ได้รับความไว้วางใจ นอกจากนั้น ยังไม่มีระบบการ “วิพากษ์วิจารณ์” และ “ตรวจสอบ” ความถูกต้องของ “ความรู้” คือไม่ปรากฏการจัดทา “วารสารวิชาการ” หรือ “เวทีวิชาการ” อื่น เช่น การประชุมวิชาการ รวมท้ังไม่มีสถานฝึกอบรมหรือสถาบันการเรียนการ สอนในลักษณะของสานักอย่าง “ทิศาปาโมกข์” เปน็ ต้น ประเด็นดังกล่าวนี้ นับว่าแตกต่างจาก “อู่อารยธรรมตะวันออก” อย่างอินเดียหรือจีน อินเดียจึงมีคัมภีร์แพทยศาสตร์ และตาราอายุรเวทที่มีชื่อเสียง เช่น จารกสัมหิตา ศศรุตสัมหิตา และเภลสมั หิตา เปน็ ต้น จนี กม็ ีการเขียนตาราไว้มากมาย ทั้งโดยการดาเนินการของราชสานกั หรอื ของแพทย์ที่มีประสบการณ์ เช่น ตาราเร่ืองไข้ของหลี่สือเจิน ที่มีการศึกษาทบทวนตาราในอดีต ผนวกกบั ความรแู้ ละประสบการณใ์ นเวชปฏิบัติของตน เขียนขึน้ ไว้จนเป็นผลงานที่ทรงคณุ ค่ายิง่ เคย มีการศึกษารวบรวมตาราการแพทย์จีนโบราณพบว่ามีที่ตกทอดมาถึงปัจจุบันรวมท้ังที่มีหลักฐาน บันทึกกล่าวถึงไว้ รวมแลว้ ราว ห้าหมน่ื เล่ม ขนบการ “หวงวิชา” ประกอบกับความรู้หนังสือมีอยู่ในวงจากัด ตาราที่เขียนไว้จึงมักเขียน ในลักษณะการบนั ทึกไว้อย่างย่นย่อ หรอื จดไว้เพียงบางส่วน หรอื เขียนในลักษณะเปน็ ปริศนา ก็มี เม่ือพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว พระผู้ทรงมีสายพระเนตร หรือ “พระวิสัยทัศน์” ที่ยาวไกล ประกอบกับพระมหากรุณาธิคุณที่มีต่อราษฎร โปรดฯ ให้มีการรวบรวมตารับตารา การแพทย์ จารึกไว้ที่วัดโพธิ์ให้ราษฎรสามารถคัดลอกไปใช้ประโยชน์ ก็มีตานานเล่าว่าต้องมีการ เชญิ ชวนให้บรรดาหมอทั้งหลาย “ถ่ายทอด” วิชาออกมา โดยต้องให้มีการ “สาบาน” ว่าเป็นตาราที่ ใช้ประโยชน์ได้จริง ไม่หลอกลวง ซึ่งนอกจากจะมีปัญหาการนาไปใช้ไม่ได้ผลแล้วยังอาจเป็น อันตรายแก่คนไข้ด้วย จึ ง เ ป็ น เ ร่ื อ ง น่ า นิ ย ม ยิ น ดี เ ป็ น อ ย่ า ง ยิ่ ง ที่ ค ณ ะ ก า ร แ พ ท ย์ แ ผ น ไ ท ย มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ได้ทาการศึกษาวิจัยเร่ือง “รวบรวมภูมิปัญญาการนวดไทย และ ปริวรรตตารายาสมุนไพร : กรณีศึกษาหมอพื้นบ้านรอบเขตพื้นที่ปกป้องพันธุกรรมพืช เข่ือนรัชชป ระภา จังหวัดสุราษฎร์ธานี” และได้จัดทาเป็นหนังสือเร่ือง “ตารับยาจากบุดขาว หมอลอย มุกดา หมอวงศ์ พิมท่าทอง” ขึ้นไว้ นับเป็นงานที่ต้องใช้ความรู้และความเพียรพยายามอย่างสูง ไม่เพียง เพื่อการอนุรักษ์สมบัติที่ทรงคุณค่า ซึ่งมีอยู่ไม่มากนักในสังคมไทยนี้ไว้เท่าน้ัน แต่ยังได้ “พัฒนา”

๔ โดยการ “ปริวรรต” ต้นฉบับที่เป็นภาษาไทยพื้นบ้าน ออกมาเป็นภาษาไทยภาคกลางเพื่อประโยชน์ แก่วงวิชาการแพทย์แผนไทยและแก่ผสู้ นใจท่วั ไปด้วย เห็นได้ชัดว่างานเช่นนี้เป็นงานยาก ดังปรากฏว่ายังมีคาศัพท์อีกหลายคาที่ยังไม่สามารถหา ข้อยุติได้เป็นที่พอใจว่าภาษาไทยปัจจุบันเรียกว่าอะไร หวังว่าผู้รู้ผู้สนใจทั้งหลายจะไม่ละความ พยายาม ศกึ ษาหาคาตอบต่อไป รวมทั้งศกึ ษาในประเด็นน่าสนใจอ่ืนๆ เชน่ ศกึ ษาว่าตารบั ยาเหล่านี้ แต่ละตารับมีที่มาอย่างไร มีความเชื่อมโยงกับคัมภีร์การแพทย์แผนไทย เช่น เวชศาสตร์ฉบับหลวง หรือ แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ หรือไม่เพียงใด ประสบการณ์การใช้ของหมอเจ้าของตารับที่สืบทอด มามีประการใดบ้าง มีการบันทึกไว้หรือไม่ มากน้อยเพียงใด ข้อสาคัญ แต่ละตารับที่เขียนไว้อย่าง ย่อๆ น้ัน น่าจะมีการ “ดึง” ความรู้ชนิดแฝงฝัง (Tacit Knowledge) ที่อยู่ในตัวหมอเจ้าของตารับให้ ออกมาเป็นความรู้เชิงประจักษ์ (Explicit Knowledge) เช่น ตัวยาแต่ละชนิดในตารับนั้นใช้ส่วนไหน ของสมุนไพร แต่ละชนิดมีวิธีการเก็บอย่างไร มีวิธีการปรุงยาโดยละเอียดอย่างไรบ้าง เป็นต้น นอกจากนี้อาจมีการเลือกคัดศึกษาเชิงลึกในบางตารับ ท้ังเร่ืองความปลอดภัยและประสิทธิผล เพือ่ ให้สามารถนาไปพัฒนาและเผยแพร่ให้สามารถใช้ประโยชน์ในวงกว้างได้ต่อไป ขอชื่นชม ให้กาลังใจ ทกุ ท่านทีม่ ีสว่ นในการสร้างผลงานที่ทรงคุณค่าชิ้นนี้ ขอเสนอให้ศึกษา และพัฒนา “ขุมทรัพย์” ชิ้นนี้จน “สุดทาง” หรือให้ “ยาวไกล” ออกไป จนสามารถนามาเป็น ประโยชน์เพื่อการดแู ลรักษาคนไข้ได้อย่างกว้างขวางยิ่งๆ ขึน้ ไป นำยแพทยว์ ิชยั โชคววิ ฒั น ประธานกรรมการภูมิปญั ญาท้องถิ่นด้านสุขภาพแหง่ ชาติ ในคณะกรรมการสุขภาพแหง่ ชาติ

๕ คำนิยม ก่อนอื่นต้องขอชื่นชมที่คณะการแพทย์แผนไทย มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ที่ได้ทาการ รวบรวม “ตำรับยำจำกบดุ ขำว” ของหมอลอย มกุ ดำ และ หมอวงศ์ พิมท่ำทอง หมอพ้ืนบ้านที่ ได้รับการยอมรับในความรู้ความสามารถ จากพื้นที่รอบเข่ือนรัชชประภา จังหวัดสุราษฏร์ธานี ตารับยาจากบุดขาวนีไ้ ด้รวบรวมตารบั ยาที่หมอพื้นบ้านท้ังสองท่านได้จดบันทึกไว้ในหนังสอื บุดด้วย ความอุตสาหะและมานะบากบั่นจานวนหลายร้อยตารับ และแทบท้ังหมดเป็นตารับยาที่เป็นภูมิ ปัญญาพื้นบ้านอย่างแท้จริง อาจมีบางตารับที่มีการใช้จากตารับยาไทยในคัมภีร์แพทยศาสตร์ สงเคราะหแ์ ตก่ ็มีการปรบั และใช้สมุนไพรทีห่ าได้ในท้องถิน่ เข้ามาแทน สำหรับคนปัจจุบันหรือแพทย์แผนไทยรุ่นใหม่ต้องเข้ำใจก่อนว่ำ กำรบันทึกตำรับตำรำของ หมอแผนไทยหรือหมอพื้นบ้ำนรุ่นอำวุโสนั้น ต้องใช้ควำมศรัทธำและควำมมำนะบำกบั่นอย่ำงแรง กล้ำจงึ จะทำได้สำเร็จ เพรำะผทู้ ีจ่ ะทำกำรบันทึกได้ตอ้ งมคี วำมรใู้ นกำรอ่ำนเขียนหนังสอื มีฉันทะใน กำรเขียนบันทึกตำรับยำต่ำงๆ ที่ได้เรียนรู้มำหรือจำกกำรใช้ด้วยตนเอง กำรเขียนบันทึกต้องมี สมำธิเพรำะต้องเขียนด้วยมือและไม่สำมำรถลบคำผดิ ได้ ลำยมือตอ้ งอำ่ นได้ง่ำย สำหรับหมอลอย และหมอวงศ์น้ันมีอำยุ ๘๕ และ ๘๘ ปี กำรเขียนบันทึกของหมอทั้งสองจึงเปน็ เร่ืองทีต่ ้องใช้ควำม เพียรพยำยำมสงู ที่สาคัญที่สุดคือ การที่หมอลอยและหมอวงศ์ยินดีมอบตารับยาจากบุดขาวที่ท้ังสองได้ บันทึกขึ้นให้คณะการแพทย์แผนไทย มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์เพื่อนาไปเผยแพร่เป็นวิทยาทาน ให้กับหมอแผนไทยและหมอพื้นบ้านรุ่นต่อไปน้ัน แสดงถึงจิตใจของควำมเป็นครูหมอพื้นบ้ำนที่ ยิ่งใหญ่ ต้องกำรให้ภูมิปัญญำตำรับยำหลำนร้อยตำรับเป็นภูมิปัญญำของแผ่นดิน และนำไปใช้ ประโยชน์ในกำรดูแลสุขภำพของประชำชนไทยสืบต่อไป การจัดจาแนกตารับยาตามกลุ่มอาการต่างๆ ทาให้ง่ายต่อการศึกษาและนาไปใช้ประโยชน์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการนาตารับยาไปจัดทาเป็นรหัสฐานข้อมูลเพื่อการสืบค้นและการคุ้มครองภูมิ ปัญญาการแพทย์แผนไทยของภูมภิ าคและประเทศตอ่ ไป พระพุทธเจ้าได้ตรัจไว้ในวกั กลิสูตรวา่ “ผใู้ ดแลเห็นธรรม ผนู้ ้ันชื่อวา่ ย่อมเหน็ เรา” “ผู้ใดแลเห็นและใช้ตารับยาจากบุดขาว ผู้นั้นชื่อว่าย่อมเห็นจิตแห่งความเป็นครูหมอ พืน้ บ้านของหมอลอย มุกดา และ หมอวงศ์ พิมท่าทอง เฉกเช่นเดียวกัน” นำยแพทย์ประพจน์ เภตรำกำศ ประธานสมาพนั ธ์แพทย์แผนไทยแห่งประเทศไทย

๖ คำนิยม หนังสือตารับยาจากบุดขาวต้นฉบับของหมอลอย มุกดา และหมอวงศ์ พิมท่าทอง หมอ พื้นบ้านที่ได้รับการยอมรับในเขตพื้นที่รอบเข่ือนรัชชประภา จังหวัดสุราษฏร์ธานีเล่มนี้ ถือว่าเป็น หนังสือที่มีคุณค่าต่อวงการแพทย์พื้นบ้านของไทยอีกเล่มหนึ่ง เพราะนับแต่การกาเนิดของกรม พัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือกน้ัน กระทรวงสาธารณสุขได้ให้ความสาคัญต่อ การค้นคว้ารวบรวมภูมิปัญญาด้านการรักษาโรคที่หมอพื้นบ้านได้ทาหน้าที่เยียวยารักษา เป็นที่พึ่ง ของผู้คนในชุมชนมายาวนาน ตารับยาที่ใช้ย่อมผ่านการทดลองใช้รักษาผู้เจ็บป่วยในชุมชน สะท้อน ให้เห็นความสามารถของหมอยาในการนาพืชสมุนไพร สัตว์และธาตุวัตถุต่างๆในธรรมชาติมาใช้ เยียวยาผู้ป่วย อันเป็นภูมิปัญญาในการพึ่งตนเองที่มีค่าอย่างยิ่ง การที่คณะการแพทย์แผนไท ย มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ได้คัดสรรและเรียบเรียงตารายาจากหนังสือบุด ซึ่งเป็นภาษาไทย โบราณให้สะดวกต่อการศึกษาในคร้ังนี้ ถือเป็นการทาหน้าที่อันสาคัญของคณะการแพทย์แผนไทย ที่ช่วยฟื้นฟูและสืบทอดภูมิปัญญาด้านการรักษาโรคของท้องถิ่น ซึ่งหมอพื้นบ้านได้ทาหน้าที่อย่าง เข้มแข็ง มาโดยตลอดให้คงอยู่ และการที่คณะทางานได้นาตารายาจากบุดขาวมาปริวรรตเป็น ภาษาไทยปจั จบุ ันและแยกตารับเปน็ กลุ่มโรค แยกแยะสว่ นประกอบ สรรพคุณและขอ้ บ่งใช้ เป็นงาน ที่ต้องใช้ความอุตสาหะ วิริยะอย่างมาก จึงขอแสดงความชื่นชมคณะทางานและคณะการแพทย์ แผนไทย มหาวิทยาลยั สงขลานครินทร์ ไว้ ณ โอกาสนี้ (รองศาสตราจารย์วณี า วีสเพญ็ ) สถาบนั วิจัยศิลปะและวัฒนธรรมอีสาน มหาวิทยาลัยมหาสารคาม

๗ คำนำ หนงั สือ “ตารบั ยาจากบุดขาว หมอลอย มุกดา หมอวงศ์ พิมท่าทอง” เล่มน้ี เขียนขึน้ โดยใช้ ข้อมูลจากโครงการวิจัย “รวบรวมภูมิปัญญาการนวดไทย และปริวรรตตารายาสมุนไพร : กรณีศกึ ษาหมอพ้ืนบ้านรอบเขตพืน้ ทีป่ กปักพนั ธกุ รรมพืช เขือ่ นรัชชประภา จงั หวัดสุราษฎรธ์ านี” มี วัตถุประสงค์เพื่อศึกษา และรวบรวมแนวคิด ทฤษฎี การวินิจฉัยโรค และตารับยาที่ใช้ จากภูมิ ปัญญาหมอพื้นบ้านซึ่งบันทึกไว้ในหนังสือบุดขาว ซึ่งมีประโยชน์ต่อการนาไปศึกษาพัฒนาต่อยอด การใชส้ มุนไพรของหมอพืน้ บ้านในอดีต และประยกุ ต์ใชเ้ พื่อการรักษาให้กับผปู้ ่วยในปัจจบุ นั รวมท้ัง สามารถนาความรู้นั้นไปประยกุ ต์ใช้ในการเรียนการสอนด้านการแพทย์แผนไทยในสถานศกึ ษา โดย หนังสือบุดขาวที่ศึกษาในคร้ังนี้เป็นของนายลอย มุกดา และนายวงศ์ พิมท่าทอง หมอพื้นบ้านที่ ได้รบั การยอมรับในความรู้ความสามารถ จากพืน้ ทีร่ อบเขื่อนรัชชประภา จงั หวัดสุราษฏรธ์ านี สาหรับเนื้อหาภายในหนังสือ ได้เขียนจาแนกตารับยาต่าง ๆ ตามอาการของโรค โดยชื่อ โรค/ชื่ออาการบางชื่อ จะเป็นชื่อที่มีลักษณะเป็นคาศัพท์เฉพาะตามการแพทย์แผนไทย ซึ่งผู้เขียนได้ อธิบายไว้บางส่วนแล้ว สาหรับชื่อสมุนไพรได้เปลี่ยนเป็นการเขียนด้วยภาษาไทยปัจจุบันในชนิดที่ รู้จักกันทว่ั ไป เชน่ วนั ยอ เป็นย่านาง ก'ก' หรอื กก เปน็ กระเทียม แตบ่ างชนิดซึ่งไม่เปน็ ทีร่ จู้ กั และไม่ สามารถหาข้อมูลได้ ยังคงเขียนด้วยชื่อเรียกท้องถิ่นที่ปรากฏในหนังสือบุด เช่น หรักนก เสงเคลง แต่เนื้อหาในภาพรวมน้ันยังคงมีความเป็นภาษาโบราณแฝงอยู่ เพื่อให้ผู้อ่านได้รับอรรถรสในความ เป็นภาษาโบราณภาคใต้ และต้องการอนุรักษ์ไว้ซึ่งภูมิปัญญาของหมอพื้นบ้านให้คงอยู่จนถึงอนชุ น รุ่นหลัง เช่น การใช้คาว่า \"หายแล\" ลงท้ายตารับ และการใช้คาว่า เสกสักกัตวา (คาถาเพื่อปลุก ขวัญกาลังใจให้ยามคี วามศักดิส์ ทิ ธิ์รักษาหายจริง) กากบั ในวิธีการใชย้ า การจัดทาหนังสือเล่มนี้ สาเร็จลุล่วงไปด้วยดี คณะผู้เขียนต้องขอขอบคุณทุนสนับสนุนจาก งบประมาณแผ่นดิน มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ประเภทเงนิ อดุ หนุนการวิจัย ปี ๒๕๕๓ และการ อานวยความสะดวกในการเข้าศกึ ษาจากโครงการอนุรกั ษ์พันธกุ รรมพืชอันเนือ่ งมาจากพระราชดาริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี และการไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย (เขื่อน รชั ประภา จงั หวดั สรุ าษฏรธ์ านี) ผู้เขียนหวังเป็นอย่างยิ่งว่า ผู้อ่านคงจะได้รับความรู้และประโยชน์จากหนังสือเล่มนี้ และ ผเู้ ขียนยินดรี บั ข้อคิดเห็นเพือ่ การปรบั ปรงุ แก้ไขในโอกาสต่อไป คณะการแพทย์แผนไทย มหาวิทยาลัยสงขลานครนิ ทร์ ตลุ าคม ๒๕๕๗

สำรบญั ๘ คำนยิ ม หน้ำ คำนำ ๓ สำรบญั ๗ บุดขำว ๘ ตำรบั ยำจำกบุดขำวของหมอลอย มกุ ดำ ๑๕ ๑๖ ๑. กลุ่มยำโรคไข้ ๑๘ ๑.๑ กลุ่มยาแก้ไข้ ๑๙ ๑.๒ กลุ่มยากระทุ้งไข้ ขับพิษไข้ แก้พิษไข้ตา่ ง ๆ ๒๕ ๑.๓ กลุ่มยาแก้ไข้สะท้าน ๓๐ ๑.๔ กลุ่มยาแก้ไข้จบั ๓๒ ๓๕ ๑.๕ กลุ่มยาแก้ไข้ตวั เยน็ มือเยน็ ตีนเยน็ ๓๖ ๓๘ ๑.๖ กลุ่มยาแก้ไข้สมั ปะชวร ๕๒ ๑.๗ กลุ่มยาแก้ไข้สนั นิบาต ๕๓ ๑.๘ กลุ่มยาแก้ไข้เหนอื ๕๖ ๑.๙ กลุ่มยาแก้ไข้กาฬ ๑.๑๐ กลุ่มยาแก้ไข้เอกโทษ ทวุ นั โทษ ๕๙ ๖๑ (แก้ไข้เพือ่ กาเดา เสมหะ โลหติ ลม) ๖๒ ๑.๑๑ กลุ่มยาแก้ไข้เวลาต่าง ๆ ๖๔ ๑.๑๒ กลุ่มยาแก้ไข้ในฤดตู ่าง ๆ ๖๕ ๑.๑๓ กลุ่มยาแก้ไข้อนั เกิดจากธาตุต่าง ๆ ๗๗ ๑.๑๔ กลุ่มยาแก้ไข้และบวมพอง ๗๙ ๑.๑๕ กลุ่มยาแก้ไข้ท้ังปวง ๘๑ ๑.๑๖ กลุ่มยาแก้ไข้ตามน้ากระสาย ๘๒ ๑.๑๗ กลุ่มยาแก้ไข้คล่งั เพ้อ ๘๒ ๑.๑๘ กลุ่มยาแปรไข้ ๘๔ ๑.๑๙ กลุ่มยาแก้ไข้เหง่อื ออก ๘๕ ๑.๒๐ กลุ่มยาแก้ไข้อน่ื ๆ ๒. กลุม่ ยำโรคลม ๒.๑ กลุ่มยาแก้ลมตา่ ง ๆ (ลมจุกเสียด ลมแน่นท้อง)

สำรบญั (ต่อ) ๙ ๒.๒ กลุ่มยาแก้อาการลนิ้ กระด้างคางแข็ง ๘๙ ๒.๓ กลุ่มยาแก้ลม แก้เลือด ๙๑ ๓. กลมุ่ ยำโรคเลือด ๙๒ ๔. กลมุ่ ยำโรคสตรี มำรดำ และเด็ก ๙๕ ๔.๑ กลุ่มยาโรคสตรี ๙๕ ๔.๒ กลุ่มยามารดาหลังคลอด รก และน้านม ๙๖ ๙๖ ๔.๒.๑ กลุ่มยามารดาหลังคลอด ๙๗ ๔.๒.๒ กลุ่มยาแก้รกติด ๙๘ ๔.๒.๓ กลุ่มยาขบั น้านม ๙๘ ๔.๓ กลุ่มยาโรคเดก็ ๑๐๑ ๕. กลมุ่ ยำโรคในปำกในคอ ๑๐๑ ๕.๑ กลุ่มยาแก้โรคทางปาก ๑๐๒ ๕.๒ กลุ่มยาแก้โรคทางคอ ๑๐๓ ๕.๓ กลุ่มยาแก้โรคทางฟนั ๑๐๔ ๕.๔ กลุ่มยาแก้โรคทางล้ิน ๑๐๔ ๕.๕ กลุ่มยาแก้ไอ ๑๐๖ ๖. กลมุ่ ยำแก้ซำงและตำนขโมย ๑๐๖ ๖.๑ กลุ่มยาแก้ซาง ๑๐๙ ๖.๒ กลุ่มยาแก้ตานขโมย ๑๑๑ ๗. กลมุ่ ยำแกร้ ิดสีดวง ๑๑๙ ๘. กลุ่มยำแก้มำ้ มยอ้ ย ม้ำมโต (ป้ำง) ๑๒๐ ๙. กลมุ่ ยำแก้อำกำรรอ้ นในกระหำยนำ ๑๒๑ ๙.๑ กลุ่มยาแก้อาการรอ้ นในกระหายน้า ๑๒๒ ๙.๒ กลุ่มยาแก้รอ้ นจากอาการไข้ ๑๒๕ ๑๐. กลมุ่ ยำแก้อำกำรปวดศีรษะ ๑๒๗ ๑๑. กลมุ่ ยำแกอ้ ำกำรนอนไม่หลับ ๑๒๘ ๑๒. กลุม่ ยำโรคผิวหนัง

สำรบัญ (ต่อ) ๑๐ ๑๓. กลมุ่ ยำระบบทำงเดินอำหำร ๑๒๙ ๑๓.๑ กลุ่มยาแก้อาเจียน ๑๒๙ ๑๓.๒ กลุ่มยาช่วยเจรญิ อาหาร ๑๓๐ ๑๓.๓ กลุ่มยาแก้อาการปวดท้อง ๑๓๑ ๑๓.๔ กลุ่มยาแก้อาการฝใี นท้อง ๑๓๒ ๑๓๓ ๑๔. กลุ่มยำระบบทำงเดินหำยใจ ๑๓๓ ๑๕. กลุ่มยำระบบกลำ้ มเนือและกระดูก ๑๓๔ ๑๖. กลุ่มยำระบบทำงเดินปัสสำวะ ๑๓๕ ๑๗. กลมุ่ ยำระบบขับถ่ำย ๑๓๖ ๑๓๘ ๑๗.๑ กลุ่มยาแก้อาการท้องเสีย ๑๓๙ ๑๗.๒ กลุ่มยาแก้อาการท้องผกู ๑๓๙ ๑๗.๓ กลุ่มยาเกี่ยวกบั โรคทางทวาร ๑๔๐ ๑๘. กลมุ่ ยำบำรงุ กำลัง ๑๔๒ ๑๙. กลุ่มยำแก้สะอกึ ๑๔๒ ๒๐. กลมุ่ ยำแกพ้ ยำธิ ๑๔๓ ๒๑. กลุม่ ยำโรคอื่น ๆ ๑๔๔ ๒๑.๑ กลุ่มยาโรคอื่น ๆ ๑๔๕ ๒๑.๒ กลุ่มยาทีม่ ีน้ากระสายแก้โรคต่าง ๆ ๑๔๗ ตำรับยำจำกบดุ ขำว ของหมอวงศ์ พิมท่ำทอง ๑๔๗ ๑. กลมุ่ ยำโรคไข้ ๑๕๐ ๑.๑ กลุ่มยาแก้ไข้ ๑๕๒ ๑.๒ กลุ่มยากระทุ้งไข้ ขับพิษไข้ แก้พิษไข้ตา่ ง ๆ ๑๕๓ ๑.๓ กลุ่มยาแก้ไข้ตัวเยน็ มือเยน็ ตีนเยน็ ๑๕๓ ๑.๔ กลุ่มยาแก้ไข้สัมปะชวร ๑๕๕ ๑.๕ กลุ่มยาแก้ไข้สนั นิบาต ๑๕๖ ๑.๖ กลุ่มยาแก้ไข้เหนอื ๑.๗ กลุ่มยาแก้ไข้กาฬ

สำรบัญ (ตอ่ ) ๑๑ ๑.๘ กลุ่มยาแก้ไข้เอกโทษ ทวุ ันโทษ ๑๕๗ (แก้ไข้เพื่อกาเดา เสมหะ โลหติ ลม) ๑๕๘ ๑.๙ กลุ่มยาแก้ไข้ในฤดูต่าง ๆ ๑๕๘ ๑.๑๐ กลุ่มยาแก้ไข้อนั เกิดจากธาตุต่าง ๆ ๑๕๙ ๑.๑๑ กลุ่มยาแก้ไข้ทั้งปวง ๑๖๐ ๑.๑๒ กลุ่มยาแก้ไข้คล่ังเพ้อ ๑๖๑ ๑.๑๓ กลุ่มยาแปรไข้ ๑๖๑ ๑.๑๔ กลุ่มยาแก้ไข้เหงือ่ ออก ๑๖๒ ๑.๑๕ กลุ่มยาแก้ไข้ตัวรอ้ น ตัวเย็น ๑๖๒ ๑.๑๖ กลุ่มยาแก้ไข้อน่ื ๆ ๑๖๔ ๒. กล่มุ ยำโรคลม ๑๖๗ ๓. กลมุ่ ยำโรคเลือด ๑๖๙ ๔. กลุ่มยำมำรดำและเดก็ ๑๖๙ ๔.๑ กลุ่มยามารดาก่อนคลอดและหลังคลอด ๑๖๙ ๑๖๙ ๔.๑.๑ กลุ่มยามารดาก่อนคลอด ๑๗๔ ๔.๑.๑.๑ ยาครรภร์ ักษา ๑๗๖ ๔.๑.๑.๒ ยาแก้อาการต่าง ๆ ระหว่างตง้ั ครรภ์ ๑๗๗ ๔.๑.๑.๓ ยาแก้ทารกในครรภ์มีอาการตา่ ง ๆ ๑๗๘ ๑๗๘ ๔.๑.๒ กลุ่มยามารดาระหว่างคลอด ๑๗๙ ๔.๑.๓ กลุ่มยามารดาหลงั คลอด ๑๗๙ ๔.๑.๔ กลุ่มยาขับรก ๑๗๙ ๔.๑.๕ กลุ่มยาบารงุ น้านม ๑๘๐ ๔.๒ กลุ่มยากุมารและเด็ก ๑๘๒ ๔.๒.๑ กลุ่มยากุมาร ๔.๒.๒ กลุ่มยาเด็ก ๕. กลุม่ ยำโรคปำก คอ จมกู

สำรบญั (ตอ่ ) ๑๒ ๖. กลุ่มยำแก้ซำงและตำนขโมย ๑๘๔ ๖.๑ กลุ่มยาแก้ซาง ๑๘๕ ๖.๒ กลุ่มยาแก้ตานขโมย ๑๙๐ ๑๙๒ ๗. กลมุ่ ยำแก้ริดสีดวง ๑๙๔ ๘. กลุ่มยำแก้อำกำรรอ้ นในกระหำยนำ ๑๙๔ ๙. กลุม่ ยำแกอ้ ำกำรปวดศีรษะ ๑๙๖ ๑๐. กลุ่มยำนอนหลับ-ยำแกง้ ่วง ๑๙๗ ๑๑. กลุ่มยำโรคผิวหนงั ๑๙๘ ๑๒. กล่มุ ยำระบบทำงเดินอำหำร ๑๙๙ ๑๓. กลุ่มยำโรคทำงเดินปสั สำวะ ๒๐๑ ๑๔. กลมุ่ ยำระบบกำรขบั ถำ่ ย ๒๐๑ ๒๐๓ ๑๔.๑ กลุ่มยาแก้อาการท้องเสีย ๒๐๔ ๑๔.๒ กลุ่มยาแก้อาการท้องผูก ๒๐๕ ๑๕. กลมุ่ ยำแกป้ วดเมือ่ ย ๒๐๖ ๑๖. กลุ่มยำแก้สะอกึ ๒๐๗ ๑๗. กลุม่ ยำแกพ้ ยำธิ ๒๐๙ ๑๘. ยำอื่น ๆ บรรณำนกุ รม

๑๓

๑๔

๑๕ บุดขำว ควำมหมำย บุดขำว สันนิษฐานว่า เป็นคากร่อนมาจากคาว่า “สมุด” ของภาษาไทยกลาง เป็น “หมุด” แล้วเลือนจาก “หมุด” เป็น “บุด” หนังสือบุด หรือสมุดไทย อาจเรียกว่า สมุดข่อย เพราะเป็น หนงั สือที่ทาด้วยเปลือกของตน้ ข่อย วธิ ีทำบุดขำว ๑. กำรทำกระดำษ เริม่ จากการกะเทาะเปลือกข่อย เอาส่วนผิวนอกสีเขียว และกระพี้เนื้อ ไม้ด้านใน นามาบดหรือตาให้ค่อนข้างละเอียด ผสมด้วยยางไม้ที่มีเมือกเหนียวคลุกเคล้าให้เข้ากัน แล้วเทลงในพิมพ์ไม้ที่ขุดไว้ตามขนาดสมุดที่ต้องการ หลังจากน้ันใช้ลูกกลิ้งบดรีดให้สนิทแน่น ทิ้งไว้ จนแหง้ แคะออกจากเบ้าพิมพ์ นาไปตากแดดใหแ้ หง้ จึงนาไปใช้ได้ ๒. กำรเข้ำเล่มสมุด กระดาษหนังสือบุดที่ได้จะเป็นแผ่นสี่เหลี่ยมผืนผ้า เม่ือจะเข้าเล่มจึง นากระดาษแต่ละแผ่นมาเชื่อมต่อเข้าด้วยกันด้วยยางไม้ แล้วพับกลับไปกลับมาต่อๆ กัน จะได้ หนงั สือบุด ความยาวตามต้องการ ๓. หมึกท่ีใช้เขียนบนกระดำษ บุดขาวมีเนื้อกระดาษสีขาว จึงเขียนด้วยหมึกสีดา ซึ่ง สามารถทาได้จากวัสดุ ๒ ชนิด คือ (๑) ผลสมอป่า โดยนามาตา แช่น้าจนได้สีดาออกน้าตาล หรือ (๒) น้าจากตวั หมกึ และเขียนโดยใช้ปากไก่ซึง่ ทาด้วยขนนกหรอื ไม้ไผ่ กำรใชป้ ระโยชน์ สิ่งที่บันทึกในหนังสือบุดขาว เป็นเร่ืองราวเกี่ยวกับ วิชาเทพหรือสิ่งดีงาม เช่น ตารับยา พื้นบ้าน วิธีการรักษาโรคตามวิธีการแผนไทย ไม่ว่าจะเป็นการนวด การรักษาเส้น หรือการรักษา กระดูก ในส่วนของตารายารักษาโรคน้ัน จะบันทึกเป็นตารับยาหลายๆตารับ ซึ่งแต่ละตารับอาจมี หลายขนาน ทีใ่ ชร้ กั ษาโรคหลากหลายโรค โดยตารบั ยาจะประกอบด้วย สมุนไพรหลายชนิด พร้อม สดั ส่วนทีใ่ ช้ วิธีการใช้ และสรรพคุณ หนังสือบุดขาว ซึ่งจารึกเร่ืองราวเกี่ยวกับการแพทย์พื้นบ้านภาคใต้น้ัน มักเขียนด้วย ภาษาไทยถิ่นใต้แบบโบราณด้วยตัวอักษรไทย มีเพียงส่วนน้อยที่เขียนด้วยอักษรไทยขอมซึ่งมักจะ เป็นบทสวดหรือคาถา ซึ่งหมอพื้นบ้านสมัยโบราณจะมีหนังสือบุดขาวที่บันทึกตารับยา หรือวิธีการ รกั ษาโรคเปรียบเสมอื นคู่มอื การเป็นหมอ

๑๖ ตำรับยำจำกบดุ ขำวของหมอลอย มกุ ดำ ๑. ประวัติหมอลอย มกุ ดำ นายลอย มุกดา (ภาพที่ ๑) อายุ ๘๕ ปี อยู่บ้านเลขที่ ๑๒ หมู่ ๑ ต. เขาพัง อ. บ้านตาขนุ จ. สุราษฎร์ธานี นับถือศาสนาพุทธ มีประสบการณ์การรักษามากว่า ๒๕ ปี โดยเริ่มศึกษาด้านยา สมุนไพรขณะที่บวชเรียนเปน็ ระยะเวลา ๕ พรรษา หลังจากบวชเรียนได้มาเป็นผู้ช่วยหมอเสนารักษ์ ชื่อหมอมงคล แพทยาคมชาวจังหวดั ภเู ก็ตในค่ายทหารที่จงั หวัดนครศรธี รรมราช ช่วยในการฉีดยา ช่วยจบั หยิบอุปกรณ์ เชน่ การทาแผล การทาคลอด เปน็ ต้น จากน้ันได้มาศกึ ษาและทาการรักษาโรค โดยอาศัยองค์ความรู้ในหนังสือบุดขาว ที่ได้รับการสืบทอดมาจากบรรพบุรุษ รูปแบบการรักษามี การดูลักษณะท่ัวไปของผู้ป่วย วิเคราะห์ตามคัมภีร์ จ่ายยาสมุนไพรร่วมกับการใช้คาถาพระ นอกจากหนังสือบุดคัมภีร์รักษาโรคและตารับยาแล้ว หมอพื้นบ้านท่านนี้ยังมีหนังสือบุดเกี่ยวกับ การรักษาโรคงู และการนวด-การต่อกระดูก แต่ปัจจุบันหนังสือบุดเกี่ยวกับการนวด – การต่อ กระดูก ได้มอบใหผ้ ทู้ ีม่ คี วามสนใจไปแล้ว ภำพที่ ๑ นายลอย มกุ ดา

๑๗ ๒. ตำรบั ยำจำกหนังสือบดุ ขำว ของหมอลอย มุกดำ สำมำรถแยกตำรับยำได้ตำมโรคและระบบตำ่ ง ๆ ของรำ่ งกำยดงั นี ๑. กลุ่มยำโรคไข้ ๒. กลุม่ ยำโรคลม ๓. กลุ่มยำโรคเลือด ๔. กลุม่ ยำโรคสตรี มำรดำ และเด็ก ๕. กลมุ่ ยำโรคในปำกในคอ ๖. กลุม่ ยำแก้ซำงและตำนขโมย ๗. กลุ่มยำแกร้ ิดสีดวง ๘. กลุม่ ยำแก้ม้ำมยอ้ ย มำ้ มโต (ปำ้ ง) ๙. กล่มุ ยำแก้อำกำรรอ้ นในกระหำยนำ ๑๐. กล่มุ ยำแก้อำกำรปวดศรี ษะ ๑๑. กลมุ่ ยำแกอ้ ำกำรนอนไม่หลบั ๑๒. กลมุ่ ยำระบบผวิ หนัง ๑๓. กลมุ่ ยำระบบทำงเดินอำหำร ๑๔. กล่มุ ยำระบบทำงเดินหำยใจ ๑๕. กล่มุ ยำระบบกล้ำมเนือและกระดกู ๑๖. กลมุ่ ยำระบบทำงเดินปสั สำวะ ๑๗. กลุม่ ยำระบบขับถ่ำย ๑๘. กลุ่มยำบำรุงกำลงั ๑๙. กล่มุ ยำแกส้ ะอึก ๒๐. กลุ่มยำแก้พยำธิ ๒๑. กลมุ่ ยำโรคอื่น ๆ

๑๘ ๑. กลมุ่ ยำโรคไข้ ไข้ หมำยถงึ ๑. ความเจบ็ ป่วยทางกายหรอื ทางจิต เช่น ไข้พิษ ไข้กาฬ ไข้เหนอื ไข้หวดั นอกจากนที้ างการแพทย์แผนไทย ยังมีไข้ตัวเย็นเนอ่ื งจากธาตุไฟพิการ ๒. อาการครนั่ เนือ้ ครัน่ ตวั สะบัดร้อน สะบดั หนาว ปวดเมือ่ ย โดยทัว่ ไปหมายถึง อาการทีม่ ีอุณหภูมิของร่างกายสูงขึน้ ผิดจากระดบั ปรกติ เนือ่ งจากความเจ็บป่วย แยกตำรับยำ กล่มุ ยำโรคไข้ ๑. กลุ่มยาโรคไข้ ๑.๑ กลุ่มยาแก้ไข้ ๑.๒ กลุ่มยากระทุ้งไข้ ขบั พิษไข้ แก้พิษไข้ตา่ ง ๆ ๑.๓ กลุ่มยาแก้ไข้สะท้าน ๑.๔ กลุ่มยาแก้ไข้จับ ๑.๕ กลุ่มยาแก้ไข้ตัวเยน็ มือเย็น ตนี เยน็ ๑.๖ กลุ่มยาแก้ไข้สัมปะชวร ๑.๗ กลุ่มยาแก้ไข้สนั นิบาต ๑.๘ กลุ่มยาแก้ไข้เหนือ ๑.๙ กลุ่มยาแก้ไข้กาฬ ๑.๑๐ กลุ่มยาแก้ไข้เอกโทษ ทวุ นั โทษ (แก้ไข้เพื่อกาเดา เสมหะ โลหติ ลม) ๑.๑๑ กลุ่มยาแก้ไข้เวลาต่าง ๆ ๑.๑๒ กลุ่มยาแก้ไข้ในฤดูต่าง ๆ ๑.๑๓ กลุ่มยาแก้ไข้อนั เกิดจากธาตตุ ่าง ๆ ๑.๑๔ กลุ่มยาแก้ไข้และบวมพอง ๑.๑๕ กลุ่มยาแก้ไข้ทั้งปวง ๑.๑๖ กลุ่มยาแก้ไข้ตามน้ากระสาย ๑.๑๗ กลุ่มยาแก้ไข้คลัง่ เพ้อ ๑.๑๘ กลุ่มยาแปรไข้ ๑.๑๙ กลุ่มยาแก้ไข้เหง่อื ออก ๑.๒๐ กลุ่มยาแก้ไข้อืน่ ๆ

๑๙ ๑.๑ กลุ่มยำ๑แก้ไข้ สาหรบั กลุ่มยาแก้ไข้นี้ เป็นกลุ่มตารับยาสาหรบั แก้ไข้ทัว่ ๆ ไป ไม่ได้เจาะจงชนิดของไข้ และ สรรพคณุ สาหรับตารบั ยาจะมีความหลากหลาย โดยจะเน้นการใช้นา้ กระสายยาเพื่อรกั ษาอาการ ต่าง ๆ ตำรบั ๒ที่ ๑ ยำแกไ้ ข้ ส่วนประกอบ มี ๒ ขนาน ขนำน๓(๑) รากผักหวาน ๑ รากทงิ้ ถ่อน ๑ ย่านาง ๑ ไม้เท้ายายหม่อม ๑ รากคาคลอง ๑ ก้างปลา ๑ ผักสาบ ๑ ผักกูด ๑ จนั ขาว ๑ ขนำน (๒) จงิ จ้อ ๑ รากมะเฟือง ๑ คันทรง ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ แก้ร้อน วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ฝนด้วยน้าซาวข้าว กิน ตำรบั ท่ี ๒ ยำแก้ไข้ ส่วนประกอบ เทียนดา ๑ เทียนขาว ๑ เทียนแดง ๑ โกฐสอ ๑ โกฐเชียง ๑ โกฐหัวบัว ๑ ลูกจนั ๑ ดอกจนั ๑ ข่าหลวง ๑ จันทั้ง ๒ สมอทั้ง ๓ กระดอม ๑ รากย่านาง ๑ รากไอ้เหนยี ว ๑ รากขนนุ ๑ หญ้า ๑ บาท ๒ สลึง สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้ม กิน ดอง หรอื ทา ๑ กล่มุ ยำ หมายถึง การจดั กลุ่มของตารบั ยาให้อยู่ในกลุ่มเดียวกัน โดยในทีน่ ้ีจะยึดตามลักษณะของกลุ่มโรค อาการ หรือ กลุ่มตารับ ยาแก้อาการตามระบบต่าง ๆ ของร่างกาย เช่น กลุ่มยาโรคไข้ กลุ่มยาแก้อาการปวดศีรษะ หรือกลุ่มยาระบบทางเดินอาหาร เปน็ ต้น ๒ ตำรบั ยำ หมายถึง สตู รซึ่งระบุส่วนประกอบสิง่ ปรุงที่มียารวมอยดู่ ้วย ไม่วา่ สิ่งน้ันจะมีรปู ลกั ษณะใด และให้ความหมายรวมถึงยาที่ มีลักษณะเป็นวตั ถุสาเร็จรูปทางเภสชั กรรม ซึ่งพร้อมทีจ่ ะนาไปใช้ให้แก่มนุษย์หรือสัตว์ได้ โดยในที่น้ี “ตารบั ยา” แก้โรคหรืออาการที่ มีลกั ษณะคล้ายกนั จะจัดอยใู่ นกลุ่มยาเดียวกนั โดยในแต่ละตารบั ยาอาจจะประกอบด้วยขนานยามากกว่า ๑ ขนาน ๓ ขนำน หมายถึง ลกั ษณะนามเรียกยาที่ปรงุ ขึน้ โดยในทีน่ ้ีจะใช้เรียกแทนสตู รยาของตารบั ยาที่มีมากกว่า ๑ สตู ร เช่น ตารับยาแก้ไข้ มี ๒ ขนาน ขนานที่ ๑ ประกอบด้วย.... ขนานที่ ๒ ประกอบด้วย.... เป็นต้น ซึง่ ในแต่ละขนานอาจจะต่างกนั ที่ตวั ยาที่ใช้ น้ากระสายยา หรือรปู แบบการใชย้ า

๒๐ ตำรับท่ี ๓ ยำแก้ไข้ สว่ นประกอบ รากน้านอง ๑ รากคนู ๑ รากขัดมอน ๑ แหว้ หมู ๑ ลูกผักชีลอ้ ม ๑ หอมแดง ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๔ ยำแก้ไข้ ส่วนประกอบ ใบส้มป่อย ๑ ใบสะเดา ๑ ใบบอระเพ็ด ๑ ใบพลูแก ๑ หอมแดง ๑ จันแดง ๑ พริก ๑ ขิง ๑ กระเทียม ๑ ดีปลี ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ กินแก้ขัดอกขดั ใจ แสบเนื้อแสบตัว วิธีเตรยี ม วิธีใช้ เอาเท่ากนั บดละลายด้วยน้าส้มซ่า (แก้ไข้) หรอื ฝนทา (แก้แสบเนื้อแสบตัว) ตำรบั ท่ี ๕ ยำแกไ้ ข้ ส่วนประกอบ เกสรบวั หลวง ๑ ดอกบุนนาค ๑ รากขัดมอญ ๑ แหว้ หมู ๑ หญ้าตีนนก ๑ โกฐ ก้านพรา้ ว ๑ โกฐจุฬาลัมพา ๑ ใบเท้ายายม่อม ๑ รากขี้กาแดง ๑ รากมะแว้งเครือ ๑ มะตูมออ่ น ๑ น้าประสานทอง ๑ ขิงแห้ง ๑ รากเสนียด ๑ ลูกผกั ชี ๑ ตรผี ลา ๑ แฝกหอม ๑ ฝักราชพฤกษ์ ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ตรที ตู วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๖ ยำแกไ้ ข้ (ใหส้ ั่น) สว่ นประกอบ ลิน้ ทะเล ๑ คนทีสอ ๑ โพบาย ๑ ผกั คราด ๑ ว่านน้า ๑ พริก ๑ ขิง ๑ ดีปลี ๑ สรรพคุณ แก้ไข้สัน่ กินแก้ร้อนแก้เยน็ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ทาแท่งไว้ ละลายน้าร้อนกไ็ ด้ น้าสรุ าก็ได้ กิน ตำรบั ท่ี ๗ ยำแกไ้ ข้ (เมื่อสลบ) ส่วนประกอบ รากมะนาว ๑ รากลกู เขยตายแม่ยายชักปรก ๑ รากคนทา ๑ หวายตะค้า ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ฝนด้วยน้า กรอกเข้าไปเถิดดี ตกถึงท้องรอดขึน้ มาแล ตำรบั ท่ี ๘ แกไ้ ข้ปลำยมือปลำยตีน ส่วนประกอบ มี ๒ ขนาน ขนำน (๑) ย่านาง ๑ รากกล้วยตีบ ๑ น้าประสานทอง ๑

๒๑ ขนำน (๒) เต่าร้างหนู ๑ รากคล้า ๑ รากหวายลิง ๑ รากกานน ๑ รากขี้เหล็ก ๑ ราก ตาเสา ๑ รากหรกั นก ๑ รากระงด ๑ รากสายหยุด ๑ รากหมาก ๑ รากมะพร้าว ๑ เขม็ ไหม้ ๑ รากคดั เค้า ๑ รากไม้เท้ายายม่อม ๑ รากคนทา ๑ รากมะปราง ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ๑. ขนาน (๑) บดเปน็ แท่งไว้ ละลายน้าดอกไม้กินแก้กานแล ๒. ขนาน (๒) ต้ม ๓ เอา ๑ กิน ตำรบั ท่ี ๙ ยำอำบแกไ้ ข้ สว่ นประกอบ ใบเข็มทั้ง ๒ ใบต่างดอก ๑ ใบระงับ ๑ ใบไมยราบ ๑ ใบส้มป่อย ๑ ใบเสงเคลง ๑ ส้มออบ ๑ ใบผักแว่น ๑ ใบมะขาม ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ แช่นา้ อาบ ตำรบั ท่ี ๑๐ ยำแกไ้ ขป้ ฐมชวร สว่ นประกอบ โกฐน้าเต้า ๑ โกฐสอ ๑ โกฐเชียง ๑ โกฐเขมา ๑ โกฐก้านพร้าว ๑ เทียนท้ัง ๕ ลกู จัน ๑ ดอกจัน ๑ กานพลู ๑ กฤษณา ๑ อบเชย ๑ สมุลแว้ง ๑ หญ้าตีนนก ๑ แห้วหมู ๑ บอระเพ็ด ๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ ไพล ๑ ขิง ๑ ข่า ๑ สะคา้ น ๑ ช้าพลู ๑ เจตมูลเพลิง ๑ ดีปลี ๑ พริกไทย ๑ สมอไทย ๑ สมอพิเภก ๑ สมอดีงู ๑ มะขามป้อม ๑ แก่นข้ีเหล็ก ๑ จนั ท้ัง ๒ ยาขา้ วเยน็ ท้ัง ๒ โคกกระสนุ ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ปฐมชวร วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๑๑ ยำไขป้ จั จุบัน ไข้ทำพิษ ส่วนประกอบ ใบไผ่เทศ ๑ ใบขีห้ นอน ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ทาเป็นผง เอาหน่อกล้วยตีบ บีบเอาน้า ละลาย กิน ตำรับท่ี ๑๒ แก้ไขม้ ึนเบือ่ สว่ นประกอบ หนังแรด ๑ รากมะปราง ๑ รากคนทา ๑ รากไม้เท้ายายม่อม ๑ แหว้ หมู ๑ หวาย ตะค้า ๑ รากย่านาง ๑ หญ้าแพรก ๑ ยวงขนุน ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน

๒๒ ตำรบั ท่ี ๑๓ ยำแกไ้ ข้ขัดภำยใน ขดั เพือ่ เลอื ด มูกข้นดงั่ นา้ ข้าวขดั เพือ่ กล่อน มตู รแดงดงั น้ากรัก สว่ นประกอบ มี ๓ ขนาน ขนำน (๑) ขดั เพื่อเลือด มกู ข้นดงั่ นำ้ ข้ำวขัด เพื่อกล่อน มตู รแดงดังน้ำกรัก ว่านน้า ๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ ลกู มะตมู ๑ คนทีสอ ๑ สะเดา ๑ พริกไทย ๑ ขนำน (๒) ไขพ้ ิษฝีธรรมดาในท้อง ถ้ำหญิงว่ำเปน็ ฝีมุตกิด ถ้ำชำยว่ำเปน็ ฝีธรรมดำใน ท้อง หัวข้าวเย็น ๑ ขอบชะนางแดง ๑ ชะเอมท้ัง ๒ ต้มกินหายแล ขนำน (๓) หญิงใดไข้ เลือดขาด ให้เจบ็ ในท้อง เอารากตับเต่า ๑ ส้มป่อยทั้ง๕ ต้ม สามเอาหนง่ึ เสกสักกตั วา สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มสามเอาหนง่ึ เสกสกั กตั วา ๑. ขนาน (๑) ถ้าหญิงต้มกบั ข่อยแดง ถ้าชายต้มนา้ ผ้งึ กิน ๒. ขนาน (๒) (๓) ต้มสามเอาหน่งึ เสกสกั กัตวา กินหายแล ตำรับท่ี ๑๔ ยำแก้ไขเ้ ชื่อมมวั สว่ นประกอบ ลูกมะกอก ๑ ลูกทองหลาง ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดเป็นแทง่ ไว้ ๑. ละลายน้าร้อนกินแก้เช่อื ม ๒. ถ้าลงท้องเอาน้าปูนใสต้มกินหาย ตำรบั ท่ี ๑๕ ยำแก้ไขย้ อกแทงเจ็บเหมือนต้องผีไช สว่ นประกอบ เปลือกแคฝอย ๑ เปลือกเพกา ๑ มะแว้งตน้ ๑ เปลือกมะตูม ๑ หญ้าเกล็ดหอยท้ัง สอง แฝกหนู ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๑๖ แก้ไขไ้ ม่รู้ร้อนเย็น ไมร่ ้สู ึกตัว (เป็นบ้าใหเ้ วียนหัว เปรี้ยวปาก หายใจมิออก) สว่ นประกอบ ขีก้ าแดง ๑ ผกั ไห่ ๑ แหว้ หมู ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้ม ๓ เอา ๑

๒๓ ตำรบั ท่ี ๑๗ ยำเขียวมหำกำ ส่วนประกอบ ใบเหนียว ๑ เอาใบเสนียด ๑ ใบหมาก ๑ ใบสะเดา ๑ ใบลาโพงแดง ใบละหุ่งแดง ๓ ใบระงับพิษ ๑ ใบมะนาว ๑ ใบส้มซ่า ๑ ลูกมะคาดีควาย ๑ ใบส้มป่อย ๑ ลูกคัดเค้า ๑ หัวถ่ัวพู ๑ หวั กระเช้า ๑ ผมี ด ๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ รากหญ้าคา ๑ พริก ๑ ขิง ๑ กก ๑ ดีงเู ปน็ กระสาย สรรพคณุ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดทาแท่งไว้ใช้ ตำรบั ท่ี ๑๘ ยำหอมน้อย ส่วนประกอบ จันทน์ท้ัง ๒ เบญจโกฐ แก่นสน ๑ สักขรี ๑ ชะนูด ๑ แฝก ๑ ชะเอม ๑ เทียน ข้าวเปลือก ๑ ลูกผักชี ๑ กฤษณา ๑ กะลาพัก ๑ ขอนดอก ๑ เกสรบัวหลวง ๑ ดอกบุนนาค ๑ ดอกสารภี ๑ ดอกมะลิ ๑ ดอกพิกุล ๑ ลูกมะกล่าตาหนู ๑ ขอนดอก ๑ ลูกบัวคั่วให้เหลือง ๑ ยา ทั้งนีเ้ อาเสมอภาค สรรพคุณ แก้ไข้ อาเจียน บิดมวน เชอ่ื มมวั วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดทาแท่งไว้กิน ๑. ถ้าแก้ไข้ละลายน้าซาวข้าวแทรกน้าตาลกรวดกิน ๒. ถ้าอาเจียนละลายน้าลูกยอ ๑ บิดมวน ละลายน้าจนั ทน์ท้ัง ๒ ๓. ถ้าลง เอาโรคละลายน้าปนู ใส ๔. ถ้าใหเ้ ชื่อมมัวละลายน้าดอกไม้ ตำรบั ท่ี ๑๙ ยำสวำ่ งอำรมณ์ สว่ นประกอบ เกสรบวั หลวง ๑ ดอกชะนูด ๑ ดอกสารภี ๑ ดอกพิกลุ ๑ ลูกตรบั ๑ ลกู บวั หลวง ๑ แฝก ๑ กฤษณา ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดทาแท่งไว้ละลายน้าดอกไม้กินแลฯ ตำรบั ท่ี ๒๐ ยำสวำ่ งอำรมณ์ สว่ นประกอบ จนั ทน์ท้ัง ๒ กฤษณา ๑ กะลาพกั ๑ ชะมด ๑ พิมเสน ดอกพิกลุ ๑ ดอกบุนนาค ๑ ดอกมะลิ ๑ เกสรบวั หลวง ๑ หัวเปราะ ๑ ลกู จนั ทน์ ๑ ดอกจันทน์ ๑ กระวาน ๑ กานพลู ๑ เทียน ท้ัง ๕ ดีปลี ๑ พันธ์ุผกั กาด ๑ อบเชย ๑ ว่านร่อนทอง ๑ ลิน้ ทะเล ๑ กัญชา ๑ ฝ่นิ ๑ ยาทั้งน้ีเอา สิง่ ละ ๑ สลึง ดงี ู ๒ สลึง สรรพคุณ แก้ไข้ บิดตกมูกเลือด แก้สลบคลั่ง แก้อาเจียน แก้จุกเสียด

๒๔ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ เอานา้ ดอกไม้เปน็ กระสาย บดทาแท่งไว้กิน ๑. ถ้าแก้ไข้ ละลายน้าดอกไม้ ๒. ถ้าลง บิดตกมูกเลือดละลายน้าเปลือกมะเดื่อ ๓. ถ้าลง ไซร้ ก็ละลายน้าปูนใสใหก้ ิน ๔. ถ้าสลบ คลง่ั ละลายน้าว่านกีบแรด ว่านรอ่ นทอง ๕. ถ้าราก (อาเจียน) นาลูกยอต้ม ๖. ถ้าจุกเสียด ละลายน้าว่านรอ่ นทอง ตำรับท่ี ๒๑ ยำประกบไข้ไมใ่ หแ้ ปรไปได้ สว่ นประกอบ รากผักหวาน ๑ รากย่านาง ๑ ไม้เท้ายายม่อม ๑ รากคนทา ๑ รากมะเดื่อ ๑ น้านองย่าน ๑ สรรพคุณ ประกบไข้ไม่ใหแ้ ปรไปได้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๒๒ ยำชโลม สว่ นประกอบ ใบยีโ่ ถท้ัง ๒ รากชิงชี่ ๑ รากหศั คุณ ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ฝนชโลม ตำรับท่ี ๒๓ ยำชูใจ สว่ นประกอบ จันทั้ง ๒ สารภี ๑ พิกลุ ๑ แฝก ๑ ย่านาง ๑ หอม ๑ ใบรวก ๑ เกสรบัวหลวง ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดละเอียดทาแท่งไว้ ละลายน้าซาวข้าวกิน ตำรับท่ี ๒๔ ยำสุมกระหม่อม สว่ นประกอบ มหาหิงส์ ๑ ยาดา ๑ พริก ๑ หวั ไพล ๑ หัวขม้ินออ้ ย ๑ ขิง ๑ กก ๗ เทียนดา ๑ ใบ ทนดี ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดสมุ กระหม่อม

๒๕ ๑.๒ กลุม่ ยำกระทงุ้ ไข้ ขบั พิษไข้ แก้พิษไขต้ ่ำง ๆ กลุ่มยากระทุ้งพิษไข้ คือ กลุ่มยาที่มงุ่ เน้นเพื่อการขับพิษไข้ตา่ ง ๆ ในร่างกายออกมาให้หมดสิ้น ซึง่ ในคัมภรี ์ตักศิลาได้กล่าวไว้ว่า “ถ้ากระทุ้งพิษออกไม่หมดก็ลงไปกินตบั ปอด ให้ถ่ายออกมาเปน็ โลหติ เสมหะ บางทีให้ลงทางปสั สาวะ ให้ปิดปัสสาวะ ใหอ้ าเจียนเปน็ โลหิต ให้ไอ...” เป็นต้น ดังนนั้ กลุ่มยากระทุ้งพิษไข้ จึงมคี วามสาคัญต่อการรกั ษาไข้เปน็ อย่างยิ่ง ในการขับพิษไข้ให้ออกจาก ร่างกาย ตำรับท่ี ๑ ยำกระทุง้ ไข้ ส่วนประกอบ มะปราง ๑ มะเฟือง ๑ คนทา ๑ รากมะเดื่อ ๑ น้านอง ๑ ใบเท้ายายม่อม ๑ จันท้ัง สอง ๑ รากมะกรูด ๑ รากมะนาว ๑ หญ้าแพรก ๑ หญ้าปากควาย ๑ หัวหวายขม ๑ ขี้เหล็ก ๑ ตาเสา ๑ รากคัดเค้า ๑ ยวงขนนุ ๑ หญ้าทบั หอ้ ย ๑ ย่านาง ๑ สรรพคณุ กระทุ้งไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๒ ยำกระทุ้งไข้ ส่วนประกอบ รากมะพร้าว ๑ รากไม้เท้ายายม่อม ๑ รากสักขี ๑ รากมะอึก ๑ รากกรงุ เขมา ๑ ย่านาง ๑ รากมะเดือ่ เขา ๑ รากนมสวรรค์ ๑ สรรพคุณ กระทุ้งพิษไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๓ ยำกระทงุ้ ไข้ สว่ นประกอบ มี ๒ ขนาน ขนำน (๑) รากข้าวเยน็ เหนอื ๑ รากสลอดน้า ๑ รากย่านาง ๑ รากตาน ๑ หัวคล้า ๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ ขนำน (๒) รากชิงชี่ ๑ คนทา ๑ มะเดื่อชุมพร ๑ รากย่านาง ๑ ไม้เท้ายายม่อม ๑ หัว คล้า ๑ เถาหมวก ๑ รากฝักข้าว ๑ ยาขา้ วเย็น ๑ สรรพคุณ กระทุ้งไข้แลกระทุ้งไข้เหนือ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน

๒๖ ตำรบั ท่ี ๔ ยำกระทุง้ ไข้ให้ขึน สว่ นประกอบ รากน้านอง ๑ รากมะเดือ่ ๑ รากคนทา ๑ รากย่านาง ๑ ใบมะขาม ๑ ดินประสวิ ๑ สรรพคุณ กระทุ้งไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดพ่นละลายน้าข้าวสาร พน่ พิษภายใน ตำรับท่ี ๕ ยำกระท้งุ ไข้ทังหอบ สว่ นประกอบ คนทา ๑ ย่านาง ๑ ไม้เท้ายายม่อม ๑ มะเฟือง ๑ มะปราง๑ น้านอง ๑ หญ้า ผักกาดนกเขา ๑ รากกล้วยตีบ ๑ กล้วยน้า ๑ หัวคล้า ๑ หัวว่าว ๑ รากหมาก ๑ รากมะพร้าว ๑ รากมะเดื่อชมุ พร ๑ รากมะกรูด ๑ รากมะนาว ๑ สลอดน้า ๑ จนั ท้ัง ๒ สรรพคุณ กระทุ้งไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๖ ยำตม้ กระทุ้งไข้ ธำตทุ งั สี่ สว่ นประกอบ ย่านาง ๑ รากขี้กาแดง ๑ ผกั เสี้ยนผี ๑ ฝักราชพฤกษ์ ๑ พริก ๑ ลูกกระดอม ๑ ลูก สะคา้ น ๑ แหว้ หมู ๑ ยาดา ๑ สรรพคุณ แก้ไข้เหนือ แก้สันนิบาต แก้สรรพไข้ ยาแก้ภายในสันนิบาตดีนกั แล วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มสามเอาหน่งึ ถ้าไม่หาย ให้ยาดาหรอื แทรกดีเกลือ ๑ อีก ตำรบั ท่ี ๗ ยำถอนไข้ สว่ นประกอบ ใบนา้ เต้าผา ๑ วา่ นหางจระเข้ ๑ ดินประสิว ๑ สรรพคณุ ถอนไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บด พอกกระหมอ่ ม ตำรับท่ี ๘ ยำตม้ ไล่พิษไข้ สว่ นประกอบ เชอื กเขา ๑ หัวยาขา้ วเยน็ ๑ เฉียงพร้านางแอ ๑ น้านอง ๑ คนทา ๑ ย่านาง ๑ สรรพคุณ ไล่พิษไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน

๒๗ ตำรับท่ี ๙ ยำต้มขบั พิษไข้ สว่ นประกอบ มะเดื่ออุทมุ พร ๑ รากน้านอง ๑ คนทา ๑ ใบเท้ายายหมอ่ ม ๑ รากย่านาง ๑ สรรพคุณ ขับพิษไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๑๐ ยำต้มเผยพิษไข้ ส่วนประกอบ ตรผี ลา ๑ โกฐก้านพร้าว ๑ บอระเพด็ ๑ หญ้าตีนนก ๑ ลูกขีก้ าแดง ๑ ใบมะนาว ๑ ฝักราชพฤกษ์ ๑ ยาดา ๑ ใบสะเดาเอา ๓๓ ก้าน สรรพคณุ เผยพิษไข้แล วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๑๑ ยำผำยไข้ สว่ นประกอบ ยาดา ๑ ฝักราชพฤกษ์ ๑ เอาไปโม่ทั้งนน้ั สรรพคุณ ผายไข้ วิธีเตรียม วิธีใช้ ต้ม ๓ เอา ๑ เอากากทิ้งเสีย เอาเคร่ืองยาท้ังนั้นปรุงลง เคี่ยวพอร้อนกินถ้าจะให้ ลงให้สะดวก แทรกดีเกลือลงกิน ตำรับท่ี ๑๒ ยำล้อมตบั ดบั พิษ ส่วนประกอบ มะเฟือง ๑ ใบหมากผู้ ๑ ใบหมากเมีย ๑ หญ้าแพรก ๑ หญ้าปากควาย ๑ ใบมะตูม ๑ ใบคนทีสอ ๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ สรรพคณุ ล้อมตับดับพิษ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดละลายน้าซาวข้าวกิน ให้หนักแตเ่ บาแล ตำรับท่ี ๑๓ ยำตม้ พิษออก ส่วนประกอบ หวั คล้า ๑ โคกกระออม ๑ หญ้าปากควาย ๑ ผักเปด็ ๑ แก่นมะหาด ๑ แก่นมะกรูด ๑ แก่นข้ีเหลก็ ๑ แก่นปรู๋ ๑ แสมสาร ๑ แก่นโค ๑ แก่นสกั ๑ สรรพคณุ ช่วยใหพ้ ิษออก วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน

๒๘ ตำรับท่ี ๑๔ ยำตม้ แกพ้ ิษภำยใน ส่วนประกอบ ขี้เหล็กท้ังห้า ฝักราชพฤกษ์ ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ สมอทั้ง ๓ แห้วหมู ๑ รากไม้รวก ๑ หวายขม ๑ เปลือกมะกล่าตาช้าง ๑ รากพุมเรียงทั้ง ๒ ไผ่แดง ๑ พุงดอ ๑ รากนางแย้ม แก่นพรม ดีเกลือแทรก สรรพคุณ แก้พิษภายใน วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๑๕ ยำคงคำ ส่วนประกอบ ใบสมี ๑ ใบพรมมิ ๑ ว่านหางจระเข้ ๑ ฆ้อง๓ ย่าน ๑ ใบชบา ๑ ใบฟักข้าว ใบ ผักขวง หอยแครงเผา หอยโขงเผา เบี้ยตัวผู้ ๑ ใบมะลิ ๑ ดินสอพองเผา ๑ ใบกล้วยน้า ๑ ยอดไผ่ สีสุก ๑ ดินประสวิ ขาว ๑ ยาท้ังน้ีเอาเท่ากัน สรรพคณุ แก้รอ้ น แก้สลบ ดับพิษไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดทาแท่งไว้ ท้ังกิน ทั้งพน่ ละลายน้าข้าวสาร ตำรบั ท่ี ๑๖ ยำมหำคงคำ ส่วนประกอบ เห็ดกระถินพิมาน ๑ เห็ดแดง ๑ จันทน์ทั้ง ๒ คุคะ ๑ มหาสดา ๑ ใบมะยม ๑ ใบ มะเฟือง ๑ ใบหมากเมีย ๑ ใบเงิน ใบทอง ใบพิมเสน ๑ เอามวกทั้ง ๒ ตมู กาท้ัง ๒ สรรพคณุ ดบั พิษท้ังปวง ทั้งถอนพิษผดิ สาแดง แก้กาฬภายในภายนอก วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดทาแท่งไว้ใช้ ตามแตจ่ ะยักน้ากระสายเอาเถิด ตำรบั ท่ี ๑๗ ยำมหำคงคำนที ส่วนประกอบ จนั ทน์ท้ัง ๒ เถามวกท้ัง ๒ ว่านกีบแรด ๑ ว่านรอ่ นทอง ๑ คุคะ ๑ ใบระงบั พิษ ๑ ใบ ฟักข้าว ๑ ใบหมากผู้ ใบหมากเมีย ใบเฉียงพร้านางแอ ๑ ใบมะยม ใบมะไฟ ใบมะเฟือง ใบพิมเสน ๑ ใบนางนูน๑ ใบทอง ๑ ใบเงิน ๑ ใบย่านาง ๑ ยาทั้งน้เี อาเสมอภาค สรรพคุณ ดบั พิษสารพดั พิษท้ังปวง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดทาแท่งไว้ละลายน้าซาวข้าวฯ น้าดอกไม้ ตำรบั ท่ี ๑๘ ยำทพิ สังหำร ส่วนประกอบ เห็ดตาล ๑ เห็ดไม้แดง ๑ เห็ดกระถินพิมาน ๑ สามสิ่งนี้เอาสิ่งละ ๑ ตาลึง เปลือก หอยโขง ๑ สีส่ ิ่งนีเ้ ผาไฟให้ไหม้ รากลาโพงกาสลกั ๑ ระย่อม ๑ พิษนาศ ๑ มหาสดา ๑ ไคร้เครอื ๑ โกฐก้านพร้าว ๑ รากมหาละลาย ๑ เครือ่ งยาท้ังนี้ เอาสิง่ ละ ๒ บาท

๒๙ สรรพคุณ แก้ไข้พิษไข้เหนอื สารพัด แก้กาฬภายใน วิธีเตรียม วิธีใช้ ๑. บดด้วยน้าดอกไม้ แก้ไข้ภายใน ภายนอกแล จุดสารพัดกาฬ แก้ทั้งงูสวัดแล สงั วาลย์พระอนิ ทร์ ๒. จุดด้วยน้าครา แก้กาฬจับหัวใจ แก้กาฬสิงคลี ให้หอบพักละลายน้ามูตรกิน ละลายน้าดอกไม้ น้าคราก็ได้ ตำรบั ท่ี ๑๙ ยำมหำกำฬ ส่วนประกอบ จันทน์ทั้ง ๒ รากคุคระ ๒ ใบมะยม ๑ ใบมะเฟือง ๑ ใบหมากเมีย ใบระงับพิษ ๑ ใบ บอระเพ็ด ๑ ใบคนทีสอ ๑ ใบมะกรูด ๑ ใบมะตูม ๑ หญ้าปากควาย ๑ หญ้าแพรก ๑ เถามวกแดง ๑ ๑ เขากวาง ๑ งาช้าง ๑ ทั้งนีเ้ อาเสมอภาคปน้ั สรรพคุณ แก้รากพิษไข้ให้ดีเดอื ดเป็นประการใด ๆ แก้ไข้ท้ังปวง น้าดอกไม้ น้าซาวข้าวกไ็ ด้ ตามแต่ จะยงั ให้ชอบด้วยพิษไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ๑. บดทาแท่งไว้แทรก ดีงูเหา่ ดีงเู หลือม ดีหมเู ถื่อน ๑ ดีตะพาบน้า ๑ ดีจระเข้ ๑ ๒. ทาเป็นกระสายบดทาแท่ง ไว้ลายน้าจันทน์ ตำรับท่ี ๒๐ ยำอำมฤตวิอัก สว่ นประกอบ ว่านกีบแรด ๑ รากย่านาง ๑ พญารากขาว ๑ เปลือกตั๊กแตน ๑ ดีงเู หลือม ๑ เผา สรรพคุณ เป็นยาสาหรับพิการ ให้สะบัดร้อน สะบัดหนาว เชื่อมมึนปวดศีรษะ ดับพิษไข้ภายใน ภายนอก ท้ังกิน ท้ังพรม กระทุ้งดว้ ย วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดทาแท่งไว้ละลายน้าซาวข้าวสาน น้าดอกไม้น้าจนั ทน์กไ็ ด้ กิน ตำรับท่ี ๒๑ ยำชะมุดทำเกลือน สว่ นประกอบ ใบข่าทั้ง ๒ ใบบอระเพด็ ๑ ใบผกั บุ้งเทศ ๑ ใบผักบุ้งขัน ๑ หญ้าใต้ใบ ๑ กระทืบยอด ๑ ฆ้องสามย่าน ๑ ใบว่านหางจระเข้ ๑ ใบมะระ ๑ ใบน้าเต้า ๑ ใบทรงบาดาน ๑ เปลือกมะพร้าว เผาไฟ ๑ ขีน้ กพิราบขาว ๑ เหด็ ขีว้ ัว ๑ ท้ังนเี้ อาเท่ากนั สรรพคณุ ดับพิษไข้ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดทาแท่งไว้กินสักทีละ ๓ เมลด็ ๑. ถ้าพน่ ละลายน้าซาวข้าว เขาแทรกเกลือตัวผู้ ๒ เมลด็ พ่นดบั พิษไข้รอ้ นแล ๒. ถ้ากินตามแตย่ กั น้ากระสาย

๓๐ ตำรบั ท่ี ๒๒ ยำเขียวชื่อ มนต์สังหำร ส่วนประกอบ ใบมะพร้าว ๑ บาท ใบมะตูม ๑ บาท ใบหนาด ๑ บาท ใบสวาท ๑ บาท ใบมะกรูด ๑ บาท ใบไผ่แดง ๑ บาท ใบบอระเพ็ด ๑ บาท ใบขี้เหล็ก ๑ บาท ขมิ้นอ้อย ๕ บาท ไพล ๒ บาท ขิง ๒ บาท พริก ๑ บาท บด สรรพคุณ แก้พิษฝีดาษหัวเดียว แก้ตาน แก้ซาง ตานขโมยทั้งปวง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ เข้าเป็นสายปน้ั เป็นแท่งไว้เท่าลกู พุทรากิน ๑. ถ้าเด็กเดือน ๑ กินเมลด็ หนึ่ง กินทวีข้ึนไปตามอายเุ ดก็ นั้นเถิด ๒. ถ้าเดก็ ตกมกู เลือด ละลายน้ากะทือกิน ๓ เพลา ๓. ถ้าเปน็ บิด ให้ผาย แทรกยาดาอีกเท่าตัว ๔. ถ้าพอกกระหม่อม ฝนด้วยน้าไพล เหลา้ แทรก ๕. ถ้าเป็นฝีมีพษิ ฝนด้วยน้าซาวข้าวชโลม ๖. ถ้าเดก็ เป็นซาง ทาหายแล ๗. ถ้าเป็นตานขโมย มนั เจ็บหัว คับไส้พงุ เป็นชานหมากเปน็ น้าล้างเน้ือ เป็นน้าคาวปลาก็ ดี ให้ฝนด้วยน้าส้มซ่ากินหายแล ๘. ถ้าอุจจาระใหเ้ ป็นไข่ไก่เน่าเปน็ เลือดก็ดี ฝนด้วยน้าข้าวเจ้าแทรกกินหายแล ๙. ถ้าท้องข้ึนฝนด้วยน้าเหล้าขาว ดงี ู แทรกกินหายแล ๑๐. ถ้าถ่ายมิออก เอาใบน้าเต้า ๑ ใบขีเ้ หลก็ ๑ ใบขัดมอญ ๑ ไพล ๑ มหาหิงคุ์ ๑ แล้ว เข้ายาเขียว ๗ เมล็ด บดเข้าด้วยกัน โพกหวั เหน่าถ่ายออกแล แก้พิษฝีท้ังปวงฝนด้วยน้าเหล้าทากไ็ ด้ กินก็ได้หายแล ๑.๓ กลุ่มยำแก้ไขส้ ะท้ำน ไข้สะท้าน หมายถึง อาการที่มีอุณหภูมิของร่างกายสูงขึ้นผิดปกติ เนื่องจากความเจ็บป่วย ดังนน้ั การกินยาแก้ไข้สะท้านจงึ ช่วยลดอุณหภูมิของร่างกายลงได้ โดยสมนุ ไพรส่วนใหญ่ที่ปรากฏใน ตารบั ยา จะเปน็ สมุนไพรรสขม เยน็ จืด เชน่ ย่านาง สะเดา บอระเพด็ รากหญ้าคา เป็นต้น ขนำนท่ี ๑ ยำต้มแกไ้ ขส้ ะทำ้ น ส่วนประกอบ มี ๒ ขนาน ขนำน (๑) หัวหอม ๑ จนั หอม ๑ แหว้ หมู ๑ รากช้าพลู ๑ จัน ๑ ขนำน (๒) รากน้าข้าวต้ม ๓ เอา ๑ สรรพคณุ แก้ไข้สะท้าน วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน

๓๑ ตำรบั ท่ี ๒ ยำตม้ แกไ้ ข้สะท้ำน ส่วนประกอบ หัวคล้า ๑ ย่านาง ๑ รากหมากสุก ๑ รากขี้กา ๑ รากมะเขือขน่ื ๑ รากมะแว้ง ๑ รากมะอกึ เผา ๑ รากฟกั ข้าว ๑ สรรพคณุ แก้ไข้สะท้าน วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน เสกด้วยอวกาน ๓ ๑ ๒ ตำรับท่ี ๓ ยำต้มแกไ้ ขส้ ะท้ำน ส่วนประกอบ หมากสุก ๑ รากไม้เท้ายายม่อม ๑ รากตะไคร้น้า ๑ รากมะปราง ๑ รากมะเฟือง ๑ รากคนทา ๑ รากมะนาว ๑ สรรพคณุ แก้ไข้สะท้าน วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๔ ยำต้มแก้ไข้สะทำ้ น สว่ นประกอบ มี ๒ ขนาน ขนำน (๑) รากเฉียงพร้า ๑ รากเงนิ ๑ รงทอง ๑ รากหมากผู้ ๑ กาฝากมะมว่ งพรวน ๑ หวายตะค้า ๑ รากพุทรา ๑ หวั คล้า ๑ หญ้าทองเหลน ๑ แฝก ๑ หนังแรด ๑ รากสะอึก ๑ รากฝัก ข้าว ๑ หญ้าแพรก ๑ ขนำน (๒) ใบมะกรูด ๑ ใบมะนาว ๑ ฝักราชพฤกษ์ ๑ ขี้เหล็กทั้ง ๕ ตาเสา ๑ ราก ขีก้ าแดง ๑ ผกั เสี้ยนผี ๑ ใบเสนียด ๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ บอระเพ็ด ๗ สะเดา ๗ ก้านพรกิ ๗ กก ๗ สรรพคณุ แก้ไข้สะท้าน วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน เสกด้วยสักกตั ตะวา ตำรบั ท่ี ๕ ยำตม้ แกไ้ ข้สะท้ำน สว่ นประกอบ จันทั้ง ๒ สมอท้ัง ๒ ลูกกระดอม ๑ รากมะอกึ ๑ ราชพฤกษ์ ๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ ขีก้ าแดง ๑ สนเทศ ๑ บอระเพ็ด ๑ ย่านาง ๑ สรรพคณุ แก้ไข้สะท้าน วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๖ ยำแกไ้ ขส้ ะท้ำน สันนิบำตด้วย ส่วนประกอบ รากหมากท้ัง ๒ รากมะแว้งทั้ง ๒ จันหอม ๑ ลูกกระดอม ๑ กระเทียม ๑ พริก ๗ ข่า ๗

๓๒ สรรพคณุ แก้ไข้สะท้าน สนั นิบาต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๗ ยำแก้ไข้สะท้ำน ไข้ปวด ส่วนประกอบ ขี้เหล็ก ๑ ตาเสา ๑ ดอกใบเงาะ ๑ เสลา ๑ คัดเค้า ๑ แห้วหมู ๑ กาจาย ๑ หัวว่าว ๑ สลึง ต้มกิน ขนาน ๑ เอาเอาะทั้ง ๒ ใบคอกิว่ หรักนก ๑ ใบหล่ม ๑ รากหญ้าคา ๑ แหว้ หมู ๑ ขิง ๑ ใบมะขาม ๑ ไพล ๑ หญ้ารังไก่ ๑ ชะนดู ๑ แฝก ๑ สรรพคณุ แก้ไข้สะท้าน ไข้ปวด วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๘ ยำแกไ้ ข้สะบัดร้อน สะบัดเยน็ สะท้ำนด้วย สว่ นประกอบ จันท้ัง ๒ รากไม้เท้ายายหมอ่ ม ๑ รากมะปราง ๑ รากมะเฟือง ๑ กกขีห้ มา สรรพคุณ แก้ไข้สะท้าน วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ๑.๔ กลมุ่ ยำแกไ้ ข้จบั อาการไข้จับ เม่ือวิเคราะห์จากชื่อของตารับยาที่ปรากฏ พบว่าอาการไข้จับนี้ หมายถึง อาการ แสดงของไข้ต่ออวัยวะต่าง ๆ ในร่างกาย หรือ เป็นไข้แล้วก่อให้เกิดอาการแสดงเป็นไปต่าง ๆ เช่น ยาแก้พิษไข้จับหวั ใจ แก้คอ ยาตม้ แก้ไข้จบั ร้อน ๒ หนาว ๒ แลสันนบิ าตเพื่อลมแลกล่อน เปน็ ต้น ตำรับท่ี ๑ ยำแกไ้ ขจ้ บั สว่ นประกอบ เปราะ ๑ โกฐสอ ๑ รากมะแว้งท้ัง ๒ โกฐพงุ ปลา ๑ จุฬาลัมพา ๑ บอระเพชร ๑ ขิง แห้ง ๑ กรงุ เขมา ๑ จกุ โรหินี ๑ ไส้เดือนดินเผา ๑ ยาท้ังนเี้ อาเท่ากนั สรรพคุณ แก้หดื ไอ แก้เจ็บอก แก้เสียดทั้งตัว แก้เจ็บท้อง แก้นอนไม่หลบั แลท่าน วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดทาแท่งไว้ ละลายน้าขิงกิน ตำรบั ท่ี ๒ ยำแก้ไข้จบั ส่วนประกอบ รากมะตูม ๑ รากขี้กาแดง ๑ เจตมูลเพลิง ๑ แห้วหมู ๑ ขิงแห้ง ๑ ดีปลี ๑ ลูก กระดอม ๑ สรรพคณุ แก้ไข้จบั วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน แล้วพลีเอาเทียนเงิน ๑ สลึง เอาหมากพลูใส่หม้อ

๓๓ ตำรบั ท่ี ๓ ยำต้มแก้ไข้จบั (ให้สะท้านให้ปิดธาตุหนกั ใหป้ ิดธาตุเบา โทษกาฬมูตร ทาในท้อง) ส่วนประกอบ แก่นขี้เหล็ก ๑ รากก้างปลาแดง ๑ รากขัดมอน ๑ รากหญ้าคา เบี้ยตัวผู้เผา ๑ ราก เหงอื กปลาหมอ ๑ ไคลหางนาค ๑ ดินประสวิ ดิบ ๑ ยาทั้งน้ตี ม้ กินวิเศษนักแล ฯฯ สรรพคุณ แก้ไข้จับให้สะท้าน ให้ปิดธาตุหนัก ให้ปิดธาตุเบา โทษกาฬมูตรทาในท้อง ตัดรากไข้ท้ัง ปวง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๔ ยำแกไ้ ข้จบั มิหำย สว่ นประกอบ ตาไม้ไผ่สสี กุ ๑ ใบคนทีสอ ๑ ลกู ไฟ ๑ พริก ๑ ไพล ๑ ขิง ๑ กระชาย ๑ สรรพคณุ แก้ไข้จบั มิหาย วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้ม ๓ เอา ๑ ตำรับท่ี ๕ ยำแก้ไข้จบั เป็นเวลำ สว่ นประกอบ จงิ จ้อหลวง ๑ หัวเอ็น (เถาเอ็นอ่อน) ๑ ใบฝาง ๑ สมอ ๑ ดีงู ๑ ยาดา ๑ สรรพคุณ แก้ไข้จบั วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๖ ยำแกไ้ ข้จับของท่ำนขรวั มำก สว่ นประกอบ มี ๓ ขนาน ขนำน (๑) หญ้าปากควาย ๑ แห้วหมู ๑ รากช้าพลู ๑ ยาดา ๑ รากตองแตก ๑ ราก หญ้าคา ๑ รากหวายขม ๑ รากโยธะกา ๑ ฝักราชพฤกษ์ ขนำน (๒) แหว้ หมู จงิ จ้อ ๑ สมอท้ัง ๓ จนั ทน์ทั้ง ๒ ลูกกระดอม ๑ ขนำน (๓) เทียนดา ขิงแห้ง ๑ ดีปลี ๑ สะค้าน ๑ รากช้าพลู ๑ ขมิ้นอ้อย ต้มกิน ถ้ามิ ถ่ายแทรกยาดา ๑ เฟือ้ ง ถ้ามิถ่ายแทรกลง ๑ สลึง สรรพคณุ แก้ไข้จบั วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๗ ยำต้มไขจ้ บั มิรู้หำย ทำชุดรม สว่ นประกอบ กามะถนั แดง ๑ สาบแรง้ ๑ สาบกา ๑ สรรพคุณ แก้ไข้จบั มิหาย วิธีเตรยี ม วิธีใช้ นาไปต้มเพือ่ ทาชดุ รม (สูดกลิน่ )

๓๔ ตำรับท่ี ๘ ยำตม้ แกไ้ ขจ้ บั แก้ลม แกไ้ อ ส่วนประกอบ เทียนดา เทียนขาว เทียนข้าวเปลือก ๑ โกฐบัว ๑ กฤษณา ๑ ชะเอม ๑ ไพล ๑ ขิง สด ๑ ลกู ผกั กระเฉด ใบชะมด ๑ อบเชย ๑ สรรพคณุ แก้ไข้เพื่อกาเดาให้หอบไอ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๙ ยำตม้ แกไ้ ข้จบั รอ้ น ๒ หนำว ๒ แลสนั นิบำตเพื่อลมแลกลอ่ น ส่วนประกอบ ขี้เหล็กท้ัง ๕ พญามือเหล็ก ๑ คนทา ๑ รากหมาก ๑ รากตาน ๑ รากย่านาง ๑ ไม้เท้ายายม่อม ๑ หัวคล้า ๑ แก่นขนุน ๑ มะเดื่อชุมพร ๑ แก่นปรุ ๑ สน ๑ สัก ๑ ขิง แกแล ๑ ใบ มดั กา ๑ รากมะแว้งทั้ง ๒ ขมนิ้ อ้อย ๑ ยาขา้ วเยน็ ทั้ง ๒ สมอไทย ๑ สมอพิเภก ๑ สรรพคณุ แก้ไข้จบั ร้อน ๒ หนาว ๒ แลสันนบิ าตเพื่อลมแลกล่อน วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๑๐ ยำแกพ้ ิษไข้จับหวั ใจ แก้คอ ส่วนประกอบ ชะเอม ๑ รากชุมเห็ด ๑ รากมะตูม ๑ เปล้าแดง ๑ สรรพคุณ แก้พิษไข้จบั หัวใจ แก้คอ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ฝนด้วยน้าดีงูกิน ตำรบั ท่ี ๑๑ ยำแก้ไข้จบั หัวใจ ส่วนประกอบ อ้อย ๑ หมากเกาะ ๑ หมากเกาะกรวด ๑ ลกู มะกอก ๑ ลกู มะคาดีควาย ๑ หวาย ตะค้า ๑ น้าประสานทอง ๑ สรรพคุณ แก้ไข้จบั หวั ใจ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ เผาไฟบดเปน็ แท่งไว้ ๑. ถ้ามึนเบือ่ ละลายน้าดอกไม้กิน ๒. ถ้าระสา่ ระสายละลายน้าข้าวสกุ กิน ๓. ถ้าร้อนละลายน้าข้าวสานกิน ๔. ถ้าลงละลายน้าขิงกิน ๕. ถ้าอาเจียนละลายน้าลูกยอกิน ๖. ถ้าจกุ ละลายน้าขิงกิน นา้ ไพลกไ็ ด้ ๗. ถ้าสะอกึ ละลายน้าขัณฑสกร

๓๕ ๑.๕ กลมุ่ ยำแก้ไขต้ วั เยน็ มือเยน็ ตีนเยน็ ไข้ตัวเย็น มอื เยน็ ตีนเย็น เปน็ อาการแสดงของไข้ ทีเ่ ป็นผลมาจากความผดิ ปกติของอุณหภมู ิ ในร่างกาย ตำรับท่ี ๑ ยำแก้ไขต้ ัวเยน็ สว่ นประกอบ ขีเ้ หล็กทั้งหา้ มะกา ๑ ราชพฤกษ์ ๑ เปลือกมะตมู ๑ ไม้เท้ายายม่อม ๑ พนั งูทั้งสาม ย่านาง ๑ ผกั โขมหิน ๑ หญ้าตีนนก ๑ ขิง ๑ พริก ๑ สรรพคุณ แก้ไข้ตัวเย็น วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๒ ยำทุ้งไขต้ ัวเยน็ สว่ นประกอบ ใบมะขาม ๑ ใบหมากผู้ ใบหมากเมีย ย่านาง ๑ หญ้าแพรก ๑ น้าจนั เป็นกระสายบด ละลายน้าดีงู ยาดา สรรพคณุ กระทุ้งไข้ตัวเย็น วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ท้ังกินทั้งชโลม ตำรับท่ี ๓ ยำแกเ้ ทำ้ มือเย็น สว่ นประกอบ เอาลกู เฟ็จ ๒ ลกู ผกั ชี ๑ พริก ๗ กระเทียม ๗ ขิง ๗ สรรพคุณ แก้ฝา่ เท้าฝ่ามือแก้เย็น วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ตาผงทา ตำรบั ท่ี ๔ ยำแกเ้ ท้ำเยน็ มือเย็น สว่ นประกอบ หวั ไพล ๑ หัวขมิน้ อ้อย ๑ ผกั เสี้ยนท้ัง ๒ การบูร ๑ สรรพคุณ แก้เยน็ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ตาผงทา ตำรับท่ี ๕ ยำแก้ไข้ ตีนมือเย็น (ยำทำให้ร้อนกอ่ น) ส่วนประกอบ มี ๒ ขนาน ขนำน (๑) ใบหนาด ๑ ใบบัวหลวง ๑ ใบเสนียด ๑ ขนำน (๒) สะเดา ๑ ขมนิ้ ออ้ ย ๑ แทรกเข้าด้วยฝน สรรพคณุ แก้ไข้ ตนี มอื เย็น

๓๖ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ๑. ขนาน (๑) บดละลายน้าท่า ตีนมือร้อนออก ๒. ขนาน (๒) ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๖ ยำแกเ้ ท้ำเย็น สว่ นประกอบ เมล็ดผักกาด ๑ ไพล ๑ กระชาย ๑ สรรพคณุ แก้เท้าเย็น วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มละลายน้ามะงวั่ ใส่ขวดตั้งไฟใหร้ ้อน ประคบแตเ่ ท้าถึงสะดือ แล้ววางยาถ่าย ๑.๖ กลุม่ ยำแก้ไข้สมั ปะชวร ไข้สัมประชวร ตามคัมภีร์ฉันทศาสตร์๑ ได้ให้ความหมายไว้ว่า เป็นอาการไข้ที่เร้ือรังมาเป็น เวลานาน รักษาไม่หาย ทาให้รา่ งกายซบู ผอม ไม่มแี รง เบื่ออาหาร ดังนน้ั ในยาบางขนานได้มีการใส่ สมุนไพรทีอ่ ยู่ในกลุ่มบารุงกาลงั และเปน็ ยาอายวุ ฒั นะ เชน่ ลกู มะตมู ออ่ น แหว้ หมู เปน็ ต้น ตำรับท่ี ๑ ยำแกไ้ ขส้ มั ปชวร ส่วนประกอบ มี ๒ ขนาน ขนำน (๑) เถาวัลย์เปรียง ๑ รากช้าพลู ๑ รากผกั เสีย้ นผี ๑ รากขี้กาแดง ๑ ลูก กระดอม ๑ ลกู มะตมู ๑ แหว้ หมู ๑ ใบมัดกา ๑ ยาดา ๑ ฝักราชพฤกษ์ ๓ ฝกั ขนำน (๒) จนั ท้ัง ๒ สน ๑ สกั ๑ ขิง ๑ ชะนูด ๑ แฝกหอม ๑ เทียนดา ๑ ลูกเอน็ ๑ เทียนขาว ๑ ดอกบุนนาค ๑ แก่นกันเกรา ๑ โกฐสอ ๑ ตรผี ลา ๑ ลูกมะขามป้อม ๑ รากขี้กาแดง ๑ รากจิงจ้อ ๑ รากพาโหม ๑ รากหญ้าคา ๑ ฝกั ราชพฤกษ์ ๑ ลกู มะตูมอ่อน ๑ ลกู กระดอม ๑ สรรพคุณ แก้ไข้สนั นิบาตเพื่อธาตุท้ัง ๔ แก้ไข้ท้ังปวง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๒ แก้ไข้สมั ปะชวร ส่วนประกอบ โกฐก้านพร้าว ๑ โกฐเขมา ๑ ดอกบุนนาค ๑ สมอทั้ง ๒ มะขามป้อม ๑ จนั ทน์ท้ัง ๒ แฝก ๑ สักขี ๑ ชะลูด ๑ รากจิงจ้อใหญ่ พาโหม ๑ ฟักพร้า ๓ ฝกั ๑ ยาดา ๑ บาท สรรพคณุ แก้ไข้สัมปะชวร วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ๑ กองการประกอบโรคศลิ ปะ สานกั งานปลัดกระทรวงสาธารณสุข. ตาราแพทยแ์ ผนโบราณทั่วไป สาขาเวชกรรม ไทยเล่ม ๑. มปป. (อัดสาเนา).

๓๗ ตำรบั ท่ี ๓ ยำแก้ไขส้ ัมปะชวร สว่ นประกอบ ไข่เน่า ๑ บาท ลูกมะขามป้อม ๒ บาท แหว้ หมู ๒ บาท รากขัดมอน ๒ สลึง ลูก ดอม ๒ สลึง สมลุ แว้ง ๒ สลึง อบเชย ๒ สลึง ดปี ลี ๒ สลึง ขิง ๒ สลึง จันทน์ขาว ๒ สลึง จันทน์ แดง ๒ สลึง จกุ โรหนิ ี ๒ สลึง สรรพคุณ แก้ไข้สัมปะชวร แลไข้จับ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ๑. ถ้าไข้เย็นละลายน้าส้มซ่า เกลือราหดั กิน ๒. ถ้าไข้ใหง้ ว่ งหาวนอน ละลายน้าขิงกไ็ ด้ น้ามะนาวก็ได้ เกลือราหดั ลงกิน ๓. ถ้าร้อนละลายน้าดอกมะลิ ดอกพิกุล ดอกบุนนาค แสสารภี ขนั ทศกร ตำรบั ท่ี ๔ ยำแก้ไขส้ ัมปชวร แกฝ้ ีพษิ ฝีดำษ ส่วนประกอบ เปลือกไข่เน่า ๑ ลูกมะขามป้อม ๑ แห้วหมู ๑ รากขัดมอน ๑ รากโคกกระออม ๑ บอระเพ็ด ๑ สมลุ แว้ง ๑ อบเชย ๑ ดีปลี ๑ ขิงแหง้ ๑ จันทน์ท้ัง ๒ ยาท้ังน้เี อาสิง่ ละ ๒ สลึง จุกโรหนิ ี ๑ โกฐหัวบวั เอา ๑ สลึง สรรพคุณ แก้ไข้สัมปชวร แก้ฝีพิษ ฝีดาษ แลฝีดวงเดียวให้สลบ แลคล่ังให้ร้อนระส่าระสาย หา สมประดีไม่ ใหง้ ุนงง ให้รอ้ นในอกเสมือนไฟในอกสุมถ่าน วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ยาท้ังน้ีตาผง ๑. ถ้าไข้ใหญ่ ละลายน้าส้มซ่าแทรกเกลือ ๒. ถ้าใหเ้ ศร้าใจ ละลายน้าดอกไม้ น้าขนั ทศกรกไ็ ด้ กิน ตำรบั ท่ี ๕ ยำแกไ้ ขล้ งท้อง แลลมสมั ปชวรหำย ส่วนประกอบ เปลือกโมกมัน ๑ ว่านเปราะ๑ ลกู มะแว้งต้น๑ รากขดั มอน ๑ แหว้ หมู ๑ ตรผี ลา ๑ เสมอภาคต้ม ๓ เอา ๑ เอารากรางแดง ราพนั สรรพคุณ แก้ไข้สัมปะชวร วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๖ แกไ้ ขส้ มั ปชวร อันใหร้ อ้ นกระวนกระวำย แลไข้เว้นวนั สว่ นประกอบ รากไม้เท้ายายม่อม ๑ แหว้ หมู ๑ มะเขือข่นื ๑ บอระเพด็ เสมอภาค สรรพคุณ แก้ไข้สัมปะชวร วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน

๓๘ ตำรับท่ี ๗ ยำต้มแก้ไข้รำกสำดแลไข้เพือ่ สัมปชวร ส่วนประกอบ ขี้เหล็กทั้ง ๕ รากราชพฤกษ์ท้ัง ๕ ใบมัดกะ ๑ ใบข่อย ๑ ใบไม้รวก ๑ รากคล้า ๑ รากหวายขม ๑ แหว้ หมู ๑ คนทา ๑ มะเดื่อชมุ พร ๑ก้านสะเดา ๑๐๘ รากหญ้าชนั กาด ๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ บอระเพ็ด ๑ รากก้างปลาแดง ๑ รากหมาก ๑ รากมะพร้าว ๑ รากมะปราง ๑ ลูกกระดอม ๓๓ ลกู เทียนทั้ง ๕ โกฐทั้ง ๕ เกสรทั้ง ๕ ยาดา ๑ บาท ฝักราชพฤกษ์ ๓ ฝกั สรรพคณุ แก้ไข้รากสาดแลไข้เพื่อสมั ปชวร วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ถ้าจะให้ลงแทรกดีเกลือลง ๑.๗ กลุ่มยำแกไ้ ข้สนั นิบำต ไข้สนั นิบาต ตามคัมภรี ์ฉนั ทศาสตร์ ได้ให้ความหมายไว้ดังน้ี ๑. ไข้ใดใหม้ ีอาการตัวร้อน กระหายน้า หมดแรง ๒. ไข้ใดใหม้ ีอาการตัวเยน็ ชอบนอน เบือ่ อาหาร เจ็บในคอ ๓. ไข้ใดใหม้ ีอาการสะบดั ร้อน สะบัดหนาว ปวดหัว ปวดฟนั ไข้สันนิบาต จึงเปน็ ไข้ทีม่ ลี กั ษณะอาการหลากหลาย ดังนน้ั ในหลาย ๆ ตารับ จึงมกี ารใช้น้า กระสายยาที่แตกต่างกนั ตามลักษณะของอาการโรค เช่น ถ้าคลั่งละลายน้าเขี้ยวงา ๕ สิง่ จุกน้า ไพล ถ้าลงลายน้าจันทั้ง ๒ ถ้าชกั ละลายน้าย่านางทั้งกิน ทั้งพน่ ถ้าเยน็ ละลายน้าข่า ถ้าลงท้อง ละลายน้าข้าวสารกิน เป็นต้น ตำรับท่ี ๑ ยำสันนิบำต สว่ นประกอบ เกสรบัวหลวง ๑ เกสรสารภี ๑ ดอกบนุ นาค ๑ ดอกมะลิ ๑ เฉียงพร้านางแอ ๑ ราก ย่านาง ๑ ข่า ๑ ไพล ๑ หวั ผกั หนาม ๑ กระชาย ๑ หวั เปราะ ๑ ชะนดู ๑ แฝก ๑ ใบพิมเสน ๑ จัน ทั้ง ๒ เอาเท่ากัน สรรพคุณ แก้สันนบิ าต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดทาแท่งไว้ รางไฟ ละลายน้าซาวข้าว ๕ เมล็ด ๗ เมลด็ ต้มกิน ๑. ถ้าคล่งั ละลายน้าเขี้ยวงา ๕ สิง่ จุกน้าไพล ๒. ถ้าลงลายน้าจนั ทั้ง ๒ ถ้าชกั ละลายน้าย่านางทั้งกิน ทั้งพ่น ๓. ถ้าเย็นละลายน้าข่า ๔. ถ้าลงท้องละลายน้าข้าวสารกิน ๕. ถ้าเชื่อมมัวละลายน้าดอกไม้ ๖. ถ้าสลบละลายขันทศกร ๗. ถ้าอาเจยี นละลายน้าลูกยอท้ัง ๒ ต้ม ถ้ามิฟัง เอาพิมเสนแทรก

๓๙ ตำรับท่ี ๒ ยำแกส้ นั นิบำต ส่วนประกอบ จันท้ังสอง โกฐหัวบัว ๑ ลิ้นทะเล ๑ รากส้มกุ้ง ๑ ชะเอม ๑ ว่านน้า ๑ ลูกใน (เมล็ด ท้ังหมด) มะเขือข่นื ๑ ผวิ มะกรดู ๑ ไพล ๑ ขิง ๑ พริก ๑ สรรพคณุ แก้สันนบิ าต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๓ ยำตม้ แกส้ นั นิบำต ส่วนประกอบ ลูกมะกรูด ๓ ลูก มาผ่าลูก ๓ เสก แล้วเอายาดา ๓ บาท ฝักราชพฤกษ์เอาแต่เนื้อ ๑ บาท สรรพคุณ แก้ไข้สันนิบาต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน เมื่อจะต้มเอาเงินผูกคอหม้อ ๑ บาท ได้ทามาแล้วตีคา่ ไว้ แสนตาลึงทอง ตำรบั ท่ี ๔ ยำต้มแกส้ ันนิบำต ส่วนประกอบ ใบมะกา ๑ ใบมะขาม ๑ ขี้เหล็กทั้งห้า ก้านสะเดา ๑ ข้าวเย็น ๑ ย่านาง ๑ ทางตาล ๑ ไม้เท้ายายม่อม ๑ แห้วหมู ๑ รากหญ้าเจ้าชู้ ๑ ไมยราบ ๑ หัวคล้า ๑ ชิงช้าชาลี ๑ หัวว่าว ๑ หญ้าปล้อง ๑ ไม้รวก ๑ จันท้ังสอง ทนดี ๑ ตะลุ่มนก ๑ ใบมะหวด ๑ ใบราชดัด ๑ ส้มป่อย ๑ ตาไม้ ไผ่สสี ุก ๑ รากกระดูกไก่ ๑ หวั (ยอด) มะพร้าวอ่อน ๑ กาฝาก ๑ ตาเสา ๑ สรรพคุณ แก้สันนบิ าต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๕ ยำต้มแกส้ นั นิบำต ส่วนประกอบ ขี้เหล็กท้ังห้า ใบมะกา ๑ ราชพฤกษ์ ๑ รากย่านาง ๑ แก่นโด่ ๑ ไม้สัก ๑ ก้างปลา ท้ังสอง รากฝกั ข้าว ๑ พุงดอ ๑ สรรพคุณ แก้สันนบิ าต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๖ ยำตม้ แกส้ นั นิบำต ส่วนประกอบ ขี้เหล็กท้ัง ๕ กันเกราทั้ง ๕ ใบคอกิ่ว ๑ รากคัดเค้า ๑ รากหรักนก ๑ รากยายม่อม ๑ รากมะเดือ่ เขา ๑ หัวหวายขม ๑ หวั หวายลิง ๑ ฝกั ข้าว ๑ หัวคล้า ๑ หวั แห้วหมู ๑ รากคนทา ๑ รากหญ้าตีนกา ๑ ชะออกท้ัง ๓ รากโยธิกา ๑ รากขี้กาแดง ๑ รากย่านาง ๑ รากยองหนุน ๑ ใบ มะกรดู ๑ ใบมะนาว ๑ ใบสะเดา ๑

๔๐ สรรพคุณ แก้สันนบิ าต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ถ้าจะให้ถ่ายแทรกปัสกา ล่นั ทมชนิดน้ใี นยาดา ถ่ายแลท่านหายผกู แล ตำรบั ท่ี ๗ ยำตม้ แก้สันนิบำต ส่วนประกอบ รากก้างปลาแดง ๑ รากหรักนก ๑ รากกาชา ๑ สรรพคุณ แก้สนั นบิ าต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๘ ยำแกไ้ ข้สันนิบำต ส่วนประกอบ ใบมะขาม ๑ ใบส้มป่อย ๑ ใบมะกา ๑ ใบราชพฤกษ์ ฝักราชพฤกษ์ รากตองแตก ๑ รากขี้เหล็ก ๑ ก้านสะเดา ๑ รากช้าพลู ๑ ลูกกระดอม ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ พริก ๑ ขิง ๑ แห้วหมู ๑ ดีปลี สรรพคุณ แก้ไข้สันนิบาต แก้ไข้ทั้งปวง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้ม ๓ เอา๑ กิน ตำรบั ท่ี ๙ ยำแก้ไข้สนั นิบำต สว่ นประกอบ รากกล้วยตีบ ๑ รากหญ้าคา ๑ ตาอ้อยแดง ๑ ว่านน้า ๑ ลกู ผกั ชี ๑ หสั คณุ ๑ หญ้า ปากควาย ๑ แหว้ หมู ๑ สรรพคุณ แก้ไข้สนั นิบาต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดละลายน้าข้าวกินและชโลมหายแล ตำรบั ท่ี ๑๐ ยำแกไ้ ข้สันนิบำต สว่ นประกอบ แกงลูกนมควาย ๑ ลกู มะเฟือง ๑ ส้มเกลี้ยง ๑ บวบเหลี่ยม ๑ บวบขม ๑ บวบกลม ๑ ผักหวาน ๑ เห็ด ๑ ลูกพุมเรียง ๑ ลูกมะขวิด ๑ เน้ือไก่ ๑ แลบอน ๑ แตงโม ๑ ลูกมะปราง ๑ ท้ัง ๑๓ สรรพคุณ แก้ไข้สันนิบาต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๑๑ ยำไข้สนั นิบำต สว่ นประกอบ ว่านน้า ๑ พริก ๑ ขิง ๑ ดีปลี ๔ บอระเพ็ด ๕ เจตมลู เพลิง ๖ สะค้าน ๗ ช้าพลู ๘ ลกู กระวาน ๙ ใบหว้า ๑ สมอไทย ๑๑

๔๑ สรรพคุณ แก้ไข้สันนิบาต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ทาแท่งไว้ ๑. ถ้าแก้จุกเสียด สะท้านละลายน้ามะนาวก็ได้ น้าข่าก็ได้ ๒. ถ้าคร้ามตัวร้อน แก้ไข้ ละลายน้าขิง พิมเสน ปรงุ ลง ๓. ถ้าจะให้เสมหะกระจาย ละลายน้าส้มซ่ากไ็ ด้ น้ามะนาวก็ได้ เอาเปลือกปรง ๑ ลงกิน หาย ตำรับท่ี ๑๒ ยำต้มแก้ไขส้ ันนิบำต ส่วนประกอบ ขี้เหล็กทั้งห้า มะกา ๑ ฝักราชพฤกษ์ ๑ รากปลาไหลเผือก ๑ ย่านาง ๑ ตาเสา ๑ ยายปลวก ๑ ขมนิ้ เครือ ๑ รากขี้กาแดง ๑ รากเข็มขาว ๑ รากคัดเค้า๑ ชะเอมทั้งสอง ขม้นิ ออ้ ย ๑ สรรพคุณ แก้ไข้สันนิบาต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๑๓ ยำตม้ แก้ไข้สนั นิบำต ส่วนประกอบ มี ๙ ขนาน ขนำน (๑) ยาต้มแก้ไข้สันนิบาต จันท้ัง ๒ ดอกพิกุล ดอกบุนนาค ๑ แฝก ๑ ชะนูด ๑ ใบกระวาน ๑ ลูกเอน็ ๑ สน ๑ สัก ๑ รากผักชี ๑ อบเชย ๑ บริแว้ง ๑ ผกั ชีลอ้ ม ๑ ยาดา ๑ ฝกั ราช พฤกษ์ ๑ ขนำน (๒) ยาต้มแก้ไข้สันนิบาตดีเดือดแก้คลั่ง รากกาจัดกาจาย ๑ ตาไม้ไผ่ ๑ กะลามะพร้าว ๑ ขนำน (๓) ยาต้มแก้ไข้สันนิบาต เกสรดอกบัวหลวง ๑ โกฐหัว ๑ ใบเสนียด ๑ ก้าน สะเดา ๓๓ ก้าน ขนำน (๔) ยาต้มแกไ้ ขส้ ันนิบาตสองคลองแลสันนิบาตระคน ให้จับสะท้ำนเหน่ือยให้ ปวดท้องลงท้องด้วยอำเจียนด้วย จันท้ัง ๒ กฤษณา ๑ โกฐสอ ๑ แฝก ๑ ลูกผักชี ๑ รากขัดมอน ๑ แหว้ หมู ๑ ลูกมะตูมออ่ น ๑ ขิง ๑ ดอกบุนนาค ๑ เกสรบัวหลวง ๑ ขนำน (๕) ยาต้มแก้ไข้เพื่อสันนิบาต เพื่อกาเดาให้คล่ังให้ร้อนข้างภายใน ราก กล้วยตีบ ๑ รากมะไฟ ๑ รากมะกล่าตาช้าง ๑ ขนำน (๖) ยาแก้ไข้สนั นิบาตแลไข้เหนือ จันท้ัง ๒ โกฐสอ ๑ โกฐสอ ๑ โกฐเขมา ๑ ขนำน (๗) ยาแก้ไข้เหนือ จันท้ัง ๒ โกฐสอ ๑ โกฐเขมา ๑ โกฐพุงปลา ๑ บอระเพ็ด ๑ เจตมูลเพลิง ๑ รากช้าพลู ๑ ก้านสะเดา ๑ พริก ๑ ดีปลี ๑ ว่านน้า ๑ เปราะหอม ๑ พริกหาง ๑ แฝก ๑ กระวาน ๑ ขิงแหง้ ๑ ลกู จัน ๑ รากย่านาง ๑ ตรผี ลา ๑ หวั คล้า ๑ ฝักราชพฤกษ์ ๑

๔๒ ขนำน (๘) ยาแก้ไข้สันนิบาตทั้งปวง รากขี้เหล็ก ๑ จันท้ัง ๒ รากจิงจ้อ ๑ ราก ตองแตก ๑ รากฝักข้าว ๑ รากมะอึก ๑ รากมะกรูด ๑ รากมะนาว ๑ รากหมาก ๑ รากมะพร้าว ๑ รากตาน ๑ ไม้เท้ายายม่อม ๑ รากย่านาง ๑ เถาวัลย์เปรียง ๑ ตรีผลา ๑ มะขามป้อม ๑ ก้าน สะเดา ๑ ก้าน แก่นสน ๑ สักขรี ๑ แฝก ๑ ชะนูด ๑ ลูกมะตูมอ่อน ๑ ลูกกระดอม ๑ รากมะเขือ ข่ืน ๑ รากมะแว้งท้ังสอง ดอกบุนนาค ๑ ดอกพิกุล ๑ ดอกสารภี ๑ ขมิ้นอ้อย เกสรบัว ๑ ดอก มะลิท้ัง ๒ ดอกบุนนาค ๑ ดอกสารภี ๑ คนทา ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ รากไผ่รวก ๑ รากก้างปลาท้ัง ๒ ยา ข้าวเย็นทั้ง ๒ รากชิงช้าชาลี ๑ แห้วหมู ๑ บอระเพ็ด ๑ เทียนทั้ง ๕ โกฐท้ัง ๕ สะค้าน ๑ ช้าพลู ๑ พริก ๑ ขิง ๑ ดีปลี ๑ เจตมูลเพลิง ๑ ใบมะนาว ๑๐๘ ยาดา ๑ บาท ฝักราชพฤกษ์ ๓ ฝัก หญ้า ตีนนก ๑ หวั คล้า ๑ ขนำน (๙) แก้สันนิบาตให้คล่ังให้ชั่งแก้กาฬภายใน ตาไม้ไผ่รวก ๑ ลูกบัวเผาไฟ ๑ ระย่อม ๑ พิษหนาด ๑ ลูกมะคาดีควายค่ัวให้เกรียม ๑ ไคร้เครือ ๑ มหาสดา ๑ ตาอ้อยแดง ๑ เนระพสู ี ๑ เอาสิ่งละ ๑ บาท ลูกสะบ้าเอาหนกั ๒ สลึง สรรพคณุ แก้ไข้สันนิบาต มีอาการตา่ งๆ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ๑. ขนาน (๑) (๒) (๓) (๕) (๖) (๘) ต้มกิน ๒. ขนาน (๔) ต้มเขาววั ฝนแทรกลงนา้ ตาลทรายแทรกลงกิน ๓. ขนาน (๗) ต้มกินแทรกดีเกลือ ๔. ขนาน (๙) บดทาแท่งไว้ละลายน้าซาวข้าว ละลายน้ามูตรกินแก้ชัก แก้ร้อน ละลายน้าดอกไม้กิน ตำรบั ท่ี ๑๔ ยำแก้ไขส้ นั นิบำตทงั ปวง ส่วนประกอบ ว่านน้า ๑ จัน ๑ ใบกะเพรา ๑ แหว้ หมู ๑ พริก ๑ ขิง ๑ กระเทียม ๑ ดีปลี ๑ สรรพคณุ แก้ไข้หลังแขง็ ถ่ายหนกั ให้อาเจียนหนกั แลปะอกขึ้นมา แก้ไข้สนั นิบาตทั้งปวง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดละลายน้าส้มซ่า ตม้ กิน ตำรบั ท่ี ๑๕ ยำตม้ แก้ไขท้ ังปวง สว่ นประกอบ จนั ท้ัง ๒ ลูกสมอท้ัง ๒ รากเสนียด ๑ รากไม้เท้ายายม่อม ๑ ลกู กระดอม ๑ รากขี้กาแดง ๑ หญ้าตีนนก ๑ สรรพคุณ ต้มแก้ไข้สันนิบาต ไข้เหนอื วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน

๔๓ ตำรบั ท่ี ๑๖ ยำต้มแก้สันนิบำต ไข้ทงั ปวง สว่ นประกอบ แก่นแสมสาร ๑ แก่นสน ๑ แก่นสัก ๑ แก่นสกั ขี ๑ รากไม้เท้ายายม่อม ๑ ขิงแหง้ ๑ จนั ท้ัง ๒ เกสรบวั หลวง ๑ รากมะตูม ๑ แหว้ หมู๑ เถาวัลย์เตียน ๑ ขีเ้ หลก็ ๑ ตาเสา ๑ รากย่านาง ๑ ดีปลีลูกพลู ๑ เปลือกสะแหวง ๑ รากมะปราง ๑ รากมะเฟือง ๑ รากขดั มอญ ๑ ก้านสะเดา ๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ ลูกผกั ชี ๑ สรรพคุณ แก้สันนบิ าต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๑๗ ยำแก้สันนิบำต ไขท้ ังปวง ส่วนประกอบ ขิงแดง ๑ สมอไทย ๑ รากมะกล่าแดง ๑ ไคร้เครือ ๑ ลูกจันทน์ ๑ ดอกจันทน์ ๑ กานพลู ๑ สมุลแว้ง ๑ โกฐท้ังหา้ ๑ ชะมด ๑ สรรพคุณ แก้สันนบิ าต ไข้ทั้งปวงหายแล วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ปัน้ ด้วยน้าลกู สมอไทยก็ได้ กินเท่าลูกพุทรา ตำรบั ท่ี ๑๘ ยำตม้ แกส้ นั นิบำตแลไข้ทงั ปวง สว่ นประกอบ ลกู กระดอม ๑ รากมะแว้งทั้ง ๒ รากกระดอม ๑ หวั ขม้ินอ้อย ๑ ลูกมะขามป้อม ๑ ลกู ส้มป่อย ๑ รากผกั เสีย้ นท้ัง ๒ จันทั้ง ๒ รากขดั มอญ ๑ หวั แหว้ หมู ๑ เจตมลู ทั้ง ๒ ชะนดู ๑ แฝก ๑ รากขิง ๑ เน้ือไม้กฤษณา ๑ สรรพคุณ แก้สนั นบิ าตแลไข้ทั้งปวง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๑๙ ยำสนั นิบำตทังหลำย ส่วนประกอบ สมอไทย ๑ ว่านน้า ๑ เทียนท้ังห้า ๑ ไคร้เครือ ๑ น้าประสานทอง ๑ โกฐเขมา ๑ โกฐสอ ๑ กานบูร ๑ โกฐจุฬาลัมภา ๑ โกฐพุงปลา ๑ โกฐก้านพร้าว ๑ ลูกจันทน์ ๑ ดอกจันทน์ ๑ ลูกกระวาน ๑ กานพลู ๑ ลูกเอน็ ๑ เกลือสนิ เธาว์ ๑ ดีปลีเอาเท่ายาทั้งหลาย สรรพคุณ กินแก้สนั นบิ าตท้ังหลาย วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ตาผงละลายน้าผ้งึ รวง ตำรบั ท่ี ๒๐ ยำสันนิบำต ๔ ประกำร ส่วนประกอบ ใบมะขาม ๑ ใบพงุ ดอ ๑ ใบย่านาง ๑ ดินประสิวขาว ๑ บดละลายน้าซาวข้าว ท้ังกิน ชโลม หายแล้ว

๔๔ สรรพคุณ แก้สันนบิ าต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ๑. ถ้ำออกดำแดงปวดหัวหนัก ผกั กระเฉด ๑ ใบผักหวานบ้าน ๑ หญ้าแพรก ๑ ขยาเอาน้าใส่ชบุ กระหมอ่ มหายแล ๒. ถ้ำปวดหวั หนกั สมลุ แว้ง ๑ หอยสงั ข์ ๑ สะค้าน ๑ เปล้าน้อย ๑ ฝนด้วย น้าท่า ทากระหมอ่ ม ทาหน้าหายแล ๓. ถ้ำไข้สันนิบำตน้ันใหท้ ุรนทรุ ำยให้บิดตัวและถ้ำมนั ร้อนภำยในนัก รากมะแว้ง ทั้ง ๒ รากมะเขือขน่ื ๑ รากมะอึก ๑ ฝนด้วยน้ากินหายแล ตำรบั ท่ี ๒๑ ยำไขส้ ันนิบำต ตำเหลือง ส่วนประกอบ สมอทั้ง ๓ จนั ทั้ง ๒ ก้านเดา ๑ รากมะขามป้อม ๑ กระดอม ๑ หญ้าลิน้ ๑ หญ้าทับ หอย ๑ มะเฟือง ๑ มะปราง ๑ ย่านาง ๑ คนทา ๑ ไม้เท้ายายหมอ่ ม ๑ เปลือกมะเดื่อ ๑ สรรพคณุ แก้ไข้สันนิบาต ตาเหลือง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๒๒ ยำสนั นิบำตตำเหลือง สว่ นประกอบ ถัว่ เขียว ๑ ตาอ้อยแดง ๓ ตาผา ๓ ซีก สรรพคณุ แก้สันนบิ าตตาเหลือง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ใบตาลึง ๓ ใบ เอาน้าเป็นกระสาย ตาน้าหยนั ท้ังกิน ท้ังทา ตำรับท่ี ๒๓ ยำไข้สนั นิบำตตำแดง ส่วนประกอบ มี ๒ ขนาน ขนำน (๑) ภูมิสามง่าม ๑ รากกระดกู ไก่ ๑ รากหมาก ๑ รากแฝก ๑ ขเี้ หล็ก ๑ ตาเสา ๑ แหว้ หมู ๑ ว่านน้า ๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ ย่านาง ๑ หัวคล้า ๑ ขนำน (๒) ขีเ้ หลก็ ๑ ตาเสา ๑ ใบสัก ๑ ราชพฤกษ์ทั้ง ๓ ผักสมอท้ัง ๓ เมล็ดมะขาม๑ ลูกจกิ ๑ จิงจ้อ๑ ลกู ขีก้ าแดง ๓ ลกู ๑ รากมะตูม ๑ รากแฝก ๑ จันท้ัง ๒ ยาดาหนักสองสลึง ต้ม กิน สรรพคุณ ๑. ขนาน (๑) (๒) แก้ไข้สนั นิบาตตาแดง ๒. ขนาน (๒) แก้เจ็บในอกในทรวง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน

๔๕ ตำรบั ท่ี ๒๔ ยำแก้สันนิบำตตำขำว สว่ นประกอบ หวั เฉียงพรา้ ๑ รากหมากเปลือกเก่า ๑ เปลือกพิกลุ ๑ ลูกกระดอม ๑ รากขี้กาแดง ๑ รากฟักข้าว ๑ เบีย้ จกั จนั่ ๑ สน ๑ สรรพคุณ แก้สนั นบิ าตตาขาว วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๒๕ ยำตม้ แกไ้ ข้สันนิบำต ตำแดง ตำขำว ส่วนประกอบ เปลือกสาโรง ๑ หัวคล้า ๑ ใบหมากเมีย ๑ หัวหวายลิง ๑ ย่านาง ๑ ไมยราบ ๑ ขิง ๑ พริก ๑ กก ๑ สรรพคุณ แก้ไข้สันนิบาต ตาแดง ตาขาว วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๒๖ ยำตม้ แก้ไขส้ ันนิบำต ตำแดงตำขำว ส่วนประกอบ ขีเ้ หล็กทั้งหา้ ตาเสาทั้งหา้ ใบมะกา ๑ ย่านาง ๑ กระดกู ไก่ ๑ หวั หวายลิง ๑ หัวว่าน น้า ๑ ไอ้ปล้อง ๑ ขี้เถ้าหม้อ ๑ คัดเค้า ๑ รากหญ้าแซมไซ ๑ ใบสะเดา ๑ ไมยราบ ๑ เจตมูล ๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ ใบมะนาว ๑ ใบมะกรูด ๑ พริก ๑ กก ๑ สรรพคุณ แก้ไข้สันนิบาต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๒๗ ยำต้มครอบไขส้ นั นิบำตตำแดง ตำเหลือง ตำขำว ส่วนประกอบ จันทั้งสอง ชะนูด ๑ หวายขม ๑ หอยรากหอม ๑ ขีเ้ หล็ก ๑ ตาเสา ๑ ชมุ เห็ดท้ังสอง กระดูกไก่ท้ังสอง ใบสัก ๑ หวั ผกั หนาม ๑ แหว้ หมู ๑ รากหญ้าคา ๑ รากหญ้าเจา้ ชู้ ๑ รากหมาก ๑ รากมะพร้าว ๑ หัวคล้า ๑ แก่นกรกั ๑ แกแล ๑ มะกา ๑ ชะเอมทั้ง ๓ สรรพคุณ แก้ไข้สนั นิบาตตาแดงตาเหลืองตาขาว ปัสสาวะแดงดงั น้ากรกั วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๒๘ ยำแก้ไข้เหนือสนั นิบำต ๗ จำพวก แกไ้ ข้ตำแดง ส่วนประกอบ บอระเพด็ เจด็ ท่อน ๑ ปู่เจา้ ลอยท่า ๗ รากโคกกระออม ๗ ราก ลูกกระดอม ๗ ก้าน สะเดา ๓ ก้าน ตดั หวั เสียต้มกิน สรรพคุณ แก้ไข้เหนอื สันนิบาต ๗ จาพวก แก้ไข้ตาแดง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน เอานา้ ทาแก้ไข้

๔๖ ตำรบั ท่ี ๒๙ สนั นิบำตปะกังใหต้ ำแดง ทัง ๒ ข้ำง ส่วนประกอบ รากเจตมูลเพลิง ๑ บาท รากจิงจ้อ ๑ บาท งาดาทนาน ๑ ส้มมะงั่ว ๓ ลูกเผาไฟให้ ไหม้ สรรพคุณ แก้สนั นบิ าตปะกังให้ตาแดง ทั้ง ๒ ข้าง ปวดดงั แมลงหมขี บก็ดี ให้ ขา ตาร้อนดังไฟ น้าลายตกดังบ้าหมู วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ให้เอายาประคบ โดยทาละลายยาหมกเอาไว้ วัน ๑ ยังค่า จึงเอายาสุมหวั แก้ลม ประกัง ตำรบั ท่ี ๓๐ ยำแก้สันนิบำตเลือดและปะกัง ส่วนประกอบ เมล็ดผักกาด ๑ หอมแดง ๑ ไพล ๑ กระชาย ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ ตาเอาน้า ๒ ส่วน ส้ม ซ่า ๑ มะนาว ๑ น้ามันดิบ ๑ คุลิการ สรรพคุณ แก้สนั นบิ าตเลือดและปะกงั วิธีเตรยี ม วิธีใช้ อุ่นไฟใหร้ อ้ น ประคบหัวหาย ตำรบั ท่ี ๓๑ ยำสันนิบำตแก้ลมกำเดำ แก้เหมน็ ข้ำว สว่ นประกอบ เอารากมะตูม ๑ รากเพกา ๑ รากพงุ กา ๑ รากแคป่า ๑ หญ้าเกล็ดหอยใหญ่ ๑ เกลด็ หอยน้อย ๑ รากมะแว้งทั้ง ๒ กระจับบก สรรพคุณ แก้ลมกาเดา แก้เหมน็ ขา้ ว แก้ตรีทตู แก้เสลด เจ็บหวั เจ็บอก วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้ม ๓ เอา ๑ เมื่อจะกินบดพริกใส่แลท่าน ตำรบั ท่ี ๓๒ ยำกินแก้ไขส้ ันนิบำตคลัง่ เยีย่ วเหลืองแดงดงั คร่งั ส่วนประกอบ ดีปลี ๓ พริก ๒ บดแล้วเอาไข่เปด็ เอาแต่ไข่แดงคลุ ิการดว้ ยการป้นั เท่าลกู พริกไทย สรรพคุณ กินแก้ไข้สันนิบาตคล่ัง เยี่ยวเหลอื งแดงดงั คร่ัง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกินให้ได้ ๗ วนั อย่ากินส้มหายแล ตำรับท่ี ๓๓ ยำแก้ไข้สันนิบำตคลง่ั ส่วนประกอบ ผักชีดอย ๑ รากมะแว้ง ๑ ขิง ๑ มะอึก ๑ ใบฝาง ๑ สรรพคุณ แก้ไข้สนั นิบาตคล่งั วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ถ้าเจ็บท้องแทรกยาดาต้มกิน

๔๗ ตำรับท่ี ๓๔ ยำแก้ไข้สันนิบำตสองคลอง สว่ นประกอบ ผกั หนาม ๑ ฟักข้าว ๑ ย่านาง ๑ หัวคล้า ๑ บานไม่รโู้ รยท้ังสอง หญ้าแพรก ๑ มะเฟือง ๑ มะปราง ๑ จนั ท้ังสอง แฝก ๑ ชะนดู ๑ สรรพคุณ แก้ไข้สันนิบาตสองคลอง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๓๕ ยำสนั นิบำตไข้สองคลอง ส่วนประกอบ รากมะปราง ๑ รากมะเฟือง ๑ รากมะนาว ๑ รากคนทา ๑ สรรพคุณ แก้สันนบิ าตไข้สองคลอง ไข้รากสาดท้ังปวง วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๓๖ ยำสนั นิบำตสองคลอง ส่วนประกอบ จันทน์ทั้ง ๒ ลิน้ ทะเล ๑ ใบพิมเสน ๑ น้าประสานทอง ๑ มหาสดา ๑ ลูกกระวาน ๑ เปลือกมะกอก ๑ เปลือกพุทรา ๑ สรรพคณุ แก้ท้ังลง อาเจียน วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดทาแท่งไว้ ละลายน้าร้อนกิน ตำรบั ท่ี ๓๗ ยำต้มแก้ไขส้ ันนิบำตสองคลองแกมไขเ้ หนือ ส่วนประกอบ น้านอง ๑ ฝักข้าว ๑ แห้วหมู ๑ ชะนูด ๑ หญ้าแพรก ๑ กรุงเขมา ๑ แฝก ๑ จันทั้ง สอง สรรพคณุ แก้ไข้สนั นิบาตสองคลองแกมไข้เหนอื วิธีเตรยี ม วิธีใช้ เมื่อตม้ กิน หมากคาเทียนหนง่ึ เล่ม ต้มหายแล ตำรับท่ี ๓๘ ยำต้มแกส้ ันนิบำตไข้เหนือ ส่วนประกอบ รากฟักข้าว ๑ ราชพฤกษ์ ๑ แห้วหมู ๑ เหง้าตะไคร้ ๑ ทนดี ๑ ขมิ้นเครือ ๑ ไม้เท้ายายม่อม ๑ คนทา ๑ หวั คล้า ๑ กรุงเขมา ๑ รากย่านาง ๑ เถาวลั ย์เปรียง ๑ สรรพคุณ แก้สันนบิ าตไข้เหนอื วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน

๔๘ ตำรับท่ี ๓๙ ยำไขเ้ หนือ แก้ไขส้ นั นิบำต สว่ นประกอบ เทียนดา ๑ บาท ยาดา ๑ บาท ฝักราชพฤกษ์ ๓ ฝกั หัวแห้วหมู ๑ ใบมะกา ๑ ขมนิ้ อ้อย ๗ หญ้าตีนนก ๑ เถาสะคา้ น ๓ ก้าน หัวคล้า ๑ สรรพคุณ แก้ไข้เหนอื แก้ไข้สันนิบาต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ เมือ่ กินใส่ดีเกลือหนกั ๑ บาท เม่อื ต้มเอาทองผูกคอหมอ้ ๑ บาท ตำรับท่ี ๔๐ ยำไขเ้ หนือสันนิบำต ส่วนประกอบ จันแดง ๑ ยาไข้เหนือสันนิบาต เอาจันแดง ๑ เกสรสารภี ๑ เน้ือไม้ ๑ เกสรบุนนาค ๑ เกสรบวั หลวง ๑ เชอื กเถามวก ๑ เชอื กย่านาง ๑ หวั คล้า ๑ ข่า ๑ ใบโคกกระออม ๑ สรรพคณุ แก้ไข้เหนอื สันนิบาต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ทาเป็นแท่งไว้ฝนน้าดอกไม้กไ็ ด้ น้าข้าวกไ็ ด้ ตำรับท่ี ๔๑ ยำแปรไขเ้ หนือสนั นิบำต สว่ นประกอบ มี ๒ ขนาน ขนำน (๑) ชะลูด ๑ แฝก ๑ จันท้ัง ๒ หญ้าแพรก ๑ ไม้เท้ายายม่อม ๑ คนทา ๑ มะปราง ๑ ย่านาง ๑ มะเดือ่ ๑ ขนำน (๒) ย่านาง ๑ ไม้เท้ายายม่อม ๑ หญ้าแพรก ๑ หญ้าปากควาย ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ หวายขม ๑ สรรพคุณ แปรไข้เหนอื สนั นิบาต วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรับท่ี ๔๒ ยำสันนิบำตเข้ำเส้นจบั หัวใจ ส่วนประกอบ ลกู กระดอม ๑ จันขาว ๑ พาโหม ๑ บอระเพด็ ๑ ตรกี ฎุก ๑ ตรผี ลา ๑ สรรพคณุ แก้สันนบิ าตเข้าเส้นจับหวั ใจ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ต้มกิน ตำรบั ท่ี ๔๓ ยำแกไ้ ขส้ ันนิบำตเลือดออกทำงปำกและตำมจมูก ทวำรทงั ๒ ส่วนประกอบ เปลือกมะรุม ๑ พันงูแดง ๑ สรรพคุณ แก้ไข้สันนิบาตเลือดออกทางปากและตามจมกู ทวารทั้ง ๒ วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดละลายน้าส้มซ่ากไ็ ด้ ต้มกิน

๔๙ ตำรับท่ี ๔๔ ยำแกไ้ ข้สนั นิบำตให้เลือดออกตำมปำกตำมจมกู รดิ สีดวงแต่ปำก จมกู ส่วนประกอบ ทองหลางใบมน ๑ เทียนดา ๑ พริก ๗ ขิง ๗ กระเทียม ๑ สรรพคุณ แก้ไข้สนั นิบาตให้เลือดออกตามปากตามจมกู ริดสดี วงแต่ปาก จมูก วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดละลายน้าร้อนก็ได้ แล้วกิน ตำรับท่ี ๔๕ ยำแกไ้ ข้สันนิบำต ใหเ้ พือ่ ริดสีดวงตกเลือดในคอ เปน็ หนองเลือด สว่ นประกอบ เทียนดา ๑ ดีปลี ๑ เขาควายดา ๑ ขิง ๑ ข่า ๑ ก็ได้ สรรพคุณ แก้ไข้สันนิบาต ใหเ้ พื่อริดสดี วงตกเลือดในคอ เปน็ หนองเลือด วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดละลายน้าส้มซ่า นา้ มะนาว ตำรบั ท่ี ๔๖ ยำแก้ไข้สนั นิบำตไม่รู้สมประดี สว่ นประกอบ ลูกมะแว้งกามอื หน่งึ ขิง ๑ กระเทียม ๑ สรรพคุณ แก้ไข้สันนิบาตไม่รู้สมประดี แก้เลือด วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดละลายน้าจัน นา้ ดอกไม้ แก้เลือด ละลายเหล้ากินหายแล ตำรบั ท่ี ๔๗ ยำแก้สนั นิบำตพลุ่ง ให้ตัวเหลืองมัน ส่วนประกอบ รากมะตูม ๑ หัวหวายขม ๑ ย่านาง ๑ รากมะเดื่อดิน ๑ รากหนาด ๑ รากฟักข้าว ๑ รากมะนาวควาย ๑ รากคาน้ารอบ ๑ รากมะเฟือง ๑ หัวแห้วหมู ๑ รากหมาก ๑ สรรพคุณ แก้สันนบิ าตพลุ่ง ให้ตัวเหลืองมนั เหงอ่ื ตกดังอาบน้าให้ไหลหล่งั ทวั่ ตวั อ้าปากมิออก วิธีเตรยี ม วิธีใช้ ฝนด้วยน้าซาวข้าวกิน ชโลมหายแล ตำรับท่ี ๔๘ ยำสนั นิบำตกลำงคืน ส่วนประกอบ หัวดองดึง ๑ ชะมด ๑ พิมเสน ๑ ใบมะเฟือง ๑ ผักขอย ๑ ใบหนาด ๑ ใบระงับพิษ ๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ สรรพคณุ แก้สันนบิ าตกลางคนื วิธีเตรยี ม วิธีใช้ บดละเอียดทาแท่งไว้ ละลายน้ากินแก้พิษ ตำรับท่ี ๔๙ สันนิบำตกุมภนั มนั กำมือกำเท้ำงอชักแหงนเสือกดินไปมำ สว่ นประกอบ มะเดื่อชมุ พร ๑ ลูกกล้วยตีบ ๑ ข้าวดังก้นหมอ้ ๑ ว่านน้า ๑ พริก ๑ ขิง ๑ กระเทียม ๑