ปาฬิสิกขาและสัททสังเขป โดย พระอาจารย์ชนกาภิวังสะ อัครมหาบัณฑิต

138 สัททสงั เขป รุธธาต+ุ อปัจจัย+ปัจมีวภิ ตั ติ (กัตตวุ าจก) รนุ ฺธตุ, รุนเฺ ธ รนุ ธฺ นตฺ ุ รนุ ฺธตํ รนุ ฺธนตฺ ํ รนุ ฺธาห,ิ รนุ ฺธ รุนฺธถ รุนธฺ สฺสุ รนุ ฺธโวหฺ รุนฺธามิ, รุนฺเธ รนุ ฺธาม รนุ เฺ ธ รนุ ธฺ ามเส กมั มวาจก นริ ุชฌฺ ตํ นริ ุชฌฺ นฺตํ นริ ชุ ฌฺ สสฺ ุ นิรุชฌฺ โวหฺ นิรชุ เฺ ฌ นิรุชฺฌามเส รุธธาตุ+อปัจจัย+สตั ตมวี ิภตั ติ (กตั ตวุ าจก) ปรัสสบท อตั ตโนบท รนุ ฺเธยยฺ , รนุ เฺ ธ รุนเฺ ธยยฺ ํุ รนุ เฺ ธถ รุนเฺ ธรํ รุนเฺ ธยยฺ าส,ิ รุนเฺ ธ รุนฺเธยยฺ าถ รนุ ฺเธโถ รนุ ฺเธยยฺ าโวฺห รนุ ฺเธยฺยาม,ิ รุนฺเธ รนุ ฺเธยยฺ าม รุนฺเธยยฺ ,ํ รนุ เฺ ธ รนุ เฺ ธยฺยาเมหฺ กัมมวาจก นิรชุ เฺ ฌถ นริ ุชฺเฌรํ นิรุชเฺ ฌโถ นิรชุ เฺ ฌยยฺ าโวหฺ นิรชุ เฺ ฌยฺยํ, นิรชุ เฺ ฌ, นริ ชุ เฺ ฌยฺยาเวฺห

อาขยาต 139 รธุ ธาต+ุ ปโรกขาวิภัตติ (กตั ตุวาจก) ปรัสสบท อตั ตโนบท รรุ นุ ฺธ, รโุ รธ รรุ ุนธฺ ุ รุรนุ ฺธติ ฺถ รุรุนธฺ ิเร รุรนุ เฺ ธ รุรนุ ฺธิตถฺ รรุ นุ ธฺ ติ ฺโถ รุรุนฺธิโวฺห รรุ ุนธฺ รรุ ุนฺธิมหฺ รรุ นุ ฺธิ รุรนุ ฺธเิ มฺห กมั มวาจก นริ ชุ ฌฺ ติ ฺถ นริ ชุ ฌฺ เร นริ ุชฌฺ ิตฺโถ นริ ุชฺฌิโวหฺ นริ ชุ ฺฌิ นริ ุชฌฺ ิเมฺห (ออาคม)+รุธธาต+ุ อปัจจยั +หยิ ยัตตนีวิภตั ติ (กัตตวุ าจก) ปรสั สบท อรุนธฺ า, รนุ ธฺ า, อรนุ ธฺ , รุนฺธ อรุนธฺ ู, รนุ ฺธ,ู อรนุ ธฺ ,ุ รนุ ฺธุ อรุนฺโธ, รุนโฺ ธ, อรนุ ธฺ , รนุ ฺธ,ิ อรนุ ธฺ ิ. อรนุ ธฺ ตถฺ , รุนฺธตถฺ , อรนุ ธฺ ถ, รนุ ฺธถ อรนุ ฺธ, รนุ ธฺ อรนุ ธฺ มหฺ า, รนุ ธฺ มหฺ า, อรนุ ฺธมหฺ , รุนฺธมหฺ อัตตโนบท อรนุ ฺธตถฺ , รนุ ธฺ ตถฺ , อรุนธฺ ถ, รนุ ธฺ ถ อรนุ ฺธตถฺ ,ํุ รนุ ฺธตฺถุํ อรนุ ฺธเส, รุนฺธเส อรุนธฺ วฺห,ํ รนุ ฺธวหฺ ํ อรุนฺธ,ึ รนุ ฺธึ อรนุ ฺธมหฺ เส, รนุ ธฺ มหฺ เส

140 สทั ทสังเขป นริ ชุ ฺฌตถฺ ํุ นิรุชฌฺ วหฺ ํ กัมมวาจก นิรชุ ฺฌมหฺ เส นิรชุ ฺฌตถฺ , นิรุชฺฌถ นิรชุ ฌฺ เส นิรุชฺฌึ (ออาคม)+รุธธาต+ุ อัชชตนวี ิภัตติ (กตั ตวุ าจก) ปรัสสบท อรนุ ธฺ ,ี รุนธฺ ,ี อรนุ ฺธ,ิ รนุ ธฺ ิ อรุนธฺ ุํ, รุนธฺ ํ,ุ อรนุ ฺธึสุ, รุนฺธสึ ,ุ อรุนฺธํสุ, รุนธฺ สํ ุ อรุนโฺ ธ, รนุ ฺโธ, อรุนธฺ , รุนฺธ, อรนุ ธฺ ,ิ รุนธฺ ิ อรุนฺธติ ฺถ, รุนฺธติ ถฺ , อรนุ ฺธตุ ฺถ, รุนฺธตุ ถฺ อรนุ ฺธ,ึ รุนฺธึ อรนุ ฺธมิ ฺหา, รุนฺธิมฺหา, อรุนธฺ ิมฺห, รุนธฺ มิ หฺ ,ิ รุนธฺ ุมฺห, อรนุ ธฺ มุ หฺ า, รุนฺธมุ ฺหา, อรนุ ฺธมุ ฺห อัตตโนบท อรนุ ธฺ า, รนุ ธฺ า, อรนุ ธฺ ติ ถฺ อรุนฺธู, รุนธฺ ู, อรุนฺธุ, รนุ ฺธุ รนุ ธฺ ติ ถฺ อรนุ ฺธิเส, รุนธฺ ิเส อรุนฺธิวหฺ ,ํ รุนฺธวิ หฺ ํ อรุนธฺ , รุนธฺ , อรนุ ฺธํ, รุนฺธํ อรนุ ฺธิเมฺห, รนุ ฺธิเมหฺ กมั มวาจก นริ ชุ ฌฺ า, นิรชุ ฌฺ ิตถฺ นิรุชฺฌู, นริ ุชฺฌุ นริ ุชฌฺ ิเส นริ ุชฌฺ ิวหฺ ํ นิรชุ ฌฺ , นริ ชุ ฺฌํ นริ ุชฌฺ เมฺห

อาขยาต 141 รุธธาตุ+ภวสิ สันตวี ภิ ัตติ (กตั ตุวาจก) ปรัสสบท อตั ตโนบท รนุ ฺธิสสฺ ติ รุนธฺ สิ ฺสนฺต,ิ รุนธฺ ิสฺสเร รุนธฺ ิสฺสเต รนุ ธฺ ิสสฺ นฺเต, รุนธฺ สิ สฺ เร รนุ ธฺ สิ สฺ สิ รนุ ธฺ สิ สฺ ถ รนุ ฺธสิ สฺ เส รุนธฺ สิ สฺ เวฺห รุนธฺ สิ ฺสามิ รุนธฺ ิสฺสาม รุนฺธิสฺสํ รุนธฺ ิสสฺ าเมฺห นบิ ทหนา้ +รุธธาต+ุ ยปจั จัย+ภวิสสันตีวิภัตติ (กัมมวาจก) นิรุชฌฺ ิสฺสเต นิรชุ ฌฺ ิสฺสนเฺ ต, นริ ชุ ฌฺ ิสสฺ เร นริ ุชฌฺ ิสฺสเส นริ ชุ ฌฺ สิ สฺ เวหฺ นริ ุชฌฺ ิสสฺ ํ นิรุชฺฌสิ สฺ าเมฺห (ออาคม)+รุธธาต+ุ กาลาติปตั ตวิ ภิ ัตติ (กัตตุวาจก) ปรสั สบท อรุนฺธสิ สฺ า, รนุ ฺธสิ สฺ า, อรุนธฺ สิ สฺ , รุนธฺ ิสสฺ อรุนธฺ สิ ฺสสํ ุ, รนุ ธฺ สิ สฺ ํสุ อรุนฺธสิ เฺ ส, รนุ ธฺ ิสฺเส, อรุนฺธสิ ฺส, รุนธฺ สิ ฺส อรุนฺธสิ สฺ ถ, รนุ ธฺ ิสฺสถ อรนุ ธฺ สิ ฺส,ํ รุนฺธสิ สฺ ํ อรุนฺธสิ ฺสามหฺ า, รนุ ฺธสิ ฺสามฺหา อรุนธฺ ิสสฺ ามฺห, อรนุ ฺธิสฺสามหฺ อตั ตโนบท อรุนธฺ สิ สฺ ถ, รนุ ฺธสิ ฺสถ อรนุ ธฺ ิสสฺ ึสุ, รนุ ฺธสิ สฺ ึสุ อรนุ ฺธิสสฺ เส, รนุ ธฺ สิ ฺสเส อรนุ ธฺ ิสฺสเวหฺ , รนุ ธฺ สิ ฺสเวฺห อรนุ ธฺ สิ ฺสึ, รนุ ฺธสิ สฺ ึ อรุนธฺ ิสฺสามฺหเส, รุนธฺ สิ สฺ ามหฺ เส

142 สทั ทสังเขป กมั มวาจก นริ ชุ ฌฺ ิสฺสถ นริ ชุ ฌฺ สิ สฺ สึ ุ นิรชุ ฺฌสิ ฺสเส นิรชุ ฺฌสิ สฺ เวหฺ นริ ชุ ฺฌสิ สฺ ึ นริ ชุ ฺฌสิ สฺ ามฺหเส รุธาทิคณิกธาตุ สมุ ฺภติ ฉินทฺ ติ เจว ภินทฺ ติ ยุญฺชติ ตถา, ภุญฺชติ มญุ ฺจติ จาปิ รุธาทิกตตฺ วุ าจิโน. นริ ชุ ฌฺ เต สุพฺภเต จ ฉิชชฺ เต ภิชฺชเต ตถา, ยชุ ชฺ เต ภชุ ชฺ เต จาปิ มจุ ฺจเต กมฺมวาจิโน. สมุ ภฺ ติ - ยอ่ มตี, ฉนิ ทฺ ติ - ย่อมตัด, ภินฺทติ - ยอ่ มท�ำลาย, ยุญฺชติ - ย่อมพยายาม, ภุญชฺ ติ - ยอ่ มกิน, มุญฺจติ - ยอ่ มปล่อย. รุธาทิกตตฺ วุ าจิโน เป็นรธุ าทิรปู อันกล่าวกตั ตา นิรชุ ฌฺ เต - ยอ่ มถกู กัน้ , สพุ ฺภเต - ย่อมถูกตี, ฉชิ ฺชเต - ยอ่ มภูกตัด, ภิชชฺ เต - ย่อม ถูกท�ำลาย, ยชุ ชฺ เต - ยอ่ มถกู ประกอบ, ภชุ ชฺ เต - ยอ่ มถกู กิน, มจุ ฺจเต - ย่อมถกู ปลอ่ ย, กมฺมวาจิโน เป็นรูปอันกล่าวกรรม

อาขยาต 143 ๗๓. ทิวาทคิ ณะ หม่ศู พั ทท์ ่สี �ำเร็จรูปโดยการลง ย วกิ รณปจั จัย ดว้ ยสูตรวา่ ทวิ าทิโต โย ชือ่ ว่าทวิ าทิ- คณะ ทิวธุ าตุ+ยปจั จัย+วัตตมานาวิภัตติ (กตั ตวุ าจก) ปรัสสบท อตั ตโนบท ทพิ ฺพติ, ทพิ ฺเพ ทพิ ฺพนฺต,ิ ทพิ ฺพเร ทิพฺพเต ทิพพฺ นเฺ ต, ทพิ พฺ เร ทิพฺพสิ ทิพพฺ ถ ทพิ ฺพเส ทพิ ฺพเวหฺ ทพิ ฺพามิ, ทพิ เฺ พ ทพิ พฺ าม ทพิ ฺเพ ทพิ พฺ าเมฺห ทิวุธาต+ุ ยปัจจัย+ปญั จมวี ิภัตติ (กตั ตวุ าจก) ปรัสสบท อัตตโนบท ทิพฺพต,ุ ทิพฺเพ ทพิ พฺ นตฺ ุ ทิพฺพตํ ทพิ ฺพนฺตํ ทพิ พฺ าหิ, ทพิ พฺ ทิพฺพถ ทพิ พฺ สฺสุ ทิพฺพโวฺห ทิพฺพาม,ิ ทิพฺเพ ทิพพฺ าม ทพิ ฺเพ ทพิ ฺพามเส ทิวุธาตุ+ยปจั จยั +ปโรกขาวิภตั ติ (กัตตุวาจก) ปรสั สบท อตั ตโนบท ทิทิพฺพ ทิทิพฺพุ ททิ พิ ฺพติ ถฺ ทิทพิ ฺพิเร ททิ ิพเฺ พ ทิทิพฺพติ ฺถ ทิทพิ พฺ ิตโฺ ถ ททิ ิพพฺ ิโวหฺ ทิทิพฺพ ททิ ิพพฺ มฺห ทิทพิ ฺพ ิ ทิทิพฺพเิ มหฺ

144 สัททสงั เขป อาปพุ พฺ +ปทธาตุ+ยปัจจัย+วัตตมานาวิภตั ติ (กัตตวุ าจก) อาปชฺชติ อาปชชฺ นตฺ ิ, อาปชฺชเร เปน็ ตน้ แจกปทมาลาเหมอื น ทวิ ธุ าตุ อาปชเฺ ช (ในทิวาทิคณะ กัมมวาจก ก็เหมือนกับ กัตตุวาจก คือ ลง ยปัจจัยในอรรถกรรม เมอื่ ส�ำเร็จรปู แล้วก็เหมอื นกับกัตตุวาจก ดังนนั้ จะไมแ่ สดงอกี และในวิภัตตทิ ่เี หลอื มีอชั ชตนี เปน็ ตน้ กใ็ ห้นักศกึ ษาประกอบเหมอื นในภูวาทคิ ณะท่แี สดงมาแลว้ ) อปุ ปฺ ชฺชติ อาปชชฺ ติ กชุ ฌฺ ติ ตสุ สฺ ติ ตถา, วิชฺฌติ มญฺติ เจว สมาทิยติ ปจฺจติ, มุจจฺ ติ ฉชิ ฺชติ เจว ภชิ ชฺ ติ จ ทิวาทโย. อุปฺปชฺชติ - ย่อมเกิดขึ้น, อาปชฺชติ - ย่อมถึง, ย่อมต้อง, กุชฺฌติ - ย่อมโกรธ, ตสุ ฺสติ - ยอ่ มยินดี, วิชฌฺ ติ - ยอ่ มยงิ , ยอ่ มแทง, ย่อมเจาะ, มญฺติ - ยอ่ มส�ำคญั , ย่อมร,ู้ สมาทยิ ติ - ย่อมถือเอาด้วยด,ี ย่อมสมาทาน, ปจจฺ ติ - ยอ่ มสกุ , ย่อมเผลด็ ผล, ย่อมไหม้, มจุ ฺจติ - ย่อมพ้น, ฉิชฺชติ - ยอ่ มขาด, ภชิ ชฺ ติ - ยอ่ มแตก, ทิวาทิโย เป็นทิวาทิธาตุ ๗๔. สวาทคิ ณะ หมู่ธาตุท่ีส�ำเร็จรูปโดยการลง ณุ, ณา, อุณา วิกรณปัจจัย ด้วยสูตรว่า สฺวาทิโต ณณุ าอุณา จ ชอ่ื วา่ สวาทิคณะ สุธาต+ุ ณ,ุ ณาปัจจยั +วตั ตมานาวิภัตติ (กตั ตุวาจก) ปรัสสบท สโุ ณติ, สุณาติ, สเุ ณ สุณนฺติ สุโณส,ิ สณุ าส,ิ สุณสิ สโุ ณถ, สุณาถ สโุ ณมิ, สณุ าม,ิ สุเณ สุโณม, สณุ าม

อาขยาต 145 อตั ตโนบท สณุ เต สณุ นเฺ ต สณุ เส สณุ เวหฺ สเุ ณ สุณาเมฺห กมั มวาจก สูยเต สยู นฺเต, สูยเร สยู เส สยู เวหฺ สเู ย สยู าเมหฺ ปัญจมวี ิภัตติ (กตั ตวุ าจก) ปรัสสบท สุโณตุ, สณุ าต,ุ สเุ ณ สณุ นฺตุ สุโณหิ, สณุ าหิ, สุณ สโุ ณถ, สุณาถ สโุ ณมิ, สณุ าม,ิ สเุ ณ สุโณม, สณุ าม อตั ตโนบท สณุ ตํ สุณนฺตํ สณุ สสฺ ุ สุณโวฺห สเุ ณ สุณามเส

146 สัททสงั เขป สธุ าตุ+ณาปัจจยั +สัตตมวี ภิ ัตติ (กตั ตวุ าจก) ปรสั สบท อัตตโนบท สเุ ณยยฺ , สุเณ สเุ ณยฺยํุ สุเณถ สุเณรํ สุเณยฺยาส,ิ สุเณ สเุ ณยยฺ าถ สเุ ณโถ สเุ ณยยฺ าโวฺห สเุ ณยฺยามิ, สุเณ สุเณยยฺ าม สุเณยยฺ ํ, สุเณ สเุ ณยฺยาเมหฺ ปบทหนา้ +อปธาต+ุ อณุ าปัจจยั +วัตตมานาวภิ ตั ติ (กัตตุวาจก) ปาปุณาติ, ปาปเุ ณ ปาปุณนตฺ ิ ปาปุณเต ปาปุณนฺเต ปาปุณาสิ ปาปุณาถ ปาปุณเส ปาปณุ เวหฺ ปาปุณามิ ปาปณุ าม ปาปุเณ ปาปุณาเมฺห หยิ ยัตตนวี ิภตั ติ กัตตุวาจก อปาปณุ า, ปาปณุ า, อปาปุณ, ปาปุณ อปาปณุ ,ู ปาปณุ ,ู อปาปณุ ุ, ปาปุณุ อปาปโุ ณ, ปาปุโณ, อปาปณุ , อปาปุณตถฺ , ปาปณุ ตฺถ, ปาปุณ, อปาปณุ ,ิ ปาปุณิ อปาปุณถ, ปาปุณถ อปาปุณํ, ปาปณุ ํ, อปาปณุ , ปาปุณ อปาปุณมฺหา, ปาปุณมฺหา, อปาปณุ มหฺ , ปาปณุ มฺห อัตตโนบท อปาปุณตฺถ, ปาปุณตฺถ, อปาปุณถ, ปาปุณถ อปาปณุ ตฺถุํ, ปาปณุ ตถฺ ุํ อปาปุณเส, ปาปณุ เส อปาปณุ วฺห,ํ ปาปุณวหฺ ํ อปาปณุ ,ึ ปาปุณึ อปาปณุ มหฺ เส, ปาปุณมฺหเส

อาขยาต 147 สวาทคิ ณกิ ธาตุ ปหิณาติ มโิ นติ จ สกกฺ ณุ าติ จ สวฺ าทโย, สูยเต ปาปียเต จ ปตียเต จ สกกฺ เต. ปหณิ าติ - ย่อมสง่ ไป, มิโนติ - ย่อมตวง, สกฺกุณาติ - ย่อมอาจ, สวฺ าทโย เปน็ สวาทธิ าตุ, สยู เต - ย่อมถูกได้ยิน, ปาปยิ เต - ย่อมถกู ถึง, ปหียเต - ย่อมถูกสง่ ไป, สกฺกเต - ความสามารถ. (รูปเหลา่ นกี้ ลา่ วกรรมและภาว) ๗๕. กยิ าทคิ ณะ หมู่ศัพท์ท่ีส�ำเร็จรูปโดยการลง นา วิกรณปัจจัย ด้วยสูตรว่า กิยาทิโต นา ชื่อว่า กยิ าทคิ ณะ กธี าตุ+นาปัจจยั +วตั ตมานาวิภตั ติ (กัตตุวาจก) ปรสั สบท อตั ตโนบท กิณาต,ิ กิเณ กณิ นตฺ ิ กณิ เต กิณนเฺ ต กิณาสิ กณิ าถ กิณเส กิณเวหฺ กิณาม,ิ กเิ ณ กณิ าม กิเณ กณิ าเมฺห กมั มวาจก กียเต กยี นเฺ ต, กยี เร กยี เส กียเวฺห กีเย กยี าเมฺห

148 สทั ทสังเขป (ออาคม)+กีธาต+ุ ณาปจั จยั +อัชชตนีวิภตั ติ (กตั ตวุ าจก) ปรัสสบท ป. อกฺกณิ ี, กิณี, อกฺกิณ,ิ กิณิ อกกฺ ิณํ,ุ กณิ ุ,ํ อกฺกณิ สึ ุ, กิณสึ ุ, อกกฺ ิณสํ ,ุ กิณสํ ุ ม. อกฺกิโณ, กิโณ, อกกฺ ณิ , กิณ, อกฺกิณติ ถฺ , กณิ ิตถฺ , อกิณุตฺถ, กิณตุ ถฺ อกกฺ ณิ ิ, กิณิ อกฺกณิ มิ ฺหา, กณิ มิ ฺหา, อกฺกิณิมฺห, กิณิมหฺ , อ.ุ อกฺกิณึ, กิณึ อกกฺ ณิ ุมหฺ า, กิณุมฺหา, อกฺกิณมุ หฺ , กิณุมหฺ อตั ตโนบท อกกฺ ิณา, กณิ า, อกิ กฺ ิณ, กิณ อกฺกณิ ,ุ กณิ ,ู อกฺกิณู, กิณุ อกฺกิณิเส, กิณิเส อกฺกณิ วิ ฺหํ, กณิ ิวฺหํ อกกฺ ณิ ,ํ กิณ,ํ อกฺกณิ , กิณ อกกฺ ิณิเมหฺ , กณิ ิเมฺห กิยาทิคณิกธาตุ ชนิ าติ จ จินาติ จ ชานาติ จ ปญฺายติ มนิ าติ ลุนาติ เจว ธุนาติ จ กยิ าทโย. วกิ ฺกยี เต กยี เต จ ชียเต จียเตปิ จ, ายเต มียเต เจว ลูยเต ธุยเต ตถา. ชนิ าติ - ย่อมชนะ, จินาติ - ยอ่ มสัง่ สม, ย่อมส้นิ ไป, ชานาติ - ยอ่ มรู้, ปญฺายติ -ย่อมปรากฏ, มินาติ - ย่อมวัด, ลุนาติ - ย่อมเก่ียว, ธุนาติ - ย่อมหว่ันไหว กิยาทโย เป็นกยิ าทิธาตอุ นั กล่าวกตั ตา วกิ กฺ ียเต - ย่อมถกู ขาย, กียเต - ยอ่ มถูกซือ้ , ชียเต - ยอ่ มถกู ชนะ, จียเต - ยอ่ มถกู สั่งสม, ายเต - ยอ่ มถกู ร้,ู มยี เต - ย่อมถกู วัด, ลูยเต - ย่อมถูกเก่ียว, ธยู เต - ความหวน่ั ไหว ตถา เป็นกิยาทกิ มั มรูป ภาวรปู เหมือนอยา่ งนน้ั

อาขยาต 149 ๗๖. คหาทคิ ณะ หมู่ศัพท์ท่ีส�ำเร็จรูปโดยการลง ปฺป และ ณฺหาปัจจัย ด้วยสูตรว่า คหาทิโต ปฺป ณฺหา ชอ่ื วา่ คหาทคิ ณะ คหธาต+ุ ณฺหาปจั จยั +วัตตมานาวภิ ตั ติ (กัตตวุ าจก) ปรัสสบท อตั ตโนบท คณฺหาต,ิ คณฺเห คณหฺ นตฺ ิ คณฺหเร คณหฺ เต คณหฺ นฺเต, คณหฺ เร คณฺหาสิ คณหฺ าถ, คณฺหถ คณฺหเส คณฺหเวฺห คณฺหามิ, คณเฺ ห คณฺหาม คณฺเห คณหฺ าเมฺห กัมมวาจก คยหฺ เต คยฺหนฺเต, คยหฺ เร คยหฺ เส คยหฺ เวหฺ คยเฺ ห คยฺหาเมฺห คหธาตุ+ณฺหาปัจจยั +ภวิสสันตีวิภตั ติ (กตั ตุวาจก) ปรัสสบท อัตตโนบท คณหฺ ิสสฺ ติ คณหฺ ิสฺสนตฺ ิ, คณฺหสิ สฺ เร คณฺหสิ ฺสเต คณฺหสิ ฺสนฺเต, คณฺหสิ ฺสเร คณหฺ สิ ฺสสิ คณหฺ ิสฺสถ คณฺหิสสฺ เส คณหฺ ิสสฺ เวฺห คณฺหสิ ฺสามิ คณฺหิสฺสาม คณหฺ สิ ฺสํ คณฺหิสสฺ าเมฺห

150 สัททสงั เขป กมั มวาจก คยหฺ สิ ฺสเต คยฺหสิ สฺ นเฺ ต, คยฺหิสฺสเร คยหฺ ิสฺสเส คยฺหิสสฺ เวหฺ คยหฺ ิสสฺ ํ คยหฺ ิสสฺ าเมหฺ คหธาตุ+ปฺปปจั จยั +วัตตมานาวภิ ัตติ (กตั ตุวาจก) ปรัสสบท อัตตโนบท เฆปปฺ ติ, เฆปฺเป เฆปฺปนฺต,ิ เฆปฺปเร เฆปปฺ เต เฆปปฺ นฺเต, เฆปปฺ เร เฆปฺปสิ เฆปฺปถ เฆปปฺ เส เฆปฺปเวฺห เฆปฺปาม,ิ เฆปฺเป เฆปปฺ าม เฆปฺเป เฆปปฺ าเมหฺ ๗๗. ตนาทคิ ณะ หมูศ่ พั ทท์ ีส่ �ำเรจ็ รูปโดยการลง โอ และ ยริ วกิ รณปัจจัยดว้ ยสตู รว่า ตนาทโิ ต โอยริ า ชื่อวา่ ตนาทคิ ณะ ตนธุ าตุ+โอปจั จยั +วัตตมานาวภิ ัตติ (กัตตวุ าจก) ปรสั สบท อตั ตโนบท ตโนติ ตโนนฺติ ตนเุ ต ตโนนเฺ ต ตโนสิ ตโนถ ตนุเส ตนเุ วฺห ตโนมิ ตโนม ตเนวฺ ตนเุ มฺห

อาขยาต 151 กรธาต+ุ โอปจั จยั +วตั ตมานาวภิ ตั ติ (กตั ตุวาจก) ปรัสสบท อัตตโนบท กโรติ กโรนตฺ ิ กโรเต กโรนฺเต กโรสิ กโรถ กโรเส กโรเวหฺ กโรมิ กโรม กเร กโรเมหฺ กรธาต+ุ ยริ ปจั จยั +วัตตมานาวภิ ัตติ (กัตตวุ าจก) กยริ ติ, กยเิ ร กยริ นตฺ ิ กยิรเต กยิรนฺเต กยริ ส ิ กยริ ถ กยิรเส กยิรเวฺห กยริ าม,ิ กยเิ ร กยิราม กยเิ ร กยริ าเมหฺ กมั มวาจก กรียเต กรียนเฺ ต, กรียเร กรียเส กรยี เวฺห กรเี ย กรียาเมหฺ ปปพุ ฺพ อปธาตุ โอปจั จยั วตั ตมานาวภิ ตั ติกตั ตวุ าจกปทมาลา ปรัสสบท ปปฺโปติ ปปโฺ ปนตฺ ิ ปปโฺ ปสิ ปปฺโปถ ปปฺโปมิ ปปโฺ ปม

152 สัททสงั เขป ตนาทคิ ณิกธาตุ สกโฺ กติ ปปฺโปติ เจว ชาคโรติ ตนาทโย, ปตายเต ปตญฺเต กรียเต จ กยฺยเต, สกฺกเต ปาปียเต จ ชาครยี เต จ กมมฺ กา. สกฺโกติ - ยอ่ มอาจ, ยอ่ มสามารถ, ปปฺโปติ - ย่อมถงึ , ชาคโรติ - ยอ่ มต่ืน ตนาทโย เปน็ ตนาทิคณิกธาต,ุ ปตายเต, ปตญฺเต - ย่อมถูกแผไ่ ป, กรียเต, กยฺยเต - ยอ่ มถูกกระท�ำ, สกฺกเต - ความสามารถ, ปาปียเต - ย่อมถูกถึง, ชาครียเต - การตื่น กมฺมกา เปน็ กมั มรูป และ ภาวรูป ๗๘. จรุ าทคิ ณะ หมู่ศพั ทท์ ีส่ �ำเรจ็ รปู โดยการลง เณ, ณย วกิ รณปจั จัย ดว้ ยสตู รวา่ จรุ าทิโต เณณยา ชือ่ ว่า จุราทคิ ณะ จุรธาตุ+เณปัจจัย+วัตตมานาวิภตั ติ (กัตตุวาจก) ปรัสสบท โจเรติ โจเรนฺติ โจเรสิ โจเรถ โจเรมิ โจเรม จรุ ธาต+ุ ณยปจั จัย+วตั ตมานาวิภัตติ (กตั ตุวาจก) ปรัสสบท อตั ตโนบท โจรยติ, โจรเย โจรยนฺติ โจรยเต โจรยนฺเต โจรยสิ โจรยถ โจรยเส โจรยเวหฺ โจรยามิ, โจรเย โจรยาม โจรเย โจรยาเมฺห

อาขยาต 153 กมั มวาจก โจรยี เต โจรยี นเฺ ต, โจรียเร โจรียเส โจรยี เวหฺ โจรีเย โจรียาเมหฺ จินฺตธาตุ+เณปัจจัย+วัตตมานาวภิ ัตติ (กัตตุวาจก) ปรสั สบท จินฺเตติ จินเฺ ตนฺติ จนิ ฺเตสิ จนิ ฺเตถ จนิ ฺเตมิ จนิ ฺเตม จรุ าทิคณิกธาตุ จนิ ฺเตติ จ มนฺเตติ จ ปาเลติ ฆาเฎติ ตถา, เวเทติ คเณติ จาปิ อิเม จรุ าทธิ าตโว. จนิ ฺเตต,ิ จินฺตยติ - ยอ่ มคดิ , มนฺเตต,ิ มนฺตยติ - ยอ่ มปรึกษา, ปาเลติ, ปาลยติ - ยอ่ มรกั ษา, เวเทติ, เวทยติ - ยอ่ มเสวย, คเณติ, คณยติ - ย่อมนับ, ย่อมค�ำนวณ อิเม อ.ธาตุ ท. เหลา่ น้ี จุราทิธาตโว เปน็ จรุ าทิธาตุ (โหนตฺ ิ) ยอ่ มเป็น จบจุราทิคณะ (ส�ำหรบั ในอาขยาตปทมาลา ท่ีแสดงมาแลว้ กพ็ อเขา้ ใจไดแ้ ลว้ ) จบอาขยาตคณะย่อ

154 สทั ทสังเขป ๗๙. สนธกิ ัณฑ์ สนธิ หมายถึง การติดต่อบทระหว่างบท ๒ บท โดยไม่มีการลบวิภัตติซ่ึงแตกต่าง กันกบั สมาส แตก่ ่อนท่จี ะศึกษาสนธิ นกั ศกึ ษาควรศึกษาและท�ำความเข้าใจกับจ�ำนวนอักขระ ๔๑ ตวั ตลอดถงึ ชอ่ื ตา่ ง ๆ มี ทฆี ะ (เสยี งยาว) รสั สะ (เสยี งสน้ั ) เปน็ ตน้ ทมี่ ใี ชใ้ นสนธกิ ณั ฑก์ อ่ น ๘๐. สนธิ ๕ อย่าง ในสนธกิ ัณฑ์ ทา่ นจ�ำแนกประเภทออกเปน็ ๕ ด้วยกัน คือ ๑. สระสนธิ ๒. พยญั ชนะสนธิ ๓. นคิ คหิตสนธิ ๔. อาคมสนธิ ๕. อาเทสสนธิ ๘๑. วรรณะ ๔๑ ตวั วรรณะ ๔๑ ตวั มี อ เป็นตน้ มี อํ เปน็ ท่สี ุด เรยี กว่า อักขระ อ อา อิ อี อุ อ ู เอ โอ ก ข ค ฆ ง จ ฉ ช ฌ  ฏ  ฑ ฒ ณ ต ถ ท ธ น ป ผ พ ภ ม ย ร ส ว ส ห ฬ อํ. ๘๒. ธนิตอกั ขระ ๑๐ ธนิตอกั ขระ มี ๑๐ คอื ข - ฆ, ฉ - ฌ,  - ฒ, ถ - ธ, ผ - ภ (ตอ้ งสวดออกเสียงหนัก ๆ) วรรณะ ๘ ตัว มี อ เป็นต้น มี โอ เปน็ ทส่ี ดุ ชอ่ื วา่ สระ สระ ๓ ตวั คือ อ, อ,ิ อุ ทส่ี วดเสียงสนั้ ช่อื ว่า รัสสะ สระ ๕ ตัว คอื อา, อ,ี อู, เอ, โอ ท่สี วดเสยี งยาว ชอ่ื ว่า ทีฆะ

สนธิกัณฑ์ 155 อกั ขระ ๓๓ ตัว มี ก เปน็ ต้น มี อํ เปน็ ที่สุด ช่อื ว่า พยัญชนะ พยัญชนะ ๒๕ ตวั มี ก เปน็ ตน้ มี ม เป็นทสี่ ุด ชือ่ ว่า วรรค โดยแบง่ เป็น ๕ วรรค ๆ ละ ๕ ตวั คอื กวรรค, จวรรค, ฎวรรค, ตวรรค, ปวรรค พยญั ชนะ ๘ ตัว มี ย เป็นตน้ มี อํ เป็นทส่ี ดุ ช่อื วา่ อวรรค ตารางแสดงวธิ เี ขยี นสระและพยัญชนะ สระล้วน ๆ อ อา อี อี อุ อู เอ โอ สระทีจ่ ะผสมกบั พยญั ชนะ - -า - ิ -ี -ุ - ู เ- โ- พยญั ชนะลว้ น ๆ ก ฺ ขฺ คฺ ฆฺ งฺ (ถึง) ฬฺ -ํ การเขยี นสระผสมกบั ก กา กิ กี กุ กู เก โก พยญั ชนะตามสภาพเปน็ จรงิ ํ ิ ํ ุ ํ - - - - - การเขียนสระผสมกบั พยัญชนะ ก กา กิ กี กุ กู เก โก ตามความนยิ ม - ํ ิ ํ ุ ํ - - - - - ๘๓. สระสนธิ ๑. ในเพราะสระหลงั ลบสระหน้าเสีย ปทสมฺพนธฺ ปทจฺเฉท ปทสมฺพนฺธ ปทจเฺ ฉท โลกคคฺ ปุคฺคโล = โลก + อคฺคปุคคฺ โล สเมตายสฺมา = สเมตุ + อายสมฺ า ตณี มิ านิ = ตีณิ + อิมานิ สพเฺ พว = สพฺเพ + เอว โนเหตํ = โนหิ + เอตํ ตยสฺสุ = ตโย + อสฺสุ มาตุปฏฺานํ = มาตุ + อุปฏฺ านํ อสนเฺ ตตฺถ = อสนโฺ ต + เอตถฺ โลก ศัพท์ และ อคฺค ศัพท์ มีสระอยู่ท้ังสองบท เมื่อมีสระอยู่เช่นนี้ ต้องลบ สระหนา้ เสยี ตัวอย่างการท�ำตัวรปู โลกคคฺ ปคุ ฺคโล ศัพทเ์ ดมิ เปน็ โลก + อคฺคปุคคฺ โล

156 สทั ทสังเขป - ลบสระ อ ที่ ก (กฺ) - น�ำ กฺ ไปประกอบสระ อ หลงั - ส�ำเร็จรปู เปน็ โลกคคฺ ปุคคฺ โล รปู ทีเ่ หลอื นกั ศกึ ษาพงึ ท�ำเชน่ เดยี วกนั น้ี ๒. ในทสี่ ระหนา้ และสระหลงั มรี ปู ไมเ่ หมือนกัน ให้ลบสระหลังบ้าง ปทสมพฺ นธฺ ปทจเฺ ฉท ปทสมพฺ นฺธ ปทจฺเฉท ยสฺสทานิ = ยสสฺ + อิทานิ จกฺขนุ ฺทรฺ ิยํ = จกขฺ ุ + อินทฺ รฺ ยิ ํ สญฺ าติ = สญฺา + อติ ิ อกตญฺู สิ = อกตญฺญู + อสิ ฉายาว = ฉายา + อวิ วนฺเทหํ = วนฺเท + อหํ กถาว = กถา + เอว โสหํ = โส + อหํ อติ ิปิ = อติ ิ + อปิ จตฺตาโรเม = จตตฺ าโร + อิเม อสฺสมณีสิ = อสสฺ มณี + อสิ ปาโตว = ปาโต + เอว ตวั อย่างการท�ำตัวรูป ยสสฺ ทานิ ศพั ทเ์ ดิมเป็น ยสฺส + อทิ านิ - ลบสระ อิ หลังเสยี - ส�ำเร็จรูปเปน็ ยสสฺ ทานิ รปู ท่เี หลือ นกั ศึกษาพึงท�ำเชน่ เดียวกันน้ี ๓. เมอ่ื ลบสระหนา้ แลว้ ใหแ้ ปลง อวิ ณณฺ เปน็ เอ, อวุ ณณฺ เปน็ โอ (อ,ิ อี เรยี ก อวิ ณณฺ , อ,ุ อู เรียก อุวณณฺ ) ปทสมพฺ นฺธ ปทจเฺ ฉท ปทสมพฺ นฺธ ปทจฺเฉท พนฺธสุ ฺเสว = พนธฺ สุ สฺ + อิว โนเปติ = น + อุเปติ อเุ ปกขฺ ติ = อุป + อิกขฺ ติ เอโกนสตํ = เอก + อนู สตํ อเุ ปโต = อุป + อโิ ต วาโมรู = วาม + อูรู อเวจจฺ = อว + อจิ ฺจ โวทกํ = วิ + อทุ กํ ชิเนรติ ํ = ชนิ + อีริตํ อเตว = อติ + อิว

สนธกิ ัณฑ์ 157 ตวั อย่างการท�ำตวั รูป พนธฺ ุสฺเสว ศพั ทเ์ ดมิ เปน็ พนฺธุสสฺ + อวิ - ลบสระ อ หน้าแลว้ วกิ ารสระ อิ หลงั เป็น เอ - น�ำพยญั ชนะไปประกอบกบั สระ เอ หลัง - ส�ำเร็จรูปเป็น พนธฺ ุสฺเสว โนเปติ ศพั ทเ์ ดมิ เป็น น + อุเปติ - ลบสระ อ หนา้ แลว้ วิการสระ อุ เป็น โอ - น�ำพยัญชนะไปประกอบกับสระ โอ หลงั - ส�ำเร็จรปู เปน็ โนเปติ รปู ท่เี หลือ นักศึกษาพงึ ท�ำเชน่ เดยี วกนั น้ี ๔. เมื่อลบสระหนา้ แล้ว ใหท้ ฆี ะสระหลัง (ทฆี ะ อ เปน็ อา, อิ เป็น อี, อุ เป็น อ)ู ปทสมฺพนฺธ ปทจฺเฉท ปทสมพฺ นฺธ ปทจฺเฉท พทุ ฺธานุสฺสติ = พุทธฺ + อนสุ ฺสติ พหูปการํ = พหุ + อปุ การํ สาตฺถกิ า = ส + อตถฺ กิ า โยปายํ = โยปิ + อยํ ปญฺวาสฺส = ปญฺวา + อสสฺ อปปฺ สสฺ ุตายํ = อปฺปสฺสโุ ต + อยํ ยานธี ภตู านิ = ยานิ + อธิ ภตู านิ สทธฺ ธี = สทฺธา + อธิ อตโี ต = อติ + อิโต ตถูปมํ = ตถา + อุปมํ ตวั อย่างการท�ำตัวรปู พทุ ธฺ านสุ ฺสติ ศพั ทเ์ ดิมเป็น พทุ ฺธ + อนสุ ฺสติ - ลบสระ อ หน้า ทีฆะสระหลัง (อ เป็น อา) - ส�ำเรจ็ รปู เปน็ พุทธฺ านสุ สฺ ติ

158 สทั ทสังเขป ๕. เมอื่ ลบสระหลงั แลว้ ใหท้ ีฆะสระหนา้ ปทสมพฺ นฺธ ปทจฺเฉท ปทสมพฺ นธฺ ปทจเฺ ฉท = วิชชฺ ุ + อวิ โลกสสฺ าติ = โลกสสฺ + อิติ วิชฺชวู = กสึ ุ + อธิ วตี ิปตนตฺ ิ = วิ + อตปิ ตนฺติ กสึ ธู = สาธุ + อติ ิ วตี ินาเมนฺติ = วิ + อตนิ าเมนฺติ สาธตู ิ สํฆาฏปี ิ = สฆํ าฏิ + อปิ ตัวอยา่ งการท�ำตวั รปู โลกสฺสาติ ศัพทเ์ ดมิ เป็น โลกสฺส + อิติ - ลบสระ อิ หลัง ทฆี ะสระหน้าเป็น อา - ส�ำเร็จรปู เปน็ โลกสสฺ าติ รปู ที่เหลอื นกั ศึกษาพงึ ท�ำเชน่ เดียวกันน้ี ๖. ในเพราะสระหลงั ให้แปลง เอ ของ เม, เต เย, ปพพฺ เต, เก, เจ เปน็ ย ปทสมฺพนฺธ ปทจฺเฉท ปทสมฺพนธฺ ปทจเฺ ฉท มฺยายํ = เม + อยํ ตยฺ าหํ = เต + อหํ ตฺยสฺส = เต + อสฺส ปพฺพตยฺ าหํ = ปพพฺ เต + อหํ ยฺยสสฺ = เย + อสสฺ กยฺ สฺส = เก + อสฺส จยฺ สฺส = เจ + อสสฺ ตวั อย่างการท�ำตัวรปู มฺยายํ ศัพทเ์ ดมิ เปน็ เม + อยํ - ในเพราะสระ อ หลังเอา เอ ของ เม เป็น ยฺ - ทีฆะสระ อ หลงั เป็น อา - ส�ำเรจ็ รปู เป็น มยฺ ายํ รูปที่เหลอื นกั ศึกษาพึงท�ำเชน่ เดียวกนั นี้

สนธิกณั ฑ์ 159 ๗. ในเพราะสระหลงั แปลง โอ ของ ก, ข, ย, ส*, และ อุ เปน็ ว (ส* มาจาก ต สพั พนาม) ปทสมฺพนธฺ ปทจเฺ ฉท ปทสมฺพนธฺ ปทจฺเฉท ยาวตกฺวสฺส = ยาวตโก + อสฺส สฺวาคตํ = สุ + อาคตํ กฺวตโฺ ถ = โก + อตฺโถ จกขฺ ฺวาปาถํ = จกขฺ ุ + อาปาถํ อถขฺวสฺส = อถโข + อสสฺ พหวฺ าพาโธ = พหุ + อาพาโธ ยฺวายํ = โย + อยํ วตเฺ ถฺวตถฺ = วตฺถุ + เอตฺถ สฺวสฺส = โส + อสฺส น เตฺวว = น ตุ + เอว อนวฺ ทฺธมาสํ = อนุ + อทฺธมาสํ ตวั อยา่ งการท�ำตัวรปู ยาวตกวฺ สฺส ศัพทเ์ ดมิ เป็น ยาวตโก + อสสฺ - ในเพราะสระหลงั แปลง โอ เป็น วฺ - ส�ำเรจ็ รปู เปน็ ยาวตกวฺ สฺส รูปท่เี หลอื นักศึกษาพงึ ท�ำเช่นเดยี วกนั น้ี ๘. ในเพราะสระเบื้องหลัง แปลง ติ ของ อต,ิ ปติ, อิติ เปน็ จ ปทสมฺพนธฺ ปทจเฺ ฉท ปทสมฺพนธฺ ปทจฺเฉท อจฺจนตฺ ํ = อติ + อนฺตํ ปจเฺ จตํ = ปติ + เอตํ อจฺโจทาตา = อติ + โอทาตา อจิ ฺจสฺส = อติ ิ + อสสฺ ปจจฺ โย = ปติ + อโย อิจเฺ จตํ = อติ ิ + เอตํ ปจฺจาหรติ = ปติ + อาหรติ อจิ ฺจาทิ = อติ ิ + อาทิ ตัวอยา่ งการท�ำตวั รปู อจจฺ นฺตํ ศพั ท์เดมิ เป็น อติ + อนตฺ ํ - ในเพราะสระหลัง แปลง ติ ทง้ั ตวั เป็น จ - จฺ เทฺวภาวะ เป็นสองตวั - ส�ำเร็จรูปเป็น อจฺจนฺตํ รูปทเ่ี หลอื นักศกึ ษาพงึ ท�ำเช่นเดยี วกนั นี้

160 สทั ทสังเขป ๙. ในเพราะสระหลัง แปลง ธ ของ อิธ ศพั ท์ ท่เี ปน็ เบือ้ งจาก \"เอก\" ศพั ท์ เปน็ ท ท�ำตวั รปู (มี ๑ ตวั ) เอกมิทาหํ ศัพท์เดมิ เป็น เอกํ + อธิ + อหํ - ในเพราะ อิ หลงั แปลงนิคคหติ ( -ํ ) เป็น ม (เปน็ เอกมธิ + อหํ) - ในเพราะสระ อะ หลงั แปลง ธ เปน็ ท - ลบสระหน้าเพราะสระหลัง และทฆี ะสระหลัง อ เปน็ อา - ส�ำเร็จรปู เปน็ เอกมิทาหํ ๑๐. แมไ้ มม่ สี ระในเบือ้ งหลัง ก็แปลง ธ เป็น ห, ต เปน็ ฏ เป็นตน้ ได้ ปทสมฺพนธฺ ปทจเฺ ฉท ปทสมฺพนธฺ ปทจเฺ ฉท สาหทุ สฺสนํ = สาธุ + ทสฺสนํ นิปผฺ ตฺติ = นิ + ปตฺติ ทุกฺกฏํ = ทุกฺกตํ นิพพฺ านํ = นิ + วานํ นิกฺขมติ = นิ + กมติ นจิ ฉฺ โย = นิ + จโย ตวั อย่างการท�ำตัวรปู สาหุ ทสสฺ นํ ศัพท์เดมิ เป็น สาธุ + ทสฺสนํ - เอา ธ เปน็ ห - ส�ำเรจ็ รูปเปน็ สาหุ ทสสฺ นํ ๑๑. ในเพราะสระหลัง แปลง อิ เป็น ย ปทสมพฺ นฺธ ปทจฺเฉท ปทสมพฺ นธฺ ปทจฺเฉท วุตฺยสสฺ = วตุ ฺติ + อสฺส พยฺ ากาสิ = วิ + อกาสิ วิตยฺ านภุ ูยเต = วติ ตฺ ิ + อนุภยู เต พยฺ ญชฺ นํ = วิ + อญชฺ นํ พฺยากโต = วิ + อากโต ทาสยฺ าหํ = ทาสี + อหํ นทฺยาสนโฺ น = นที + อาสนฺโน ตัวอยา่ งการท�ำตวั รปู วุตยฺ สสฺ ศัพท์เดิมเปน็ วตุ ฺติ + อสสฺ - ในเพราะสระหลงั แปลง อิ เปน็ ย, ลบ ตฺ ตัวหน่งึ - ส�ำเร็จรปู เป็น วตุ ยฺ สฺส

สนธกิ ัณฑ์ 161 ๘๔. พยญั ชนะสนธิ ๑๒. ในเพราะการรักษาฉนั ทแ์ ละการสวดสะดวก ใหท้ ฆี ะ หรือ รสั สะ สระหนา้ ได้ ปทสมฺพนฺธ ปทจฺเฉท มนุ ี จเร = มุนิ + จเร ขนตฺ ี ปรมํ = ขนฺติ + ปรมํ โภวาทิ นาม = โภวาที + นาม ตวั อย่างการท�ำตัวรปู มนุ ี จเร ศัพท์เดิมเป็น มุนิ + จเร - เพราะการรกั ษาฉนั ท์ ทฆี ะ อิ เปน็ อี - ส�ำเร็จรูปเปน็ มุนี จเร ๑๓. ในเพราะพยญั ชนะเบอื้ งหลงั ลบ โอ ของ โส, เอโส ศพั ท์ แล้วลง อ อาคม ในท่ลี บน้นั ปทสมฺพนฺธ ปทจฺเฉท ส สลี วา = โส + สลี วา เอส ธมฺโม = เอโส + ธมโฺ ม เอส อตโฺ ถ = เอโส + อตฺโถ ตวั อยา่ งการท�ำตวั รปู ส สลี วา ศพั ทเ์ ดิมเป็น โส + สลี วา - ในเพราะพยญั ชนะเบอื้ งหลัง ลบสระ โอ หน้าแล้วลง อ อาคม - ส�ำเร็จรูปเป็น ส สลี วา รปู ทีเ่ หลอื นกั ศึกษาพึงท�ำเชน่ เดยี วกนั น้ี ๑๔. เทวฺ ภาว อักษรที่อยู่หลังจาก อ, อ,ิ อุ และ อา (เทฺวภาว คือการท�ำพยัญชนะ ตวั หน่งึ ให้เปน็ สองตัว)

162 สัททสงั เขป ปทสมพฺ นฺธ ปทจเฺ ฉท อธิ ปปฺ มาโท = อิธ + ปมาโท ปกกฺ โม = ป + กโม วิปปฺ ยตุ โฺ ต = วิ + ปยตุ ฺโต สปุ ฺปฏปิ นฺโน = สุ + ปฏปิ นโฺ น อกฺกโม = อา + กโม ตัวอยา่ งการท�ำตัวรปู อธิ ปฺปมาโท ศพั ทเ์ ดิมเป็น อิธ + ปมาโท - หลังจากสระ อ ปฺ สทสิ เทฺวภาว - ส�ำเรจ็ รูปเปน็ อธิ ปปฺ มาโท (สทิส - เหมือนกัน, เทวฺ - สอง, ภาว - ความเปน็ ๒ ตวั เหมือนกนั ) รปู ทเ่ี หลอื นกั ศกึ ษาพงึ ท�ำเช่นเดียวกนั นี้ ๑๕. เม่ือมีอกั ษรตัวที่ ๒ ของวรรคท้งั ๕ คือ ข ฉ  ถ ผ อย่หู ลงั จาก อ, อ,ิ อุ และ อา อักษร กท็ �ำ อสทสิ เทวฺ ภาว อักษรตวั ท่ี ๑ ในวรรคของตน เข้าขา้ งหนา้ ได้ เมือ่ มอี ักษรตวั ท่ี ๔ ของวรรคทั้ง ๔ คอื ฆ ฌ ฑ ธ ภ อยู่หลังจาก อ, อิ, อุ และ อา อักษร กท็ �ำ อสทิสเทฺวภาว อักษรตัวที่ ๓ ในวรรคของตน เข้าขา้ งหน้าได้ (อสทิส-ไมเ่ หมอื นกัน, เทวฺ -สอง, ภาว-เปน็ , เป็น ๒ ตวั ไม่เหมอื นกนั ) ปทสมฺพนฺธ ปทจเฺ ฉท ปทสมฺพนธฺ ปทจเฺ ฉท รปู กขฺ นโฺ ธ = รปู + ขนโฺ ธ นิทธฺ โน = นิ + ธโน นจิ ฉฺ โย = นิ + จโย ฌานปผฺ โล = ฌาน + ผโล จชฺฌานปผฺ โล = จ + ฌานปผฺ โล นิพฺภยํ = นิ + ภยํ ยตฺรฏติ ํ = ยตฺร + ติ ํ อกขฺ าโต = อา + ขาโต ยสตฺเถโร = ยส + เถโร

สนธิกณั ฑ์ 163 ตัวอย่างการท�ำตวั รูป รูปกขฺ นฺโธ ศัพทเ์ ดมิ เป็น รูป + ขนฺโธ - พยัญชนะตวั ท่ี ๑ ซ้อนตัวที่ ๒ (ซอ้ น ก)ฺ - ส�ำเร็จรปู เปน็ รูปกฺขนโฺ ธ รูปทเี่ หลอื นักศึกษาพึงท�ำตัวรปู เช่นเดียวกันนี้ ๑๖. แต่ถ้ามีอักษรตัวที่ ๑ ที่ ๓ และท่ี ๕ ของทุก ๆ วรรค ให้ท�ำ สทิสเทฺวภาว เทา่ นัน้ เชน่ เมอื่ มี ก ก็ท�ำเปน็ กฺ เทวฺ ภาว เป็น กฺก เม่ือมี ค ก็ท�ำเป็น คฺ เทวฺ ภาว เป็น คฺค ดังนเ้ี ป็นต้น ๘๕. นิคคหติ สนธิ ๑๗. ในเพราะพยัญชนะวรรคเบ้ืองหลัง แปลงนิคคหิต เป็น วัคคันตะ (วคฺคนฺต คอื พยญั ชนะท่สี ุดวรรค ไดแ้ ก่ งฺ ญฺ ณฺ นฺ มฺ อักษร ของวรรคนน้ั ๆ) ปทสมฺพนฺธ ปทจฺเฉท ปทสมพฺ นฺธ ปทจฺเฉท ตณหฺ งฺกโร = ตณหฺ ํ + กโร ชตุ นิ ธฺ โร = ชุตึ + ธโร รณญฺชโห = รณํ + ชโห สมมฺ โต = สํ + มโต สณฺโิ ต = สํ + โิ ต ตัวอยา่ งการท�ำตวั รูป ตณหฺ งฺกโร ศพั ท์เดิมเป็น ตณหฺ ํ + กโร - เพราะพยญั ชนะกวรรค แปลง นิคคหิต เป็น งฺ - ส�ำเร็จรปู เป็น ตณหฺ งกฺ โร รูปท่ีเหลือ นกั ศึกษาพึงท�ำเช่นเดยี วกันนี้

164 สัททสังเขป ๑๘. ในเพราะ เอว ศพั ท์ก็ดี หิ นิบาตเบือ้ งหลงั ก็ดี แปลง นคิ คหติ เปน็ ญฺ ปทสมพฺ นธฺ ปทจเฺ ฉท ปทสมฺพนฺธ ปทจฺเฉท ปจจฺ ตฺตญเฺ ว = ปจจฺ ตตฺ ํ + เอว ตญฺเว = ตํ + เอว ตญฺหิ = ตํ + หิ เอวญหฺ ิ = เอวํ + หิ ตวั อย่างการท�ำตวั รปู ปจฺจตฺตญเฺ ว ศัพท์เดิมเป็น ปจฺจตฺตํ + เอว - ในเพราะ เอว ศัพท์ แปลง นิคคหติ เป็น ญฺ, แล้ว ญฺ เทวฺ ภาว - ส�ำเร็จรปู เปน็ ปจจฺ ตฺตญฺเว รูปท่เี หลอื นกั ศึกษาพึงท�ำเช่นเดียวกันนี้ ๑๙. ในเพราะ ย เบ้ืองหลัง แปลง นิคคหิต ของ สํ อุปสัค และนิคคหิตอันมี ย สัพพนาม อย่หู ลงั พร้อมกับ ย เป็น ญฺ ปทสมฺพนฺธ ปทจเฺ ฉท สญฺโโค = สํ + โยโค สญญฺ ตุ ฺตํ = สํ + ยตุ ฺตํ ยญฺเทว = ยํ + ยเทว ตัวอย่างการท�ำตัวรปู สญโฺ โค ศัพทเ์ ดิมเปน็ สํ + โยโค - ในเพราะ ย แปลง นคิ คหติ กบั ย เปน็ ญ,ฺ ญฺ เทวฺ ภาว - ส�ำเร็จรูปเปน็ สญโฺ โค รปู ทเี่ หลือ นกั ศึกษาพงึ ท�ำเช่นเดยี วกนั นี้ ๒๐. ในเพราะสระหลงั แปลง นคิ คหติ เปน็ มฺ และ ทฺ อกั ษร ปทสมฺพนฺธ ปทจเฺ ฉท ตมหํ = ตํ + อหํ ยทนจิ ฺจํ = ยํ + อนิจจฺ ํ ยมาหุ = ยํ + อาหุ เอตทโวจ = เอตํ + อโวจ

สนธกิ ณั ฑ์ 165 ตวั อย่างการท�ำตัวรูป ตมหํ ศัพท์เดมิ เป็น ตํ + อหํ - ในเพราะสระหลงั แปลง นิคคหิต เป็น มฺ - ส�ำเรจ็ รูปเปน็ ตมหํ รปู ที่เหลอื นักศึกษาพงึ ท�ำเช่นเดียวกนั น้ี ๘๖. อาคมสนธิ ๒๑. ในเพราะสระหลัง ลง ย,ฺ วฺ, ม,ฺ ทฺ, น,ฺ ตฺ, ร,ฺ ฬฺ และ คฺ อาคม ปทสมฺพนฺธ ปทจฺเฉท ปทสมฺพนธฺ ปทจเฺ ฉท นยิมสสฺ = น + อิมสสฺ ลหุเมสสฺ ติ = ลหุ + เอสสฺ ติ วทุ กิ ฺขติ = อุ + ทกิ ฺขติ สมฺมทญฺ า = สมมฺ า + อญฺา อโิ ต นายติ = อโิ ต + อายติ สพภฺ เิ รว = สพฺภิ + เอว ยสมฺ าตหิ = ยสมฺ า + อิห ฉฬภิญฺา = ฉ + อภิญฺ า ตัวอย่างการท�ำตัวรูป นยมิ สสฺ ศพั ทเ์ ดิมเป็น น + อมิ สสฺ - ในเพราะสระหลัง ลง ยฺ อาคม - ส�ำเรจ็ รปู เป็น นยมิ สสฺ รูปที่เหลือ นกั ศึกษาพึงท�ำเชน่ เดียวกันนี้ ๒๒. ในเพราะพยญั ชนะเบ้ืองหลงั ลง โอ อาคม ปทสมฺพนฺธ ปทจฺเฉท อติปฺปโค โข = อตปิ ฺป + โข ปโรสตํ = ปร + สตํ ปโรสหสฺสํ = ปร + สหสสฺ ํ ปโรปณฺณาสํ = ปร + ปณฺณาสํ

166 สทั ทสังเขป ตัวอย่างการท�ำตวั รูป อติปปฺ โค โข ศพั ท์เดมิ เป็น อตปิ ฺป + โข - ในเพราะ ข เบ้ืองหลงั ลง โอ และ คฺ อาคม - ส�ำเรจ็ รปู เป็น อติปปฺ โค โข รปู ทเ่ี หลือ นกั ศกึ ษาพงึ ท�ำเชน่ เดียวกันนี้ (ไมม่ ี คฺ อาคม) ๒๓. ลง นคิ คหติ อาคม เพือ่ การสวดสะดวก ในบางท่ี ปทสมฺพนฺธ ปทจฺเฉท จกขฺ ุํ อุทปาทิ = จกขฺ ุ + อทุ ปาทิ อวํสิโร = อว + สิโร ยาวญฺจธิ = ยาว + จ + อิธ อณํถุ ลู านิ = อณุ + ถลู านิ ตัวอย่างการท�ำตัวรูป จกขฺ ุํ อทุ ปาทิ ศัพทเ์ ดิมเปน็ จกขฺ ุ + อทุ ปาทิ - ลง นคิ คหิต อาคม - ส�ำเร็จเปน็ จกฺขุํ อุทปาทิ รปู ทเ่ี หลอื นักศึกษาพงึ ท�ำเช่นเดียวกนั นี้

สนธกิ ณั ฑ์ 167 ๘๗. นิคคหิตโลปสนธิ ๒๔. ลบนคิ คหติ เพ่ือการสวดสะดวก และเพอื่ รักษาฉนั ท์ ปทสมฺพนฺธ ปทจฺเฉท ปทสมฺพนฺธ ปทจเฺ ฉท ตาสาหํ = ตาสํ + อหํ อริยสจจฺ าน ทสฺสนํ = อรยิ สจฺจานํ + ทสฺสนํ วิทนู คฺคํ = วิทูนํ + อคฺคํ พทุ ธฺ าน สาสนํ = พทุ ธฺ านํ + สาสนํ อทาสาหํ = อทาสึ + อหํ สารตโฺ ต = สํ + รตฺโต จริ ปปฺ วาสึ = จิรํ + ปวาสึ ตถาคตาหํ = ตถาคตํ + อหํ เอวาหํ = เอวํ + อหํ คนตฺ ุกาโม = คนฺตุํ + กาโม ตวั อย่างการท�ำตวั รปู ตาสาหํ ศพั ทเ์ ดิมเป็น ตาสํ + อหํ - ลบ นคิ คหติ (ลบสระหนา้ ทีฆะสระหลัง) - ส�ำเร็จรูปเปน็ ตาสาหํ รปู ทเ่ี หลอื นกั ศกึ ษาพึงท�ำเชน่ เดียวกันนี้ ๒๕. หลังจาก นคิ คหติ ลบสระของ อติ ,ิ อวิ , อทิ าน,ิ อสิ, เอว, อปิ เป็นต้น ปทสมพฺ นฺธ ปทจเฺ ฉท ปทสมพฺ นฺธ ปทจฺเฉท กินตฺ ิ = ตวฺ ํ + อสิ อภนิ นทฺ นุ ตฺ ิ = กึ + อติ ิ ตวฺ ํสิ = สทิสํ + เอว อตุ ฺตตฺตวํ = อภินนฺทุํ + อติ ิ สทิสวํ = อุตตฺ รึ + อปิ จกฺกวํ = อุตฺตตฺตํ + อวิ อตุ ตฺ รปึ ิ = อทิ ํ + อปิ กลินทฺ านิ = จกฺกํ + อิว อิทํปิ = ทาตุํ + อปิ กนิ ทฺ านิ = กลึ + อิทานิ ทาตํปุ ิ = กึ + อทิ านิ ตวั อย่างการท�ำตวั รูป กินตฺ ิ ศพั ทเ์ ดมิ เปน็ กึ + อติ ิ - หลงั นิคคหิต ลบ อิ ท่ี อติ ิ

168 สัททสังเขป - แปลง นิคคหิต เปน็ วคั คนั ตะ นฺ - ส�ำเรจ็ รปู เป็น กินฺติ รปู ท่เี หลอื นกั ศกึ ษาพงึ ท�ำเชน่ เดียวกันนี้ ๒๖. พยัญชนะสังโยค เปน็ วิสงั โยค บา้ ง (พยัญชนะ ๒ - ๓ ตวั ท่รี วมกนั อยู่ในสระ ตัวเดยี วกนั เรยี กวา่ สังโยค เช่น สสฺ การลบพยัญชนะสังโยคตวั หน้า คอื สฺ แลว้ ตัวหลัง คือ ส เรยี กว่า วิสงั โยค) ปทสมพฺ นฺธ ปทจเฺ ฉท ปทสมพฺ นฺธ ปทจเฺ ฉท เอวสํ = อคฺคิ + อาคารํ ปปุ ฺผสํ า = เอวํ + อสฺส อคฺยาคารํ = วตุ ฺติ + อสฺส = ปปุ ฺผํ + อสสฺ า วตุ ยฺ สสฺ ตวั อย่างการท�ำตัวรูป เอวสํ ศัพทเ์ ดิมเปน็ เอวํ + อสสฺ - ลบพยัญชนะที่ชื่อวา่ สังโยค ตวั หนา้ คอื สฺ (หลงั จากนคิ หิต ลบสระหลงั ) - ส�ำเร็จรูเปน็ เอวํส รปู ทเ่ี หลอื นักศกึ ษาพึงท�ำเช่นเดยี วกนั นี้ ๘๘. อาเทสสนธิ ๒๗. ในเพราะสระเบือ้ งหลงั แปลง อภิ เป็น อพฺภ และ อธิ เป็น อชฌฺ ปทสมฺพนฺธ ปทจฺเฉท ปทสมฺพนธฺ ปทจฺเฉท อพฺภุทีริตํ = อภิ + อุทีรติ ํ อชฺโฌกาโส = อธิ + โอกาโส อพภฺ กขฺ านํ = อภิ + อกขฺ านํ อชฺฌาคมา = อธิ + อาคมา อพภฺ ุคฺคโต = อภิ + อคุ ฺคโต อชฺฌปุ คโต = อธิ + อุปคโต ตวั อยา่ งการท�ำตวั รปู อพภฺ ทุ รี ิตํ ศัพท์เดมิ เป็น อภิ + อทุ ีริตํ - แปลง อภิ เปน็ อพฺภ

สนธิกณั ฑ์ 169 - ส�ำเรจ็ เป็น อพฺภุทีริตํ รปู ทีเ่ หลอื นักศึกษาพงึ ท�ำเชน่ เดยี วกันนี้ ๒๘. แปลง ปติ อปุ สัค เปน็ ปฏิ บ้าง ปทสมพฺ นธฺ ปทจเฺ ฉท ปฏคคฺ ิ = ปติ + อคคฺ ิ ปฏิหญฺ ติ = ปติ + หญฺ ติ ปฏริ ปู เทสวาโส จ = ปติ + รูปเทสวาโส จ ตัวอยา่ งการท�ำตวั รปู ปฏคฺคิ ศัพท์เดิมเปน็ ปติ + อคคฺ ิ - แปลง ปติ เป็น ปฏิ - ลบสระ อิ หน้า - ส�ำเร็จรูปเป็น ปฏคฺคิ รปู ที่เหลือ นกั ศึกษาพึงท�ำเชน่ เดยี วกนั นี้ ๒๙. ในเพราะพยญั ชนะเบอ้ื งหลัง แปลง อว เปน็ โอ บ้าง ปทสมพฺ นฺธ ปทจเฺ ฉท โอนทโฺ ธ = อว + นทฺโธ โอวทติ = อว + วทติ ตวั อยา่ งการท�ำตวั รปู โอนทโฺ ธ ศัพทเ์ ดิมเป็น อว + นทโฺ ธ - แปลง อว เป็น โอ - ส�ำเร็จรปู เปน็ โอนทโฺ ธ รูปทีเ่ หลอื นักศกึ ษาพึงท�ำเชน่ เดยี วกันน้ี

170 ปาฬสิ ิกขา ๘๙. อปุ สคฺคนิปาต อุปสัค ๒๐ ตัว คือ ป ปรา นิ นี อุ ทุ สํ วิ อว อนุ ปริ อธิ อภิ ปติ สุ อา อติ อปิ อป อุป อิติ วสี ติ อุปสคฺคา นบิ าต โดยย่อ คือ จ วา เห อเห เร อเร สเจ เสฺว อชฺช ยถา ตถา ยาวตา ยาว ตาว อปุ ริ อนฺโต ตโิ ร โอรํ ปารํ เหฏฺ า ดงั นีเ้ ป็นต้น จบสนธิย่อ

สมาสกณั ฑ์ 171 ๙๐. สมาสกณั ฑ์ การย่อบทตง้ั แต่ ๒ บทขึน้ ไปให้เป็นบทเดยี วกัน เพอื่ ใหเ้ นอ้ื ความ และวิภัตตเิ ปน็ อัน เดยี วกนั เรียกว่า สมาส (การยอ่ บท) ๙๑. สมาสวา่ โดยยอ่ มี ๖ อยา่ ง ๑. อพฺยยีภาวสมาส ๒. กมฺมธารยสมาส ๓. ทิคสุ มาส ๔. ตปปฺ รุ สิ สมาส ๕. พหุพพฺ หี สิ มาส ๖. ทวฺ นฺทสมาส (พฺยย' กมฺม ทคิ ุ ตปปฺ ุ- พห'ุ ทวฺ นฺทา สมาสกา) ๙๒. อพยฺ ยีภาวสมาส อพฺยยภี าวสมาส คือ สมาสท่มี ี อพฺยยบท คือ อุปสัคบทและนิบาตบทอยู่ขา้ งหนา้ และเป็นประธาน เชน่ อปุ นครํ = อุป + นครํ, อุป เป็นอปุ สัค มอี รรถวา่ ใกล้ และอยหู่ นา้ , นครํศพั ท์ เมือง หรือนคร เมอื่ ยอ่ เข้ากัน นครสฺส สมีปํ ส�ำเร็จรูปเปน็ อปุ นครํ ใกล้ แหง่ นคร อรรถวา่ ใกล้ เป็นประธานในสมาสน้ี (สมาสนี้ มุ่งหมายเอาท่ี ใกล้ มไิ ด้มงุ่ หมายเอาตัวนคร) บทข้างหน้าลงฉัฏฐีวภิ ตั ติ นครสสฺ สมีปํ ปฐมาวิภัตติ อปุ นครํ ใกล้แห่งนคร ทรถานํ อภาโว = นิทฺทรถ.ํ อ. ความไมม่ ี แห่งความเรา่ รอ้ น รถสสฺ ปจฺฉา = อนรุ ถํ. ภายหลงั แหง่ รถ วาตสฺส ปจฉฺ า = อนวุ าตํ. ภายหลัง แห่งลม โสตสฺส อนุคตํ = อนุโสตํ ไปตาม แหง่ กระแส วาตสสฺ ปฏิโลมํ = ปฏวิ าต.ํ ทวน แหง่ ลม โสตสฺส ปฏิโลมํ = ปฏโิ สตํ. ทวน แหง่ กระแส อตฺตานมตตฺ านํ ปติ = ปจจฺ ตตฺ .ํ เฉพาะ ซึง่ ตน เฉพาะตน ๆ

172 สัททสงั เขป อา กุมาเรหิ = อากุมารํ. (ยโส) อ.ยศ (ชื่อเสียง) (กจฺจายนสฺส) ของพระมหา- กัจจายนะ ถึงเดก็ ท. อา ปาณโกฏยิ า = อาปาณโกฏิก.ํ ถงึ ทีส่ ดุ แห่ง ชวี ิต ภกิ ขฺ าย สมิทฺธีติ = สภุ กิ ขฺ ํ ความสมบรู ณ์ แห่งข้าว ภกิ ฺขาย อสมิทธฺ ีติ = ทพุ ฺภกิ ฺข.ํ ความไมส่ มบรู ณ์ แหง่ ข้าว วุฑฒฺ านํ ปฏิปาฏิ = ยถาวุฑฒฺ .ํ ล�ำดบั แห่งผูเ้ ฒา่ ท. (ผ้เู จรญิ ) สตตฺ ึ อนติกกฺ มิตวฺ า (กโรตีต)ิ = ยถาสตฺต.ิ ไมเ่ กินไปแลว้ ซึง่ ความสามารถ (ยอ่ ม กระท�ำ), ย่อมไม่กระท�ำล่วงซ่งึ ความสามารถ พลํ อนติกฺกมิตวฺ า (กโรตีต)ิ = ยถาพล.ํ ไม่กา้ วลว่ งแลว้ ซ่ึงก�ำลงั (ยอ่ มกระท�ำ) กมํ อนตกิ ฺกมิตวฺ า (กโรตีติ) = ยถากฺกมํ ไม่ก้าวล่วงแล้ว ซง่ึ ล�ำดับ (ยอ่ มกระท�ำ) พลสสฺ อนุรูปํ = ยถาพลํ. ตามก�ำลัง กมสสฺ อนรุ ูปํ = ยถากกฺ มํ. ตามล�ำดบั ชีวสฺส ยตตฺ โก ปรจิ เฺ ฉโท = ยาวชีวํ. ก�ำหนด เพียงไร แห่งชีวติ อายุสฺส ยตตฺ โก ปรจิ ฺเฉโท = ยาวตายุก.ํ ก�ำหนดเพียงไร แหง่ อายุ ยตฺตเกน อตโฺ ถ = ยาวทตถฺ ํ. ความตอ้ งการ ด้วยวตั ถมุ ปี ระมาณเท่าใด ปพฺพตสสฺ ติโร = ติโรปพพฺ ต.ํ ภายนอกแห่งภเู ขา ปาสาทสสฺ อนโฺ ต = อนฺโตปาสาทํ. ภายใน แห่งปราสาท วสสฺ สสฺ อนโฺ ต = อนฺโตวสฺสํ. ภายใน แห่งฤดูฝน (ภายในพรรษา) นครสสฺ พหิ = พหินคร.ํ ภายนอก แห่งนคร ปาสาทสฺส อปุ ริ = อุปริปาสาทํ. เบ้ืองบน แห่งปราสาท มญจฺ สฺส เหฏฺ า = เหฏฺ ามญจฺ ํ. ภายใต้ แห่งเตยี ง ภตฺตสฺส ปุเร = ปุเรภตตฺ ํ. ในกาลก่อน แห่งภตั ร คงฺคาย โอรํ = โอรคงคฺ .ํ ฝ่ังน้ี แหง่ แมน่ �ำ้ คงคา คงคฺ าย ปารํ = ปารคงคฺ .ํ ฝง่ั โน้น แห่งแม่น้ำ� คงคา สห มกขฺ กิ าย = สมกฺขิก.ํ กับ ด้วยแมลงวัน เย เย วุฑฒฺ า = ยถาวุฑฺฒ.ํ ผู้เจริญใด ๆ วฑุ ฒฺ านํ ปฏิ ปาฏิ = ยถาวุฑฒฺ .ํ ตามล�ำดบั แหง่ ผ้เู จริญ

สมาสกัณฑ์ 173 ๙๓. กมฺมธารยสมาส กมฺมธารยสมาส คือ สมาสท่ีมีบทนามสองบทมีเนื้อความเดียวกัน เช่น มหนฺโต ปุริโส บรุ ุษผ้ปู ระเสรฐิ ทกี่ ล่าวว่ามีเนือ้ ความเดยี วกันเพราะ บรุ ุษ และ ประเสรฐิ เป็นส่ิง ๆ เดียวกัน แยกออกจากกันไมไ่ ด้ และเมอ่ื ย่อ มหนโฺ ต และ ปรุ ิโส เขา้ เปน็ สมาสแล้ว ส�ำเรจ็ เปน็ มหาปรุ โิ ส มวี ภิ ตั ติเดยี วกนั นีเ้ ปน็ ลกั ษณะของกมั มธารยสมาส ๆ นี้ จ�ำแนกออกเปน็ ๙ ประเภทคือ วเิ สสนปพุ พฺ ปโท วเิ สสนตุ ฺตรปโท, วิเสสโนภโย เจว อปุ มานุตฺตรปโท. สมภฺ าวนาปุพฺพปโท อวธารณปุพพฺ โก, น-กปุ พุ ฺพปโท เจว ปาทิปพุ พฺ ปโทติ จ. ๑. วเิ สสนปพุ ฺพปท บทหนา้ เปน็ วเิ สสนะ และมี วจนะ วิภัตติ เสมอกับบทประธาน เช่น มหนโฺ ต จ โส ปุริโส จาติ = มหาปุรโิ ส. บรุ ษุ ผปู้ ระเสริฐ มหนตฺ ญจฺ ตํ พลญจฺ าติ = มหพพฺ ลํ. ก�ำลังมาก สนฺโต จ โส ปุรโิ ส จาติ = สปปฺ รุ ิโส. บรุ ษุ ผ้สู งบ, สตั บุรุษ นสี ญฺจ ตํ อปุ ลญฺจาติ = นีลุปฺปลํ. ดอกบวั เขยี ว พฺราหมฺ ณี จ สา ทาริกา จาติ = พฺรหฺมณทารกิ า. เดก็ หญิงพราหมณ์ ขตตฺ ิยา จ สา กญฺา จาติ = ขตตฺ ยิ กญฺา. นางกษัตริย์ ๒. วิเสสนุตฺตรปท บทหลงั เป็นวเิ สสนะ และมี วจนะ วิภัตติ เสมอกบั บทประธาน เช่น สารปิ ตุ ฺโต จ โส เถโร จาติ = สารปิ ตุ ตฺ ตฺเถโร. พระสารบี ุตรเถระ วนิ โยจ โส ปฏิ กํ จาติ = วินยปิฏกํ. พระวนิ ยั ปิฎก อวิชฺชา จ สา ปจจฺ โย จาติ = อวิชฺชาปจฺจโย. อวชิ ชาเป็นปัจจยั ๓. วเิ สสโนภยปท บทท้ังสองเป็นวเิ สสนะ และมี วจนะวิภตั ติ เสมอกับประธาน. เช่น สีตญฺจ ตํ อณุ ฺหญจฺ าติ = สีตณุ หฺ ํ. ทั้งเย็นท้งั ร้อน ๔. อุปมานุตตฺ รปท มบี ทหลังเปน็ อุปมา โดยไม่ตรงกันขา้ มกับช่ือ เช่น พทุ โฺ ธ จ โส อาทิจฺโจ จาติ = พทุ ธฺ าทจิ โฺ จ. พระพทุ ธเจ้าเพยี งดงั พระอาทิตย์ ๕. สมภฺ าวนาปพุ พฺ ปท มบี ทหนา้ ถูกยกขึน้ (ดว้ ย อิต)ิ เชน่ ธมโฺ ม อติ ิ สญฺา = ธมฺมสญฺ า. ความหมายรู้วา่ ธรรม ปาโณ อติ ิ สญฺา = ปาณสญฺ า. ความหมายรวู้ า่ สัตวม์ ีชีวติ

174 สทั ทสงั เขป อนจิ จฺ ํ อิติ สญฺ า = อนิจฺจสญฺ า. ความหมายรวู้ า่ ไมเ่ ที่ยง ธีตา อติ ิ สญฺ า = ธตี สุ ญฺา. ความหมายร้วู า่ ลกู สาว ๖. อวธารณปุพพฺ ปท มีบทหนา้ ประกอบด้วย เอว เพอ่ื หา้ มเน้ือความอืน่ เช่น สทฺธา เอว ธนํ = สทธฺ าธนํ. ทรัพย์คอื ศรัทธา จกฺขุ เอว อนิ ฺทรยิ ํ = จกขฺ อุ นิ ทรยิ ํ. อินทรียค์ อื จักษุ ๗. นนปิ าตปพุ พฺ ปท มบี ทหน้าเปน็ น นิบาต เช่น น พรฺ าหฺมโณ = อพฺราหมฺ โณ. ไม่ใช่พราหมณ์ น กสุ ลํ = อกุสล.ํ อกุศล น กตฺวา = อกตวฺ า. ไม่กระท�ำ ๘ กปุ ุพฺพปท มบี ทหน้าเป็น กุ นบิ าต. เชน่ กุจฺฉติ ํ อนนฺ ํ = กทนนฺ ํ. ข้าวนา่ เกลยี ด อปฺปกํ ลวณํ = กาลวณ.ํ เกลือน้อย ๙. ปาทปิ ุพพฺ ปท มีบทหน้าเป็น ป อปุ สคั ค์ เป็นต้น. เช่น ปธานํ วจนํ = ปาวจนํ. พระด�ำรัสอนั ประเสริฐ (ปาพจน์, พระไตรปิฎก) สนุ ทฺ โร คนฺโธ = สุคนฺโธ. มกี ล่ินหอม อโสภณํ กตํ = ทกุ ฺกฏ.ํ กรรมอันกระท�ำไมด่ ี วิธีตั้งวิเคราะห์ บททงั้ สอง ตอ้ งลงปฐมาวิภตั ติ ต ศัพท์ ต้องตามลงิ คข์ องบทหน้า คอื บทหน้าเป็นปุงลิงค์ ก็ต้องเป็นปุงลิงค์ บทหน้าเป็นอิตถีลิงค์ ก็ต้องเป็นอิตถีลิงค์ และ บทส�ำเรจ็ กต็ ้องตามลิงคข์ องบทหลัง พงึ สังเกตดใู นข้อ ๒ จบกัมมธารยสมาส

สมาสกัณฑ์ 175 ๙๔. ทคิ ุสมาส ทคิ ุสมาส คือ กัมมธารยสมาสทมี่ สี งั ขยาอยหู่ นา้ เอโก จ โส ปุคคฺ โล จาติ = เอกปุคคฺ โล. บุคคลผูเ้ ดียว เทวฺ รตตฺ ิโย = ทฺวิรตฺตํ. ๒ คนื ติสโฺ ส รตฺติโย = ตริ ตฺตํ. ๓ คืน ตโย โลกา = ตโิ ลกํ. โลก ๓ จตตฺ าริ สจฺจานิ = จตสุ จจฺ .ํ อริยสัจจ์ ๔ ปญฺจ สีลานิ = ปญฺจสลี ํ. ศีล ๕ ปญฺจ สิกฺขาปทานิ = ปญจฺ สกิ ฺขาปท.ํ สกิ ขาบท ๕ ฉ อายตนานิ = สฬายตนํ. อายตนะ ๖ สตฺต อหานิ = สตตฺ าหํ. ๗ วัน, หน่งึ สัปดาห์ สตฺต โคธาวรโิ ย = สตฺตโคธาวรํ. แมน่ ำ�้ โคทาวรี ๗ สาย นว โลกุตฺตรา = นวโลกุตฺตร.ํ โลกุตตฺ รธรรม ๙ สตตฺ โยชนานิ = สตตฺ โยชนํ. ๗ โยชน์ ทสสหสสฺ ํ จกกฺ วาฬานิ = ทสสหสฺสจกฺกวาฬานิ. หม่ืนจกั รวาฬทัง้ หลาย สงขฺ ฺยา ๑๙ เอกาทส ๑๑ เอกูนวีสติ ๒๐ ทวฺ าทส ๑๒ วีส, วีสติ เตรส ๑๓ จตทุ ทฺ ส, จทุ ทฺ ส, โจททฺ ส ๑๔ ปญฺจทส, ปณณฺ รส ๑๕ โสฬส ๑๖ สตตฺ รส ๑๗ อฏฺ ารส ๑๘

176 สทั ทสงั เขป ๙๕. ตปฺปรุ สิ สมาส ตปฺปุริสมาส คือ สมาสท่ีมีบท ๒ บท ๆ หน้าลง อํ ทตุ ิยาวิภัตติเป็นต้น ถึง สัตตมี- วิภัตติ บทหลังลงปฐมาวิภัตติ ตัปปุริสสมาส มีเนื้อความของบทหลังเป็นประธาน เช่น ภูมึ คโต ภูมิคโต (ผูไ้ ปสู่พน้ื ดนิ ) บทว่า ภมู ิ เป็นบทหน้า ต้องลง อํ ทุตยิ าวิภัตติ คโต เป็นบทหลัง ต้องลง สิปฐมาวิภัตติ นักศึกษาพึงก�ำหนดเรียกชื่อของสมาสน้ีตามวิภัตติของบทหน้า เช่น ภมู คิ โต น้ีเป็น ทตุ ิยาตัปปรุ ิสสมาส หากบทหนา้ ลงสตั ตมีวภิ ัตติ กเ็ รียก สตั ตมีตัปปรุ สิ สมาส ทตุ ยิ าตปปฺ รุ ิสสมาส อุ. ภมู ึ คโต = ภูมคิ โต. ผูไ้ ปสู่พื้นดิน สุขํ ปตฺโต = สุขปปฺ ตโฺ ต. ผู้ถงึ ซ่งึ สขุ ตตยิ าตปปฺ รุ ิสสมาส อุ. พทุ ฺเธน ภาสโิ ต = พทุ ธฺ ภาสโิ ต. อนั พระพุทธเจา้ ตรสั แลว้ สลเฺ ลน วิทฺโธ = สลฺลวทิ ฺโธ. อนั ลูกศรแทงแลว้ สีเลน สมปฺ นฺโน = สลี สมปฺ นโฺ น. ผู้ถงึ พร้อมแล้วด้วยศีล เอเกน อูนวีสติ = เอกนู วีสติ. ยสี่ ิบหยอ่ นดว้ ยหน่งึ อสฺเสน ยตุ โฺ ต รโถ = อสฺสรโถ. รถอนั บุคคลเทยี มแล้วดว้ ยมา้ จตุตถฺ ีตปฺปรุ ิสสมาส อุ. กนิ สฺส ทุสฺสํ = กฐนิ ทุสฺส.ํ ผ้าเพื่อกฐนิ อาคนฺตกุ สสฺ ภตตฺ ํ = อาคนตฺ กุ ภตตฺ ํ. ขา้ วเพ่ืออาคันตุกะ พุทธฺ านํ เทยฺยํ = พุทธฺ เทยฺยํ. ดอกไมท้ ถ่ี วายแดพ่ ระพุทธเจา้ ปญฺจมีตปฺปรุ ิสสมาส อุ. เมถุนมหฺ า อเปโต = เมถนุ าเปโต. หลกี ออกแลว้ จากเมถุน นครมหฺ า นคิ คฺ โต = นครนคิ คฺ โต. ออกไปแล้วจากนคร ปณิ ฑฺ ปาตมหฺ า ปฏกิ กฺ นฺโต = ปิณฺฑปาตปฏกิ ฺกนโฺ ต. กลับมาแล้วจากบิณฑบาต

สมาสกัณฑ์ 177 โจรมฺหา ภยํ = โจรภยํ. ภัยจากโจร ทุจจฺ ริตมหฺ า วิรติ = ทจุ จฺ รติ วิรติ. การเวน้ จากทุจริต กมมฺ โต ชาตํ = กมฺมชํ. รปู ท่เี กดิ เพราะกรรม ฉฏฺตี ปฺปรุ สิ สมาส อุ. รญฺโ ปุริโส = ราชปรุ โิ ส. บุรษุ ของพระราชา รญฺโ ปตุ โฺ ต = ราชปุตโฺ ต. บตุ รของพระราชา พทุ ฺธสสฺ สาวโก = พุทธฺ สาวโก. สาวกของพระพทุ ธเจา้ เทวานํ ราชา = เทวราชา. ราชาของเทวดา สตตฺ มตี ปปฺ ุริสสมาส อุ. รปู สฺมึ สญฺา = รปู สญฺา. ความส�ำคญั ในรูป สสํ ารสฺมึ ทุกขฺ ํ = สํสารทุกขฺ ํ. ทุกข์ในสงสาร ธมฺเม รโต = ธมฺมรโต. ยนิ ดีแลว้ ในธรรม จกขฺ สุ มฺ ึ นสิ ฺสติ ํ วิญฺานํ = จกฺขวุ ิญฺ าณํ. จิตอาศัยแลว้ ในจกั ษุ วิกาเล โภชนํ = วกิ าลโภชนํ. โภชนะในเวลาวิกาล ปพพฺ เต โี ต = ปพฺพตฏฺโ. ตั้งอย่บู นภเู ขา ปงเฺ ก ชาตํ = ปงฺกชํ. เกิดแลว้ ในโคลนตม ๙๖. พหุพพฺ หี ิสมาส พหุพฺพีหิสมาส คือสมาสที่มีเนื้อความของบทอ่ืนจากบทท่ีถูกย่อเป็นประธาน บทท่ี ถูกย่อเข้ากันเป็นสมาส เรยี กว่า \"สกบท\" (บทของตน) ส่วนบททไ่ี ม่นับเขา้ ในบททถ่ี กู ยอ่ นั้น เรียกว่า \"อญฺปท\" (บทอ่ืนจากบทสมาส) อญฺ บท นัน้ มีเนื้อความเป็นประธานในสมาส เช่น สห วิตกฺเกน เม่ือย่อเป็นบทสมาสเป็น สวิตกฺโก เนื้อความของ \"สห\" ก็ดี ของ \"วติ กเฺ กน\" กด็ ี มไิ ด้เปน็ ประธานในบทสมาส อรรถของ \"อญฺ บท\" ซ่งึ อยู่นอกบทสมาส เท่าน้ัน เป็นประธานในสมาสน้ี ฉะนั้น สวิตกฺโก จึงแปลได้ว่า ธรรมอันเป็นไปกับด้วยวิตก ไดบ้ ทอ่ืน คือ ธรรม เป็นประธาน

178 สทั ทสังเขป ปมา. สห วิตกเฺ กน โย วตฺตตีติ สวติ กโฺ ก. ธรรมทเี่ ป็นไปกบั ด้วยวติ ก ทุตยิ า. อาคตา สมณา อมิ ํ = อาคตสมโณ. วดั อันสมณะมาสู่ ตตยิ า. ชิตานิ อินทฺ ริยานิ เยน โสยํ = ชิตินทฺ รโิ ย. พระอริยผมู้ ีอินทรีย์อันชนะแล้ว ชโิ ต มาโร เยน โสยํ = ชิตมาโร. พระพทุ ธเจ้าผมู้ มี ารอันทรงชนะแลว้ จตุตถฺ ี. ทนิ โฺ น สุงฺโก ยสฺส โสยํ = ทนิ นฺ สุงโฺ ก. พระราชาผู้มีสว่ ยอันชาวนครถวายแล้ว ปญฺจมี. นคิ ฺคโต ชโน ยสมฺ า โสยํ = นิคฺคตชโน. อ. หมบู่ า้ นอันบคุ คลออกแลว้ ฉฎฺ.ี ฉนิ โฺ น หตฺโถ ยสสฺ โสยํ = ฉนิ นฺ หตฺโถ. อ. บุคคลผู้มีมอื อนั ขาดแลว้ สตฺตม.ี สมฺปนโฺ น สสโฺ ส ยสมฺ ึ โสยํ = สมฺปนนฺ สสฺโส. ชนบทอนั มีข้าวกลา้ สมบรู ณ์ ๙๗. ทฺวนฺทสมาส ทฺวนฺทสมาส คือ สมาสที่มีบทนาม ๒ บทข้ึนไป เมื่อย่อเข้ากันเป็นบทสมาสแล้ว มีเนอ้ื ความของตน ทุก ๆ บท เปน็ ประธาน ซงึ่ ตา่ งจากกมั มธารยสมาส ที่มีเนอ้ื ความรวมกนั แบง่ ออกเป็น ๒ อยา่ งคือ ๑. สมาหารทฺวนทฺ สมาส บทส�ำเรจ็ เปน็ เอกวจนะ นปุงสกลงิ ค์ (เพราะรวบรวม) ๒. อสมาหารทฺวนฺทสมาส (อิตรีตรโยค) บทส�ำเร็จเป็นพหุวจนะ ตามลิงค์ของบท หลงั (เพราะไม่รวบรวม) วิธีตั้งวิเคราะห์ ให้แยกศัพท์ของบทสมาส ออกมาต้ังเป็นปฐมาวิภัตติ ตามลิงค์ของ บทนนั้ ๆ และใส่ จ ศพั ทไ์ ว้ขา้ งหลงั บทนามนัน้ ๆ ไม่ตอ้ งมี อติ ศิ ัพท์ ๑. เชน่ จกฺขุ จ โสตํ จ = จกฺขุโสตํ. ตา และ หู คตี ํ จ วาทติ ํ จ = คตี วาทติ .ํ ฉิ่ง และ ฉาบ ผาโล จ ปาชนํ จ = ผาลปาชน.ํ ผาลไถ และ ปฏัก หตถฺ ี จ อสฺโส จ = หตถฺ อิ สสฺ ํ. ช้าง และ ม้า ฑํสา จ มกสา จ = ฑสํ มกสํ. เหลอื บ และ ยุง อหิ จ นกโุ ล จ = อหินกุล.ํ งู และ พงั พอน สลี ํ จ ปญฺ าณํ จ = สลี ปญฺ าณํ. ศลี และ ปญั ญา อชา จ เอฬกา จ = อเชฬกํ. แม่แพะ และ แกะ

สมาสกัณฑ์ 179 ๒. เช่น สมโณ จ พรฺ าหฺมโณ จ = สมณพรฺ าหมฺ ณา. สมณฺ ะ และ พราหมณ์ สาริปุตโฺ ต จ โมคคฺ ลลฺ าโน จ = สารปิ ตุ ฺตโมคฺคลลฺ านา. พระสารีบุตร และ พระมหาโมคคัลลานะ เทโว จ มนสุ ฺโส จ = เทวมนุสฺสา. เทวดา และ มนษุ ย์ มาตา จ ปติ า จ = มาตาปิตโร. มารดา และ บิดา ธาตุโย จ ลิงฺคานิ จ = ธาตุลงิ ฺคาน.ิ ธาตุ และ ลงิ ค์ จบทวันทสมาส จบสมาส

180 สทั ทสงั เขป ๙๘. ตทั ธติ กณั ฑ์ ตัทธิต คือ ปัจจัยหมู่หนึ่ง ท่ีมีประโยชน์เก้ือกูลแก่เนื้อความของนามบท ตทฺธิต ศพั ทเ์ ดมิ เปน็ ตํ + ห ิ แปลง ห เปน็ ธ แลว้ แปลงนคิ คหติ เปน็ ท ส�ำเรจ็ รปู เปน็ ตทธฺ ติ มวี เิ คราะหว์ า่ เตสํ หิตํ ตทธฺ ิตํ หิตํ อ.ปจั จัยอนั มีประโยชนเ์ กือ้ กลู แกเ่ น้อื ความ เตสํ แหง่ บทนาม ท. เหลา่ นั้น ตทฺธิตํ ชื่อว่า ตัทธิต เช่น วสิฏฺสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโ บทว่า วสิฏฺสฺส กล่าวถึงทัพพะ อย่างเดียว คือ ฤาษีวสิฏฐะ เม่ือลง ณ ปัจจัย ในเบื้องหลัง ส�ำเร็จรูปเป็น วาสิฏฺโ แล้ว กล่าวอรรถ ๒ อยา่ ง คอื ลกู ของ, ฤาษวี สฏิ ฐะ อรรถวา่ ลกู ของ เปน็ อรรถท่ีเกิดขนึ้ มาจาก ตทั ธติ ปจั จยั เพราะเหตทุ ีต่ ัทธิตปัจจยั ลงหลังจากนามแลว้ ท�ำใหเ้ น้อื ความของนามบท เปลย่ี นเป็น อย่างอื่น จงึ ได้ชื่อว่า ตัทธิต ปจั จัยอนั มปี ระโยชนเ์ กื้อกูลแกน่ ามบท ๙๙. ตัทธิตปจั จยั แบง่ ออกเป็น ๖ หมวด ๑. อปจจฺ ตทธฺ ิต ๒. อเนกตฺถตทธฺ ติ ๓. อสสฺ ตฺถิตทธฺ ติ ๔. สงฺขฺยาตทฺธิต ๕. ภาวตทธฺ ิต ๖. อพยฺ ยตทฺธิต ในตทั ธติ ทงั้ ๖ นน้ั บทส�ำเรจ็ ของตทั ธติ ทงั้ ๔ เบอื้ งแรก คอื อปจั จตทั ธติ อเนกตั ถตทั ธติ อัสสตั ถติ ทั ธติ มลี ิงคต์ ามลงิ ค์ของประธาน เช่น วาสิฏฺโ เป็นปุงลิงค์ เพราะมีประธานคือ ทารโก เป็นปุงลิงค์ หากมีประธาน เป็น กุมารี อติ ถีลิงค์ กต็ อ้ งมีรปู เป็น วาสิฏฺ ี อิตถีลงิ ค์ เช่นเดียวกัน และยงั ตอ้ งมี วจนะและ วิภัตติตรงกบั ประธานอีกด้วย

ตัทธิตกณั ฑ์ 181 ๑๐๐. อปจฺจตทธฺ ติ บุตรก็ดี ธิดาก็ดี หลานก็ดี เหลนก็ดี ช่ือว่า อปจฺจ ในที่นี้ลงปัจจัย ๑๐ ตัว คือ ณ, ณายน, ณาน, เณยยฺ , ณ,ิ ณกิ , ณิย, ณยฺ , ณว, เณร, ส�ำหรับปจั จัยทีม่ ี ณฺ อนุพันธอ์ ักษร ลงหลงั จากบทใด ใหว้ ุทธิสระหนา้ ของบทน้นั คือ วุทธิ อ เป็น อา, อิ อี เป็น เอ และ อุ อู เปน็ โอ แล้วลบ ณฺ อนุพันธ์ นน้ั เสยี (อปจฺจ เป็นนปงุ สกลงิ คแ์ นน่ อน ไมเ่ ปลยี่ นไปตามลิงค์อื่น) ๑. ลง ณ ปจั จยั ในอรรถว่า วสฏิ ฺ สฺส อปจจฺ .ํ เช่น วาสิฏโฺ  = ลูกชาย, หลานชาย, เหลนชายของฤาษีวสิฏฐะ วาสิฏฺี = ลกู สาว, หลานสาว, เหลนสาวของฤาษีวสฏิ ฐ. ๒. ลง ณายน, ณาน, ปจั จัยในอรรถว่า วจฺฉสสฺ อปจฺจํ เปน็ ต้น เช่น วจฉฺ ายโน วจฺฉาโน = ลูกชายของฤาษีวัจฉะ วจฉฺ ายนี วจฉฺ านี = ลูกสาวของฤาษีวจั ฉะ กจฺจายโน กจจฺ าโน - ลกู ชายของฤาษีกัจจะ กจฺจายนี กจจฺ านี - ลกู สาวของฤาษีกจั จะ ๓. ลง เณยยฺ ปัจจัยในอรรถวา่ กตฺติกาย อปจฺจํ. เชน่ กตฺติเกยฺโย - ลกู ชายของนางกตั ติกา กตฺตเิ กยฺยี - ลูกสาวของนางกตั ตกิ า ๔. ลง ณิ ปัจจยั ในอรรถวา่ ทกขฺ สสฺ อปจฺจ.ํ เชน่ ทกขฺ ิ - ลูกชายของฤาษีทักขะ ๕. ลง ณิก ปจั จัยในอรรถวา่ สกยฺ ปตุ ตฺ สฺส อปจฺจํ, เชน่ สกฺยปตุ ฺตโิ ก - โอรสของศากยบุตร หรือ โอรสของพระพุทธเจา้ ๖. ลง ณิย ปจั จัยในอรรถวา่ สกยฺ ปุตฺตสสฺ อปจจฺ ํ. เช่น สกยฺ ปตุ ฺติโย - โอรสของศากยบุตร หรอื โอรสของพระพุทธเจ้า ๗. ลง ณฺย ปจั จยั ในอรรถว่า กณุ ฑฺ ณิยา อปจฺจํ. เช่น โกญฺฑญโฺ  - ลกู ชายของนางกุณฑณี ๘. ลง ณวฺ ปัจจัยในอรรถว่า อุปคสุ สฺ อปจจฺ ํ. เชน่ โอปคฺคโว - ลกู ชายของอุปคุ ๙. ลง เณร ปจั จยั ในอรรถวา่ วิธวาย อปจฺจํ เป็นต้น

182 สทั ทสังเขป เชน่ เวธเวโร - ลกู ของแมห่ ม้าย สามเณโร - ลูกของพระอุปชั ฌาย์ (สมณสสฺ อุปชฌฺ ายสฺส ปุตโฺ ต ปตุ ตฺ ฎฺานยิ ตตฺ า) วิธที �ำตัวรูปโดยย่อ วาสิฏฺโ ศพั ท์เดิมเป็น วสิฏฺ - ลง ณ ปัจจยั ในอรรถว่า (วสิฏฺ สฺส อปจฺจ)ํ ลกู ของวสิฏฐะ - ในเพราะ ณ อนพุ นั ธ์ วทุ ธิ อ ท่ี ว เป็น อา และ ลบ ณฺ อนพุ ันธอ์ กั ษร ลบ อ ที่ ฺ (วาสิฏฐฺ )ฺ - น�ำพยญั ชนะไปประกอบสระหลงั - ลง สิ ปฐมาวิภตั ติ - แปลง สิ เป็น โอ - ส�ำเร็จรปู เปน็ วาสิฏฺโ. ๑๐๑. อเนกตถฺ ตทฺธติ ลง ณกิ ปัจจยั ในอรรถ สํสฏฺ เป็นตน้ ก. ลง ณิก ปจั จยั ในอรรถวา่ ติเลน สสํ ฏฺ ํ. เชน่ เตลกิ ํ - โภชนะอนั ระคนดว้ ยงา ข. ลง ณกิ ปจั จัย ในอรรถวา่ นาวาย ตรต.ิ เช่น นาวิโก - ผขู้ า้ มดว้ ยเรือ (นายเรือ) ค. ลง ณกิ ปัจจยั ในอรรถวา่ สกเฏน จรติ. เชน่ สากฏิโก - ผ้เู ทยี่ วไปดว้ ยเกวยี น ฆ. ลง ณิก ปัจจยั ในอรรถวา่ สเี สน วหติ. เชน่ สสี ิโก - ผนู้ �ำไปดว้ ยศรี ษะ ง. ลง ณิก ปัจจัย ในอรรถว่า ปรทารํ คจฉฺ ต.ิ เช่น ปารทาริโก - ผไู้ ปมาหาส่ภู รรยาของบคุ คลอื่น จ. ลง ณกิ ปจั จยั ในอรรถวา่ อภิธมฺมํ อธีเต, อภิธมมฺ ํ ชานาติ เช่น อาภิธมมฺ โิ ก - ผ้เู รียนพระอภิธรรม, หรอื ผูช้ �ำนาญพระอภธิ รรม

ตทั ธติ กณั ฑ์ 183 เวนยิโก - ผู้เรียนพระวนิ ยั , หรือผู้ช�ำนาญพระวินยั สตุ ฺตนฺตโิ ก - ผู้เรยี นพระสูตร, หรอื ผชู้ �ำนาญพระสตู ร เวยยฺ ากรณิโก - ผูเ้ รยี นไวยากรณ,์ หรือผชู้ �ำนาญไวยากรณ์ ฉ. ลง ณิก ปจั จัย ในอรรถ กาเยน กโต, วจสา กตํ, มนสา กต.ํ เชน่ กายโิ ก - ความเพยี รอนั บคุ คลท�ำด้วยกาย วาจสกิ ํ - กรรมอนั บคุ คลกระท�ำด้วยวาจา มานสิกํ - กรรมอนั บคุ คลกระท�ำดว้ ยใจ ช. ลง ณกิ ปัจจยั ในอรรถ สรีเร สนฺนิธานา, กาเย สนนฺ ธิ าน,ํ มนสิ สนนฺ ธิ าน.ํ เชน่ สารกิ า - เวทนาอนั ประชุมลงในสรรี ะ กายิกํ - ทุกข์อนั ประชมุ ลงในกาย มานสกิ ํ - ทุกข์อนั ประชมุ ลงในใจ ฌ. ลง ณกิ ปจั จัย ในอรรถว่า ทฺวาเร นยิ ุตโฺ ต เป็นตน้ เชน่ โทวารโิ ก - ผู้ประกอบท่ีประตู (ยามผรู้ ักษาประตู) ภณฑฺ าคารโิ ก - ผปู้ ระกอบในโรงเกบ็ ของ (ผูร้ ักษาคลัง) ญ. ลง ณกิ ปัจจยั ในอรรถวา่ วณี า อสสฺ สิปฺปํ เป็นตน้ เช่น เวณโิ ก - ผมู้ ีการดีดพิณเปน็ ศิลปะ วสํ โิ ก - ผูม้ ีการเป่าขลยุ่ เปน็ ศิลปะ ฎ. ลง ณิก ปจั จยั ในอรรถวา่ เตลํ อสสฺ ภณฺฑํ เป็นต้น เช่น เตลโิ ก - ผมู้ นี �ำ้ มันเป็นสินค้า (พอ่ ค้าน�้ำมนั ) คนธฺ ิโก - ผู้มขี องหอมเป็นสนิ ค้า (พอ่ ค้าเครื่องส�ำอาง) ฐ. ลง ณกิ ปจั จยั ในบทวา่ อรุ พภฺ ํ หนฺตฺวา ชวี ติ เป็นตน้ เชน่ โอรพฺภโิ ก - ผู้ฆา่ แกะเลย้ี งชีพ มาควโิ ก - ผฆู้ า่ เนอ้ื เลีย้ งชีพ (พรานเนอื้ ) มจฺฉิโก - ผู้ฆ่าปลาเลีย้ งชีพ (ชาวประมง) สากณุ โิ ก - ผฆู้ ่านกเล้ียงชีพ (พรานนก) ฑ. ลง ณกิ ปจั จัย ในอรรถวา่ ชาเลน หโต. เช่น ชาลิโก - ปลาอันถูกฆา่ ดว้ ยแห ฒ. ลง ณกิ ปัจจัย ในอรรถว่า สตุ เฺ ตน พทโฺ ธ. เช่น สตุ ฺตโิ ก - ผถู้ กู ผกู ด้วยดา้ ย (คนแต่งงานกนั )

184 สัททสังเขป ณ. ลง ณกิ ปจั จัย ในอรรถวา่ วตเฺ ถน กตี ํ. เชน่ วตถฺ ิกํ - ภณั ฑะ อันบุคคลซอ้ื ด้วยผา้ สาตกิ ํ - ภัณฑะ อนั บุคคลซ้ือดว้ ยเงนิ รอ้ ย ต. ลง ณิก ปัจจยั ในอรรถวา่ อกฺเขน ทิพฺพติ. เชน่ อกฺขโิ ก - ผ้เู ลน่ ด้วยสกา สาลากิโก - ผ้เู ลน่ ด้วยสลาก ถ. ลง ณกิ ปจั จยั ในอรรถว่า จาโป อสสฺ อาวธุ .ํ เชน่ จาปิโก - ผมู้ ธี นเู ปน็ อาวุธ ท. ลง ณิก ปจั จัย ในอรรถวา่ วาโต อสสฺ อาพาโธ. เช่น วาตโิ ก - ผู้มโี รคลม ธ. ลง ณกิ ปัจจยั ในอรรถว่า พทุ ฺเธ ปสนฺโน. เชน่ พทุ ธฺ โิ ก. - ผเู้ ลอื่ มใสในพระพทุ ธเจา้ ธมฺมโิ ก - ผเู้ ลื่อมใสในพระธรรม สํฆโิ ก - ผู้เลอ่ื มใสในพระสงฆ์ น. ลง ณิก ปจั จัย ในอรรถว่า พทุ ธฺ สสฺ สนตฺ โก. เชน่ พุทธฺ ิโก - ทรพั ยข์ องพระพุทธเจ้า ธมมฺ โิ ก - ทรัพย์ของพระธรรม สฆํ โิ ก - ทรัพยข์ องพระสงฆ์ ปุคคฺ ลโิ ก ทรพั ย์ของบุคคล (สํฆกิ ํ จีวรํ จีวรอันเป็นทรัพย์ของพระสงฆ์ = สํฆสฺส สนฺตกํ) ป. ลง ณิก ปจั จยั ในอรรถว่า กมุ โฺ ภ อสฺส ปริมาณ.ํ เช่น กุมภฺ กิ ํ. - วัตถอุ นั มีประมาณหนึง่ กุมภะ ผ. ลง ณิก ปจั จยั ในอรรถว่า กุมภฺ สสฺ ราส,ิ กมุ ภฺ ํ อรหต.ิ เชน่ กุมภฺ ิโก. - กองแห่งกมุ ภะ, หรือปัจจยั อันสมควรตอ่ หนึง่ กุมภะ พ. ลง ณกิ ปจั จัย ในอรรถว่า ปํสกุ ูลํ สีลํ ยสสฺ . เช่น ปํสกุ ูลิโก - ผมู้ ีปกติทรงไว้ซึ่งผา้ บังสกลุ (ปังสกุ ลู กิ ธดุ งค์) อารญฺ ิโก - ผู้มีปกติอย่ใู นป่า (อารัญญกิ ธุดงค์) โสสานโิ ก - ผมู้ ปี กติอย่ใู นปา่ ช้า (โสสานกิ ธุดงค)์ ภ. ลง ณกิ ปจั จัย ในอรรถวา่ อปาเย ชาโต.

ตัทธิตกัณฑ์ 185 เช่น อาปายิโก - ผู้เกดิ ในอบาย เนรยิโก - ผเู้ กิดในนรก ม. ลง ณกิ ปจั จยั ในอรรถว่า ราชคเห ชาโต, ราชคเห วสติ. เชน่ ราชคหิโก - ผู้เกดิ ในเมืองราชคฤห์, ผอู้ ยู่ในเมืองราชคฤห์ สาวตถฺ โิ ก - ผเู้ กิดในเมืองสาวัตถ,ี ผอู้ ยใู่ นเมืองสาวัตถี นาครโิ ก - ผเู้ กดิ ในเมือง, ผอู้ ยู่ในเมอื ง คามโิ ก - ผู้เกดิ ในหมูบ่ ้าน, ผอู้ ย่ใู นหมู่บ้าน ย. ลง ณกิ ปัจจัย ในอรรถวา่ โลเก วิทิโต. เชน่ โลกิโก - ธรรมอนั ปรากฏในโลก, เป็น โลกิโย กไ็ ด้ ร. ลง ณิก ปจั จัยในอรรถวา่ มาติโต อาคตํ. เชน่ มาตกิ ํ - ทรพั ยอ์ นั มาจากแม่, (มรดกตกทอด) ปิตกิ ํ - ทรัพย์อนั มาจากพอ่ , เป็นรูป มตฺตกิ ํ เปตฺติกํ ก็ได้ ล. ลง ณิก ปจั จยั ในอรรถว่า จตมุ หาราเช ภตฺติ เอเตสํ เชน่ จาตมุ หาราชกิ า. - เทวดาผู้ภกั ดีในท้าวจาตมุ หาราช ท. อเนกตถฺ ตทธฺ ติ หมวดท่ีสอง ๑. ลง ณ ปัจจยั ในอรรถว่า เตน รตตฺ ํ, ตสสฺ อทิ ํ เปน็ ตน้ ก. ลง ณ ปัจจัยในอรรถว่า กสาเวน รตตฺ ํ. เช่น กาสาวํ - ผา้ อนั บุคคลย้อมด้วยน้ำ� ฝาด โกสุมฺภํ - ผ้าอันบุคคลย้อมด้วยดอกค�ำ ข. ลง ณ ปัจจัยในอรรถว่า มหึสสฺส อทิ .ํ เชน่ มาหสิ ํ - ทรัพยข์ องควาย (เน้ือ, หนงั , น�้ำนม เปน็ ต้น) กจฺจายนํ - ทรัพยข์ องอาจารย์กัจจายนะ (หรอื คัมภีร์กัจจายนะ) โสคตํ - ทรัพย์ของพระพุทธเจา้ (ค�ำส่งั สอน) ค. ลง ณ ปจั จัยในอรรถว่า อทุ มุ พฺ รสฺส อวทิ เู ร ภวํ. เช่น โอทมุ ฺพรํ - วิมานอนั เกิดข้นึ ในทใ่ี กล้แห่งตน้ มะเด่ือ ฆ. ลง ณ ปจั จัยในอรรถวา่ มนสิ ภว,ํ อุรสิ ภโว, มิตฺเต ภวา, ปเุ ร ภวา.

186 สัททสงั เขป เชน่ มานสํ - สขุ อนั เกิดขึน้ ในใจ โอรโส - ลูกอันเกดิ ในอก เมตฺตา - ธรรมอันเกดิ ข้ึนในมิตร โปรี - ค�ำพูดอันเกิดขึ้นในเมือง ง. ลง ณ ปัจจยั ในอรรถวา่ มถรุ ายํ ชาโต, มถุราย อาคโต, มถรุ า อสสฺ นิวาโส, มถุราย อิสสฺ โร. เช่น มาถุโร - ผ้เู กดิ ในเมอื งมถรุ า. หรือ ผู้มาจากเมืองมถรุ า, หรือ ผูท้ อ่ี ยู่ ในเมอื งมถรุ า หรอื พระราชาผู้ครองเมืองมถุรา เวรญโฺ ช - ผูเ้ กิดในเมืองเวรัญชา ฯลฯ นาคโร - ผูเ้ กิดในเมือง ฯลฯ ชานปโท - ผเู้ กดิ ในชนบท ฯลฯ จ. ลง ณ ปัจจยั ในอรรถวา่ กตฺตกิ าย นิยตุ ฺโต. เชน่ กตตฺ โิ ก - เดือนอนั ประกอบดว้ ยดาวกตั ตกิ า (เดือน ๑๒) มาคสิโร - เดือนอันประกอบด้วยดาวมิคสริ ะ (เดอื นอา้ ย) ผสุ โฺ ส - เดือนอันประกอบดว้ ยดาวผุสสะ (เดอื นย่ี) มาโฆ - เดอื นอนั ประกอบด้วยดาวมฆะ (เดือน ๓) ผคคฺ ุโน - เดือนอนั ประกอบดว้ ยดาวผัคคนุ ี (เดอื น ๔) จิตฺโต - เดือนอนั ประกอบดว้ ยดาวจติ ตะ (เดอื น ๕) เวสาโข - เดอื นอันประกอบด้วยดาววิสาขา (เดือน ๖) เชฏฺโ - เดอื นอนั ประกอบดว้ ยดาวเชฏฐะ (เดอื น ๗) อาสาฬโฺ ห - เดอื นอนั ประกอบดว้ ยดาวอาสาฬหี (เดือน ๘) สาวโณ - เดอื นอนั ประกอบดว้ ยดาวสวณะ (เดือน ๙) โปฏฺ ปโท - เดือนอนั ประกอบด้วยดาวโปฏฐปทะ (เดอื น ๑๐) อสฺสยุโช - เดือนอนั ประกอบดว้ ยดาวอสั สยชุ ะ (เดอื น ๑๑) ฉ. ลง ณ ปัจจัยในอรรถวา่ เวยยฺ กรณํ อธีเต, พฺยากรณํ ชานาติ. เช่น เวยยฺ ากรโณ - ผูเ้ รียนคัมภีรไ์ วยากรณ์, หรือผ้ชู �ำนาญคมั ภรี ์ไวยากรณ์ ช. ลง ณ ปัจจัยในอรรถวา่ วสาตนี ํ วิสโย. เช่น วาสาโต - ทอ่ี นั เปน็ ทอ่ี ย่ขู องพระเจา้ วสาติ ฌ. ลง ณ ปจั จยั ในอรรถว่า อทุ มุ ฺพรา อสฺมึ สนฺติ.

ตทั ธติ กณั ฑ์ 187 เชน่ โอทมุ พฺ โร - ที่อนั มตี ้นมะเด่ือ ญ. ลง ณ ปจั จัยในอรรถวา่ ปรุ โิ ส ปริมาณํ อสฺส. เชน่ โปริสํ - นำ�้ อันมีประมาณ (ลกึ ) เทา่ ตวั บุรุษ (ยนื ชมู ือ) ๒. ลง เณยฺย, เณยยฺ ก ปัจจัยในอรรถ ชาต, วสติ, อรหติ, หติ ํ เป็นต้น ก. ลง เณยฺย, เณยยฺ ก ปจั จัยในอรรถ พาราณสยิ ํ ชาโต, พาราณสยิ ํ วสติ. เชน่ พาราณเสยโฺ ย - ผเู้ กดิ ในเมืองพาราณสี, ผูอ้ ยู่ในเมืองพาราณสี พาราณเสยฺยโก - ผเู้ กิดในเมืองพาราณส,ี ผ้อู ยใู่ นเมอื งพาราณสี คงฺเคยฺโย - ปลาตวั เกิดในแมน่ ำ�้ คงคา, หรอื ปลาอยใู่ นแมน่ ำ้� คงคา โกเลยฺโย - สุนัขเกดิ ในบา้ น (กุเล ชาโต) - สนุ ขั อยูใ่ นบ้าน (กเุ ล วสต)ิ ข. ลง เณยฺย ปจั จัยในอรรถว่า ทกฺขณิ ํ อรหต.ิ เช่น ทกขฺ เิ ณยฺโย - ผคู้ วรรับซ่งึ ทักษิณาทาน ค. ลง เณยยฺ ปัจจัยในอรรถวา่ ปถสสฺ หติ .ํ เช่น ปาเถยยฺ ํ - วตั ถุอันเป็นประโยชน์เกอ้ื กูลแกท่ าง (เสบียงเดินทาง) สาปเตยฺยํ - ทรัพย์อนั เป็นประโยชน์เกอื้ กูลแกเ่ จา้ ของทรพั ย์ (สสฺส ปติ สปติ. เจา้ ของทรพั ย์, สปตสิ สฺ หิตํ สาปเตยยฺ )ํ ปทเี ปยยฺ ํ - น้ำ� มนั อนั เปน็ ประโยชน์ตอ่ ประทีป (ตะเกียง) ๓. ลง อิม, อยิ , อกิ , ปจั จยั ในอรรถวา่ ชาต, นยิ ตุ ตฺ , ตํ อสฺส อตถฺ ิ, ตมหฺ ิ ภโว เปน็ ต้น ก. ลง อมิ ปัจจยั ในอรรถว่า ปจฺฉา ชาโต. เชน่ ปจฺฉิโม - ผเู้ กดิ ในภายหลัง ปจฺฉมิ า (ชนตา)- หมชู่ นผู้เกดิ ในภายหลัง อนฺติโม - ผู้เกดิ ในท่ีสดุ เหฏฺโิ ม - ผเู้ กดิ ในภายใต้ ข. ลง อิย ปจั จัยในอรรถว่า มนุสสฺ ชาติยํ ชาโต. เช่น มนสุ สชาติโย - ผูเ้ กดิ ในชาติมนษุ ย์ โลกิโย - ผเู้ กดิ ในโลก ค. ลง อมิ , อิย, อกิ ปจั จยั ในอรรถวา่ อนเฺ ต นยิ ตุ โฺ ต, ปุตฺโต อสฺส อตถฺ .ิ เช่น อนฺติโม - ผู้ประกอบในที่สดุ