✍️ รายการตำรับยาแผนไทยแห่งชาติ ฉบับเฉลิมพระเกียรติ เนื่องในโอกาสมหามงคลพระราชพิธีพระบรมราชาภิเษก พุทธศักราช ๒๕๖๒

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยขอ้ มูลเพม่ิ เตมิ - ยาประคบสมุนไพรสด ผลิตจากสมุนไพรสด (เก็บได้ประมาณ ๓ วัน) น้�ำหนัก ไม่น้อยกว่าลูกละ ๔๐๐ กรัม และยาประคบสมุนไพรแห้ง ผลิตจากสมุนไพรแห้ง (เกบ็ ได้ประมาณ ๒ ป)ี นำ้� หนักไม่นอ้ ยกวา่ ลูกละ ๒๐๐ กรัม (๑) - นอกจากน้ี ยาประคบยงั มสี ตู รตำ� รบั ทมี่ คี วามหลากหลาย โดยการปรบั สดั สว่ นหรอื เติมสมนุ ไพรชนดิ อื่น ๆ ตามภมู ิปัญญาในแต่ละท้องถ่นิ เอกสารอ้างองิ ประกาศคณะกรรมการพัฒนาระบบยาแห่งชาติ เรื่อง บัญชียาหลักแห่งชาติ พ.ศ. ๒๕๖๑. (๒๕๖๑, ๑๙ มกราคม). ราชกิจจานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๕ ตอนพเิ ศษ ๑๔ ง. หนา้ ๔. (เอกสารแนบทา้ ยประกาศ หนา้ ๒๕๗). 129

ยาประคบคลายเส้น ชอื่ อ่นื ยาพระองั คบพระเส้นตึงใหห้ ยอ่ น ที่มาของตำ� รับยา คัมภีร์ธาตุพระนารายณ์ ฉบบั ใบลาน (๑, ๒) “...พระอังคบพระเส้นตึงให้หย่อน เอาเทียนด�ำ เกลือส่วน ๑ อบเชย ๒ ส่วน ไพล ๔ ส่วน ใบพลับพลงึ ๘ ส่วน ใบมะขาม ๑๖ สว่ น ตำ� คลุ กิ ารห่อผา้ น่งึ ข้นึ ให้รอ้ น อังคบพระเสน้ อันพริ ุธใหห้ ยอ่ นแล ฯ…” สูตรต�ำรบั ยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๖ ชนิด รวมน้ำ� หนัก ๓๒ ส่วน ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา น�้ำหนกั ยา มะขาม ๑๖ ส่วน พลบั พลงึ ๘ ส่วน ไพล ๔ ส่วน เกลือสมุทร ๑ ส่วน เทยี นด�ำ ๑ สว่ น อบเชย ๒ สว่ น สรรพคุณ คลายกลา้ มเนอื้ และเสน้ รปู แบบยา ยาประคบ (ดูภาคผนวก ๓.๘) วธิ ปี รงุ ยา บดเป็นผงหยาบ ห่อดว้ ยผ้าดบิ มัดเป็นลูกประคบ ขนาดและวิธีการใช้ นึ่งให้ร้อน แล้วใช้ประคบบรเิ วณที่มีอาการ วันละ ๑-๒ คร้ัง เชา้ เยน็ ค�ำเตอื น - ไม่ควรใชล้ ูกประคบทร่ี ้อนเกนิ ไป โดยเฉพาะบรเิ วณผิวหนังที่เคยเป็นแผลมาก่อน หรอื บรเิ วณทมี่ กี ระดกู ยน่ื และตอ้ งระวงั เปน็ พเิ ศษในผปู้ ว่ ยโรคเบาหวาน อมั พาต เดก็ และผสู้ งู อายุ เพราะมกั มคี วามรสู้ กึ ในการรบั รแู้ ละตอบสนองชา้ อาจทำ� ใหผ้ วิ หนงั ไหม้ พองได้งา่ ย - หลังจากประคบสมุนไพรเสรจ็ ใหม่ๆ ไมค่ วรอาบน�้ำทนั ที เพราะเป็นการล้างตัวยา จากผวิ หนงั และรา่ งกายไมส่ ามารถปรบั ตวั ไดท้ นั (จากรอ้ นเปน็ เยน็ ทนั ใด) อาจทำ� ให้ เปน็ ไข้ได้ - ควรระวงั การใชใ้ นผ้ทู ่ีแพ้ส่วนประกอบในลูกประคบ ข้อหา้ มใช้ - ห้ามประคบบริเวณที่มบี าดแผล - หา้ มประคบเม่ือเกิดการอกั เสบเฉยี บพลนั เชน่ ข้อเท้าแพลง หรือมอี าการอักเสบ บวม แดง รอ้ น ในชว่ ง ๒๔ ชว่ั โมงแรก เน่อื งจากจะท�ำใหม้ อี าการอักเสบบวมมากขน้ึ และอาจมีเลือดออกมากตามมาได้โดยควรประคบหลังเกิดอาการ ๒๔ ชว่ั โมง 130

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยเอกสารอ้างองิ ๑. ส�ำนกั คมุ้ ครองภมู ิปัญญาการแพทยแ์ ผนไทย กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ ทางเลือก. ชุดต�ำราภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบับอนุรักษ์ คัมภีร์ธาตุพระนารายณ์ ฉบับใบลาน (ตำ� ราพระโอสถพระนารายณ)์ . พมิ พค์ รงั้ ท่ี ๑. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พอ์ งคก์ ารสงเคราะหท์ หารผา่ นศกึ ในพระบรม ราชปู ถมั ภ,์ ๒๕๕๕. หนา้ ๑๑๖. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๒) พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๙, ๑๒ มกราคม). ราชกิจจานุเบกษา. เลม่ ๑๓๓ ตอนพเิ ศษ ๗ ง, หนา้ ๑-๓. 131

ยาประสะนำ้� มะนาว ที่มาของตำ� รบั ยา ศิลาจารึกต�ำรายาวัดพระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม (วัดโพธิ์) (๑, ๒) “๏ สทิ ธิการยิ ะ จะกลา่ วด้วยตำ� รายาคือวิเศษสรรพคุณส�ำเร็จอันอาจารยเ์ จา้ ในกอ่ นประมวลไว้ ใหแ้ กส้ รรพโรคทง้ั ปวงตา่ งๆ สบื กนั มา ฯ ในทน่ี จี้ ะวา่ แตส่ รรพคณุ วเิ ศษ คอื คณะสรรพยาทจี่ ะแกซ้ ง่ึ โรคอนั เปน็ ชาติกลา่ วคอื สรรพโรคหืดนั้นโดยนัยดังนี้ ฯ ยาชื่อประสะน้�ำมะนาว เอาฝักส้มป่อย รากส้มกุ้งท้ังสอง กระเทียม พริกไทย ดีปลี ขิงแห้ง ดนิ ประสวิ ขาว สารสม้ เอาเสมอภาค ทำ� เปน็ จณุ แลว้ จงึ เอานำ้� มะนาวใสล่ งใหท้ ว่ มยาทงั้ นน้ั จงึ เอาขน้ึ ตง้ั ไฟกวน ใหป้ ัน้ ได้ กนิ หนกั ๑ สลึง แก้สรรพโรคหืดท้งั ปวงซ่งึ กระท�ำอาการให้หอบ ใหจ้ ับ แกไ้ อ แลโรคอนั บังเกดิ แต่ กองเสมหะสมฏุ ฐานนัน้ หายสิ้นวิเศษนัก ฯ ” สูตรต�ำรับยา ประกอบด้วยตวั ยา ๑๐ ชนิด รวมน้�ำหนกั ๑๘ ส่วน ดงั นี้ ดังน้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา น�ำ้ หนักยา มะนาว ๙ ส่วน กระเทยี ม ๑ ส่วน ขงิ แหง้ ๑ ส่วน ดินประสวิ ๑ ส่วน ดปี ลี ๑ สว่ น พริกไทย ๑ ส่วน ส้มกุ้งนอ้ ย ๑ สว่ น สม้ กุ้งใหญ่ ๑ สว่ น สม้ ปอ่ ย (ฝัก) ๑ สว่ น สารส้ม ๑ ส่วน สรรพคณุ แกห้ อบหดื แกไ้ อ รูปแบบยา ยาลูกกลอน ขนาด ๓๐๐ มิลลิกรัม (ดูภาคผนวก ๓.๕) วธิ ีปรงุ ยา ตัวยาสม้ ป่อย ส้มกุ้งนอ้ ย ส้มกุ้งใหญ่ กระเทียม พรกิ ไทย ดีปลี ขิงแห้ง ดนิ ประสวิ สารสม้ น�ำไปบดเปน็ ผง เติมนำ�้ มะนาวใหท้ ่วมยาข้นึ ตั้งไฟกวนใหเ้ ขา้ กัน แลว้ ป้นั เม็ด ลกู กลอน ขนาดและวธิ กี ารใช้ คร้ังละ ๑-๒ เม็ด กนิ วันละ ๓ คร้งั ก่อนอาหารเช้า กลางวนั และเย็น หรือเมอื่ มีอาการ ขอ้ มูลเพิ่มเตมิ - การเตรยี มตวั ยาดินประสวิ ก่อนนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๑) - การเตรียมตัวยาส้มปอ่ ยกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๓๐) - การเตรยี มตัวยาสารสม้ กอ่ นนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๓๐) 132

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยเอกสารอ้างอิง ๑. สำ� นักคมุ้ ครองภมู ปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทย กรมพฒั นาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ ทางเลือก. ชุดต�ำราภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบับอนุรักษ์ ต�ำราการแพทย์แผนไทยในศิลาจารึกวัด พระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) เล่ม ๒. พิมพ์คร้ังที่ ๑. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ ทหารผ่านศึกในพระบรมราชูปภัมภ์. ๒๕๕๗. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๘, ๓๐ พฤศจิกายน). ราชกิจจานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๒ ตอนพเิ ศษ ๓๑๗ ง. 133

ยาประสะพรกิ ไทย ท่ีมาของตำ� รบั ยา ตำ� รายาเกร็ด (๑) “ยาช่อื ประสะพรกิ ไทย ขนานนี้ ท่านให้เอา ลกู จันทน์ ๑ ดอกจนั ทน์ ๑ กระวาน ๑ กานพลู ๑ ผักแผ้วแดง ๑ ขงิ แห้ง ๑ ดีปลี ๑ หอยแครงเผา ๑ หอยขมเผา ๑ สิรยิ า ๙ สิ่งนเี้ อาเสมอภาคเอาพรกิ ไทย เทา่ ยาทง้ั หลาย ทาเป็นจณุ ด้วยนำ�้ สม้ ซา่ นำ�้ ผง้ึ รวง ก็ได้กนิ แก้ลม ๗๑๐ จำ� พวก แก้ริดสะดวงกินเผด็ ร้อนมไิ ด้ กด็ ี ถ้าได้กินยาขนานนห้ี ายวิเศษดนี ัก ๚” สูตรต�ำรับยา ประกอบด้วยตัวยา ๑๐ ชนิด รวมน�ำ้ หนัก ๑๘ สว่ น ดงั น้ี ดังนี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา น้�ำหนักยา พรกิ ไทยดำ� ๙ สว่ น กระวาน ๑ ส่วน กานพลู ๑ สว่ น ขงิ แหง้ ๑ ส่วน ดอกจันทน์ ๑ ส่วน ดีปลี ๑ ส่วน ผกั แพวแดง ๑ ส่วน ลกู จันทน์ ๑ ส่วน หอยขม ๑ ส่วน หอยแครง ๑ ส่วน สรรพคณุ ยาแก้ลม แก้รดิ สีดวงลำ� ไส้ รปู แบบยา ยาผง (ดูภาคผนวก ๓.๒) ขนาดและวิธีการใช ้ คร้ังละ ๑ กรัม ละลายน้�ำส้มซ่าหรือน้�ำผึ้งรวง กินวันละ ๓ ครั้ง ก่อนอาหาร เช้า กลางวนั และเยน็ ข้อหา้ มใช ้ ห้ามใช้ในหญิงต้ังครรภ์และหญงิ ให้นมบตุ ร ผู้ที่มีไข้ และเดก็ อายตุ ่�ำกวา่ ๑๒ ขวบ ขอ้ ควรระวงั - ระวังการใช้ร่วมกับยา Phenytoin, Propranolol, Theophylline และ Rifampicin เนื่องจากตำ� รับนี้ มีพริกไทยในปรมิ าณสูง - ระวงั ในผู้ป่วยโรคกระเพาะอาหารอักเสบและความดันโลหิตสูง - ควรระมัดระวังการใชใ้ นผูส้ งู อายุ 134

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยข้อมลู เพิ่มเตมิ - การเตรียมตวั ยาหอยขมกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๓๙) - การเตรียมตวั ยาหอยแครงก่อนน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๔๐) เอกสารอ้างอิง ๑. “ต�ำรายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนังสือสมุดไทยด�ำ. อักษรไทย. ภาษาไทย. เลขที่ ๒๓๐. หมวดตำ� ราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานุเบกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๓๙ ง, หน้า ๑-๓. 135

ยาประสะสมอ ทม่ี าของต�ำรบั ยา ต�ำรายาเกร็ด (๑) “๏ ยาชือ่ ประสะสมอ ขนานน้ี ทา่ นให้เอา โกฐบวั ๑ บาท โกฐเขมา ๑ บาท มหาหงิ คุ์ ๑ บาท ขงิ แห้ง ๑ บาท ดปี ลี ๑ บาท รากชา้ พลู ๓ บาท รากจงิ จ้อ ๓ บาท รากเจตมูล ๓ บาท ลูกจันทน์ ๑ สลึง กระวาน ๑ สลึง บกุ รอ ๑ สลงึ กลอย 1 สลึง อุตพดิ ๑ สลึง เกลอื สินเธาว์ ๑ สลึง ลูกผกั ชี ๑ สลงึ ลูกสมอไทย ปอกผิวเสียเอาแตเ่ นอื้ ๓ ต�ำลงึ ๓ บาท ๒ สลงึ ๑ เฟื้อง สิรยิ า ๑๖ สงิ่ น้ี ท�ำเปน็ จุณลายนำ�้ ผ้งึ รวงกินเท่าผล พทุ ราท�ำขึน้ ไปให้ได้ ๓ วนั จึงปลุก แก้ลมจุกเสียดแลลมใหอ้ งคชาตติ าย แลลมกลอ่ นแลลมเสยี ดแทงให้ขึ้น ท้ังตัวแล ลมผ่านไส้ลมพรรดึก แลลมอัมพฤกษ์ลมกระสาย... (ช�ำรุด)... แก้ทั้งลม ๓๐ จ�ำพวกดีนัก ได้ใช้มามากแล้วอย่าสนเท่ห์เลย ๚” สูตรต�ำรบั ยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๑๖ ชนดิ รวมนำ�้ หนกั ๔๗๐.๖๒๕ กรัม ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา น้ำ� หนกั ยา สมอไทย (เน้ือผล) ๒๓๔.๓๗๕ กรัม จิงจอ้ แดง ๔๕ กรมั เจตมลู เพลิงแดง ๔๕ กรัม ชะพลู ๔๕ กรัม โกฐเขมา ๑๕ กรัม โกฐหวั บวั ๑๕ กรมั ขงิ แห้ง ๑๕ กรัม ดีปลี ๑๕ กรัม มหาหงิ คุ์ ๑๕ กรมั กลอย ๓.๗๕ กรัม กระวาน ๓.๗๕ กรมั เกลอื สนิ เธาว์ ๓.๗๕ กรมั บุกรอ ๓.๗๕ กรมั ลูกผกั ชี ๓.๗๕ กรัม ลกู จนั ทน์ ๓.๗๕ กรัม อตุ พิด ๓.๗๕ กรมั 136

สรรพคณุ แก้ลมจุกเสียดและลมให้องคชาติตาย แก้ลมกล่อน ลมเสียดแทงให้ขึ้นท้ังตัว ลมผา่ นไสล้ มพรรดึก ลมอัมพฤกษ์ แกล้ ม ๓๐ จ�ำพวก รปู แบบยา ยาลูกกลอน ขนาด ๕๐๐ มลิ ลกิ รัม (ดูภาคผนวก ๓.๕) ขนาดและวิธีการใช ้ ครั้งละ ๒ เม็ด กินวันละ ๓ คร้ัง ก่อนอาหาร เชา้ กลางวัน เยน็ ขอ้ หา้ มใช ้ ห้ามใชใ้ นหญิงตั้งครรภ์และหญงิ ให้นมบตุ ร ผทู้ ม่ี ีไข้ และเดก็ อายุต่ำ� กว่า ๑๒ ขวบ ข้อมูลเพิ่มเติม - การเตรียมตัวยากลอยก่อนน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๒) กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย - การเตรยี มตวั ยาบุกรอก่อนนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๔) - การเตรียมตัวยามหาหิงค์ุก่อนนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๘) - การเตรียมตวั ยาอตุ พดิ กอ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๔๕) เอกสารอ้างอิง ๑. “ตำ� รายาเกร็ด”. หอสมุดแห่งชาติ. หนงั สือสมุดไทยดำ� . อักษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๓๐. หมวดต�ำราเวชศาสตร์. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานุเบกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. 137

ยาปะโตลาธคิ ณุ ทม่ี าของตำ� รบั ยา คมั ภีรแ์ พทยไ์ ทยแผนโบราณ ขุนโสภิตบรรณลกั ษณ์ เล่ม ๑ (๑) “ยาแก้ไขต้ ้งั แต่ ๗ วนั ถงึ ๑๔ วัน ช่อื ปะโตลาทิคณุ เอาเนื้อฝกั ราชพฤกษ์ ๒ สลึง ขิงแห้ง ๒ สลึง ผลกระดอม ๑ สลงึ จนั ทนข์ าว ๑ สลงึ เปลอื กประคำ� ดคี วาย ๑ สลงึ สะคา้ น ๑ สลงึ รากเสนยี ด ๑ สลงึ แฝกหอม ๑ สลงึ เมลด็ ผกั ชลี อ้ ม ๑ สลึง บอระเพ็ด ๑ สลงึ หัวแห้วหมู ๑ สลึง ผลมะตูมอ่อน ๑ สลงึ เน้ือผลสมอพิเภก ๑ บาท เนื้อผลมะขามป้อม ๑ บาท ต้มกินหรือจะบดเป็นผงละลายน้�ำร้อนกินก็ได้ แก้ไข้เพ่ือก�ำเดาหรือ ไข้เว้นวันจบั แกเ้ มือ่ ยขบจกุ เสยี ด โลหติ ตก หายแล” สูตรต�ำรบั ยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๑๔ ชนดิ รวมนำ้� หนกั ๘๒.๕ กรมั ดงั น้ี ตวั ยา นำ้� หนักยา กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย มะขามปอ้ ม (เน้ือผล) ๑๕ กรัม สมอพเิ ภก (เนื้อผล) ๑๕ กรมั ขงิ แห้ง ๗.๕ กรมั ราชพฤกษ์ ๗.๕ กรัม กระดอม ๓.๗๕ กรัม จันทน์ขาว ๓.๗๕ กรัม บอระเพด็ ๓.๗๕ กรัม ลกู ชีลอ้ ม ๓.๗๕ กรัม แฝกหอม ๓.๗๕ กรัม มะค�ำดีควาย (เปลือกผล) ๓.๗๕ กรมั มะตูม ๓.๗๕ กรัม สะค้าน ๓.๗๕ กรมั เสนียด ๓.๗๕ กรัม แหว้ หมู ๓.๗๕ กรมั สรรพคุณ แก้ไขเ้ พือ่ กำ� เดาและเสมหะ แกไ้ ขจ้ ับวันเว้นวัน รปู แบบยา ยาต้มเดือด (ดภู าคผนวก ๓.๑.๑), ยาเมด็ พมิ พ์ ขนาด ๕๐๐ มลิ ลิกรัม (ดูภาคผนวก ๓.๔.๑) ขนาดและวิธีการใช้ ยาต้ม คร้ังละ ๑๕๐ มิลลิลติ ร ดื่มวนั ละ ๒ ครงั้ ก่อนอาหาร เช้าและเยน็ ดมื่ ขณะยายัง อนุ่ อยู่ 138

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ยาเม็ดพิมพ์ คร้ังละ ๒-๓ เม็ด ละลายน�้ำต้มสุก กินวันละ ๒ คร้ัง ก่อนอาหาร เชา้ และเย็น ขอ้ มลู เพ่ิมเติม - ยา ๑ หม้อ ใชต้ ิดตอ่ กัน ๕-๗ วนั โดยใหอ้ ุน่ นำ�้ สมุนไพรทกุ ครง้ั ก่อนใชย้ า - การเตรียมตวั ยาบอระเพด็ กอ่ นนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๓) - การเตรียมตัวยามะค�ำดคี วายกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๒๒) เอกสารอา้ งองิ ขนุ โสภติ บรรณลักษณ์ (อำ� พนั กิตติขจร), คัมภีร์แพทยไ์ ทยแผนโบราณ เล่ม ๓. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พอ์ ตุ สาหกรรมการพมิ พ,์ ๒๕๐๔. 139

ยาปตั คาดใหญ่ ทีม่ าของต�ำรับยา ต�ำรายาสภาอุณาโลมแดง ร.ศ. ๑๑๒ (๑, ๒) “ยาปัตคาดใหญ่ชเอมเทษ ๒ บาท โกฏบัว ๒ บาท โกฏสอ ๒ บาท โกฏกระดูก ๒ บาท สคา้ น ๒ บาท ฃงิ ๑ บาท เจตมลู ๒ บาท สมลู แว่ง ๒ บาท เทยี นด�ำ ๑ บาท เทยี นฃาว ๑ บาท กานพลู ๑ บาท ดอกจนั ๑ สลงึ ลกู จนั เทด ๑ บาท สีสดองดงึ ๒ บาท สีสอุตพษิ ๒ บาท โหราทา้ วสุนัก ๒ บาท สีสกลอย สสี บุกรอ ๒ บาท สมอไท ๗ บาท มฃามปอ่ ม ๑๐ บาท กันชา ๒ บาท ดปี ลี ๑ บาท โกฏจุลา ๒ บาท โกฏน�้ำเตา้ ๓ บาท รงทอง ๙ บาท ยาด�ำ ๙ บาท มหาหิง ๔ บาท การบนู ๓ บาท ๒ สลงึ พริกไทลอน เทา่ ยาทงั หลาย กระท�ำเปนจุล นำ�้ กระสายต่าง ๆ กนิ แก้ลมกระไสกร่อน ผกู กลดั เสยี ดแนน่ ” สูตรต�ำรับยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๒๙ ชนิด รวมน�้ำหนกั ๒,๓๙๒.๕ กรมั ดังน้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา น�้ำหนักยา พริกไทยล่อน ๑,๑๙๖.๒๕ กรมั มะขามป้อม (เน้ือผล) ๑๕๐ กรัม ยาดำ� ๑๓๕ กรัม รงทอง ๑๓๕ กรมั สมอไทย (เนอ้ื ผล) ๑๐๕ กรมั มหาหงิ ค์ุ ๖๐ กรัม การบูร ๕๒.๕ กรัม โกฐน้ำ� เต้า ๔๕ กรมั กลอย ๓๐ กรมั กญั ชา ๓๐ กรมั โกฐกระดกู ๓๐ กรัม โกฐจุฬาลมั พา ๓๐ กรมั โกฐสอ ๓๐ กรมั โกฐหัวบวั ๓๐ กรัม เจตมูลเพลงิ ๓๐ กรัม ชะเอมเทศ ๓๐ กรัม ดองดึง ๓๐ กรัม บกุ รอ ๓๐ กรมั สมลุ แวง้ ๓๐ กรมั สะค้าน ๓๐ กรัม 140

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยตวั ยานำ�้ หนักยา โหราทา้ วสุนขั ๓๐ กรัม อุตพดิ ๓๐ กรัม กานพลู ๑๕ กรมั ขงิ ๑๕ กรมั ดปี ลี ๑๕ กรมั เทยี นขาว ๑๕ กรัม เทียนด�ำ ๑๕ กรัม ลกู จนั ทน์ ๑๕ กรมั ดอกจันทน์ ๓.๗๕ กรมั สรรพคุณ แก้ลมกระษยั กลอ่ น แก้เถาดาน พรรดกึ รปู แบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวธิ กี ารใช้ ครง้ั ละ ๑-๒ กรัม ละลายน้ำ� รอ้ น กินวนั ละ ๒ ครงั้ ก่อนอาหาร เชา้ และเย็น ข้อควรระวงั - ควรระวังการกินร่วมกับยาในกลุ่มสารกันเลือดเป็นลิ่ม (anticoagulant) และ ยาต้านการจบั ตัวของเกลด็ เลอื ด (antiplatelet) - ควรระวังการใช้ร่วมกับยา phenyltoin, propranolol, theophylline และ rifampicin เน่อื งจากต�ำรบั ยาน้ีมพี ริกไทยในปริมาณสงู - ควรระมัดระวังการใช้ในผูส้ งู อายุ - ควรระวังการใช้ยาอย่างต่อเน่ือง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในผู้ป่วยท่ีมีความผิดปรกติ ของตับ ไต เน่ืองจากอาจเกดิ การสะสมของการบรู และเกิดพิษได้ ขอ้ ห้ามใช้ ห้ามใช้ในหญงิ ตัง้ ครรภ์ ผทู้ ่มี ีไข้ และเด็กอายตุ ่ำ� กวา่ ๑๒ ขวบ ข้อมูลเพิม่ เตมิ - ต�ำรับยาน้ีมีกัญชาเป็นส่วนประกอบ จัดเป็นยาเสพติดให้โทษประเภท ๕ ตามพระราชบัญญตั ยิ าเสพติดใหโ้ ทษ พ.ศ. ๒๕๒๒ และฉบับแก้ไขเพม่ิ เตมิ การใช้ยา เสพติดให้โทษต�ำรับนี้ต้องอยู่ภายใต้การปรุงและสั่งจ่ายโดยผู้ประกอบวิชาชีพแพทย์ แผนไทยตามหลักเกณฑ์ วธิ ีการและเงอื่ นไขในประกาศกระทรวงสาธารณสขุ - ต�ำรับน้ีมีการบูรเป็นส่วนประกอบร้อยละ ๒.๑๙ ในผงยา ๑,๐๐๐ มิลลิกรัม จะมกี ารบรู อยู่ ๒๑.๙ มลิ ลกิ รมั ปรมิ าณการบรู ทไ่ี ดร้ บั ใน ๑ มอื้ เทา่ กบั ๔๓.๘ มลิ ลกิ รมั ซงึ่ ปรมิ าณทท่ี ำ� ใหเ้ กดิ พษิ จากการกนิ การบรู เทา่ กบั ๒ กรมั โดยขนาดถงึ ตาย (lethal dose) ในผใู้ หญอ่ ยูท่ ่ี ๔,๐๐๐ มลิ ลิกรัม/ม้ือ ในเดก็ อยู่ที่ ๕๐๐-๑,๐๐๐ มิลลิกรมั /ม้อื และในทารกอยทู่ ี่ ๗๐ มิลลกิ รมั /กโิ ลกรมั /มื้อ (๓) - การเตรียมตวั ยากลอยก่อนน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๒) - การเตรียมตวั ยากญั ชากอ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๓) 141

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย - การเตรยี มตวั ยาโกฐน้�ำเตา้ กอ่ นน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๕) - การเตรียมตัวยาดองดงึ กอ่ นน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๐) - การเตรียมตัวยาบุกรอกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๔) - การเตรียมตวั ยามหาหงิ คก์ุ อ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๘) - การเตรยี มตวั ยายาดำ� กอ่ นน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๒๓) - การเตรยี มตัวยารงทองก่อนนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๒๕) - การเตรียมตวั ยาโหราท้าวสุนัขก่อนนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๔๔) - การเตรยี มตวั ยาอตุ พิดกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๔๕) เอกสารอ้างอิง ๑. สภากาชาดไทย. ต�ำรับยาสภาอณุ าโลมแดง ร.ศ. ๑๑๒. พิมพ์ครงั้ ที่ ๓. กรุงเทพฯ : บริษทั ร่งุ ศิลปก์ ารพมิ พ์ (๑๙๙๗) จ�ำกัด, ๒๕๕๗. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๑) พ.ศ. ๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๒๕ พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๔๑ ง, หน้า ๒-๕. ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database-Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28]. Available from: https://toxnet. nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 142

ยาแปรไข้ ชอื่ อ่ืน ยาแปลไข้ ทมี่ าของตำ� รบั ยา คัมภรี แ์ พทยไ์ ทยแผนโบราณ ขนุ โสภติ บรรณลักษณ์ เล่ม ๑ (๑) “ยาแปลไข้ เอารากคนทา รากชิงช่ี รากหญ้านาง รากมะเด่ือชุมพร รากเท้ายายม่อม เกษรบัวหลวง ดอกสาระภี ดอกพิกุล ดอกบุนนาค ดอกมะลิ หญ้าแพรก หญ้าปากควาย ใบระงับ รากหวายขม รากหวายลิง เหมือดคน ลกู กระดอม บอระเพด็ แกน่ จนั ทน์ท้ัง ๒ รากหญ้าคา เอาสง่ิ ละ ๔ บาท ก้านสะเดา ๓๓ กา้ น ต้มกนิ เวลาเชา้ เย็น แก้ไขพ้ ษิ ไข้จบั สน่ั แกไ้ ด้ทง้ั ๓ ฤด”ู สูตรตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๒๒ ชนดิ รวมน้ำ� หนกั ๑,๒๖๐ กรมั * ดงั นี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ�้ หนกั ยา กระดอม ๖๐ กรมั คนทา ๖๐ กรมั จนั ทนข์ าว ๖๐ กรัม จนั ทนแ์ ดง ๖๐ กรัม ชิงชี่ ๖๐ กรัม บอระเพ็ด ๖๐ กรมั บัวหลวง ๖๐ กรมั บุนนาค ๖๐ กรัม พิกลุ ๖๐ กรัม มะเดื่ออุทุมพร ๖๐ กรัม มะลิ ๖๐ กรัม ไมเ้ ทา้ ยายม่อม ๖๐ กรัม ระงบั ๖๐ กรัม สารภี ๖๐ กรมั หญ้าคา ๖๐ กรมั ยา่ นาง ๖๐ กรัม หญ้าปากควาย ๖๐ กรัม หญ้าแพรก ๖๐ กรัม หวายขม ๖๐ กรัม หวายลงิ ๖๐ กรัม เหมือดคน ๖๐ กรัม สะเดา (ก้าน) ๓๓ กา้ น * ไม่รวมนำ�้ หนัก ก้านสะเดา ๓๓ กา้ น 143

สรรพคณุ แกไ้ ข้ตวั รอ้ น ไขจ้ บั สนั่ ไข้ ๓ ฤดู รปู แบบยา ยาตม้ เดอื ด (ดภู าคผนวก ๓.๑.๑) ขนาดและวิธีการใช้ คร้งั ละ ๑๕๐ มิลลิลิตร ดม่ื วนั ละ ๒ ครั้ง ก่อนอาหาร เช้าและเย็น ดม่ื ขณะยายังอนุ่ อยู่ ขอ้ มลู เพ่ิมเตมิ - ยา ๑ หมอ้ ใชต้ ิดต่อกนั ๕-๗ วนั โดยให้อุ่นนำ้� สมนุ ไพรทกุ คร้งั กอ่ นใช้ยา - การเตรยี มตัวยาบอระเพ็ดกอ่ นน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๓) เอกสารอ้างอิง กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ขุนโสภิตบรรณลักษณ์ (อำ� พนั กติ ตขิ จร), คัมภรี ์แพทย์ไทยแผนโบราณ เล่ม ๓. กรุงเทพฯ : โรงพิมพอ์ ุตสาหกรรมการพิมพ์, ๒๕๐๔. 144

ยาผสมโคคลาน ที่มาของตำ� รับยา สตู รตำ� รบั นโี้ รงพยาบาลกดุ ชมุ จงั หวดั ยโสธร เสนอเขา้ สรู่ ายการบญั ชยี าหลกั แหง่ ชาติ เป็นต�ำรับของผู้ใหญ่วิบูลย์ เข็มเฉลิม เผยแพร่โดยโครงการสมุนไพรเพื่อการพ่ึงพา ตนเอง มีบนั ทึกการใช้ในโรงพยาบาลต้ังแต่ พ.ศ. ๒๕๒๙ สูตรตำ� รบั ยา ประกอบด้วยตวั ยา ๔ ชนดิ รวมน�ำ้ หนัก ๑๐๕ กรัม (๑) ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ�้ หนกั ยา โพคาน ๕๐ กรมั ทองพันช่ัง ๒๕ กรัม โดไ่ มร่ ้ลู ม้ ๑๕ กรมั มะตมู ๑๕ กรัม สรรพคณุ บรรเทาอาการปวดเม่ือยตามรา่ งกาย (๑) รปู แบบยา ยาตม้ เดอื ด (๑) (ดภู าคผนวก ๓.๑.๓) ขนาดและวธิ ีการใช ้ ครั้งละ ๑๒๐–๒๐๐ มิลลิลิตร ดื่มวันละ ๓ ครั้ง ก่อนอาหาร เช้า กลางวันและเย็น ดมื่ ขณะยายงั อนุ่ อยู่ (๑) ข้อมูลเพ่มิ เติม - ตัวยาโคคลานตามสูตรต�ำรับในประกาศบัญชียาหลักแห่งชาติ (๑) คือ โพคาน ทีม่ ีชื่อพฤกษศาสตรว์ า่ Mallotus repandus (Willd.) Müll. Arg. วงศ์ Euphorbiaceae - นอกจากนยี้ งั มสี ตู รตำ� รบั ทใ่ี ชใ้ นรปู แบบยาชง และพบวา่ มสี ถานบรกิ ารใชส้ ตู รตำ� รบั ทม่ี สี ดั สว่ นแตกตา่ งกนั ออกไป เชน่ โรงพยาบาลบา้ นนา จงั หวดั นครนายก โรงพยาบาล สงู เนนิ จงั หวัดนครราชสมี า - ยา ๑ หม้อ ใชต้ ดิ ตอ่ กัน ๕-๗ วัน โดยใหอ้ ุน่ น้ำ� สมุนไพรทุกคร้ังก่อนใชย้ า เอกสารอา้ งองิ ประกาศคณะกรรมการพัฒนาระบบยาแห่งชาติ เรื่อง บัญชียาหลักแห่งชาติ พ.ศ. ๒๕๖๑. (๒๕๖๑, ๑๙ มกราคม). ราชกิจจานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๕ ตอนพเิ ศษ ๑๔ ง. หนา้ ๔. (เอกสารแนบทา้ ยประกาศ หนา้ ๒๕๕). 145

ยาผสมเถาวลั ย์เปรียง ทีม่ าของตำ� รบั ยา สูตรต�ำรับน้ี โรงพยาบาลกุดชุม จังหวัดยโสธร เสนอเข้าสู่รายการบัญชียาหลัก แห่งชาติ เป็นตำ� รบั ตามภูมปิ ัญญาของหมอพนื้ บา้ น มีท่มี าจากชมรมหมอยาพื้นบา้ น อำ� เภอกุดชมุ จงั หวดั ยโสธร มีการบันทึกใชใ้ นโรงพยาบาล ต้งั แตพ่ .ศ. ๒๕๒๙ สตู รต�ำรบั ยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๔ ชนิด รวมนำ้� หนัก ๑๐๐ กรมั (๑) ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา น�ำ้ หนกั ยา ไพล ๔๐ กรมั ดกู หิน ๒๐ กรมั ดูกใส ๒๐ กรัม เถาวัลยเ์ ปรียง ๒๐ กรัม สรรพคุณ บรรเทาอาการปวดเมอ่ื ยตามร่างกาย (๑) รูปแบบยา ยาลูกกลอน (๑) (ดูภาคผนวก ๓.๕) ขนาดและวธิ กี ารใช ้ ครั้งละ ๙๐๐ มลิ ลิกรัม – ๑.๕ กรัม กนิ วนั ละ ๓ คร้ัง หลังอาหารทนั ที (๑) ข้อหา้ มใช ้ หา้ มใชใ้ นหญิงต้งั ครรภ์ (๑) ข้อควรระวงั - ควรระวังการใช้ในผู้ป่วยท่ีเป็นแผลในกระเพาะอาหารเนื่องจากเถาวัลย์เปรียง มกี ลไกออกฤทธเ์ิ ชน่ เดยี วกบั ยาแกป้ วดในกลมุ่ ยาตา้ นการอกั เสบทไ่ี มใ่ ชส่ เตยี รอยด์ (Nonsteroidal Anti-Inflammatory Drugs: NSAIDs) - การใช้ยาน้ีอาจทำ� ใหเ้ กิดการระคายเคอื งของระบบทางเดินอาหาร (๑) อาการไม่พงึ ประสงค์ ปวดท้อง ทอ้ งผูก ปัสสาวะบอ่ ย คอแห้ง ใจส่นั (๑) เอกสารอา้ งอิง ประกาศคณะกรรมการพัฒนาระบบยาแห่งชาติ เรื่อง บัญชียาหลักแห่งชาติ พ.ศ. ๒๕๖๑. (๒๕๖๑, ๑๙ มกราคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๕ ตอนพเิ ศษ ๑๔ ง. หน้า ๔. (เอกสารแนบทา้ ยประกาศ หนา้ ๒๕๖). 146

ยาผสมเพชรสงั ฆาต ที่มาของตำ� รับยา สตู รตำ� รบั นี้ โรงพยาบาลพล จงั หวดั ขอนแกน่ เสนอเขา้ สรู่ ายการบญั ชยี าหลกั แหง่ ชาติ เดมิ ชอ่ื ยารดิ สีดวง เปน็ ต�ำรับทต่ี ้ังข้ึนตามองค์ความร้กู ารแพทย์แผนไทย สตู รตำ� รบั ยา ประกอบด้วยตัวยา ๔ ชนดิ รวมน�ำ้ หนัก ๘๕ กรมั (๑) ดังน้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนกั ยา เพชรสงั ฆาต ๕๐ กรมั กะเมง็ ๑๕ กรัม กระชาย ๑๐ กรัม โกฐน�้ำเตา้ ๑๐ กรัม สรรพคณุ บรรเทาอาการริดสีดวงทวารหนกั (๑) รูปแบบยา ยาแคปซลู ขนาด ๕๐๐ มลิ ลกิ รมั (๑) (ดภู าคผนวก ๓.๓) ขนาดและวิธีการใช ้ ครงั้ ๑-๒ แคปซลู กนิ วันละ ๓ คร้ัง หลงั อาหารทันที (๑) เช้า กลางวนั และเยน็ ขอ้ ควรระวัง ควรระวังการใช้ยาในหญิงต้งั ครรภแ์ ละหญิงให้นมบุตร (๑) อาการไมพ่ ึงประสงค ์ ทอ้ งเสยี มวนทอ้ ง (๑) ข้อมลู เพ่มิ เติม - ความเห็นจากผเู้ ชย่ี วชาญ ระบุว่าสูตรต�ำรบั น้ีเหมาะกับริดสดี วงทวารหนักทมี่ กี าร ถา่ ยเปน็ เลือดร่วมดว้ ย เนอื่ งจากมีกะเม็ง และกระชาย ซงึ่ มีฤทธิส์ มานลำ� ไส้ - ในการรักษา ผู้ป่วยควรงด หรือหลีกเลี่ยงอาหารแสลง เช่น เหล้า เบียร์ ของหมักดอง อาหารทะเล - การเตรยี มตวั ยาโกฐน้�ำเต้ากอ่ นน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๕) เอกสารอ้างองิ ประกาศคณะกรรมการพัฒนาระบบยาแห่งชาติ เรื่อง บัญชียาหลักแห่งชาติ พ.ศ. ๒๕๖๑. (๒๕๖๑, ๑๙ มกราคม). ราชกิจจานุเบกษา. เล่ม ๑๓๕ ตอนพเิ ศษ ๑๔ ง. หนา้ ๔. (เอกสารแนบทา้ ยประกาศ หน้า ๒๔๑). 147

ยาผกั เปด็ แดง ท่ีมาของตำ� รบั ยา ต�ำรายาเกรด็ (๑) “ยาผักเป็ดแดงแก้ลมปัตคาด แก้ลมพิษให้ผูกพรรดึกจุกเสียด เอา มหาหิงคุ์ ๑ การบูร ๑ วา่ นน้าํ ๑ ขิง ๑ ดปี ลี ๑ พรกิ ลอ่ น ๑ สมอทั้ง ๓ ยาทง้ั น้เี อาสิ่งละ ๑ บาท เอา ผักเปด็ แดงเทา่ ยาทงั้ หลาย ตำ� เป็นผงละลายนา้ํ ส้มซา่ น้าํ ส้มสายชูกไ็ ด้หายแล ๚” สูตรต�ำรับยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๑๐ ชนดิ รวมน�ำ้ หนัก ๒๗๐ กรมั ดังนี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา น�้ำหนกั ยา ผักเปด็ แดง ๑๓๕ กรัม การบรู ๑๕ กรมั ขงิ ๑๕ กรัม ดปี ลี ๑๕ กรัม พรกิ ไทยล่อน ๑๕ กรมั มหาหิงค์ุ ๑๕ กรมั ว่านน้�ำ ๑๕ กรมั สมอเทศ (เน้ือผล) ๑๕ กรมั สมอไทย (เนอื้ ผล) ๑๕ กรมั สมอพเิ ภก (เน้อื ผล) ๑๕ กรมั สรรพคุณ แกล้ มปตั คาด แก้ลมพษิ ใหผ้ กู พรรดกึ จุกเสียด รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวธิ กี ารใช ้ ครงั้ ละ ๑ กรมั ละลายนำ้� ส้มซา่ หรือน้ำ� สม้ สายชู กนิ วนั ละ ๓ ครัง้ กอ่ นอาหาร เช้า กลางวัน เย็น ข้อห้ามใช ้ ห้ามใช้ในหญงิ ตงั้ ครรภ์และหญิงใหน้ มบตุ ร ผทู้ ี่มไี ข้ และเด็กอายตุ ำ่� กวา่ ๑๒ ขวบ ขอ้ ควรระวงั ไม่ควรใช้ติดต่อกันเป็นเวลานาน โดยเฉพาะในผู้ป่วยท่ีมีความผิดปรกติของตับ ไต เน่ืองจากอาจเกิดการสะสมของการบูรและเกิดพษิ ได้ ขอ้ มลู เพ่ิมเตมิ - ต�ำรับนี้มีการบูรเป็นส่วนประกอบร้อยละ ๕๕.๕ ในผงยา ๑,๐๐๐ มิลลิกรัม จะมกี ารบรู อยู่ ๕๕.๕ มลิ ลกิ รมั ปรมิ าณการบรู ทไ่ี ดร้ บั ใน ๑ มอ้ื เทา่ กบั ๕๕.๕ มลิ ลกิ รมั ซ่ึงปริมาณที่ท�ำให้เกิดพิษจากการกินการบูร เท่ากับ ๒,๐๐๐ มิลลิกรัม โดยขนาด ถงึ ตาย (lethal dose) ในผ้ใู หญ่อยทู่ ่ี ๔,๐๐๐ มลิ ลกิ รมั ในเด็กอยู่ที่ ๕๐๐–๑,๐๐๐ มิลลกิ รมั และในทารกอยู่ที่ ๗๐ มลิ ลกิ รัม/กิโลกรัม (๓) - การเตรียมตัวยามหาหิงคกุ์ อ่ นน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๘) 148

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยเอกสารอ้างองิ ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๓๗. หมวดต�ำราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานุเบกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๓๙ ง, หน้า ๑-๓. ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database-Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28].Available from: https://toxnet. nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 149

ยาฝนแสนหา่ สิงคาทิจร ทีม่ าของตำ� รบั ยา แพทยศ์ าสตร์สงเคราะห์ เลม่ ๒ พระยาพิศณุประสาทเวช ร.ศ. ๑๒๖ (๑, ๒) “ยาขนานหน่งึ ช่อื ฝนแสนห่าสงิ คาทจิ ร แกส้ นั นบิ าต ๗ จำ� พวก เปนเพอื่ เสมหะโลหิตแลเพื่อกนิ ของคาว เปนเพื่อท�ำการหนักชื่อสิงคาทิจร คือน�้ำมูกตกเบ้ืองบนอากาศธาตุ จึงให้ไอเสียงแห้งให้หอบสอึก ให้แต่งยาน้แี ก้ เอาเมด็ พรรผกั กาด ๑ ผลผกั ชี ๑ ขิงฝอย ๑ ขา่ ๑ กะทอื ๑ ท�ำผงบดกนิ หายแล” สตู รต�ำรับยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๕ ชนิด รวมน�้ำหนัก ๕ สว่ น ดงั น้ี ตวั ยา นำ้� หนกั ยา กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย กะทือ ๑ สว่ น ข่า ๑ สว่ น ขงิ (ราก) ๑ สว่ น เมลด็ พรรณผักกาด ๑ ส่วน ลกู ผกั ชี ๑ ส่วน สรรพคุณ ลดน้�ำมกู ในผูป้ ่วยท่เี ปน็ หวัด ซ่ึงไม่มีอาการไข้ รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวธิ ีการใช้ ครงั้ ละ ๑ ชอ้ นชา ละลายนำ�้ ร้อน กินวันละ ๓ ครัง้ กอ่ นอาหาร เชา้ กลางวนั และเยน็ ขอ้ ห้ามใช้ ห้ามใช้ในผทู้ ี่มไี ข้ รอ้ นใน เจ็บคอ ขอ้ มลู เพิ่มเติม ขิงฝอย คอื รากขงิ (ginger) เอกสารอา้ งองิ ๑. พศิ ณุประสาทเวช, พระยา. แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ เล่ม ๒. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พศ์ ุภการ จำ� รูญถนนอษั ฏางค์, ร.ศ. ๑๒๖. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๑๓) พ.ศ.๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๖ พฤศจกิ ายน). ราชกจิ จานุเบกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๒๗๑ ง, หนา้ ๑. 150

ยาพระเป็นเจา้ มงกุฎลม ที่มาของต�ำรับยา ต�ำรายาเกรด็ (๑) “ยานช้ี อ่ื พระเป็นเจา้ มงกฎุ ลม เอา โลดแดง โลดขาว รากมะรมุ ๑ รากกมุ่ ท้ัง ๒ รากชงิ ชี่ ๑ ข่าท้ัง ๒ วา่ นน�้ำ ๑ ลูกจนั ทน์ ๑ ดอกจันทน์ ๑ ใบกะเพรา ๑ ผิวมะกรดู ๑ เทียนทั้ง ๕ มหาหิงค์ุ หนกั เทา่ ยาทั้งหลาย บดทั้งกินทั้งพ่น แก้ลมชักท้ังปวง แก้ปวดท้องแก้จุกเสียด แก้ผูกละลายน�้ำขิงน้�ำร้อนก็ได้ ศิริยา ๒๑ สิ่ง ๚” สูตรตำ� รับยา ประกอบด้วยตัวยา ๑๙ ชนิด รวมนำ�้ หนัก ๕๔๐ กรัม ดงั นี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนกั ยา มหาหิงคุ์ ๒๗๐ กรัม กะเพรา ๑๕ กรัม กุ่มน้�ำ (ราก) ๑๕ กรมั กมุ่ บก (ราก) ๑๕ กรมั ข่า ๑๕ กรมั ขา่ หลวง ๑๕ กรมั ชงิ ช่ี ๑๕ กรมั ดอกจันทน์ ๑๕ กรมั เทียนขาว ๑๕ กรัม เทยี นขา้ วเปลอื ก ๑๕ กรมั เทยี นดำ� ๑๕ กรมั เทียนแดง ๑๕ กรัม เทยี นตาต๊กั แตน ๑๕ กรมั มะกรูด ๑๕ กรัม มะรมุ (ราก) ๑๕ กรัม โรกขาว ๑๕ กรัม โรกแดง ๑๕ กรมั ลกู จันทน์ ๑๕ กรมั วา่ นน้�ำ ๑๕ กรมั 151

สรรพคุณ แก้ลมชกั ทงั้ ปวง แก้ปวดท้องแก้จกุ เสียด แกท้ อ้ งผกู รูปแบบยา ยาเมด็ พมิ พ์ ขนาด ๕๐๐ มิลลกิ รมั (ดภู าคผนวก ๓.๔.๑) ขนาดและวิธีการใช ้ ครั้งละ ๒ เมด็ ละลายนำ้� ร้อนหรือน�ำ้ ขงิ กินวันละ ๓ คร้งั ก่อนอาหาร เช้า กลางวัน และเยน็ ขอ้ มูลเพิม่ เติม การเตรยี มตวั ยามหาหงิ คก์ุ ่อนน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๘) เอกสารอ้างองิ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขที่ ๒๓๗. หมวดต�ำราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานุเบกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. 152

ยาพระแสงจักร ท่ีมาของตำ� รับยา ต�ำราเวชศาสตรฉ์ บบั หลวง รชั กาลท่ี ๕ เล่ม ๓ (๑, ๒) “ยาช่อื พระแสงจักร ให้เอาพริกล่อน ๑ สหศั คณุ ๑ เปล้าน้อย ๑ เบญจกลู ๑ ฃงิ ๑ เทียนทง้ั ๕ ตรผี ลา ๑ ไพล ๑ ดองดึง ๑ สมุลแวง้ เทา่ ยา เจตมูลกึ่งยา สารส้มเท่ายา บดพอกลมจบั แต่แมเ่ ทา้ จนศศี ะ แกล้ มกลงิ้ ในทอ้ ง มอื ตายเท้าตาย จับเทา้ เยน อันมพี ิศม์ในกาย หายแล ๚ะ๛ ” สูตรตำ� รับยา ประกอบด้วยตัวยา ๒๑ ชนิด รวมน�ำ้ หนกั ๑๑๔ สว่ น ดังนี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา นำ�้ หนกั ยา สารสม้ ๕๗ ส่วน เจตมลู เพลงิ แดง ๒๐ สว่ น สมลุ แว้ง ๑๙ ส่วน ขิง ๑ ส่วน ขงิ แหง้ ๑ สว่ น ชะพลู ๑ สว่ น ดองดงึ ๑ สว่ น ดีปลี ๑ ส่วน เทยี นขาว ๑ ส่วน เทยี นข้าวเปลอื ก ๑ ส่วน เทยี นด�ำ ๑ สว่ น เทียนแดง ๑ สว่ น เทยี นตาตั๊กแตน ๑ ส่วน เปลา้ น้อย (ใบ) ๑ ส่วน พริกลอ่ น ๑ สว่ น ไพล ๑ สว่ น มะขามปอ้ ม (เน้ือผล) ๑ ส่วน สมอไทย (เน้ือผล) ๑ ส่วน สมอพิเภก (เนื้อผล) ๑ ส่วน สะค้าน ๑ สว่ น หัสคณุ ไทย ๑ ส่วน 153

สรรพคุณ แก้ลมจับตั้งแต่แม่เท้าจนถึงศีรษะ แก้ลมกล้ิงในท้อง มือตายเท้าตาย จับเท้าเย็น อนั มีพษิ ในกาย รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวิธกี ารใช้ น�ำยามาทารอบบริเวณท่มี ีอาการ ขอ้ ควรระวงั ห้ามพอกบรเิ วณผวิ หนงั ทีม่ ีบาดแผลหรือแผลเปิด ขอ้ มลู เพ่ิมเติม - การเตรียมตวั ยาดองดึงกอ่ นน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๐) กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย - การเตรียมตวั ยาสารสม้ กอ่ นน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๓๖) - การเตรยี มตวั ยาหัสคุณไทยกอ่ นน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๔๓) เอกสารอ้างองิ ๑. หอสมดุ แหง่ ชาติ กรมศิลปากร. ต�ำราเวชศาสตร์ฉบบั หลวง รชั กาลที่ ๕ เลม่ ๓. กรุงเทพฯ : บริษทั อมรนิ ทร์ พรน้ิ ตงิ้ แอนด์พับลิชชง่ิ จำ� กดั (มหาชน), ๒๕๕๕. หน้า ๓๒. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๒) พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๙, ๑๒ มกราคม). ราชกิจจานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๓ ตอนพเิ ศษ ๗ ง, หน้า ๑-๓. 154

ยาพัดในลำ� ไส้ ที่มาของตำ� รับยา ตำ� ราเวชศาสตร์ฉบบั หลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๓ (๑, ๒) “ภาคหนง่ึ คู่กัน พรกิ ไทย ๒ สลึง เกลือสินเทาว์ ๒ สลงึ ดปี ลี ๒ สลึง เบญจกลู สง่ิ ละ ๒ สลงึ กะเทยี มเท่ายาตำ� ผงละลายน้�ำร้อน น้�ำผ้งึ แกล้ มกลิ้งขึ้น กลิ้งลง หายแล ๚ะ๛ ” สตู รตำ� รับยา ประกอบด้วยตัวยา ๙ ชนิด รวมน�้ำหนกั ๑๒๐ กรัม ดังน้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนักยา กระเทยี ม ๖๐ กรัม ดปี ลี ๑๕ กรัม เกลือสนิ เธาว์ ๗.๕ กรัม ขิงแหง้ ๗.๕ กรมั เจตมลู เพลงิ แดง ๗.๕ กรมั ชะพลู ๗.๕ กรัม พรกิ ไทย ๗.๕ กรัม สะคา้ น ๗.๕ กรัม สรรพคณุ แกล้ มจำ� พวกหน่ึงพัดในลำ� ไส้ ใหเ้ ปน็ ลูกกล้งิ ขึ้นกลิ้งลงอยใู่ นท้อง ใหจ้ กุ อกเสยี ดแทง ตามชายโครง ท่ัวสารพางค์กายและเสียดหวั ใจ รปู แบบยา ยาเมด็ พมิ พ์ ขนาด ๓๐๐ มลิ ลกิ รมั (ดูภาคผนวก ๓.๔.๑) ขนาดและวิธีการใช้ ครั้งละ ๓-๕ เม็ด ละลายน�้ำร้อนหรือน้�ำผึ้ง กินวันละ ๓-๔ ครั้ง ก่อนอาหาร เช้า กลางวนั เยน็ และก่อนนอน เอกสารอา้ งองิ ๑. หอสมุดแหง่ ชาติ กรมศิลปากร. ตำ� ราเวชศาสตร์ฉบบั หลวง รัชกาลท่ี ๕ เลม่ ๓. กรงุ เทพฯ : บรษิ ัท อมรินทร์ พริน้ ตงิ้ แอนด์พบั ลิชชง่ิ จำ� กัด (มหาชน), ๒๕๕๕. หน้า ๓๒. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๒) พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๙, ๑๒ มกราคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๓ ตอนพิเศษ ๗ ง, หน้า ๑-๓. 155

ยามหาก�ำลงั ท่ีมาของต�ำรบั ยา ต�ำรายาสภาอุณาโลมแดง ร.ศ. ๑๑๒ (๑, ๒) “ยาช่ือมหาก�ำลังแต่คร้ังนรายนภบุรีย์ท�ำเสวยเปนเสนห์ให้หยากอาหาร ถึงมิได้กินอาหารวัน ก็ดี กินยาขนานนี้ชูก�ำลังไปได้แก้ไข้อิดโรย จะถึงมระภาพย ท่านให้เอาเกษรบัวหลวง ๑ ดอกบุนนาก ๑ ผลบัวเกราะ ๑ ศศี ะบวั ขม ๑ ศศี ะบัวเผ่ือน ๑ ศีศะถ่วั ภู ๑ กระจบั ๑ ชเอมเทษ ๑ น้�ำตาลกรวด ๑ เอาสง่ิ ลสว่ น ดอกยี่ซนุ่ ๑ ใบกระวาน ๑ เขา้ สานข้วั ๑ เอาสงิ่ ละสามสว่ น ทำ� ผงบดดว้ ยนำ�้ ดอกไม้แทรกหยา้ ฝรน่ั ปนั้ แทง่ ไว้ ลลายน้ำ� ดอกมลกิ นิ แกอ้ ิดโรยหอบหิวหาย” สตู รต�ำรับยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๑๒ ชนดิ รวมนำ�้ หนัก ๑๘ ส่วน ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา น้�ำหนกั ยา ข้าวสาร ๓ สว่ น ใบกระวาน ๓ ส่วน ยส่ี นุ่ ๓ ส่วน กระจับ ๑ สว่ น ชะเอมเทศ ๑ สว่ น ถว่ั พู ๑ ส่วน น้�ำตาลกรวด ๑ ส่วน บัวเกราะ ๑ ส่วน บวั ขม ๑ ส่วน บัวเผื่อน ๑ สว่ น บวั หลวง ๑ ส่วน บุนนาค ๑ สว่ น สรรพคณุ แกอ้ อ่ นเพลีย บ�ำรงุ กำ� ลังหลังฟน้ื ไข้ ในผู้สูงอายุ รปู แบบยา ยาเม็ดพิมพ์ ขนาด ๓๐๐ มลิ ลิกรมั (ดภู าคผนวก ๓.๔.๑) วิธปี รุงยา บดเป็นผงละเอียดผสมนำ�้ ดอกไม้ แทรกหญ้าฝรนั่ แล้วปนั้ เป็นเม็ด ขนาดและวิธกี ารใช้ คร้ังละ ๓-๕ เม็ด ละลายน�ำ้ ดอกมะลิ กินวันละ ๓ คร้ัง ก่อนอาหาร เชา้ กลางวนั และเยน็ เอกสารอ้างองิ ๑. สภากาชาดไทย. ต�ำรบั ยาสภาอุณาโลมแดง ร.ศ. ๑๑๒. พมิ พ์ครั้งที่ ๓. กรงุ เทพฯ : บรษิ ัท ร่งุ ศิลป์การพมิ พ์ (๑๙๗๗) จ�ำกดั , ๒๕๕๗. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบับท่ี ๑๑) พ.ศ. ๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๒๕ พฤษภาคม). ราชกจิ จานุเบกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๔๑ ง, หน้า ๒-๕. 156

ยามหาไชยวาตะ ทม่ี าของต�ำรบั ยา ตำ� รายาเกรด็ (๑) “๏ มหาไชยวาต เอา ลูกโหระพา กระวาน เกลือกะตัง โกฐสอ การบูร เกลือสินเธาว์ รากจิงจ้อใหญ่ เปลือกมะรมุ ส่ิงละส่วน กฤษณา กระลำ� พัก พริกล่อน ว่านนำ้� ใบหนาด ขิงแหง้ ส่ิงละ ๒ สว่ น ยาดำ� เทยี นด�ำ กานพลู สหัสคุณเทศ ดองดึง รากเจตมลู เพลงิ ดีปลี สมอเทศ ส่ิงละ ๔ สว่ น มหาหงิ ค์ุ ๘ สว่ น น�้ำขิงต้มเป็นกระสาย บดเป็นแท่งละลายน้�ำส้มซ่า น้�ำหมากแก่ น�้ำขิง น�้ำกระเทียมก็ได้กิน อาจสามารถ จะชนะลมทัง้ ๗ จ�ำพวกแล ลมผ้ใู หญ่คือลมอัมพาตราทยกั ษ์ ทกั ขิณคุณ ปะวาตะคณุ ลมสนั ดานจกุ เสียด หายแล ๚” สูตรตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๒๓ ชนดิ รวมน้ำ� หนกั ๖๘ สว่ น ดงั นี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา นำ�้ หนกั ยา มหาหงิ คุ์ ๘ สว่ น กานพลู ๔ ส่วน เจตมลู เพลงิ แดง ๔ ส่วน ดองดงึ ๔ ส่วน ดีปลี ๔ ส่วน เทียนด�ำ ๔ สว่ น ยาดำ� ๔ สว่ น สมอเทศ ๔ สว่ น หสั คุณเทศ ๔ สว่ น กระล�ำพัก (ตาตุ่ม) ๒ สว่ น กระวาน ๒ สว่ น กฤษณา ๒ ส่วน การบรู ๒ ส่วน เกลือกะตัง ๒ สว่ น เกลือสนิ เธาว์ ๒ สว่ น โกฐสอ ๒ ส่วน ขงิ แห้ง ๒ ส่วน จงิ จอ้ ใหญ่ ๒ ส่วน พรกิ ไทยล่อน ๒ ส่วน มะรมุ ๒ ส่วน ว่านน�ำ้ ๒ ส่วน หนาด ๒ สว่ น โหระพา (ผล) ๒ ส่วน 157

สรรพคุณ แก้ลม ๗ จ�ำพวก ลมอัมพาต ลมราทยักษ์ ทักขิณคุณ ปะวาตะคุณ ลมสันดาน แกจ้ กุ เสยี ด รูปแบบยา ยาเมด็ พมิ พ์ ขนาด ๕๐๐ มิลลิกรมั (ดภู าคผนวก ๓.๔.๑) ขนาดและวธิ กี ารใช ้ คร้ังละ ๑ เมด็ ละลายนำ้� สม้ ซา่ น้�ำหมากแก่ นำ้� ขงิ หรือน้�ำกระเทยี ม กนิ วนั ละ ๓ ครง้ั กอ่ นอาหาร เชา้ กลางวนั และเย็น ข้อห้ามใช ้ ห้ามใชใ้ นหญงิ ต้ังครรภ์และหญงิ ให้นมบุตร ผู้ท่มี ไี ข้ และเดก็ อายตุ �่ำกวา่ ๑๒ ขวบ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ข้อควรระวัง ไม่ควรใช้ติดต่อกันเป็นเวลานาน โดยเฉพาะในผู้ป่วยท่ีมีความผิดปรกติของตับ ไต เนอื่ งจากอาจเกดิ การสะสมของการบูรและเกิดพษิ ได้ ขอ้ มลู เพ่มิ เติม - เกลอื กะตัง (เกลอื กะตังมตู ร หรือเกลอื เยีย่ ว) คอื สมุนไพรชนิดหนงึ่ ไดม้ าจากน้�ำ ปสั สาวะของคนทถี่ ่ายใสภ่ าชนะขังท้ิงไว้นานจนแหง้ แลว้ จะจับกนั เปน็ ก้อน (๓) - ต�ำรับนี้มีการบูรเป็นส่วนประกอบร้อยละ ๒.๙๔ ในยาเม็ด ๕๐๐ มิลลิกรัม จะมี การบรู อยู่ ๑๔.๗๐ มิลลิกรมั ปริมาณการบรู ทไี่ ดร้ ับใน ๑ มือ้ เท่ากับ ๑๔.๗๐ มิลลิกรมั ซ่ึงปรมิ าณท่ีท�ำใหเ้ กดิ พษิ จากการกนิ การบรู เทา่ กบั ๒,๐๐๐ มิลลิกรมั โดยขนาดถึง ตาย (lethal dose) ในผใู้ หญอ่ ยทู่ ่ี ๔,๐๐๐ มลิ ลกิ รมั ในเดก็ อยทู่ ี่ ๕๐๐-๑,๐๐๐ มลิ ลกิ รมั และในทารกอยูท่ ี่ ๗๐ มิลลกิ รัม/กโิ ลกรัม (๔) - การเตรยี มตวั ยาดองดงึ ก่อนน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๐) - การเตรยี มตัวยามหาหงิ ค์กุ อ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๘) - การเตรียมตัวยายาด�ำก่อนน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๒๓) - การเตรยี มตวั ยาหัสคุณเทศก่อนน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๔๒) เอกสารอา้ งอิง ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๓๗. หมวดตำ� ราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกิจจานุเบกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. ๓. แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์: ภูมิปัญญาทางการแพทย์และมรดกทางวรรณกรรมของชาติ. กรงุ เทพฯ : สถาบนั ภาษาไทย กรมวชิ าการ กระทรวงศึกษาธิการ, ๒๕๔๒. ๔. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database-Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28].Available from: https://toxnet. nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 158

ยาลมอันใหเ้ ยน็ ไปทั้งตวั ทม่ี าของต�ำรับยา ต�ำรายาเกร็ด (๑) “ยาลมอนั ใหเ้ ยน็ ไปทง้ั ตวั ใหแ้ นน่ ในยอดอก ใหเ้ อา เปลอื กปบี สวน ๑ เปลอื กหอยขมเผา ๒ สว่ น พรกิ ไทย ๓ สว่ น บดลายน้�ำร้อนกนิ แกก้ ไ็ ด้ ลายนำ้� ผ้ึงกไ็ ด้ ไดท้ �ำใช้แลว้ ดีจรงิ ๆ ๚” สูตรตำ� รับยา ประกอบด้วยตัวยา ๓ ชนดิ รวมน้ำ� หนัก ๖ ส่วน ดังน้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนักยา พริกไทย ๓ สว่ น หอยขม ๒ ส่วน ปีบ ๑ ส่วน สรรพคณุ แก้ลมอันใหเ้ ย็นไปทั้งตัว ให้แนน่ ในยอดอก รปู แบบยา ยาผง (ดูภาคผนวก ๓.๒) ขนาดและวิธีการใช ้ ครง้ั ละ ๑ ช้อนชา ละลายน�้ำอุ่นหรอื นำ้� ผึ้ง กนิ วนั ละ ๓ ครั้ง ก่อนอาหาร เช้า กลางวัน และเย็น ข้อห้ามใช ้ ห้ามใช้ในหญงิ ต้งั ครรภแ์ ละหญิงให้นมบตุ ร ผู้ทม่ี ีไข้ และเดก็ อายุต�ำ่ กวา่ ๑๒ ขวบ ข้อควรระวงั - ระวังการใช้ร่วมกับยา Phenytoin, Propranolol, Theophylline และ Rifampicin เนือ่ งจากตำ� รบั น้ี มีพรกิ ไทยในปรมิ าณสูง - ระวงั ในผู้ปว่ ยโรคกระเพาะอาหารอกั เสบ และความดนั โลหิตสูง - ควรระมัดระวังการใช้ในผ้สู งู อายุ ข้อมูลเพมิ่ เติม - การเตรียมตวั ยาหอยขมก่อนนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๓๙) เอกสารอา้ งองิ ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขที่ ๒๒๒. หมวดตำ� ราเวชศาสตร์. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกิจจานุเบกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. 159

ยาลุลม ที่มาของต�ำรับยา ต�ำรายาเกร็ด “๏ ยาลุลม ใหเ้ อา ขงิ องคุลี ๑ ดีปลี ๗ บดละเอียดลายน้�ำสม้ ซ่ากนิ เท่าลูกพทุ ราผายลมดนี ัก อยา่ สนเทเ่ ลย๚ ”สตู รตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๒ ชนดิ ดงั นี้ สูตรต�ำรบั ยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๒ ชนดิ ดงั นี้ ตัวยา น�ำ้ หนักยา ขงิ ๑ องคลุ ี ดปี ลี ๗ ผล กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย สรรพคุณ ขับผายลม แกอ้ าการท้องอืดท้องเฟอ้ รปู แบบยา ยาสด (ดภู าคผนวก ๓.๑๐) ขนาดและวธิ ีการใช ้ ละลายน้�ำสม้ ซ่า กนิ ให้หมดในคร้ังเดยี ว เมอื่ มีอาการ ข้อห้ามใช ้ ห้ามใชใ้ นหญงิ ต้งั ครรภ์และหญงิ ให้นมบตุ ร ผู้ที่มไี ข้ และเด็กอายุต�ำ่ กวา่ ๑๒ ขวบ ขอ้ ควรระวงั ระวงั ในผปู้ ่วยโรคกระเพาะอาหารอักเสบ และความดนั โลหติ สูง ข้อมูลเพ่มิ เติม ตัวยาในตำ� รบั นี้ต้องใช้ตัวยาสด เอกสารอ้างองิ ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาติ. หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขที่ ๒๒๕. หมวดต�ำราเวชศาสตร์. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. 160

ยาวาตาธจิ ร ท่มี าของต�ำรบั ยา ต�ำรายาเกรด็ (๑) “๏ ยาชื่อวาตาธิจร แก้สาธารณะลมต่างๆ พริกไทย ๒ บาท ขิง ๒ บาท ดีปลี ๒ บาท สะค้าน ๒ บาท กระเทียมสด ๒ บาท ว่านน�้ำ ๒ บาท เปราะหอม ๒ บาท ใบหนาด ๒ บาท ผิวมะกรดู ๒ บาท การบูร ๒ บาท ผิวมะตูมออ่ นเท่ายาทั้งหลาย ๕ ตำ� ลึง ท�ำเป็นจณุ นำ�้ กระสายอันควรแกโ่ รค ๚” สูตรตำ� รบั ยา ประกอบด้วยตวั ยา ๑๑ ชนดิ รวมน้�ำหนัก ๖๐๐ กรมั ดังนี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา นำ้� หนักยา มะตูม (ผวิ เปลือกผล) ๓๐๐ กรมั กระเทียม ๓๐ กรมั การบรู ๓๐ กรัม ขงิ ๓๐ กรมั ดีปลี ๓๐ กรัม เปราะหอม ๓๐ กรมั พริกไทย ๓๐ กรมั มะกรดู ๓๐ กรัม วา่ นนำ้� ๓๐ กรัม สะคา้ น ๓๐ กรัม หนาด ๓๐ กรัม สรรพคณุ แก้ลม รูปแบบยา ยาผง (ดูภาคผนวก ๓.๒) ขนาดและวธิ ีการใช ้ คร้ังละ ๑ กรัม ละลายน้ำ� ตม้ สุก กินวันละ ๓ ครั้ง กอ่ นอาหาร เชา้ กลางวนั และเยน็ ขอ้ หา้ มใช ้ ห้ามใช้ในหญิงตงั้ ครรภแ์ ละหญิงใหน้ มบุตร ผู้ที่มีไข้ และเดก็ อายตุ ่ำ� กวา่ ๑๒ ขวบ ข้อควรระวงั ไม่ควรใช้ติดต่อกันเป็นเวลานาน โดยเฉพาะในผู้ป่วยท่ีมีความผิดปรกติของตับ ไต เนื่องจากอาจเกดิ การสะสมของการบูรและเกิดพษิ ได้ ข้อมูลเพ่มิ เติม - สมุนไพรในตำ� รับน้ี มะตูม ใช้ผวิ เปลอื กผลสด และกระเทยี ม ใช้หวั สด - ต�ำรับนมี้ กี ารบูรเป็นส่วนประกอบร้อยละ ๕ ในผงยา ๑,๐๐๐ มลิ ลกิ รมั จะมีการบรู อยู่ ๕๐ มิลลิกรัม ปรมิ าณการบูรท่ีไดร้ ับใน ๑ ม้อื เท่ากับ ๕๐ มลิ ลกิ รัม ซ่ึงปริมาณ ทำ� ให้เกิดพิษจากการกินการบรู เท่ากับ ๒,๐๐๐ มิลลิกรัม โดยขนาดถึงตาย (lethal dose) ในผู้ใหญ่อยู่ท่ี ๔,๐๐๐ มิลลิกรัม ในเด็กอยู่ท่ี ๕๐๐-๑,๐๐๐ มิลลิกรัม และ ในทารกอยู่ที่ ๗๐ มิลลิกรมั /กโิ ลกรมั (๓) 161

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยเอกสารอ้างอิง ๑. “ต�ำรายาเกร็ด”. หอสมุดแห่งชาต.ิ หนังสอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๓๓. หมวดตำ� ราเวชศาสตร์. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database-Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28].Available from: https://toxnet. nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 162

ยาวริ ณุ นาภี ที่มาของต�ำรับยา ต�ำรายาเกร็ด (๑) “พระต�ำราหลวง ยาวริ ุณนาภี เอาเปลือกตน้ กุ่มนำ�้ ๑ กมุ่ บก ๑ เปลอื กต้นมะรุม ๑ เปลือกต้น ทองหลางใบมน ๑ ว่านน้�ำ ๑ กะทือ (๑) ไพล ๑ ขา่ ๑ กระชาย ๑ ขมิน้ ออ้ ย ๑ หวั เต่าเกยี ด ๑ แก่นข้เี หลก็ ๑ พริกไทย ๑ ขิง ๑ ดปี ลี ๑ กระเทยี ม ๑ พรกิ เทศ ๑ ผิวมะกรูด ๑ กระวาน ๑ มหาหงิ คุ์ ๑ ยาด�ำ ๑ ยาทัง้ น้ี ส่งิ ละ ๓ ต�ำลงึ หอยแครงเผา ๑ ต�ำลงึ ๒ บาท ปูนขาว ๒ สลงึ ท�ำผงไวบ้ ดด้วยนำ�้ ผึง้ กิน แก้ปัตคาดเถาดาน แกล้ มกลอ่ น แก้เลือดตีขนึ้ แก้เลือดเน่าเลือดรา้ ย บดดว้ ยสุรากนิ วิเศษนัก ๚” สูตรตำ� รบั ยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๒๒ ชนดิ รวมนำ�้ หนกั ๓,๘๗๗.๕ กรมั ดังน้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ�้ หนกั ยา กระชาย ๑๘๐ กรมั กระเทยี ม ๑๘๐ กรัม กะทือ ๑๘๐ กรัม กระวาน ๑๘๐ กรัม กมุ่ น้ำ� ๑๘๐ กรัม กมุ่ บก ๑๘๐ กรัม ขม้นิ ออ้ ย ๑๘๐ กรัม ขา่ ๑๘๐ กรมั ขงิ ๑๘๐ กรมั ข้ีเหล็ก ๑๘๐ กรมั ดปี ลี ๑๘๐ กรมั เต่าเกยี ด ๑๘๐ กรัม ทองหลางใบมน ๑๘๐ กรัม พริกเทศ ๑๘๐ กรัม พรกิ ไทย ๑๘๐ กรัม ไพล ๑๘๐ กรัม มหาหิงค์ุ ๑๘๐ กรัม มะกรูด ๑๘๐ กรมั มะรมุ ๑๘๐ กรมั ยาดำ� ๑๘๐ กรมั วา่ นน�้ำ ๑๘๐ กรมั หอยแครง ๙๐ กรัม ปูนขาว ๗.๕ กรมั 163

สรรพคณุ แก้ปัตคาดเถาดาน แกล้ มกลอ่ น แก้เลือดตีขน้ึ แก้เลือดเนา่ เลือดรา้ ย รปู แบบยา ยาลกู กลอน ขนาด ๕๐๐ มลิ ลกิ รมั (ดภู าคผนวก ๓.๕) ขนาดและวธิ กี ารใช ้ กินคร้ังละ ๒ เมด็ ละลายน้�ำสรุ า วนั ละ ๓ ครัง้ ก่อนอาหาร เชา้ กลางวนั เยน็ ขอ้ หา้ มใช ้ ห้ามใชใ้ นหญิงต้ังครรภแ์ ละหญงิ ให้นมบตุ ร ขอ้ ควรระวัง ระวังในผู้ปว่ ยโรคกระเพาะอาหารอักเสบ และความดนั โลหิตสงู ขอ้ มูลเพมิ่ เติม - โบราณใชเ้ ปลอื กหอยแครงเผา นำ� มาท�ำเปน็ ปูนขาว กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย - การเตรยี มตวั ยามหาหิงคก์ุ ่อนน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๘) - การเตรียมตัวยายาด�ำกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๒๓) - การเตรียมตัวยาหอยแครงก่อนนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๔๐) เอกสารอา้ งองิ ๑. “ตำ� รายาเกร็ด”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยด�ำ. อักษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๓๑. หมวดตำ� ราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. 164

ยาสหัศธารา ทมี่ าของต�ำรับยา สูตรต�ำรับท่ีใกล้เคียงต�ำรับนี้ พบใน คัมภีร์แพทย์ไทยแผนโบราณ เล่ม ๒ ขุนโสภิตบรรณลักษณ์ (๑) “ยาชอ่ื สหศั ธารา แก้ลม ๘๐ จำ� พวก แก้เสมหะ ๒๐ จ�ำพวก แกล้ มเข้าในเส้น ชือ่ วาตะพรรค ๓๐ จำ� พวก แก้ลมแลน่ ในเนอ้ื ๘ จำ� พวก แกล้ มแล่นตามสันหลัง ช่ือปราณยักษ์ ๒๐ จำ� พวก แก้โลหติ กำ� เดา ทำ� ให้ เปน็ ฝใี นอก ๕ จ�ำพวก ช่ืออรุ ะวาต ใหส้ ลักอกจุกเสียด เอามหาหงิ คุ์ ๕ สลึง โกฐกา้ นพร้าว ๒ สลงึ โกฐพุงปลา สลึงเฟื้อง โกฐเขมา ๒ สลึงเฟื้อง โกฐกกั กรา ๓ สลงึ เทยี นด�ำ ๓ สลึงเฟื้อง เทยี นขาว ๑ บาท เทียนสตั ยบษุ ย์ ๑ บาทเฟ้ือง เทยี นตาต๊กั แตก ๕ สลึง เทยี นแดง ๕ สลงึ เฟ้ือง ลูกจนั ทน์ ๖ สลึง ดอกจนั ทน์ ๖ สลงึ เฟ้ือง การะบูน ๗ สลึง หศั คนุ เทศ ๖ บาท รากทนดี ๑๐ บาท รากจงิ จ้อ ๑ บาท หวา้ นนำ้� ๑๑ บาท ดปี ลี ๑๒ บาท ลูกสมอไทย ๑๓ บาท รากเจ็ตมลู เพลงิ ๒๘ บาท พรกิ ไทย ๓๐ บาท บดเป็นผง แกจ้ กุ เสยี ด ละลายนำ้� ลกู สมอไทย ต้มกิน แก้ตัวเย็น ละลายข่าต้มกิน แก้น้�ำลายเหนียว ละลายน�้ำมะง่ัวกิน แก้นอนไม่หลับ ละลาย น้�ำอ้อยแดงกิน แก้สบัดร้อนสบัดหนาว ละลายน้�ำเปลือกมะรุมต้มกิน แก้รากเป็นเลือดหรือแก้บิด ละลาย นำ�้ ตาลหมอ้ กนิ แก้ท้องรุง้ พุงมาร ละลายน้�ำรากจิงจ้อตม้ กิน แกบ้ วม ๕ ประการ ละลายนำ�้ ร้อนกิน แกล้ มจุก ขึ้นไปถงึ ต้นล้ิน ละลายนำ้� ผง้ึ หรือนำ�้ สม้ ส้ากินแก้ลมตายไปภาคหน่งึ ละลายนำ้� นมโคกนิ แกล้ มเปน็ อา่ งลิ้นขัด พดู ไมช่ ัด ละลายนำ้� มนั เนยกนิ แก้ไข้ป่าเวน้ ๒ วนั จับ ๓ วนั จบั ละลายน้�ำมะนาวกิน เมื่อหญงิ คลอดลูกจะให้ ขับเลอื ด ละลายนำ�้ มะงว่ั กิน สะเดาะลกู ตายในทอ้ ง ละลายนำ้� มันงากนิ แกฝ้ ภี ายใน ละลายนำ้� ผักเปด็ ต้มกนิ ” สูตรตำ� รบั ยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๒๑ ชนิด รวมนำ้� หนัก ๑,๐๐๐ กรมั (๒) ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา นำ�้ หนกั ยา พริกไทยล่อน ๒๔๐ กรัม เจตมูลเพลิงแดง ๒๒๔ กรมั สมอไทย ๑๐๔ กรมั ดีปลี ๙๖ กรัม ว่านนำ้� ๘๘ กรมั ทนดี ๘๐ กรัม หสั คณุ เทศ ๔๘ กรมั การบูร ๑๔ กรัม ดอกจนั ทน์ ๑๓ กรมั ลูกจันทน์ ๑๒ กรมั เทยี นแดง ๑๑ กรัม เทยี นตาตัก๊ แตน ๑๐ กรมั 165

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยตัวยาน�้ำหนักยา มหาหิงคุ์ ๑๐ กรมั เทยี นสตั ตบุษย์ ๙ กรัม จงิ จอ้ ๘ กรัม เทียนขาว ๘ กรัม เทียนดำ� ๗ กรัม โกฐกักกรา ๖ กรัม โกฐเขมา ๕ กรัม โกฐกา้ นพร้าว ๔ กรมั โกฐพุงปลา ๓ กรมั สรรพคุณ ขับลมในเสน้ แก้โรคลมกองหยาบ (๒) รูปแบบยา ยาแคปซลู (ดภู าคผนวก ๓.๓), ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒), ยาเมด็ (ดภู าคผนวก ๓.๔.๒) ยาลกู กลอน (ดภู าคผนวก ๓.๔.๑) (๒) ขนาดและวิธกี ารใช ้ ครัง้ ละ ๑–๑.๕ กรมั กินวันละ ๓ ครัง้ หลงั อาหาร (๒) ข้อห้ามใช้ ห้ามใช้กบั หญิงตงั้ ครรภ์ และผูท้ ่มี ไี ข้ (๒) ขอ้ ควรระวัง - ควรระวงั การบรโิ ภคในผ้ปู ว่ ยโรคความดันเลอื ดสงู โรคหวั ใจ โรคแผลเปื่อยเพปตกิ และโรคกรดไหลย้อน เนื่องจากเป็นต�ำรบั ยารสร้อน - ควรระวังการใช้ยาอย่างต่อเน่ือง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในผู้ป่วยท่ีมีความผิดปรกติ ของตบั ไต เนื่องจากอาจเกิดการสะสมของการบูรและเกิดพษิ ได้ - ควรระวังการใช้ยานี้ ร่วมกบั ยา phenytoin, propranolol, theophylline และ rifampicin เน่ืองจากต�ำรับน้ีมีพริกไทยในปริมาณสูง มีรายงานว่าสารพิเพอรีน (piperine) ในพรกิ ไทยเพ่มิ การดูดซมึ ของยาเหลา่ นี้ (๒) อาการไมพ่ ึงประสงค์ รอ้ นท้อง แสบท้อง คล่นื ไส้ คอแหง้ ผ่นื คนั (๒) ขอ้ มูลเพิ่มเติม - จากการวิจัยทางคลินิกแบบ randomized double-blind controlled trial เพอ่ื ประเมนิ ประสทิ ธผิ ลของยาแคปซลู สหสั ธารากบั ยาเมด็ ไดโคลฟแี นคในการรกั ษา อาการปวดกลา้ มเนอื้ พบวา่ การกนิ ยาแคปซลู สหสั ธาราขนาดวนั ละ ๑,๒๐๐ มลิ ลกิ รมั นาน ๗ วนั สามารถลดอาการปวดกลา้ มเน้อื บา่ หรอื ต้นคอไดไ้ ม่แตกต่างจากการใช้ ยาเม็ดไดโคลฟีแนคขนาดวนั ละ ๗๕ มลิ ลกิ รมั (๓) - จากการวจิ ัยทางคลนิ ิกแบบ randomized double-blind controlled trial เพ่ือ ประเมินประสิทธิผลและความปลอดภัยของยาสหัสธารา (๓,๐๐๐ มิลลิกรัมต่อวัน) เปรียบเทียบกับกับยาไดโคลฟีแนค (๗๕ มิลลิกรัมต่อวัน) ในผู้ป่วยข้อเข่าอักเสบ (Knee osteoarthritis) พบว่าประสิทธิผลของการรักษาด้วยยาสหัสธารา และ 166

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ยาไดโคลฟแี นคไมแ่ ตกต่างกนั อยา่ งมนี ยั สำ� คญั ทงั้ ในวนั ที่ ๑๔ และ ๒๘ ของการรกั ษา รวมทั้งการเกดิ อาการข้างเคียงทีไ่ ม่แตกตา่ งกนั ดว้ ย (๔) - จากการวิจัยทางคลินิกแบบ randomized single-blind controlled trial เพอ่ื ประเมนิ ประสทิ ธผิ ลและความปลอดภยั ของยาสหสั ธารา [๔,๐๕๐ มลิ ลกิ รมั ตอ่ วนั (๑,๓๕๐ มิลลกิ รัม วนั ละ ๓ คร้ัง)] เปรยี บเทียบกับยาไอบูโพรเฟน [๑,๒๐๐ มิลลกิ รัม ต่อวัน (๔๐๐ มลิ ลิกรัม วนั ละ ๓ ครงั้ )] ในผปู้ ่วยปวดหลงั เฉียบพลัน (acute low back pain) พบว่าประสิทธิผลของการรักษาด้วยยาสหัสธาราและยาไอบูโพรเฟน ไมแ่ ตกตา่ งกนั อยา่ งมีนยั สำ� คัญ ทงั้ วนั ท่ี ๗ ของการรักษา รวมทงั้ การเกิดอาการขา้ ง เคียงทไ่ี มแ่ ตกตา่ งกันดว้ ย (๕) - ตำ� รบั นม้ี กี ารบรู เปน็ สว่ นประกอบรอ้ ยละ ๑.๔ ในผงยา ๑,๐๐๐ มลิ ลกิ รมั จะมกี ารบรู อยู่ ๑๔ มลิ ลกิ รมั ปริมาณการบูรทีไ่ ดร้ บั ใน ๑ มื้อ เท่ากบั ๒๑ มลิ ลิกรมั ซ่งึ ปริมาณ ทท่ี ำ� ให้เกดิ พษิ จากการกนิ การบูร เทา่ กบั ๒ กรมั โดยขนาดถงึ ตาย (lethal dose) ในผู้ใหญ่อยู่ที่ ๔,๐๐๐ มิลลิกรัม/มื้อ ในเด็กอยู่ท่ี ๕๐๐-๑,๐๐๐ มิลลิกรัม/มื้อ และ ในทารกอยทู่ ่ี ๗๐ มิลลกิ รัม/กิโลกรัม/ม้อื (๖) - การเตรียมตวั ยามหาหงิ คุ์ก่อนนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๘) - การเตรยี มตวั ยาหสั คณุ เทศก่อนน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๔๒) เอกสารอา้ งองิ ๑. ขนุ โสภิตบรรณลักษณ์ (อำ� พนั กติ ติขจร), คัมภีร์แพทยไ์ ทยแผนโบราณ เลม่ ๒. กรงุ เทพฯ : โรงพิมพอ์ ตุ สาหกรรมการพมิ พ,์ ๒๕๐๔. หน้า ๒๗๙. ๒. ประกาศคณะกรรมการพัฒนาระบบยาแห่งชาติ เรื่อง บัญชียาหลักแห่งชาติ พ.ศ. ๒๕๖๑. (๒๕๖๑, ๑๙ มกราคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๕ ตอนพเิ ศษ ๑๔ ง. หนา้ ๔. (เอกสารแนบทา้ ยประกาศ หน้า ๒๕๖). ๓. ปรีชา หนูทมิ , วารณี บญุ ช่วยเหลอื , ณัฏฐญิ า คา้ ผล. การเปรียบเทยี บประสทิ ธผิ ลของยา แคปซลู สหสั ธารากบั ยาเมด็ ไดโคลฟแี นค ในการรกั ษาอาการปวดกลา้ มเนอื้ . วารสารการแพทยแ์ ผนไทยและ การแพทยท์ างเลือก. ๒๕๕๖;๑๑(๑):๕๔-๖๕. ๔. Pinsornsak P, Kanokkangsadal P, Itharat A. The clinical efficacy and safety of the sahastara remedy versus diclofenac in the treatment of osteoarthritis of the knee: a double-blind, randomized, and controlled trial. Evid Based Complement Alternat Med. 2015;2015:103046. doi: 10.1155/2015/103046. ๕. Verayachankul T, Chatsiricharoenkul S, Harnphadungkit K, Jutasompakorn P, Tantiwongse J, Piwtong M, et al. Single-blind randomized controlled trial of poly-herbal formula Sahatsatara for acute low back pain: a pilot study. Siriraj Med J. 2016;68:30-6. ๖. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database-Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28]. Available from: https://toxnet. nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 167

ยาส�ำหรบั เด็ก ทมี่ าของตำ� รบั ยา ตำ� รายาเกรด็ (๑) “ยาเดก็ ทา่ นให้เอาใบสนั พร้ามอญ ๑ ต�ำลึง ข่าตาแดง ๓ สลงึ ขมิ้นออ้ ย ๑ บาท การบูร ๑ สลงึ พมิ เสน ๑ เฟอื้ ง เมอื่ จะบด บดด้วยน�้ำซาวข้าวปัน้ แท่งไว้ ถ้าเดก็ ลงทอ้ งฝนด้วยลกู เบญกานี ถา้ ท้องข้นึ ฝนกับ สรุ าทาท้อง๚” กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย สูตรต�ำรบั ยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๕ ชนดิ รวมน้ำ� หนกั ๙๑.๘๗๕ กรมั ดงั น้ี ตัวยา น�้ำหนกั ยา สนั พรา้ มอญ ๖๐ กรมั ขมิ้นออ้ ย ๑๕ กรัม ข่าตาแดง ๑๑.๒๕ กรมั การบรู ๓.๗๕ กรมั พมิ เสน ๑.๘๗๕ กรัม สรรพคณุ แก้ทอ้ งอดื ทอ้ งเฟอ้ ทอ้ งเสยี ในเด็ก รปู แบบยา ยาเม็ดพิมพ์ ขนาด ๑๐๐ มิลลกิ รัม (ดภู าคผนวก ๓.๔.๑) วิธีปรงุ ยา บดเป็นผงละเอียด ผสมกบั น�ำ้ ซาวขา้ ว บดยาจนเหนยี ว แล้วท�ำเป็นแท่ง และท�ำให้แหง้ ขนาดและวธิ ีการใช ้ บรรเทาอาการท้องอืดท้องเฟ้อ ฝนยาละลายสุรา ทาบางๆ รอบสะดอื เด็ก เมื่อมอี าการ บรรเทาอาการทอ้ งเสยี อายุ ๑ ป-ี ๕ ป ี คร้ังละ ๒-๓ เมด็ ๕ ปี ขึ้นไป ครั้งละ ๓ เม็ด ฝนลูกเบญกานีละลายยา กนิ วนั ละ ๓ คร้งั กอ่ นอาหาร เชา้ กลางวันและเย็น ขอ้ ห้ามใช ้ ห้ามทาบริเวณผวิ หนังทม่ี ีบาดแผลหรอื แผลเปดิ ข้อควรระวงั ระวงั ในเดก็ ท่มี ไี ขส้ ูง และถ่ายเหลวรุนแรง ไมค่ วรกนิ ติดตอ่ กนั เกิน ๓ วนั ขอ้ มลู เพม่ิ เติม ต�ำรบั น้ีมกี ารบรู เปน็ สว่ นประกอบ ร้อยละ ๔.๐๘ ในยาเมด็ ๑๐๐ มิลลกิ รมั จะมีการบูร อยู่ ๔.๐๘ มิลลกิ รัม ปริมาณการบูรทไ่ี ด้รับสงู สุดใน ๑ ม้อื เท่ากบั ๑๒.๒๔ มิลลกิ รัม ซึ่งปริมาณท่ีท�ำให้เกิดพิษจากการกินการบูร เท่ากับ ๒ กรัม โดยขนาดถึงตาย (lethal dose) ในผู้ใหญอ่ ยูท่ ี่ ๔,๐๐๐ มลิ ลกิ รมั ในเดก็ อยู่ที่ ๕๐๐–๑,๐๐๐ มลิ ลิกรัม และในทารกอยู่ที่ ๗๐ มลิ ลกิ รมั /กโิ ลกรมั (๒) เอกสารอ้างอิง ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๓๙. หมวดตำ� ราเวชศาสตร์. ๒. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database- Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28].Available from: https://toxnet.nlm.nih.gov/ cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 168

ยาสุมกระหมอ่ มเดก็ สตู ร ๑ ทีม่ าของต�ำรบั ยา ตำ� รายาเกรด็ (๑) “ยาสมุ กระหมอ่ มถอนพษิ ซาง เอาใบสมี ๑ ใบพุทรา ๑ ดินหมารา่ ๑ ขม้ินออ้ ย ๑ ดินประสิวขาว ๑ บดให้ละเอยี ดพอกกระหมอ่ มดูดพษิ ซางหายแล๚” สูตรตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๕ ชนิด รวมน�้ำหนกั ๕ ส่วน ดงั นี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนักยา ขมน้ิ อ้อย ๑ สว่ น ดนิ ประสวิ ขาว ๑ สว่ น ดินหมารา่ ๑ สว่ น พุทรา ๑ สว่ น สมี ๑ ส่วน สรรพคณุ ถอนพิษซาง บรรเทาอาการไข้ ตวั รอ้ น รูปแบบยา ยาพอก (ดภู าคผนวก ๓.๗) ขนาดและวิธีการใช ้ ละลายน�ำ้ ต้มสกุ ทเ่ี ยน็ แล้ว พอกบรเิ วณกระหม่อม จนกวา่ ไขจ้ ะลดลง (ขนาดยาทใ่ี ช้ ขน้ึ อย่กู ับขนาดกระหม่อมเด็ก) ข้อห้ามใช ้ - เปน็ ยาใชภ้ ายนอก ห้ามกิน - ห้ามใชใ้ นเด็กที่มพี ฒั นาการของกะโหลกศรี ษะผดิ ปรกติ หรอื มีบาดแผลท่บี รเิ วณ ศรี ษะ เช่น เป็นชนั นะตุ หวั ดกั แด้ ข้อควรระวัง ระวงั อย่าใหย้ าเขา้ ตา ขอ้ มูลเพมิ่ เติม การเตรยี มตัวยาดนิ ประสิวก่อนนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๑) เอกสารอ้างอิง ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขที่ ๒๗๓. หมวดตำ� ราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและตํารับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับท่ี ๑๐) พ.ศ. ๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๒๕ พฤษภาคม). ราชกิจจานุเบกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๔๑ ง, หน้า ๑-๔. 169

ยาสุมกระหม่อมเด็ก สตู ร ๒ ทม่ี าของตำ� รบั ยา ตำ� รายาเกร็ด (๑) “ยาสมุ กระหม่อมถอนพษิ ซาง ถ้ามิฟงั เอา เปลอื กทองหลางนำ้� ๑ รากพุทรา ๑ เปลือกสนุ่นนำ้� ๑ ต�ำลงึ ตัวผู้ ๑ ฟกั ข้าว ๑ ลกู ประคำ� ดีควาย ๓ ลูก ตม้ แล้วจึงเอาประคำ� ดีควายลกู ๑ ขยำ� ลงทนี่ ้ําต้มใหเ้ ปน็ ฟอง แล้วจึงช้อนฟองใสก่ ระหม่อมเด็ก ๓ วัน วันละลูกหายแล๚” สูตรต�ำรับยา ประกอบด้วยตวั ยา ๖ ชนิด รวมน้ำ� หนัก ๖ ส่วน ดังน้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา น�ำ้ หนักยา ต�ำลงึ ตัวผู้ ๑ สว่ น ทองหลางนำ้� ๑ ส่วน มะคำ� ดคี วาย ๑ สว่ น พุทรา ๑ ส่วน ฟักข้าว ๑ ส่วน สนุ่นน้�ำ ๑ สว่ น สรรพคณุ ถอนพษิ ซาง บรรเทาอาการไข้ ตัวร้อน รปู แบบยา ยาพอก (ดูภาคผนวก ๓.๗) วิธปี รุงยา ตวั ยาต�ำลึงตัวผู้ มะคำ� ดคี วาย พุทรา ฟักข้าว สน่นุ น�้ำ นำ� มาต้มให้เดอื ดในนำ้� ๒๕๐ มิลลลิ ิตร นาน ๑๕ นาที แล้วพกั ให้เย็นลง แลว้ จงึ นำ� ลูกมะคำ� ดคี วายขยำ� ลงไปเคล้า ให้เข้ากัน แล้วช้อนฟองใสแ่ ผน่ ส�ำลใี หช้ ุ่ม ขนาดและวิธกี ารใช ้ พอกกระหม่อม นาน ๓๐ นาทีหรือจนกว่าไข้ลดลง (ขนาดยาที่ใช้ข้ึนอยู่กับขนาด กระหม่อมเดก็ ) ข้อหา้ มใช ้ - ยาใชภ้ ายนอก ห้ามกิน - ห้ามใช้ในเดก็ ที่มพี ฒั นาการของกะโหลกศรี ษะผิดปรกติ หรอื มบี าดแผลทบี่ ริเวณ ศีรษะ เชน่ เปน็ ชันนะตุ หัวดกั แด้ - ห้ามใชต้ ิดต่อกนั เกนิ ๓ วัน ข้อควรระวงั ระวงั อย่าให้ยาเขา้ ตา ขอ้ มูลเพ่มิ เตมิ - การเตรียมตัวยามะคำ� ดีควายกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๒๒) เอกสารอ้างองิ ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๗๓. หมวดตำ� ราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและตํารับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับท่ี ๑๐) พ.ศ. ๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๒๕ พฤษภาคม). ราชกิจจานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๔๑ ง, หน้า ๑-๔. 170

ยาสุมลมเจ็บสงู ที่มาของตำ� รับยา ต�ำรายาเกร็ด (๑) “ยาสุมลมเจบ็ สงู เอา ขงิ สด ๑ กานพลูแก่ ๑ ผักเส้ียนผี ๑ กำ� ยาน ๑ อบเชย ๑ บดสมุ แก้ลมประ กงั กวาด ชอ่ื พระวลิ าศแล ๚ สตู รตำ� รับยา ประกอบด้วยตวั ยา ๕ ชนิด รวมนำ้� หนกั ๕ สว่ น ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนกั ยา กานพลู ๑ ส่วน กำ� ยาน ๑ สว่ น ขิง ๑ ส่วน ผักเสี้ยนผี ๑ ส่วน อบเชยเทศ ๑ สว่ น สรรพคุณ แกล้ มปะกัง รูปแบบยา ยาพอก (ดูภาคผนวก ๓.๗) ขนาดและวธิ ีการใช ้ พอกบริเวณศรี ษะเมื่อมอี าการ ข้อหา้ มใช ้ - เปน็ ยาใช้ภายนอก ห้ามกนิ - ห้ามใช้บริเวณผิวหนังท่มี บี าดแผลหรือแผลเปิด ข้อควรระวัง ระวงั อย่าให้เขา้ ตา ข้อมลู เพ่มิ เติม ตัวยาในต�ำรบั น้ี ไดแ้ ก่ ขิง และ ผกั เสี้ยนผี ควรใชเ้ ป็นสมุนไพรสด ใชส้ ุมแก้การปวด ตามขอ้ ไดเ้ ปน็ อยา่ งดี เอกสารอ้างองิ ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๗๓. หมวดต�ำราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและตํารับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับท่ี ๑๐) พ.ศ. ๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๒๕ พฤษภาคม). ราชกจิ จานุเบกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๔๑ ง, หน้า ๑-๔. 171

ยาเสมหะพินาศ ท่มี าของต�ำรบั ยา คมั ภรี ์แพทยไ์ ทยแผนโบราณ ขนุ โสภิตบรรณลักษณ์ เลม่ ๓ (๑) “ยาชื่อเสมหะพนิ าศ เอาใบหนาด ผิวมะกรูดปิ้งไฟ ลูกสมอ เมลด็ ผักกาด เมลด็ ผักชีลา พรกิ ไทย เอาเสมอภาค บดปั้นแท่งดว้ ยน�้ำรอ้ น ละลายน�้ำรอ้ นหรือนำ้� ส้มส้ากนิ แก้เสมหะท�ำใหเ้ ท้าเยน็ มอื เยน็ ตัวรอ้ น หัวร้อนหายแล” กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย สูตรต�ำรับยา ประกอบด้วยตัวยา ๖ ชนดิ รวมน้�ำหนกั ๖ สว่ น ดงั น้ี ตวั ยา นำ�้ หนักยา พรกิ ไทย ๑ สว่ น มะกรูด ๑ ส่วน เมล็ดพรรณผกั กาด ๑ สว่ น ลูกผกั ชี ๑ สว่ น สมอไทย (เนอื้ ผล) ๑ สว่ น หนาด ๑ สว่ น สรรพคณุ ขบั เสมหะ รปู แบบยา ยาเม็ดพิมพ์ ขนาด ๓๐๐ มลิ ลิกรัม (ดูภาคผนวก ๓.๔.๑) ขนาดและวิธกี ารใช้ ครง้ั ละ ๑-๒ เมด็ บดละลายน้�ำร้อน หรอื น้�ำสม้ ซา่ กนิ กนิ วันละ ๓ ครง้ั กอ่ นอาหาร เชา้ กลางวันและเย็น หรอื เมื่อมีอาการ เอกสารอ้างอิง ขุนโสภติ บรรณลักษณ์ (อ�ำพนั กติ ติขจร), คมั ภรี ์แพทยไ์ ทยแผนโบราณ เลม่ ๓. กรุงเทพฯ : โรงพมิ พ์อตุ สาหกรรมการพมิ พ์, ๒๕๐๔. 172

ยาหทยั วาตาธิคณุ ทมี่ าของตำ� รบั ยา ศลิ าจารกึ ตำ� รายาวดั พระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม (วัดโพธิ์) (๑, ๒) “๏ สิทธิการยิ ะ จะกล่าวดว้ ยลกั ษณะกำ� เนิดลมอันหนึ่ง อันบังเกดิ ในกองพทั ธปติ โรคนัน้ อีก ๔ จ�ำพวก ตามนัยอาจารย์ส�ำแดงไว้ในก่อนสืบๆ กันมาดังน้ี ฯ จ�ำพวกหนึ่งช่ือหทัยวาต จ�ำพวกหนึ่งช่ือ สัตถกะวาต จ�ำพวกหน่ึงชื่ออัศฎากาศ จ�ำพวกหนึ่งชื่อสุมะนา ลักษณะลมท้ัง ๔ จ�ำพวก ซ่ึงกล่าวมานี้ อาจยงั ใหก้ องสมฏุ ฐานโรคทง้ั ปวงวบิ ตั แิ ปรปรวนไปตา่ งๆ มปี ติ สมฏุ ฐานเปน็ ตน้ มสี นั นบิ าตสมฏุ ฐานเปน็ ทสี่ ดุ ดงั กลา่ วมานี้ ฯ ในทนี่ จี้ ะว่าแตล่ มอนั ชอ่ื วา่ หทยั วาตนน้ั ก่อนเป็นปฐม อนั บังเกิดขนึ้ แก่บคุ คลผู้ใด มกั กระท�ำ ให้มันตึง มิใคร่จะเจรจา ให้หนักปาก ให้ใจนั้นลอยอยู่เป็นนิจ มักจะอยู่สงัดแต่ผู้เดียว ให้ใจน้อยมักโกรธ มไิ ด้รู้สกึ อยากอาหารใหอ้ ิ่มไป บางทีกระท�ำให้หัวเราะระริกซกิ ซี้ บางทีกระท�ำให้ร้องไห้ ดจุ ดง่ั คนก�ำพร้าหา คณาญาตมิ ไิ ด้ ถา้ จะแกใ้ หแ้ กแ้ ตย่ งั มนึ ตงึ อยนู่ นั้ ครนั้ แกเ่ ขา้ มกั กลายเปน็ ดง่ั โรครา้ ยสมมตุ วิ า่ ลมบาดทะจติ เปน็ อสาทยะโรค แพทยจ์ ะรักษาเป็นอนั ยากยิ่งนัก ดุจอาจารยก์ ลา่ วไวด้ งั นี้ ฯ ยาชอ่ื หทยั วาตาธคิ ณุ เอาตรกี ฏกุ โกฐกระดกู โกฐหวั บวั โกฐเชยี ง ผลจนั ทน์ ดอกจนั ทน์ กระวาน บอระเพ็ด สมอไทย ใบสะเดา สิง่ ละส่วน ชะมด พมิ เสน หญ้าฝรัน่ อำ� พัน การบูร สิง่ ละ ๒ สว่ นสมุลแว้ง ๓ ส่วน ดอกกระดังงา ๔ สว่ น ท�ำเปน็ จุณเอานำ้� ดอกไมเ้ ทศเป็นกระสาย บดท�ำแทง่ ไว้ละลายน�้ำดอกมะลใิ หก้ ิน แก้ลมหทยั วาต อันกระทำ� ให้มึนตึงหายดนี กั ” สูตรตำ� รบั ยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๑๙ ชนิด รวมนำ้� หนัก ๒๙ ส่วน ดงั นี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา นำ้� หนกั ยา กระดังงา ๔ ส่วน สมุลแวง้ ๓ ส่วน การบรู ๒ ส่วน ชะมดเช็ด ๒ ส่วน พมิ เสน ๒ ส่วน หญ้าฝร่ัน ๒ ส่วน อ�ำพนั ทอง ๒ สว่ น กระวาน ๑ ส่วน โกฐกระดูก ๑ ส่วน โกฐเชียง ๑ สว่ น โกฐหวั บวั ๑ ส่วน ขิงแห้ง ๑ สว่ น ดอกจันทน์ ๑ ส่วน ดีปลี ๑ ส่วน 173

ตัวยา นำ้� หนกั ยา บอระเพด็ ๑ สว่ น พริกไทย ๑ สว่ น ลกู จันทน์ ๑ ส่วน สมอไทย ๑ ส่วน สะเดา ๑ สว่ น กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย สรรพคุณ แกล้ มหทยั วาตะ ซ่งึ ทำ� ใหม้ นึ ตงึ รปู แบบยา ยาเม็ดพิมพ์ ขนาด ๓๐๐ มลิ ลกิ รมั (ดภู าคผนวก ๓.๔.๑) วิธีปรุงยา บดเปน็ ผงละเอียด ผสมกบั น้ำ� ดอกไมเ้ ทศ แลว้ ทำ� เปน็ เม็ด ขนาดและวธิ ีการใช้ คร้งั ละ ๓-๕ เม็ด ละลายนำ�้ ดอกมะลิ กนิ วันละ ๓-๔ คร้งั กอ่ นอาหารเช้า กลางวัน เยน็ และกอ่ นนอน ข้อควรระวัง ควรระวังการใช้ยาอย่างต่อเนื่อง โดยเฉพาะอย่างย่ิงในผู้ป่วยท่ีมีความผิดปรกติของ ตับ ไต เนือ่ งจากอาจเกิดการสะสมของการบูรและเกดิ พิษได้ ข้อมูลเพมิ่ เตมิ - ตำ� รบั นมี้ กี ารบรู เปน็ สว่ นประกอบรอ้ ยละ ๖.๙ ในยาเมด็ ๓๐๐ มลิ ลกิ รมั จะมกี ารบรู อยู่ ๒๐.๗ มิลลิกรัม ปริมาณการบูรท่ีได้รับใน ๑ มื้อ เท่ากับ ๑๐๓.๕ มิลลิกรัม ซึ่งปริมาณที่ท�ำให้เกิดพิษจากการกินการบูร เท่ากับ ๒ กรัม โดยขนาดถึงตาย (lethal dose) ในผใู้ หญอ่ ยทู่ ่ี ๔,๐๐๐ มิลลกิ รมั /มื้อ ในเด็กอยู่ที่ ๕๐๐-๑,๐๐๐ มลิ ลกิ รัม/มอ้ื และในทารกอยู่ที่ ๗๐ มิลลกิ รัม/กโิ ลกรมั /มอ้ื (๓) - การเตรียมตวั ยาบอระเพด็ กอ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๓) เอกสารอ้างองิ ๑. สำ� นักคุ้มครองภมู ปิ ัญญาการแพทยแ์ ผนไทย กรมพัฒนาการแพทยแ์ ผนไทยและการแพทย์ ทางเลือก.ชุดต�ำราภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบับอนุรักษ์ ต�ำราการแพทย์แผนไทยในศิลาจารึกวัด พระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธ์ิ) เล่ม ๓. พิมพ์ครั้งที่ ๑. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ ทหารผ่านศกึ ในพระบรมราชปู ภมั ภ,์ ๒๕๕๗. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๘, ๓๐ พฤศจกิ ายน). ราชกจิ จานุเบกษา. เลม่ ๑๓๒ ตอนพิเศษ ๓๑๗ ง. ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database-Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28]. Available from: https://toxnet. nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 174

ยาหอมเบญโกฏ ท่มี าของตำ� รบั ยา ตำ� รายาสภาอณุ าโลมแดง ร.ศ. ๑๑๒ (๑,๒) “ยาช่อื หอมเบญโกฏ เอาโกฏ ๕ เทียน ๕ ลูกจนั ดอกจัน จนั ทง้ั ๒ กระวาน การพลู สน สกั ขี ชะลูด อบเชย กรุงเขมา สมูลแว้ง ดอกค�ำ ดอกบุญนาก เปราะหอม ว่านน�้ำ น�้ำประสารทอง บรเพช เจตพงั คี ชเอมท้ัง ๒ พรกิ ไทย ดีปลี สมอทง้ั ๓ ยาทั้งน้ีเอาส่งิ ละ ๑ บาทนำ้� รอ้ นเปนกระสาย แกจ้ ุก เซียด น้�ำข่า แกช้ กั แก้สอกึ นำ�้ สมอตม้ แทรกดีจรเข”้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย สูตรตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๓๖ ชนดิ รวมนำ้� หนัก ๕๔๐ ส่วน ดังนี้ ตัวยา นำ�้ หนักยา กระวาน ๑๕ กรัม กรุงเขมา ๑๕ กรัม กานพลู ๑๕ กรัม โกฐเขมา ๑๕ กรมั โกฐจุฬาลัมพา ๑๕ กรมั โกฐเชยี ง ๑๕ กรมั โกฐสอ ๑๕ กรัม โกฐหวั บัว ๑๕ กรมั ค�ำไทย ๑๕ กรัม จนั ทน์ขาว ๑๕ กรมั จนั ทน์แดง ๑๕ กรมั เจตพังคี ๑๕ กรัม ชะลดู ๑๕ กรัม ชะเอมเทศ ๑๕ กรัม ชะเอมไทย (ราก) ๑๕ กรัม ดอกจนั ทน์ ๑๕ กรัม ดีปลี ๑๕ กรัม เทียนขาว ๑๕ กรัม เทยี นขา้ วเปลือก ๑๕ กรัม เทยี นดำ� ๑๕ กรัม เทยี นแดง ๑๕ กรัม เทยี นตาต๊กั แตน ๑๕ กรมั นำ้� ประสานทอง ๑๕ กรมั บอระเพด็ ๑๕ กรมั บนุ นาค ๑๕ กรมั 175

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยตวั ยาน�้ำหนักยา เปราะหอม พรกิ ไทย ๑๕ กรมั ลกู จันทน์ ๑๕ กรัม วา่ นน้ำ� ๑๕ กรัม สน ๑๕ กรมั สมอเทศ (เน้ือผล) ๑๕ กรัม สมอไทย (เนอ้ื ผล) ๑๕ กรัม สมอพเิ ภก (เน้ือผล) ๑๕ กรมั สมุลแวง้ ๑๕ กรัม สักขี ๑๕ กรมั อบเชย ๑๕ กรมั ๑๕ กรมั สรรพคุณ แก้ลมจกุ เสียด แก้สะอึก แก้ชักทีเ่ กดิ จากลม รูปแบบยา ยาเมด็ พมิ พ์ ขนาด ๓๐๐ มลิ ลิกรัม (ดูภาคผนวก ๓.๔.๑) ขนาดและวิธีการใช้ คร้งั ละ ๓-๕ เมด็ กนิ วนั ละ ๒ ครัง้ กอ่ นอาหาร เชา้ และเยน็ กรณที ี่มีอาการจกุ เสยี ด ร่วมด้วย ให้ใช้น้�ำข่าต้มเป็นกระสาย ส่วนกรณีที่มีอาการชักหรือสะอึกร่วมด้วย ใหล้ ะลายนำ�้ สมอไทยต้ม แทรกดีจระเข้ ขอ้ มูลเพิ่มเตมิ การเตรียมตวั ยาบอระเพด็ ก่อนน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๓) เอกสารอา้ งอิง ๑. สภากาชาดไทย. ต�ำรับยาสภาอุณาโลมแดง ร.ศ. ๑๑๒. พิมพ์ครั้งที่ ๓. กรุงเทพฯ : บริษทั รุ่งศิลป์การพิมพ์ (๑๙๗๗) จำ� กดั , ๒๕๕๗. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบับท่ี ๑๑) พ.ศ. ๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๒๕ พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๔๑ ง, หน้า ๒-๕. 176

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ยาอายวุ ฒั นะ ทม่ี าของต�ำรับยา ตำ� รายาพิเศษ กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ (๑, ๒) “๏ ยาคนทุกวนั เขาหวงปดิ กัน วา่ ดีนักหนาก�ำจัดความแก่ แก้โรคชรา ก�ำลังกายา มากมาย ไพรบูลย์ ต�ำเนินนิทาน ว่าคนพิการ อายุมากมูล มาว่ากับนาย ถึงเรื่องกฎหมาย มิให้หมู่สูญ ผู้ใดมีบุตร สามคนประมลู บดิ าหกั สญู ออกนอกราชการ ตวั ขา้ นไ้ี ซ้ บตุ รเลก็ บตุ รใหญ่ ไมม่ ชี า้ นาน ลม้ ตายหายจาก เพราะ กรรมบนั ดาน อายสุ งั ขาร แปดสิบลว่ งไป ฝ่ายนายไดฟ้ ัง อาไศรยกำ� ลัง กรณุ าเปน็ ไป ชว่ ยหักชรา ปลดเปลือ้ ง แกไ้ ข ปล่อยผูน้ ้นั ไป ได้บวชบรรพชา พระนั้นรำ� พงึ ถงึ ความชรา ว่าตัวอาตมา แกแ่ ลว้ จวนตาย ควรจักไปลา พระบาทพระฉาย แต่เม่ืออันตราย ยังไม่ถึงตน จึ่งขึ้นไปไหว้ พระบาททศพล กับด้วยฝูงชน ในไสมยเวลา พระน้ันไปอยู่ แทบถ้าคูหา มีความปรารถนา จักสนานกายิน จ่ึงไปน่ังอยู่ ที่ตะภักใกล้ดิน ภกิ ษมุ ศี ีล รปู หน่ึงเดินมา รา่ งกายหนุม่ เด็ก เดินแวะมาหา ครน้ั ใกล้ปผู า้ จักกราบมศั การฯ ๏ พระแกจ่ งึ วา่ ขา้ นอ้ ยพรรษา ทา่ นอยา่ กราบกราน ชา้ กอ่ นเจา้ ขา้ ดฉี นั บรรพชา เมอื่ แกไ่ มน่ าน ทา่ นแก่กระมงั จงนั่งสำ� ราญ อายุวสั สะการ มากนอ้ ยเทา่ ไร ภกิ ษหุ นมุ่ เล่า อายขุ า้ พเจา้ ได้เกดิ แตใ่ น แผ่นดิน นารายณ์ บิดาว่าไว้ อายุข้าได้ ครบถ้วนสิบสามปี ใหญแ่ ลว้ บวชมา จนกาลบัดน้ี กี่รอบกี่ปี ข้ามไิ ดจ้ ำ� ฯ ๏ พระแกเ่ หน็ ว่า พระหนุม่ พูดจา ลี้ลบั ฦกข�ำ หยากจักรู้ความ ตามเรื่องถ้อยค�ำ จ่ึงกลบั ถามซ้�ำ ให้แจ้งใจความ ข้าแต่คุณตา อายุพรรษา เหลือข้าจะนับตาม ท�ำไมคุณตา ไม่แก่ชรา จงแจ้งเรื่องความ ไดส้ ิง่ ใดหนอ ไว้สสู้ งคราม ชรามาตาม ต่อต้านมไี ชย ดูเหมอื นพระหนมุ่ ร่างกายสุกใส ไดส้ ่งิ อนั ใด แกก้ นั ชรา ขอทา่ นจงแสดง ด้วยความกรณุ า สงเคราะหแ์ กข่ า้ อนั ได้วิงวอนฯ ๏ พระหนมุ่ เลา่ วา่ ขา้ ไดก้ นิ ยา แตห่ นมุ่ จกั สอน เครอ่ื งยาหกสง่ิ เจอื แซกของรอ้ น ท�ำผงเปน็ กอ้ น เทา่ เมด็ พทุ รา เม่ือกนิ น้ันไซ้ อายุเพียงใด รา่ งกายกายา คงอยเู่ พียงนน้ั ห้ามกันชรา ก�ำลงั เจริญกล้า เดนิ คลอ่ ง วอ่ งไว ทง้ิ ถอ่ นตะโกนา สองส่งิ จงหา เปลอื กมาเตรยี มไว้ บอระเพด็ แหว้ หมู หาดใู ห้ได้ เมล็ดขอ่ ยพริกไทย หกส่ิงเสมอกัน ท�ำเปนผงแล้ว น�้ำผึ้งละลายฉัน วันหน่ึงพึงปั้น เท่าเม็ดพุทรา อย่าให้ใหญ่นัก จักเผากายา ใหผ้ อมผิดตา เพราะยาเผาลนฯ ๏ พระแก่กลับมา เที่ยวเสาะแสวงหา เครื่องยาเพ่ือตน ท�ำแล้วกินไป ตามวิไสยของตน กำ� ลงั เจริญล้น หมุนศกึ ออกมา เทีย่ วทำ� การจา้ ง เลย้ี งชพี แสวงหา นายพบตอ่ วา่ บอกยาให้นาย วา่ ได้ตำ� รา ดงั ว่าบรรยาย ท่านผเู้ ปนนาย ท�ำกินต่อมา อายนุ ับไดเ้ จด็ สิบห้าบ่อคลา ไปขนึ้ ภูผา เมืองเพชรบ์ ุรี เดนิ คล่อง วอ่ งไว คนหนมุ่ ตามไปมิได้ทันที มผี ู้ให้แคร่ เดินแชหลีกหนี ว่าตวั ขา้ น้ี บงั อาจเดนิ ไป ถงึ แลว้ สบาย ย้ิมแยม้ แจ่มใส ดเู หมือนมไิ ด้ เหน็จเหน่อื ยเมือ่ ยชา ตรงไปทำ� กิจ ตามกาลเวลา รปู กายกายา ยืนตราไม่แปร อยา่ งไร อย่างนน้ั ไม่หนุม่ ไมแ่ ก่ เขาเลา่ กันแล บตุ รเดก็ ยังมี จะจริงหรือเทจ็ ไม่รถู้ ้วนถี่ แตด่ ทู ว่ งที ผิดแปลกฝูงชน ไม่ไคร่ไม่เจ็บ เหมือนสามัญชน จะเปนกุศล หรือฤทธิ์คุณยา จบเสร็จสิ้นเรื่อง เท่านี้กล่าวมา เขียนลงตำ� รา ปีขาลต้นปี พันสองร้อยเศษ ย่ีสบิ แปดไดม้ ี ในรัชกาลนี้ สิบหกศกมา ปที เ่ี จ็ดสบิ เจ็ด แหง่ ผู้ทำ� ยา ผ้ใู ดปราถนา จงทำ� กนิ เทอญฯ 177

๏ พระหนมุ่ องคน์ นั้ ตามเขาเลา่ ขาน วา่ เปน็ เจา้ ของยา ค�ำนวนอายุ ตง้ั แตเ่ กดิ มา หกั เปน็ พรรษา ร้อยเจด็ สบิ เจด็ ปี คิดเป็นอายุ แต่ไดเ้ กิดมี ร้อยเกา้ สิบเจ็ดปี ในท่ศี กแสดงฯ ๏ วนั เขยี นตำ� รา อายตุ ขู่ า้ ไดส้ องหมนื่ วนั กบั เศษหกรอ้ ย แปดสบิ สามดว้ ยกนั ครบถว้ นเทา่ นน้ั ในวนั บุรณมี เดอื นหกอาทติ ย์ วารเพญ็ ดิถี ขาลเป็นชอ่ื ปี อฐั ศกตกลงฯ ๏ ยังไมส่ ิน้ เร่ือง ดังจติ รจำ� นง ผใู้ ดยังประสงคจ์ งอา่ นต่อไปฯ ๏ ยาหกส่ิงน้ี แต่อย่างเดียวมี คุณควรพรรณา บ�ำบัดโรคไภย มากมายนักหนา มีผู้เล่าว่า สรรเสริญต่างกัน ย่อมล้วนอุดมเอก มีคุณมะหันต์ เปนยาอัศจรรย์ แก้กันโรคไภย ก�ำจัดปัดทุกข์ เวทนา เปนไป ในกายในใจ ขับไล่เสื่อมคลาย ต่อใครสิ้นบุญ จึงต้องเสื่อมสูญ ส้ินชีพอัตราย ถ้ายังบุญมาก ก็หากสบาย ทุกข์ในจิตรกาย เบาถอยน้อยลง มีผู้บริโภค สิ่งเดียวจ�ำนง ได้เห็นอานิสงษ์ อ�ำนาจคุณยา ทนี ้ีจักได้ เรียงตวั พรรณา ผใู้ ดกินยา เห็นคณุ ประการใดฯ” กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย สตู รต�ำรบั ยา ประกอบด้วยตวั ยา ๖ ชนดิ รวมน้�ำหนัก ๖ ส่วน ดงั นี้ ตัวยา น�้ำหนกั ยา ข่อย ๑ สว่ น ตะโกนา ๑ สว่ น ท้งิ ถอ่ น ๑ ส่วน บอระเพด็ ๑ ส่วน พริกไทย ๑ ส่วน แห้วหมู ๑ ส่วน สรรพคณุ บำ� รุงรา่ งกาย เปน็ ยาอายวุ ฒั นะ รปู แบบยา ยาลูกกลอน ขนาด ๕๐๐ มิลลิกรัม (ดูภาคผนวก ๓.๕) ขนาดและวธิ กี ารใช้ ครัง้ ละ ๑-๒ เมด็ กนิ วันละ ๒ ครั้ง ก่อนอาหาร เชา้ และเยน็ ข้อห้ามใช ้ ห้ามใชใ้ นเดก็ และสตรีวยั เจรญิ พนั ธุ์ ข้อมูลเพิม่ เตมิ การเตรยี มตวั ยาบอระเพ็ดก่อนน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๓) เอกสารอ้างอิง ๑. เจ้าพระยาสุรสีห์วิสิษฐศักด์ิ. ต�ำรายาพิเศษ กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์พระนคร : โรงพมิ พโ์ สภณ พิพรรฒธนากร, ๒๔๖๒. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๒) พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๙, ๑๒ มกราคม). ราชกิจจานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๓ ตอนพิเศษ ๗ ง, หนา้ ๑-๓. 178