✍️ รายการตำรับยาแผนไทยแห่งชาติ ฉบับเฉลิมพระเกียรติ เนื่องในโอกาสมหามงคลพระราชพิธีพระบรมราชาภิเษก พุทธศักราช ๒๕๖๒

ยาอินทจร ทม่ี าของต�ำรับยา ตำ� รายาเกร็ด (๑) “๏ ยาชอ่ื อนิ ทจร เป็นยาทาสารพัด ลมกระษยั กล่อน กระษัยเลือด เปน็ ก้อน เป็นเถา เป็นดาน ทอ้ งมาน ริดสดี วง มองคร่อ หืด ไอ ผอมเหลือง เป็นซาง เปน็ มา้ ม ใหย้ อก ใหจ้ กุ ใหเ้ สียด ใหเ้ อา พริกไทย ๑ สลงึ ขงิ ๑ สลึง ดปี ลี ๑ สลึง ผลพิลังกาสา ๑ สลงึ แห้วหมู ๑ สลงึ ลูกมะตูมออ่ น ๑ สลงึ เจตมูลเพลงิ ๑ สลงึ กรุงเขมา ๑ สลึง บอระเพด็ ๑ สลงึ เปลอื กโมกหลวง ๑ สลึง สะค้าน ๑ สลึง รากช้าพลู ๑ สลึง สมอเทศ ๑ บาท ลูกสลอดประสะ ๒ บาท ท�ำเปน็ จุณละลายนำ้� ผึ้ง กนิ หนัก ๒ ไพ นำ้� รอ้ น กินหนกั ๑ เฟ้ือง ๚” กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย สูตรตำ� รบั ยา ประกอบด้วยตัวยา ๑๔ ชนิด รวมนำ�้ หนัก ๙๐ กรัม ดังน้ี ตัวยา นำ้� หนักยา สลอด ๓๐ กรัม สมอเทศ ๑๕ กรมั กรุงเขมา ๓.๗๕ กรัม ขิง ๓.๗๕ กรัม เจตมลู เพลิงแดง ๓.๗๕ กรัม ชะพลู ๓.๗๕ กรัม ดีปลี ๓.๗๕ กรัม บอระเพด็ ๓.๗๕ กรัม พริกไทย ๓.๗๕ กรัม พิลังกาสา ๓.๗๕ กรัม มะตมู ๓.๗๕ กรัม โมกหลวง ๓.๗๕ กรมั สะคา้ น ๓.๗๕ กรัม แหว้ หมู ๓.๗๕ กรมั สรรพคุณ แกล้ มกระษยั กลอ่ น กระษยั เลือด เปน็ ก้อน เป็นเถา เป็นดาน ทอ้ งมาน แกร้ ิดสีดวง มองคร่อ หืด ไอ ผอมเหลอื ง เป็นซาง เปน็ ม้าม ใหย้ อก ใหจ้ ุก ใหเ้ สียด รูปแบบยา ยาลูกกลอน ขนาด ๑๐๐ มลิ ลกิ รัม (ดูภาคผนวก ๓.๕) ขนาดและวิธกี ารใช ้ ครง้ั ละ ๒ เม็ด กนิ วนั ละ ๒ ครั้ง ก่อนอาหาร เชา้ และเยน็ ข้อห้ามใช ้ ห้ามใชใ้ นหญิงต้งั ครรภ์และหญงิ ให้นมบุตร ผู้ท่ีมไี ข้ และเดก็ อายุตำ่� กวา่ ๑๒ ขวบ ข้อควรระวงั ยาน้อี าจท�ำให้มอี าการท้องเสยี ได้ 179

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยขอ้ มลู เพ่มิ เติม - การเตรียมตัวยาบอระเพ็ดกอ่ นน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๓) - การเตรียมตัวยาสลอดก่อนนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๓๒) เอกสารอา้ งองิ ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมุดแหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมุดไทยด�ำ. อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขที่ ๒๓๓. หมวดตำ� ราเวชศาสตร์. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกิจจานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. 180

181 กองค้มุ ครองและส่งเสรมิ ภูมปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ื้นบา้ นไทย

182 กองค้มุ ครองและส่งเสรมิ ภูมปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ื้นบา้ นไทย

ภเาภคสผนชั ววัตกถ๑ุ ลำ�ดับ ช่อื ตัวยา ส่วนทใ่ี ช้ ช่ือละติน ช่อื วทิ ยาศาสตร์ 1 กรวยปา ใบ Caseariae Grewiifoliae Casearia grewiifolia Vent. var. 2 กระจับ เมล็ด 3 กระชาย เหงาและราก Folium grewiifolia 4 กระดอม ผลออน Trapae Natansis Semen Trapa natans L. กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย 5 กระดงั งา ดอก Boesenbergiae Rotundae Boesenbergia rotunda (L.) Mansf. 6 กระดาดขาว หัว Rhizoma et Radix 7 กระดาดแดง หัว Gymnopetali Chinensis Gymnopetalum chinense (Lour.) 8 กระทือ เหงา Fructus Merr. 9 กระเทียม หัว* Canangae Odoratae Flos Cananga odorata (Lam.) Hook. f. & กระเทยี ม ราก กระเทยี ม ทง้ั ตน Thomson var. odorata หัว 10 กระเทยี มทอก ผล Alocasiae Macrorrhizotis Alocasia macrorrhizos (L.) G.Don, 11 กระเบา ผล ‘Alba’ Cormus “KRADAT KHAO” 12 กระเบียน เถา Alocasiae Macrorrhizotis Alocasia macrorrhizos (L.) G.Don, 13 กระพงั โหม แกน ‘Rubra’ Cormus “KRADAT DAENG” 14 กระลำพัก (สลัดได) (ทีม่ รี าลง) แกน Zingiberis Zerumbeti Zingiber zerumbet (L.) 15 กระลำพกั (ทม่ี ีราลง) (ตาตุม) ผล Rhizoma Roscoe ex Sm. 16 กระวาน Allii Sativi Bulbus Allium sativum L. Allii Sativi Radix Allium sativum L. Allii Sativi Herba Allium sativum L. Allii Ampeloprasi Allium ampeloprasum L. Hydnocarpi Hydnocarpus anthelminthicus Anthelminthici Fructus Pierre ex Laness. Ceriscoidis Turgidae Ceriscoides turgida (Roxb.) Fructus Tirveng. Paederiae Foetidae Paederia foetida L. Caulis Euphorbiae Antiquori Euphorbia antiquorum L. Lignum Excoecariae Agallochae Excoecaria agallocha L. Lignum Amomi Testacei Fructus Amomum testaceum Ridl. 183

ลำ�ดับ ชอื่ ตวั ยา ส่วนท่ีใช้ ชือ่ ละตนิ ช่ือวิทยาศาสตร์ 17 กรงุ เขมา ราก Cissampelotis Pareirae Cissampelos pareira L. var. hirsuta 18 กฤษณา แกน (ท่ีมีราลง) Radix (Buch.-Ham. ex DC.) Forman 19 กลอย หัว Aquilariae Resinatum Aquilaria crassna Pierre ex 20 กะเพรา ใบ 21 กะเพราแดง ท้ังตน Lignum Lecomte, A. malaccensis Lam. 22 กะเม็ง สวนเหนอื ดนิ Dioscoreae Hispidae Dioscorea hispida Dennst. 23 กญั ชากอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยเรือนชอ ดอก เพศเมีย Radix 24 กา งปลาขาว ราก Ocimi Tenuiflori Folium Ocimum tenuiflorum L. 25 กา งปลาแดง ราก Ocimi Tenuiflori ‘Rubra’ Ocimum tenuiflorum L., red 26 กานพลู ดอกตมู กอ น บาน Herba Rubrum cultivar 27 การบูร - 28 กำแพงเจ็ดชนั้ ลำตน Ecliptae Prostratae Herba Eclipta prostrata (L.) L. 29 กำมะถนั เหลือง - 30 กำยาน ยางจากตน Cannabidis Sativae Flos Cannabis sativa L. (บาลซัม) 31 กำลังววั เถลิง เถา Flueggeae Virosae Radix Flueggea virosa (Roxb. ex Willd.) 32 กมุ น้ำ เปลอื กตน* Royle. กุมนำ้ ใบ Phyllanthi Reticulati Phyllanthus reticulatus Poir. กุมน้ำ ราก Radix Caryophylli Flos Syzygium aromaticum (L.) Merr. & L.M. Perry Camphora d-camphor, dl-camphor Salaciae Chinensis Caulis Salacia chinensis L. Sulphuris sulphur Benzoinum Styrax tonkinensis (Pierre) Craib ex Hartwich Anaxagoreae Luzonensis Anaxagorea luzonensis A. Gray Caulis Cratevae Religiosae Crateva religiosa G. Forst. Cortex Cratevae Religiosae Crateva religiosa G. Forst. Folium Cratevae Religiosae Crateva religiosa G. Forst. Radix 184

ลำ�ดบั ชือ่ ตัวยา ส่วนที่ใช้ ชอื่ ละติน ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ 33 กมุ บก เปลอื กตน * Cratevae Adansonii Crateva adansonii DC. กมุ บก ใบ Cortex กุมบก ราก Cratevae Adansonii Crateva adansonii DC. 34 เกกฮวย ดอก 35 เกล็ดสะระแหน - Folium 36 เกลือ - 37 เกลอื กะตัง - Cratevae Adansonii Crateva adansonii DC. 38 เกลือฝอกอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย- Radix 39 เกลือพกิ - Chrysanthemi Flos Chrysanthemum indicum L. 40 เกลอื เมด็ - 41 เกลือวกิ - Mentholum l-menthol, dl-menthol 42 เกลอื สมทุ รี - Natrii Chloridum sodium chloride 43 เกลือสนิ เธาว - Ureae Urea 44 แกแล แกน Natrii Chloridum prepared sodium chloride ‘Fo’ 45 โกฐกระดูก ราก Preperatum ‘Fo’ 46 โกฐกกั กรา ปุมหูด Natrii Chloridum prepared sodium chloride ‘Pik’ 47 โกฐกานพรา ว เหงาและราก Preperatum ‘Pik’ Natrii Chloridum Crudus crude sodium chloride Natrii Chloridum prepared sodium chloride ‘Wik’ Preperatum ‘Wik’ Natrii Chloridum prepared sodium chloride ‘Samuttri’ Preperatum ‘Samuttri’ Natrii Chloridum prepared sodium chloride ‘Sin Tao’ Preperatum ‘Sin Tao’ Maclurae Maclura cochinchinensis (Lour.) Cochinchinensis Lignum Corner Aucklandiae Lappae Aucklandia lappa DC. Radix Pistachiae Galla Pistacia chinensis subsp. integerrima (J. L. Stewart ex Brandis) Rech. f. Neopicrorhizae Neopicrorhiza scrophulariiflora Scrophulariiflorae (Pennell) D.Y.Hong Rhizoma et Radix 185

ลำ�ดับ ชือ่ ตวั ยา สว่ นทใี่ ช้ ชือ่ ละติน ชอื่ วิทยาศาสตร์ 48 โกฐเขมา เหงา 49 โกฐจุฬาลัมพา สว นเหนือดิน Atractylodis Lanceae Atractylodes lancea (Thunb.) DC. 50 โกฐเชยี ง รากแขนง 51 โกฐน้ำเตา รากและเหงา Rhizoma 52 โกฐพุงปลา ปุมหดู Artemisiae Annuae Artemisia annua L. 53 โกฐสอ ราก Herba 54 โกฐหัวบวั เหงา 55 ขนนุ แกน Angelicae Sinensis Radix Angelica sinensis (Oliv.) Diels 56 ขมน้ิ ชนักอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยเหงา 57 ขมิ้นออย เหงา Lateralis 58 ขอนดอก เนือ้ ไม 59 ขอบชะนางขาว ใบ* Rhei Radix et Rhizoma Rheum palmatum L., R. officinale รากและตน ขอบชะนางขาว ใบ* Baill., R. tanguticum Maxim. ex 60 ขอบชะนางแดง รากและตน Balf. ขอบชะนางแดง Terminaliae Chebulae Terminalia chebula Retz. Galla Angelicae Dahuricae Angelica dahurica (Hoffm.) Benth. Radix & Hook. f. ex Franch. & Sav. Var. dahurica Chuanxiong Rhizoma Ligusticum sinense Oliv. cv. Chuanxiong Artocarpi Heterophylli Artocarpus heterophyllus Lam. Lignum Curcumae Longae Curcuma Longa L. Rhizoma Khamin Oi Rhizoma Curcuma sp. “Khamin Oi” Mimusops Elengi Mimusops elengi L. Lignum Pouzolziae Zeylanicae Pouzolzia zeylanica (L.) Benn. Folium Pouzolziae Zeylanicae Pouzolzia zeylanica (L.) Benn. Herba Gonostegiae Pentandrae Gonostegia pentandra (Roxb.) Miq. Folium Gonostegiae Pentandrae Gonostegia pentandra (Roxb.) Miq. Herba 186

ลำ�ดบั ชื่อตัวยา สว่ นท่ีใช้ ชอื่ ละติน ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ 61 ขอย เมล็ด 62 ขดั มอญ ราก Strebluti Asperis Semen Streblus asper Lour. 63 ขนั ทศกร - 64 ขา เหงา Sidae Acutae Radix Sida acuta Burm. f. 65 ขา ตาแดง เหงา Nectar Praecipito precipitated nectar 66 ขาวเยน็ ใต หวั Alpiniae Galangae Alpinia galanga (L.) Willd. 67 ขา วเย็นเหนือ หัว Rhizoma กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย 68 ขาวสาร เมลด็ ควั่ Alpiniae Officinari Alpinia officinarum Hance 69 ขา หลวง เหงา Rhizoma 70 ขงิ เหงา* Premnae Herbaceae Premna herbacea Roxb. ขิง ใบ Rhizoma ขิง รากฝอย Smilax Corbulariae Smilax corbularia Kunth subsp. 71 ขิงแหง เหงา Rhizoma corbularia 72 ขก้ี าแดง ราก Oryzae Endospermum Oryza sativa L. 73 ขเี้ หล็ก แกน* Alpiniae Galangae Alpinia galanga (L.) Willd. ข้ีเหล็ก ท้งั ๕ Rhizoma ขเี้ หลก็ ใบ Zingiberis Officinales Zingiber officinale Roscoe. 74 ขอี้ า ยนา เปลอื กตน Rhizoma Zingiberis Officinales Zingiber officinale Roscoe. Folium Zingiberis Officinales Zingiber officinale Roscoe. Radix Zingiberis Zingiber ligulatum Roxb. Ligulati Rhizoma Trichosanthis Trichosanthes tricuspidata Lour. Tricuspidatae Radix Sennae Siamea Lignum Senna siamea (Lam.) H. S. Irwin & Barneby Sennae Siamea Omnis V Senna siamea (Lam.) H. S. Irwin & Barneby Sennae Siameae Folium Senna siamea (Lam.) H. S. Irwin & Barneby Walsurae Trichostemonis Walsura trichostemon Miq. Cortex 187

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยลำ�ดบั ชอื่ ตัวยาส่วนท่ใี ช้ชื่อละตนิ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ 75 เขา คา หัว Euphorbia sessiliflora Roxb. Euphorbiae Sessiliflorae 76 ไขแลน ตน (เถา) Radix Stixis obtusifolia (Hook Stixidis Obtusifoliae f.&Thomson) Pierre 77 คนทา ราก Caulis Harrisonia perforata (Blanco) Merr. Harrisoniae Perforatae 78 คนทีสอ ใบ* Radix Vitex trifolia L. คนทสี อ ผล Viticis Trifoliae Folium Vitex trifolia L. ราก Viticis Trifoliae Fructus Abutilon indicum (L.) Sweet 79 ครอบตลบั หวั Abutilonis Indici Radix Schumannianthus dichotomus 80 คลา Schumannianthi (Roxb.) Gagnep. ผล Dichotomi Rhizoma Oxyceros horridus Lour. 81 คัดเคา Oxycerotis Horridi ดอก Fructus Bixa orellana L. 82 คำไทย เนือ้ ในฝก Bixae Orellanae Flos Cassia fistula L. 83 คนู ราก Cassiae Fistulae Pulpa Aristolochia pierrei Lec. 84 ไครเ ครอื Aristolochiae Pierrei ท้ังตน Radix Phyllanthus taxodiifolius Beille 85 ไครห างนาค Phyllanthi Taxodiifolii ราก Herba Cinnamomum porrectum Kosterm 86 จวง Cinnamomi Porrecti แกน Radix Santalum album L. 87 จันทนขาว แกน Santali Albi Lignum Mansonia gagei J.R. Drumm. ex 88 จันทนช ะมด Mansoniae Gagei Prain แกน Lignum Pterocarpus santalinus L.f. 89 จันทนแ ดง แกน Santali Rubri Lignum Santalum album L. 90 จันทนเ ทศ แกน Santali Albi Lignum Tarenna hoaensis Pit. 91 จันทนา Tarennae Hoaensis ราก Lignum Aniseia martinicensis (Jacq.) 92 จิงจอ Aniseiae Martinicensis Choisy ราก Radix Operculina turpethum (L.) Silva 93 จิงจอ แดง Operculinae Turpethi Manso Radix 188

ลำ�ดบั ช่ือตัวยา สว่ นที่ใช้ ชือ่ ละตนิ ช่อื วิทยาศาสตร์ 94 จงิ จอ เหลี่ยม ราก Operculinae Turpethi Operculina turpethum (L.) Silva 95 จงิ จอ ใหญ Radix Manso 96 จกุ โรหนิ ี ราก Merremiae Vitifoliae Merremia vitifolia (Burm. f.) 97 จณุ ขี้เหล็ก 98 จนุ สี Radix Hallier f. 99 เจตพงั คี ราก Calami Acanthophylli Calamus acanthophyllus Becc. 100 เจตมูลเพลงิ /กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย เจตมลู เพลงิ แดง Radix เจตมูลเพลิง/ เจตมลู เพลงิ แดง ผงตะไบเหลก็ Ferrum Oxydatum ferric oxide 101 เจตมลู เพลิงขาว - Cupri Sulfas copper sulfate 102 แจง ราก Crotonis Crassifolii Croton crassifolius Geiseler 103 ชองระอา Radix ชองระอา ราก* Plumbaginis Indicae Plumbago indica L. 104 ชะพล/ู ชา พลู Radix ชะพล/ู ชา พลู ใบ Plumbaginis Indicae Plumbago indica L. ชะพล/ู ชาพลู Folium ชะพล/ู ชาพลู 105 ชะมดเชด็ ราก Plumbagoinis Zeylanicae Plumbago zeylanica L. 106 ชะลดู Radix ราก Maeruae Siamensis Maerua siamensis (Kurz) Pax Radix เถา Barleriae Lupulinae Barleria lupulina Lindl. Caulis ราก Barleriae Lupulinae Barleria lupulina Lindl. Radix ราก* Piperis Sarmentosi Radix Piper sarmentosum Roxb. ผล Piperis Sarmentosi Piper sarmentosum Roxb. Fructus ใบ Piperis Sarmentosi Piper sarmentosum Roxb. Folium ทัง้ ตน Piperis Sarmentosi Herba Piper sarmentosum Roxb. สารคัดหล่ังจาก Civetta Viverricula malaccensis (Gmelin) ตอ มกลน่ิ เปลอื กเถา Alyxiae Reinwardtii Alyxia reinwardtii Blume Cortex 189

ลำ�ดับ ช่อื ตวั ยา สว่ นทใี่ ช้ ช่อื ละตนิ ชื่อวิทยาศาสตร์ 107 ชะเอมเทศ ราก Glycyrrhizae Grabrae Glycyrrhiza glabra L. 108 ชะเอมไทย ลำตน * Radix ชะเอมไทย ราก Albiziae Myriophyllae Albizia myriophylla Benth. 109 ชา หมอง/ ราก ขันทองพยาบาท Caulis เถา* 110 ชงิ ชาชาลี Albiziae Myriophyllae Albizia myriophylla Benth. กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยใบ ชงิ ชา ชาลี Radix ราก 111 ชงิ ช่ี Suregadae Multiflorae Suregada multiflora (A.Juss.) Baill. ราก 112 ชุมเห็ด ทง้ั ๕ Radix 113 ชมุ เหด็ เทศ ราก ลำตน Tinosporae Baenzigeri Tinospora baenzigeri Forman ชมุ เหด็ เทศ 114 เชอื กเขาหนัง เย่ือหุมเมลด็ Caulis หัว 115 ดอกจันทน Tinosporae Baenzigeri Tinospora baenzigeri Forman 116 ดองดงึ - - Folium 117 ดินประสิว - 118 ดินประสวิ ขาว Capparidis Micracanthae Capparis micracantha DC. 119 ดนิ หมารา เปลือกตน Radix 120 ดงี ูตน ชอ ผล* Sennae Torae Radix Senna tora (L.) Roxb. 121 ดีปลี ใบ Sennae Alatae Omnis V Senna alata (L.) Roxb. ดปี ลี Sennae Alatae Radix Senna alata (L.) Roxb. 190 Amphineurionis Amphineurion marginatum (Roxb.) Marginati Caulis D.J.Middleton Myristicae Macis Myristica fragrans Houtt. Gloriosae Superbae Gloriosa superba L. Radix Kalium Nitricum potassium nitrate Kalium Nitricum potassium nitrate Solum Chalybionis Chalybion bengalense Bengalensei Picrasmae Javanicae Picrasma javanica Blume Cortex Piperis Retrofracti Piper retrofractum Vahl Fructus Piperis Retrofracti Piper retrofractum Vahl Folium

ลำ�ดับ ชอ่ื ตัวยา สว่ นทใี่ ช้ ชอ่ื ละตนิ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ 122 ดีหมีตน ผล 123 ดกู ใส/ Cleidionis Spiciflori Cleidion spiciflorum (Burm.f.) แกน ขนั ทองพยาบาท Fructus Merr. 124 ดูกหนิ /มะดูก แกน 125 โดไ มรลู ม Suregadae Multiflorae Suregada multiflora (A.Juss.) Baill. 126 ตองแตก ทง้ั ตน Lignum ตองแตก ราก* 127 ตะโกนา Siphonodonis Celastrinei Siphonodon celastrineus Griff. 128 ตะเคยี นกอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยใบ 129 ตะไคร Lignum เปลอื กตน 130 ตะไครห อม Elephantopi Scaberis Elephantopus scaber L. ยาง (ชนั ) 131 ตานหมอ น เหงาและ Herba 132 ตาล กาบใบ 133 ตาลโตนด Baliospermi Solanifolii Baliospermum solanifolium 134 ตำลงึ เหงาและ 135 ตำลึงตวั ผู กา นใบ Radix (Burm.) Suresh ใบ Baliospermi Solanifolii Baliospermum solanifolium ราก Folium (Burm.) Suresh นำ้ ตาล Diospyrotis Rhodocalycis Diospyros rhodocalyx Kurz ใบ Cortex ใบ Hopeae Odoratae Resina Hopea odorata Roxb. Cymbopogonis Citrati Cymbopogon citratus (DC.) Stapf. Rhizoma et Folium Laminae Cymbopogonis Nardi Cymbopogon nardus (L.) Rendle Rhizoma et Folium Laminae Tarlmouniae Ellipticum Tarlmounia elliptica (DC.) H. Rob., Folium S. C. Keeleg, Skvarla & R. Chan Borassi Flabelliferis Borassus flabellifer L. Radix Borassi Flabelliferis Sucrose from Borassus Saccharum flabellifer L. Cocciniae Grandis Coccinia grandis (L.) Voigt Folium Solenae Amplexicaulidis Solena amplexicaulis (Lam.) Folium Gandhi 191

ลำ�ดับ ชอื่ ตวั ยา ส่วนท่ีใช้ ชอื่ ละตนิ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ 136 เตยหอม ใบ Pandani Amaryllifolii Pandanus amaryllifolius Roxb. Folium 137 เตาเกยี ด หัว Homalomenae Homalomena aromatica (Spreng.) Aromaticae Rhizoma Schott 138 ถว่ั พู หวั Psophocarpi Psophocarpus tetragonolobus (L.) กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย Tetragonolobi Radix DC. 139 เถาคนั แดง ใบ Parthenocissi Parthenocissus quinquefolia (L.) Quinquefoliae Folium Planch. 140 เถาวัลยแดง ใบ Ichnocarpi Frutescenidis Ichnocarpus frutescens (L.) Folium W.T.Aiton 141 เถาวลั ยเปรยี ง เถา Solorii Scandenidis Solori scandens (Roxb.) Sirich. & Caulis Adema 142 เถาวัลยเหลก็ ท้ัง ๕ Ventilaginis Denticulatae Ventilago denticulata Willd. Omnis V 143 ทนดี ราก Baliospermi Solanifolii Baliospermum solanifolium Radix (Burm.) Suresh 144 ทองเครอื /กวาวเครือ หัว Puerariae Candollei Pueraria candollei var. mirifica Radix (Airy Shaw & Suvat.) Niyomdham 145 ทองพันช่ัง ทัง้ ตน * Rhinacanthi Nasuti Rhinacanthus nasutus (L.) Kurz Herba ทองพันช่ัง ราก Rhinacanthi Nasuti Radix Rhinacanthus nasutus (L.) Kurz ทองพนั ช่งั ใบ Rhinacanthi Nasuti Rhinacanthus nasutus (L.) Kurz Folium 146 ทองหลางน้ำ เปลอื กตน Erythrinae Fuscae Cortex Erythrina fusca Lour. 147 ทองหลางใบมน เปลือกตน* Erythrinae Suberosae Erythrina suberosa Roxb. Cortex ทองหลางใบมน ใบ Erythrinae Suberosae Erythrina suberosa Roxb. Folium 148 ทิง้ ถอ น เปลอื กตน Albiziae Procerae Cortex Albizia procera (Roxb.) Benth. 149 เทียนขาว ผล 150 เทียนขาวเปลอื ก ผล Cumini Cymini Fructus Cuminum cyminum L. Foeniculi Dulcis Fructus Foeniculum vulgare Mill. 192

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยลำ�ดับ ชอ่ื ตวั ยาสว่ นทใ่ี ช้ช่ือละติน ชือ่ วิทยาศาสตร์ 151 เทยี นดำ เมลด็ Nigellae Sativae Semen Nigella sativa L. 152 เทยี นแดง เมล็ด Lepidii Sativi Semen Lepidium sativum L. 153 เทยี นตาตั๊กแตน ผล Anethi Graveolens Anethum graveolens L. Fructus 154 เทียนเยาวพาณี ผล Trachyspermi Ammi Trachyspermum ammi (L.) Sprague Fructus 155 เทียนสตั ตบุษย ผล Pimpinellae Anisi Pimpinella anisum L. Fructus 156 นำ้ ตาลกรวด - Saccharo Brunneis sucrose 157 นำ้ ตาลทราย - Saccharo Brunneis sucrose 158 น้ำตาลทรายแดง - Saccharo Brunneis sucrose 159 น้ำเตา ใบ Lagenariae Sicerariae Lagenaria siceraria (Molina) Folium Standl. 160 นำ้ ประสานทอง - Natrii Borate sodium borate 161 นำ้ ผึง้ - Mel Honey 162 น้ำมันงา น้ำมนั ระเหย Sesami Oleum Sesamum indicum L. ยากทบี่ ีบได 163 เนระพสู ี จากเมลด็ Taccae Chantrierii Tacca chantrieri Andre เหงา Rhizoma 164 บว ย Pruni Mumes Prunus mume (Siebold) Siebold & เน้อื ผล Mesocarpium Zucc. 165 บอระเพด็ Tinosporae Crispae Tinosp เถา* Caulis ora crispa (L.) Hook. f. & Thomson บอระเพ็ด Tinosporae Crispae Tinospora crispa (L.) Hook. f. & ใบ Folium Thomson 166 บัวเกราะ Nelumbinis Semen Nelumbo nucifera Gaertn. 167 บวั ขม เมลด็ Nymphaeae Rhizoma Nymphaea pubescens Wild. 168 บัวเผ่ือน หวั Buaphuen Rhizoma Nymphaea nouchali Burm.f. 169 บัวหลวง หัว Nelumbinis Stamen Nelumbo nucifera Gaertn. 170 บุก เกสรเพศผู Amorphophalli Amorphophallus paeoniifolius หัว Paeoniifolii Cormus (Dennst.) Nicolson 193

ลำ�ดับ ชื่อตัวยา ส่วนที่ใช้ ชอื่ ละตนิ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ 171 บุกรอ หวั Amorphophalli Amorphophallus saraburiensis 172 บนุ นาค ดอก 173 เบญกานี ปมุ หูด Saraburiensis Cormus Gagnep. 174 เบ้ียจ่ัน - Mesuae Ferreae Flos Mesua ferrea L. 175 ใบกระวาน ใบ 176 ใบเงิน ใบ Querci Infectoriae Quercus infectoria G. Olivier 177 ใบทอง ใบ 178 ประคำไก/มะคำไก ใบ Galla กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย 179 ปลาไหลเผอื ก ราก Monetariae Monetae Monetaria moneta Linnaeus 180 ปบ เปลอื กตน Lauri Nobilidis Folium Laurus nobilis L. 181 ปนู ขาว - Graptophylli Picti Folium Graptophyllum pictum (L.) Griff. 182 เปราะหอม เหงา* Graptophylli Picti Folium Graptophyllum pictum (L.) Griff. เปราะหอม ใบ Drypetis Roxburghii Drypetes roxburghii (Wall.) Hurus. 183 เปลานอย ราก* Folium เปลานอ ย ใบ Eurycomae Longifoliae Eurycoma longifolia Jack 184 เปลา ใหญ ราก Radix 185 ผกั กระโฉม ใบ Millingtoniae Hortensis Millingtonia hortensis L.f. 186 ผกั คราด ท้ังตน * Cortex ผักคราด ดอก Cadmiae Calcium Calcium oxide Kaempferiae Galangae Kaempferia galanga L. Rhizoma Kaempferiae Galangae Kaempferia galanga L. Folium Crotonis Stellatopilosi Croton stellatopilosus H. Ohba Radix Crotonis Stellatopilosi Croton stellatopilosus H. Ohba Folium Crotonis Persimilidis Croton persimilis Mull. Arg. Radix Limnophilae Rugosae Limnophila rugosa (Roth) Merr. Folium Spilanthis Acmellae Spilanthes acmella (L.) L. Herba Spilanthis Acmellae Flos Spilanthes acmella (L.) L. 194

ลำ�ดับ ชอื่ ตวั ยา สว่ นที่ใช้ ชือ่ ละติน ชื่อวิทยาศาสตร์ 187 ผกั เปดแดง ท้งั ตน Alternantherae Alternanthera bettzickiana (Regel) Bettzickianae Herba G. Nicholson 188 ผกั แพวแดง ทัง้ ตน Arnebiae Euchromae Arnebia euchroma (Royle) Herba I.M.Johnst. 189 ผักเส้ียนไทย ทัง้ ตน * Cleomes Gynandrae Cleome gynandra L. กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย Herba ผกั เสย้ี นไทย ใบ Cleomes Gynandrae Cleome gynandra L. Folium 190 ผักเสยี้ นผี ทัง้ ตน* Cleomes Viscosae Herba Cleome viscosa L. ผกั เสีย้ นผี ใบ Cleomes Viscosae Cleome viscosa L. Folium 191 ไผปา ใบ* Bambusae Bambotis Bambusa bambos (L.) Voss Folium ไผปา ตาไม (กิ่ง) Bambusae Bambotis Bambusa bambos (L.) Voss Gnarl 192 ไผส สี ุก ผวิ เปลือกตน Bambusae Blumeanae Bambusa blumeana Schult. f. Cortex 193 ฝาง/ฝางเสน แกน Sappan Lignum Caesalpinia sappan L. 194 ฝายแดง ใบ 195 แฝกหอม ราก Gossypii Arborei Folium Gossypium arboreum L. Chrysopogonis Chrysopogon zizanioides (L.) Zizanioidis Radix Roberty 196 พญามือเหลก็ ทัง้ 5 Strychnotis Lucidae Strychnos lucida R. Br. Omnis V 197 พรมมิ ทง้ั ตน * Bacopae Herba Bacopa monnieri (L.) Wettst. พรมมิ ราก Bacopae Radix Bacopa monnieri (L.) Wettst. 198 พรกิ เทศ ผล Galangae Fructus Alpinia galanga (L.) Willd. 199 พรกิ ไทย/พริกไทยดำ ผล* Piperis Nigri Fructus Piper nigrum L. พรกิ ไทย/พริกไทยดำ เถา Piperis Nigri Caulis Piper nigrum L. 200 พรกิ ไทยลอ น/ เมลด็ Piperis Nigri Semen Piper nigrum L. พริกลอ น 201 พรกิ หอม เมลด็ Zanthoxyli Piperati Zanthoxylum piperatum DC. Fructus 195

ลำ�ดบั ชอื่ ตวั ยา สว่ นท่ีใช้ ช่ือละตนิ ช่อื วิทยาศาสตร์ 202 พรกิ หาง ผล Piperis Cubebae Fructus Piper cubeba L. f. 203 พลบั พลงึ ใบ 204 พลแู ก ใบ Crini Asiatici Folium Crinum asiaticum L. Piperis Aurantiaci Piper aurantiacum Miq. Folium 205 พิกุล ดอก Mimusops Elengi Flos Mimusops elengi L. 206 พมิ เสนกอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย- 207 พมิ เสนตน / ใบ Borneolum borneol camphor ใบพิมเสน ผล Pogostemonis Folium Pogostemon cablin (Blanco) Benth. 208 พิลังกาสา Ardisiae Ellipticae Ardisia elliptica Thunb. Fructus 209 พุงดอ ใบ Azimae Samentosae Azima sarmentosa Benth. & Folium Hook.f. 210 พุทรา ใบ Ziziphi Mauritianae Ziziphus mauritiana Lam. Folium พุทรา ราก Ziziphi Mauritianae Ziziphus mauritiana Lam. Radix 211 เพชรสังฆาต เถา Cissi Quadrangularis Cissus quadrangularis L. Caulis 212 โพคาน เถา Malloti Repandi Caulis Mallotus repandus (Willd.) Müll. Arg. 213 ไพล เหงา Zingiberis Montani Zingiber montanum (J. Koenig) Rhizoma Link ex A Dietr. 214 ฟก ขา ว ราก* Momordicae Momordica cochinchinensis (Lour.) Cochinchinensis Radix Spreng. ฟกขา ว ใบ Momordicae Momordica cochinchinensis (Lour.) Cochinchinensis Folium Spreng. 215 มดยอบ ยางไม Commiphorae Myrrhae Commiphora myrrha (Nees) Engl. Resina 216 มวกแดง เถา Urceolae Roseae Caulis Urceola rosea (Hook. & Arn.) D.J. Middleton 217 มหาหงิ คุ/หงิ คุย างโพ ยางจากราก Assafoetidae Gum Ferula assa-foetida L. 196

ลำ�ดับ ช่อื ตัวยา สว่ นท่ใี ช้ ช่ือละติน ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ 218 มะกรดู ผิวเปลือกผล* Citri Hystricis Citrus hystrix DC. มะกรูด ผล มะกรดู ราก Exocarpium et 219 มะกล่ำเครือ ราก มะกล่ำเครอื ใบ Mesocarpium 220 มะกลำ่ ตน ราก Citri Hystricis Fructus Citrus hystrix DC. มะกลำ่ ตน ใบ Citri Hystricis Radix Citrus hystrix DC. มะกล่ำตนกอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยเปลอื กตน Abri Precatorii Radix Abrus precatorius L. 221 มะกา ใบ 222 มะเกลือ ใบ Abri Precatorii Folium Abrus precatorius L. 223 มะขาม ใบ* Adenantherae Pavoninae Adenanthera pavonina L. มะขาม เน้อื ในฝก ผล* Radix 224 มะขามปอ ม เนอ้ื ผล Adenantherae Pavoninae Adenanthera pavonina L. มะขามปอม ราก Folium 225 มะเขือข่นื ใบ* Adenantherae Pavoninae Adenanthera pavonina L. 226 มะคำไก/ ประคำไก เปลอื ก Cortex มะคำไก/ ประคำไก ผล* Brideliae Ovatae Folium Bridelia ovata Decne. 227 มะคำดคี วาย เปลือกผล มะคำดคี วาย Diospyrotis Mollidis Diospyros mollis Griff. Folium Tamarindi Folium Tamarindus indica L. Tamarindi Pulpa Tamarindus indica L. Phyllanthi Emblicae Phyllanthus emblica L. Fructus Phyllanthi Emblicae Phyllanthus emblica L. Pericarpium Solani Aculeatissimi Solanum aculeatissimum Jacq. Radix Drypetis Roxburghii Drypetes roxburghii (Wall.) Hurus. Folium Drypetis Roxburghii Drypetes roxburghii (Wall.) Hurus. Cortex Sapindi Trifoliati Fructus Sapindus trifoliatus L. Sapindi Trifoliati Sapindus trifoliatus L. Exocarpium 197

ลำ�ดบั ช่อื ตัวยา ส่วนทีใ่ ช้ ชื่อละติน ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ 228 มะงว่ั ผล 229 มะเดือ่ อทุ ุมพร ราก* Citri Medicae Fructus Citrus medica L. var. medica ใบ มะเดอื่ อุทมุ พร ผลออน* Fici Racemosae Radix Ficus racemosa L. 230 มะตมู ใบ Fici Racemosae Folium Ficus racemosa L. มะตูม ผิวเปลือกผล Aegle Marmelotis Aegle marmelos (L.) Corrêa มะตมู ราก Fructus มะตมูกอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยผวิ เปลือกผล 231 มะนาว Aegle Marmelotis Aegle marmelos (L.) Corrêa ผล มะนาว Folium ผล (ผลดอง) มะนาว Aegle Marmelotis Aegle marmelos (L.) Corrêa ราก มะนาว Pericarpium ราก 232 มะปรางหวาน Aegle Marmelotis Radix Aegle marmelos (L.) Corrêa ผล 233 มะพราวไฟ Citri Aurantiifoliae Citrus aurantiifolia (Christm.) กะลา มะพราวไฟ Exocarpium et Swingle ใบ 234 มะเฟอ ง Mesocarpium ใบ 235 มะยม ใบ* Citri Aurantiifoliae Citrus aurantiifolia (Christm.) 236 มะระ Fructus Swingle Citri Aurantiifoliae Citrus aurantiifolia (Christm.) Fructus Swingle Citri Aurantiifoliae Radix Citrus aurantiifolia (Christm.) Swingle Boueae Macrophyllae Bouea macrophylla Griff. Radix Cocotis Nuciferae Cocos nucifera L. Fructus Cocotis Nuciferae Semen Cocos nucifera L. Loricae Averrhoae Carambolae Averrhoa carambola L. Folium Phyllanthi Acidi Folium Phyllanthus acidus (L.) Skeels. Momordicae Charantiae Momordica charantia L. Folium 198

ลำ�ดับ ชอ่ื ตวั ยา ส่วนท่ใี ช้ ชือ่ ละติน ชือ่ วิทยาศาสตร์ 237 มะรมุ เปลือกตน * Moringae Oleiferae Moringa oleifera Lam. มะรมุ ฝก Cortex มะรุม ราก Moringae Oleiferae Moringa oleifera Lam. 238 มะลิ ดอก 239 มะแวง เครอื ผล* Fructus ราก มะแวง เครือ ราก Moringae Oleiferae Moringa oleifera Lam. 240 มะแวง ตนกอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย แกน Radix 241 มะหาด เถา Jasmini Sambaci Flos Jasminum sambac (L.) Aiton 242 มากระทบื โรง เมล็ด Solani Trilobati Fructus Solanum trilobatum L. 243 เมลด็ พรรณผกั กาด ใบ* 244 แมงลัก ท้งั ตน Solani Trilobati Radix Solanum trilobatum L. ราก แมงลกั ใบ Solani Sanitwongsei Solanum sanitwongsei W. G. Craib แมงลัก 245 แมงลกั คา เปลือกตน Radix 246 โมกหลวง ราก* Artocarpi Lacuchae Artocarpus lacucha Buch.-Ham. ใบ 247 ไมเทา ยายมอ ม Lignum ไมเ ทา ยายมอม หวั Fici Foveolatae Caulis Ficus foveolata (Wall. ex Miq.) 248 ยัง้ ยางจากใบ Miq. 249 ยาดำ Sinapidis Albae Semen Sinapis alba L. Ocimi Africani Folium Ocimum × africanum Lour. Ocimi Africani Herba Ocimum × africanum Lour. Ocimi Africani Radix Ocimum × africanum Lour. Hyptidis Suaveolens Hyptis suaveolens (L.) Poit. Folium Holarrhenae Holarrhena pubescens Wall. ex G. Pubescensitis Cortex Don Clerodendri Indici Radix Clerodendrum indicum (L.) Kuntze Clerodendri Indici Clerodendrum indicum (L.) Kuntze Folium Smilax Ovalifoliae Smilax ovalifolia Roxb. ex D.Don Rhizoma Aloin Aloe vera (L.) Burm. f. 199

ลำ�ดับ ชอื่ ตัวยา สว่ นที่ใช้ ชอ่ื ละติน ชื่อวิทยาศาสตร์ 250 ยานาง ราก* Tiliacorae Triandrae Tiliacora triandra (Colebr.) Diels. ยา นาง ใบ Radix 251 ยาสูบ ใบ Tiliacorae Triandrae Tiliacora triandra (Colebr.) Diels. 252 ยี่สนุ ดอก 253 รงทอง ยางจากตน Folium 254 ระงับ/ระงบั พษิ ใบ 255 ระยอม ราก Nicotianae Tabaci Nicotiana tabacum L. กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย 256 รกั ขาว ใบ Folium 257 รางแดง เถา Rosae Damascenae Flos Rosa × damascena Herrm. 258 ราชพฤกษ เน้ือในฝก Gambogia Resina Garcinia hanburyi Hook.f. 259 เรว ผล 260 โรกขาว เปลอื กตน Breyniae Glaucae Folium Breynia glauca Craib 261 โรกแดง เปลอื กตน Rauvolfiae Serpentinae Rauvolfia serpentina (L.) Benth. ex 262 ลำโพง ราก* Radix Kurz ลำโพง ใบ Calotropidis Procerae Calotropis procera (Aiton) Dryand. 263 ลำโพงกาสลัก ราก* Folium ลำโพงกาสลกั ใบ Ventilaginis Denticulatae Ventilago denticulata Willd. ลำโพงกาสลกั ผล Caulis 264 ลำโพงแดง ผล Cassiae Javanicae Pulpa Cassia javanica L. 200 Amomi Villosi Fructus Amomum villosum Lour. Tamilnadiae Uliginosae Tamilnadia uliginosa (Retz.) Cortex Tirveng. & Sastre Dioecrescidis Dioecrescis erythroclada (Kurz) Erythrocladae Cortex Tirveng Daturae Metelonis Radix Datura metel L. var. metel Daturae Metelonis Datura metel L. var. metel Folium Daturae Metelonis Radix Datura metel L. var. fastuosa Danert. Daturae Metelonis Datura metel L. var. fastuosa Folium Danert. Daturae Metelonis Datura metel L. var. fastuosa Fructus Danert. Daturae Metelonis Datura metel L. var. fastuosa Fructus Danert.

ลำ�ดบั ชือ่ ตวั ยา สว่ นท่ใี ช้ ช่ือละตนิ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ 265 ลกู จนั ทน 266 ลกู ชีลอม เมลด็ Myristicae Semen Myristica fragrans Houtt. 267 ลูกชีลา/ลูกผักช/ี ผล ผล ผล Cnidii Monnierii Fructus Cnidium monnieri (L.) Cusson ผักชี/ผลชลี า 268 เลบ็ ครฑุ Coriandri Sativi Fructus Coriandrum sativum L. 269 เลยี่ น ใบ Polysciaitis Fruticosae Polyscias fruticosa (L.) Harms กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย เลย่ี น ใบ* Folium 270 วา นนางคำ เปลอื กและใบ Meliae Azedarach Melia azedarach L. 271 วา นน้ำ เหงา Folium วานน้ำ เหงาและราก* Meliae Azedarach Cortex Melia azedarach L. 272 สน 273 สนุนน้ำ ใบ et Folium แกน 274 สม กงุ /สม กงุ ใหญ เปลอื กตน Curcumae Aromaticae Curcuma aromatica Salisb. 275 สมกุงนอย ราก Rhizoma 276 สม จนี ราก Acori Calami Rhizoma et Acorus calamus L. 277 สม ซา ผวิ เปลือกผล Radix 278 สมปอย ผวิ เปลือกผล Acori Calami Folium Acorus calamus L. สม ปอ ย ใบ* Pini Merkusii Lignum Pinus merkusii Jungh. & de Vriese 279 สมอดีงู ฝก Salicis Tetraspermae Salix tetrasperma Roxb. ผล Cortex Ampelocissi Martinii Ampelocissus martini Planch. Radix Grewiae Sinuatae Radix Grewia sinuata Wall. ex Mast. Citri Sinensis Citrus sinensis (L.) Osbeck Exocarpium Citri Aurantii Citrus x aurantium L. Exocarpium Acaciae Concinnae Acacia concinna (Willd.) DC. Folium Acaciae Concinnae Acacia concinna (Willd.) DC. Fructus Terminaliae Citrinae Terminalia citrina (Gaertn.) Roxb. Fructus ex Fleming 201

ลำ�ดับ ชอ่ื ตัวยา สว่ นทใ่ี ช้ ชื่อละตนิ ชอื่ วิทยาศาสตร์ 280 สมอทะเล ผล Shirakiopsis Indicae Shirakiopsis indica (Willd.) Esser 281 สมอเทศ ผล* Fructus สมอเทศ เน้อื ผล Terminaliae Chebulae Terminalia chebula Retz. 282 สมอไทย ผล* Fructus สมอไทย เน้อื ผล Terminaliae Chebulae Terminalia chebula Retz. 283 สมอพิเภกกอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยผล* Pericarpium สมอพิเภก เนอ้ื ผล Terminaliae Chebulae Terminalia chebula Retz. 284 สมี ใบ Fructus 285 สมุลแวง เปลอื กตน Terminaliae Chebulae Terminalia chebula Retz. 286 สลอด เมลด็ * สลอด ใบ Pericarpium ใบ 287 สะแกแสง Terminaliae Belliricae Terminalia bellirica (Gaertn.) เถา 288 สะคาน ใบ* Fructus Roxb. 289 สะเดา กา นใบ Terminaliae Belliricae Terminalia bellirica (Gaertn.) สะเดา ราก Pericarpium Roxb. สะเดา ราก Sesbaniae Sesbanis Sesbania sesban (L.) Merr. 290 สะเดาดิน แกน 291 สัก Folium 202 Cinnamomi Bejolghotae Cinnamomum bejolghota (Buch.- Cortex Ham.) Sweet Crotonis Tiglii Semen Croton tiglium L. Crotonis Tiglii Folium Croton tiglium L. Canangae Latifoliae Cananga latifolia (Hook.f. & Folium Thomson) Finet & Gagnep. Piperis Wallichii Caulis Piper wallichii (Miq.) Hand.-Mazz. Azadirachtae Indicae Azadirachta indica A. Juss. Folium Azadirachtae Indicae Azadirachta indica A. Juss. Peteolum Azadirachtae Indicae Azadirachta indica A. Juss. Radix Glini Oppositifolii Radix Glinus oppositifolius (L.) Aug.DC. Tectonae Grandidis Tectona grandis L.f. Lignum

ลำ�ดบั ชือ่ ตัวยา ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชอ่ื วิทยาศาสตร์ 292 สักขี แกน Dalbergiae Candenatensis Dalbergia candenatensis (Dennst.) 293 สนั พรามอญ Lignum Prain 294 สนั พราหอม ใบ Justiciae Gendarussae Justicia gendarussa Burm.f. 295 สารภี Folium 296 สารสม ใบ Eupatorii Fortunei Eupatorium fortunei Turcz. 297 สเี สียดเทศกอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย Folium 298 เสนยี ด ดอก Mammeae Siamensis Mammea siamensis T. Anderson 299 แสมทะเล Flos 300 แสมสาร - Alumen aluminium potassium sulfate 301 หญา คา dodecahydrate 302 หญา ใตใ บ (ชนดิ เขยี ว) สง่ิ สกดั ดวยนำ้ Gambir Extractum Uncaria gambir (Hunter) Roxb. 303 หญาไทร จากใบและก่งิ 304 หญา น้ำดับไฟ ราก Justiciae Adhatodae Justicia adhatoda L. 305 หญาปากควาย Radix 306 หญา ฝรัน่ แกน Avicenniae Marinae Avicennia marina (Forssk.) Vierh. 307 หญา แพรก Lignum แกน Sennae Garrettianae Senna garrettiana (Craib) H.S.Irwin Lignum & Barneby ราก Imperatae Cylindricae Imperata cylindrica (L.) Raeusch. Rhizoma ท้งั ตน Phyllanthi Urinariae Phyllanthus urinaria L. Herba ทั้งตน Leersiae Hexandrae Leersia hexandra Sw. Herba ใบ Lindenbergiae Lindenbergia philippensis (Cham. Philippensis Folium & Schltdl.) Benth. ทงั้ ตน Dactyloctenii Aegyptii Dactyloctenium aegyptium (L.) Herba Willd. เกสรเพศเมยี Croci Stigma Crocus sativus L. ท้ังตน Cynodonis Dactylonis Cynodon dactylon (L.) Pers. Herba 203

ลำ�ดับ ชื่อตัวยา ส่วนทีใ่ ช้ ชื่อละตนิ ชื่อวิทยาศาสตร์ 308 หญาหนวดแมว ท้งั ตน 309 หนอนตายหยาก หวั Orthosiphonis Herba Orthosiphon aristatus (Blume) Miq. 310 หนาด ใบ* Clitoriae Macrophyllae Clitoria macrophylla Benth. หนาด ราก Radix 311 หมาก ข้ัวกานชอ ผล Blumeae Balsamiferae Blumea balsamifera (L.) DC. หมาก ราก ใบ Folium 312 หมากผูกอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ใบ Blumeae Balsamiferae Blumea balsamifera (L.) DC. 313 หมากเมยี ผล Radix 314 หลอ ฮงั กวย ราก Arecae Catechu Raehis Areca catechu L. 315 หวายขม ราก 316 หวายลิง Arecae Catechu Radix Areca catechu L. หวั 317 หอม หวั Cordylines Fruticosae Cordyline fruticosa (L.) A. Chev. 318 หอมแดง เปลือก Folium 319 หอยขม เปลือก Cordylines Fruticosae Cordyline fruticosa (L.) A. Chev. 320 หอยแครง ราก Folium 321 หสั คุณเทศ เน้ือไม Siraitiae Grosvenorii Siraitia grosvenorii (Swingle) 322 หัสคุณไทย Fructus C.Jeffrey ex A.M.Lu & Zhi Y.Zhang Calami Rotangis Radix Calamus rotang L. Flagellariae Indicae Flagellaria indica L. Radix Allii Ascalonici Bulbus Allium ascalonicum L. Eleutherinae Americanae Eleutherine bulbosa (Mill.) Urb. Bulbus Viviparae Bengalensis Vivipara bengalensis Lam. Exocarpium Anadarae Granosae Anadara granosa Linnaeus Exocarpium Clausenae Excavatae Clausena excavata Burm. f. Radix Micromeli Integerrimi Micromelum integerrimum Lignum (Buch.-Ham. ex DC.) Wight & Arn. ex M. Roem. 204

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยลำ�ดับ ช่ือตัวยาส่วนที่ใช้ชอ่ื ละติน ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ 323 หสั ดำเทศ แกน Cyatheae Giganteae Cyathea gigantea (Wall. ex Hook.) Lignum Holttum 324 เห็ดมูลโค ทง้ั ตน Psilocybes Cubensis Psilocybe cubensis (Earle) Singer Herba bodies of 325 เหด็ รา งแห ทั้งตน mushrooms Phallus indusiatus Vent. Phalli Indusiati Herba 326 เหมือดคน ราก bodies of mushrooms Heliciopsis terminalis (Kurz) Heliciopsis Terminalidis Sleumer 327 แหวหมู เหงา Radix Cyperus rotundus L. 328 โหระพา ใบ* Cyperi Rhizoma Ocimum basilicum L. ผล Ocimi Basilici Folium Ocimum basilicum L. โหระพา ทั้งตน Ocimi Basilici Fructus Balanophora abbreviata Blume 329 โหราทาวสุนัข Balanophorae เปลอื กตน Abbreviatae Herba Cinnamomum iners Reinw. ex 330 อบเชย/อบเชยไทย Cinnamomi Cortex Blume เปลอื กตน Cinnamomum loureiroi Nees 331 อบเชยญวน Cinnamomi Loureirii เปลอื กตน Cortex Cinnamomum verum J. Presl 332 อบเชยเทศ ใบ Cinnamomi Veri Cortex Barleria cristata L. 333 อังกาบ Barleriae Cristatae น้ำกามของ Folium Physeter catodon Linnaeus 334 อำพนั ทอง วาฬ Ambergris หัว Typhonium trilobatum (L.) Schott 335 อตุ พดิ Typhonii Trilobati ทัง้ ตน Cormus Persicaria chinensis (L.) H. Gross 336 เออื้ งเพ็ดมา Persicariae Chinensis Herba 205

206 กองค้มุ ครองและส่งเสรมิ ภูมปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ื้นบา้ นไทย

207 กองค้มุ ครองและส่งเสรมิ ภูมปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ื้นบา้ นไทย

208 กองค้มุ ครองและส่งเสรมิ ภูมปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ื้นบา้ นไทย

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ภาคผนวก ๒ การเตรยี มตวั ยากอ่ นใชป้ รุงยา ยาไทย หรือ ยาแผนไทย มักใช้เป็นยาต�ำรับ ซ่ึงแต่ละต�ำรับประกอบด้วยตัวยาต่าง ๆ ในการเตรียมตัวยาเพ่ือใช้ปรุงยาตามต�ำรับยานั้นมีความส�ำคัญมาก เน่ืองจากตัวยาสมุนไพรหลายชนิด ต้องผ่านกระบวนการบางอย่างก่อนที่แพทย์ปรุงยาจะน�ำมาใช้ปรุงยาได้ ท้ังน้ีเนื่องจากตัวยามีฤทธ์ิแรง เกนิ ไป ไม่สะอาด อาจมีการปนเปื้อนของเช้ือโรค มีปริมาณความชน้ื มากเกนิ ไป หรอื มีพษิ มาก จึงตอ้ งผา่ น ก ระบวนการประสะ สะตุ และฆ่าฤทธิเ์ สียก่อน เพอ่ื ความปลอดภัยในการน�ำมาใช้ ประสะ เม่ืออย่ใู นชอ่ื ยา ค�ำ ประสะ อาจมีความหมาย ๒ อย่าง คอื ท�ำใหส้ ะอาด บริสุทธ์ิ หรอื มี มากขน้ึ เช่น ยาประสะน้ำ� นม หมายถงึ ยาทท่ี ำ� ใหน้ ้ำ� นมสะอาดขึน้ กับมสี ่วนผสมเท่ายาอื่นท้ังหมด เช่น ยา ประสะกะเพรา หมายความวา่ ยานนั้ มกี ะเพราเทา่ ตวั ยาอน่ื ทงั้ หมดรวมกนั แตใ่ นความหมายทเี่ กยี่ วกบั การเต รยี มตวั ยากอ่ นนำ� ไปใชป้ รงุ ยานน้ั คำ� ประสะ หมายถงึ การทำ� ใหพ้ ษิ ของตวั ยานนั้ ลดลง เชน่ ประสะยางสลดั ได ยางตาตุม่ ยางหัวเขา้ คา่ สะตุ ในศาสตรด์ า้ นเภสชั กรรมแผนไทย คำ� สะตุ อาจหมายถงึ ท�ำใหต้ วั ยาแห้งและมีฤทธแิ์ รงขนึ้ (เชน่ การสะตสุ ารสม้ ) หรอื ทำ� ใหพ้ ษิ ของตวั ยาลดลง (เชน่ การสะตหุ วั งเู หา่ ) หรอื ทำ� ใหต้ วั ยาแหง้ และปราศจาก เชื้อ (เชน่ การสะตุดินสอพอง) หรอื การทำ� ให้ตัวยานน้ั สลายตวั ลง (เช่น การสะตเุ หลก็ ) ฆ่าฤทธิ์ หมายถงึ ท�ำให้ความเปน็ พิษของเครือ่ งยาบางอยา่ งลดลงหรือหมดไป จนสามารถน�ำไป ใชป้ รงุ ยาได้โดยไมเ่ ปน็ อนั ตรายกบั ผใู้ ช้ยา มักใช้กบั ตวั ยาทีม่ พี ษิ มาก เชน่ ลูกสลอด สารหนู ปรอท ชาด หรือ ใช้กับตัวอย่างท่ีไม่มีพิษ เช่น ชะมดเช็ด ซ่ึงเป็นการฆ่ากล่ินฉุนหรือดับกลิ่นคาว ท�ำให้มีชะมดเช็ด มีกลนิ่ หอม ๑. กระเทยี ม นำ� ตัวยาไปควั่ ด้วยไฟอ่อนๆ พอสุก อยา่ ใหไ้ หม้ จงึ นำ� ไปใชป้ รงุ ยาได้ ๒. กลอย ถ้าเปน็ ตัวยาสด ให้ห่นั เปน็ แวน่ บาง ๆ นำ� มาลา้ ง นำ�้ สะอาด ๗ คร้ัง แลว้ น�ำมาตากหรอื อบให้แห้ง คั่วดว้ ยไฟอ่อน ๆ พอสกุ จึงนำ� มาปรุงยาได้ ๓. กัญชา ค่วั ด้วยไฟอ่อนๆ พอมกี ลน่ิ หอม จึงน�ำมาปรงุ ยาได้ ๔. เกลอื การสะตุเกลือเป็นวิธีการล้างเกลือให้สะอาด โดยเอาเกลือใส่ในหม้อดินเทน�้ำใส่ให้เกลือละลาย แล้วน�ำมาต้ังไฟจนแห้งและฟูหรือท�ำได้โดยการค่ัวท่ีอุณหภูมิสูง จนความชื้นและน้�ำระเหยออกไปหมด อาจท�ำได้โดยน�ำเกลือใส่ในหมอ้ ดนิ ตง้ั ไฟให้น้�ำระเหยออกหมด จนเกลอื กรอบจงึ นำ� มาใช้ปรงุ ยา 209

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย๕. โกฐน�้ำเตา้ นำ� โกฐนำ้� เตา้ มาหนั่ ใหข้ นาดเทา่ ๆ กนั ใสใ่ นลงั ถงึ ซง่ึ มผี า้ ขาวหอ่ ทฝ่ี าลงั ถงึ เพอื่ ใหซ้ บั ไอนำ�้ ทร่ี ะเหย ขึ้นมา น่งึ ประมาณ ๓๐ นาที นำ� มาผง่ึ ให้แหง้ จึงน�ำไปใช้ท�ำยาได้ ๖. เขา้ ค่า ใสก่ ระทะค่ัวพอสุก ก่อนนำ� มาปรงุ ยาผงหรือยาต้ม ๗. คนู (ฝกั ) อบหรือคว่ั ดว้ ยไฟอ่อน ๆ ให้แหง้ สนิท จงึ นำ� มาปรุงยา *ยาต้มใสเ่ ฉพาะเนอ้ื ในฝกั ผสมน้�ำสุกมาคั้นเอาแตน่ ้�ำ จะลดอาการคล่นื ไส้ พะอดื พะอม ๘. ไคร้เครือ คว่ั ด้วยไฟอ่อนๆ ให้สุกจนเกอื บไหม้ จึงน�ำมาปรุงยา ๙. จุนสี ตัง้ ไฟออ่ น ๆ ให้ละลายจนุ สีในหม้อดนิ จนแหง้ เปน็ ผงสฟี า้ ออ่ น จงึ นำ� มาปรงุ ยาได้ ๑๐. ดองดงึ วิธีที่ ๑ น�ำไปต้ม หรือน่งึ ใหส้ กุ ทกุ คร้งั และนำ� ไปผ่งึ แดดหรือ อบใหแ้ หง้ จึงน�ำมาปรุงยาได้ วิธที ี่ ๒ ห่นั ดองดงึ นำ� ไปปงิ้ ไฟใหพ้ อสุก ไม่ไหมเ้ กรยี มจนเกินไป จึงนำ� มาปรงุ ยาได้ วิธีที่ ๓ น�ำหัวดองดึงมาล้างให้สะอาด เทน้�ำผึ้งให้ท่วมหัวดองดึง เคี่ยวในหม้อดินที่แตกแล้ว จนน�ำ้ ผงึ้ งวดและแห้ง จงึ น�ำมาปรงุ ยาได้ ๑๑. ดินประสวิ นำ� ดนิ ประสวิ มาตำ� ใหล้ ะเอยี ดพอควรใสใ่ นหมอ้ ดนิ ประมาณ ๑ ใน ๓ ของหมอ้ ดนิ ทใี่ ชส้ ะตุ ไมใ่ สน่ ำ้� ต้ังเตาถ่านใช้ไฟอ่อน ๆ ไม่ต้องปิดฝาหม้อดินรอจนดินประสิวละลายแห้งเป็นแผ่น สีขาวขุ่น ทิ้งให้เย็น จึงนำ� มาปรงุ ยา ๑๒. ตองแตก วิธที ่ี ๑ นำ� ตวั ยาไปคั่ว ด้วยไฟออ่ นๆ พอสกุ ไม่ให้ไหม้ จงึ น�ำไปปรงุ ยาได้ วธิ ที ่ี ๒ ห่นั เปน็ ช้นิ เล็ก ๆ คลกุ เคลา้ ดว้ ยสุราให้ชุ่มแล้วตัง้ ไฟควั่ ใหแ้ หง้ จงึ น�ำมาปรงุ ยาได้ ๑๓. บอระเพ็ด น�ำตัวยาไปตากแหง้ แล้วนำ� ไปคั่ว ด้วยไฟอ่อนๆ พอสกุ ไมใ่ ห้ไหม้ จึงน�ำมาปรุงยาได้ ๑๔. บุก, บกุ รอ ถ้าเปน็ ตัวยาสด ใหห้ ัน่ เปน็ แวน่ บาง ๆ น�ำมาลา้ ง น�้ำสะอาด ๗ คร้งั แลว้ นำ� มาตากหรืออบใหแ้ หง้ คว่ั ดว้ ยไฟออ่ น ๆ พอสุก จึงนำ� มาปรงุ ยาได้ ๑๕. เบย้ี จัน่ วธิ ที ี่ ๑ นำ� ตัวยาไปต�ำพอแหลก ควั่ ใหก้ รอบ เกอื บไหม้ น�ำมาตำ� ให้เป็นผงละเอียด จงึ น�ำมาปรุงยาได้ วิธที ่ี ๒ นำ� ตวั ยา ใสใ่ นเตาถ่าน เผาจนตัวยาสุก กรอบ เปน็ สขี าว น�ำมาตำ� ให้ละเอียด หลังจากนน้ั นำ� ไปแรง่ ด้วยแร่งเบอร์ ๖๐ น�ำมาปรุงยาได้ 210

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย๑๖. จุณข้เี หลก็ น�ำผงเหล็กใส่ในหม้อดิน บีบน�้ำมะนาว ลงไปให้ท่วม ผงเหล็ก ยกข้ึนต้ังไฟอ่อนๆ ไม่ต้อง ปดิ ฝาหม้อจนน�้ำมะนาวแห้ง ท�ำแบบนี้ ๗ ครั้ง จนผงเหล็กกรอบ จงึ น�ำมาปรุงยาได้ ๑๗. มดยอบ น�ำตวั ยาไปควั่ ด้วยไฟออ่ น ๆ พอสกุ กรอบ อยา่ ให้ไหม้ จึงนำ� มาปรุงยาได้ ๑๘. มหาหิงคุ์ นำ� มหาหงิ คุ์ใส่หมอ้ ดิน เอาใบกะเพราแดง ใส่น้ำ� ตม้ จนเดือด เทนำ้� ใบกะเพราแดง ขณะร้อนๆ ลง ในหม้อดนิ ลงละลายมหาหิงค์ุ แล้วกรองใหส้ ะอาดจงึ นำ� มาปรงุ ยาได้ ๑๙. มะกล�่ำเครอื นำ� ไปคว่ั ไฟออ่ น พอสกุ ก่อนใชป้ รุงยา หากเปน็ ยาตม้ ไม่ตอ้ งสะตุ ๒๐. มะกล�่ำต้น น�ำไปคั่วไฟออ่ น พอสกุ ก่อนใช้ปรุงยา หากเปน็ ยาต้มไมต่ อ้ งสะตุ ๒๑. มะกอก เอาตัวยาไปสุม จงึ นำ� ไปใชป้ รุงยาได้ ๒๒. มะค�ำดคี วาย เอาตัวยาไปสุม จึงน�ำไปใชป้ รุงยาได้ ๒๓. ยาด�ำ วิธที ี่ ๑ เอายาดำ� ใส่กระทะทีส่ ะอาด คว่ั ไฟ จนยาดำ� ละลาย ท้ิงไว้ให้เย็น ยาดำ� จะกรอบจึงนำ� มา ปรงุ ยา วิธีท่ี ๒ เอายาด�ำใส่กระทะ บีบน้�ำมะกรูดพอท่วมยาด�ำ ตั้งบนเตาไฟ อ่อนๆ กวนให้แห้ง อย่าใหไ้ หม้ ทิง้ ใหเ้ ยน็ จึงน�ำมาปรงุ ยา วธิ ีท่ี ๓ ยาด�ำใสห่ ม้อดนิ เตมิ น้ำ� เลก็ นอ้ ยยกข้ึนต้ังไฟออ่ น ๆ จนยาด�ำละลาย เหนยี วขน้ ทิง้ ใหเ้ ยน็ ยาดำ� จะกรอบ จึงนำ� มาปรงุ ยา ๒๔. ยาสูบ (ใบ) คว่ั ด้วยไฟออ่ น ๆ พอมกี ล่นิ หอม จงึ นำ� มาปรงุ ยาได้ ยาต้มไม่ตอ้ งคั่ว ๒๕. รงทอง วิธีท่ี ๑ เอารงทองมาบดเปน็ ผง บีบนำ้� มะกรูดใส่ลงจนปน้ั ได้ หอ่ ใบบัวหลวง ๗ ช้นั ป้งิ ไฟอ่อนๆ จนรงทองละลาย ใบบวั สุกเกรียม วิธีที่ ๒ เอารงทอง ต�ำเป็นผง ห่อใบบัวหลาย ๆ ใบ มัดให้แน่น ไม่ให้รงทอง ร่ัวออกมาได้ น�ำมาปงิ้ ไฟอ่อน ๆ จนรงทองละลาย ท้ิงใหเ้ ย็น รงทอง จะสกุ กรอบ จงึ นำ� มาท�ำยาได้ หรอื วิธีท่ี ๓ เอารงทอง ต�ำเป็นผง ห่อใบขา่ หลาย ๆ ใบ มดั ใหแ้ น่น ไมใ่ ห้รงทอง ร่วั ออกมาได้ นำ� มาปิ้ง ไฟออ่ น ๆ จนรงทองละลาย ทงิ้ ใหเ้ ยน็ รงทอง จะสุกกรอบ จงึ น�ำมาท�ำยาได้ 211

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย๒๖. ระย่อม แชน่ ำ้� ซาวขา้ วประมาณ 3-๔ ชว่ั โมง หรอื พรมเหลา้ แลว้ นำ� ใสก่ ระทะควั่ ดว้ ยไฟออ่ นๆ ใหส้ กุ เหลอื ง ไม่ใหไ้ หม้ ๒๗. รักขาว (ใบ) ตาก หรือ อบใหแ้ หง้ ควั่ ให้สุกด้วยไฟออ่ น ๆ ก่อนน�ำมาทำ� ยา จงึ นำ� มาปรงุ ยา ๒๘. ล�ำโพง ค่ัวไฟใหเ้ หลอื งเกือบจะไหม้ หรือสมุ ในหม้อดินจนเปน็ ถ่านแล้วน�ำมาใส่ในต�ำรบั ยา ๒๙. ลูกซัด เอาตัวยาไปค่ัว จึงนำ� ไปใช้ปรงุ ยา ๓๐. ส้มปอ่ ย (ฝัก) น�ำมาปงิ้ ไฟ จึงนำ� ไปใช้ปรุงยาได้ ๓๑. สมอทะเล (ใบ) เอาใบสมอทะเลไปน่งึ ตากหรือ อบใหแ้ หง้ จงึ จะนำ� มาใชไ้ ดป้ รงุ ยาได้ สว่ นกรณียาตม้ ใชใ้ บสดได้ โดยไม่ตอ้ งนึ่ง ๓๒. สลอด วธิ ีการฆา่ ฤทธ์ิสลอดนนั้ ต�ำราการแพทยแ์ ผนไทย ให้ไว้หลายแบบหลายวธิ ี เชน่ วิธที ่ี ๑ ปอกเปลอื กผลสลอด เอาเมลด็ ออก ล้างน�ำ้ ให้สะอาด หอ่ ผ้าขาวบาง ใสใ่ นหม้อต้มกับข้าว สารหรอื ข้าวเปลือก กวนจนแหง้ ทำ� ซ้�ำอกี ๒ ครั้ง แลว้ เอามาคัว่ กับน�ำ้ ปลาจนเกรยี ม จากน้ันเอามาหอ่ ผ้า แลว้ ทบั ดว้ ยของหนัก จนน�ำ้ มนั ออก จงึ น�ำมาปรงุ ยา วิธีที่ ๒ เอาผลสลอดปอกเปลอื กแลว้ ในวนั แรกตม้ กับใบพลแู ก วนั ที่ ๒ ตม้ กับใบชะพลู วันท่ี ๓ ต้มกบั ใบพรกิ เทศ วันท่ี ๔ ต้มกบั ใบมะขาม วนั ที่ ๕ ต้มน�้ำเกลอื วันที่ ๖ ต้มกับข้าวสาร วันท่ี ๗ ต้มกบั มูตรโคด�ำ วธิ ีที่ ๓ เอาเมล็ดสลอด หอ่ ด้วยข้าวสุก ป้ันเปน็ ก้อน แล้วเอาไปเผาไฟอ่อน ๆ จนขา้ วสกุ เกรยี ม จึงนำ� มาทำ� ยาได้ วิธีที่ ๔ เอาผลสลอดแช่น�้ำปลารา้ ปากไหไว้ ๑ คืน แล้วยัดเข้าในผลมะกรูด เอาผลมะกรดู สุมในไฟ แกลบใหร้ ะอุ แลว้ บดรวมกนั หรอื บางตำ� ราใชส้ ลอดยดั เขา้ ในมะกรดู หรอื มะนาว แลว้ เผาใหเ้ มลด็ สลอดเกรยี ม วธิ ีท่ี ๕ ปอกเปลอื กสลอดให้หมด แช่น้ำ� เกลอื ไว้ ๒ คนื แล้วจึงเอายดั ในผลมะกรูด เอาผลมะกรดู ใสใ่ นหมอ้ ดิน ปิดฝาไมใ่ ส่น้ำ� สุมในไฟแกลบจนสกุ แล้วนำ� ไปปรงุ ยาพร้อมกบั ผลมะกรดู วิธีที่ ๖ ต้มสลอดกับใบมะขามและสม้ ปอ่ ย (๑ กำ� มอื ) และเกลอื (๑ ก�ำมือ) ให้สกุ แลว้ ตากแดดใหแ้ หง้ วิธีท่ี ๗ เอาผลสลอดปอกเปลือก เอาเมล็ดมาแช่น้�ำปลาร้าไว้คืน ๑ แล้วคั่วให้เหลือง เอาห่อผ้า ๕ ชน้ั ทับเอาน�ำ้ มนั ออกเสีย (ใชค้ รกทบั ) วธิ ที ี่ ๘ เอาเน้ือเมล็ดสลอด ใส่ในลูกมะพรา้ วนาฬเิ ก สมุ ไฟแกลบไว้ ๑ คืน เอาออกมาทบั น�ำ้ ให้แหง้ แล้วคว่ั ให้เกรยี ม 212

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย วิธที ี่ ๙ แกะเมล็ดสลอดเอาเปลือกออก ต้มกบั นำ้� มูตร ๑ วนั ต้มกับนำ้� มะพรา้ ว ๑ วัน ต้มกับข้าว สาร ๑ วัน ตม้ กบั น้ำ� ออ้ ยแดง ๑ วนั ทับน�้ำให้แหง้ แล้วตากแดดให้แหง้ วธิ ที ่ี ๑๐ ปอกเปลือกผลสลอด แกะเอาเนอื้ เมลด็ สลอด ห่อดว้ ยข้าวสุกให้มดิ แลว้ นำ� มาหอ่ ด้วยผา้ ขาว ตม้ ใหน้ ้ำ� แห้ง ๓ หน แล้วตากแดดใหแ้ หง้ แลว้ เอาตม้ ด้วยใบมะขามให้น�ำ้ แห้ง ๑ ครง้ั ต้มดว้ ยใบสม้ ปอ่ ย ใหน้ ้�ำแห้ง ๑ คร้ัง ต้มด้วยเกลือให้น�้ำแหง้ ๑ ครั้ง แลว้ เอาตากแดดใหแ้ หง้ วธิ ีท่ี ๑๑ การฆ่าฤทธ์สิ ลอดโดยเอาผลสลอด ๑๐๘ เมลด็ ผ่าเอาเมล็ดละซีก บดใหล้ ะเอียด แล้วทอด ในน�้ำมนั มะพร้าวไฟใหเ้ กรยี ม บางตำ� ราใช้วธิ ีการคั่วให้เมลด็ สลอดเกรยี มแทน ๓๓. สลัดได วิธีท่ี ๑ เอายางสลัดไดใส่ในถ้วยทนความร้อน ต้มน�้ำร้อนให้เดือด ชงลงในถ้วยยาง กวนให้ท่ัว ทง้ิ ไวใ้ ห้เยน็ ค่อย ๆ รนิ น้ำ� ทงิ้ ท�ำแบบนี้ ๗ คร้ัง จนน�ำ้ ยางสกุ เอาน้�ำยางมาผง่ึ ให้แห้ง จึงน�ำมาปรงุ ยาได้ วิธีที่ ๒ เอายางสลัดไดใส่ถ้วยทนความร้อน น่ึงในกระทะที่มีน้�ำ ใช้ไฟปานกลางปิดฝากระทะ ไม่ตอ้ งปดิ ฝาถว้ ยน�ำ้ ยางนง่ึ แบบไขต่ นุ๋ ระวงั อยา่ ใหน้ ำ�้ ในกระทะกระเดน็ ลงในถ้วยยาง นึ่งจนยางสุก นำ� ยาง ไปผ่งึ แดดใหแ้ หง้ แล้ว น�ำมาย่างดว้ ยไฟออ่ น ๆ จึงน�ำมาปรงุ ยาได้ วิธที ี่ ๓ เอาต้นสลัดได หั่นเป็นชิน้ แล้วตากให้แหง้ จึงนำ� มาปรงุ ยาได้ ๓๔. สะบา้ มอญ เอาตวั ยาไปสมุ กับไฟ จงึ นำ� ไปใชป้ รงุ ยาได้ ๓๕. สกั เอาตัวยาไปสุมกับไฟ จึงนำ� ไปใชป้ รงุ ยาได้ ถ้าใส่ยาตม้ ไมต่ อ้ งสมุ ไฟ ๓๖. สารส้ม สารสม้ ที่ใชท้ างยาน้นั มกั จะเอามาสะตุกอ่ นใช้ เรยี ก สารสม้ สะตุ หรือ สารสม้ สทุ ธิ โดยเอาสารสม้ มาบดใหล้ ะเอยี ด ใสใ่ นหมอ้ ดนิ หรอื กระทะเหลก็ ตงั้ ไฟจนสารสม้ ฟแู ละมสี ขี าว แลว้ จงึ ยกลงจากไฟ ทง้ิ ใหแ้ หง้ ๓๗. สีเสยี ดเทศ ถ้าใสย่ าผงทบุ เป็นกอ้ นเลก็ ๆ คั่วดว้ ยไฟอ่อน ๆ ไม่ให้ไหม้ จงึ น�ำมาปรงุ ยา ถ้าเข้ายาภายนอก ไมต่ ้องสะตุ ๓๘. หวายตะคา้ เอาตวั ยาไปสุมกบั ไฟ จึงน�ำไปใช้ปรงุ ยาได้ ถ้าใส่ยาต้ม ไม่ตอ้ งเอาไปสมุ ไฟ ๓๙. หอยขม ๑) น�ำตัวยา ใส่ในหมอ้ ดิน ไม่ใส่นำ้� ใสป่ ระมาณ ๑/๒ หม้อ ปดิ ฝาต้งั ไฟถ่าน ใสถ่ ่านใหเ้ ตม็ เตาใช้ ไฟแรง รอจนถา่ นมอดทง้ิ ให้เยน็ เปิดดเู ปลือกหอย จะขาวกรอบ ใชม้ ือหกั ได้ ๒) ถา้ ยงั ไมส่ กุ ขาวกรอบ ใหส้ ุมอกี รอบ ใสถ่ ่านให้เตม็ เตา ใช้ไฟแรงเปลอื กหอย จะสกุ ขาวกรอบ น�ำมาตำ� ใหล้ ะเอยี ด แรง่ ดว้ ยแร่ง เบอร์ ๖๐ จึงน�ำมาปรงุ ยาได้ ๔๐. หอยแครง ๑) น�ำตวั ยา ใสใ่ นหมอ้ ดิน ไม่ใสน่ ้�ำใส่ประมาณ ๑/๒ หมอ้ ปดิ ฝาตงั้ ไฟถา่ น ใสถ่ า่ นใหเ้ ต็มเตาใช้ ไฟแรง รอจนถา่ นมอดทงิ้ ให้เย็น เปิดดูเปลือกหอย จะขาวกรอบ ใช้มอื หักได้ 213

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ๒) ถ้ายงั ไมส่ ุกขาวกรอบ ให้สมุ อกี รอบ ใสถ่ า่ นให้เตม็ เตา ใช้ไฟแรงเปลือกหอย จะสกุ ขาวกรอบ น�ำมาต�ำให้ละเอียด แรง่ ด้วยแรง่ เบอร์ ๖๐ จึงนำ� มาปรุงยาได้ ๔๑. ยง้ั ใส่กระทะคั่วพอสกุ กอ่ นน�ำมาปรงุ ยาผงหรือยาตม้ ๔๒. หสั คณุ เทศ วธิ ที ่ี ๑ เอาตัวยาไปควั่ จงึ น�ำไปใชป้ รงุ ยาได้ วิธที ี่ ๒ ห่นั เป็นช้นิ เล็ก ๆ คลุกเคลา้ ด้วยสรุ าใหช้ มุ่ แล้วตง้ั ไฟคัว่ ใหแ้ ห้ง จึงน�ำมาปรุงยาได้ ๔๓. หสั คณุ ไทย วธิ ที ่ี ๑ เอาตวั ยาไปคว่ั จึงน�ำไปใชป้ รงุ ยาได้ วธิ ีท่ี ๒ หั่นเป็นชิ้นเล็ก ๆ คลกุ เคลา้ ดว้ ยสุราให้ชมุ่ แล้วตง้ั ไฟค่วั ใหแ้ หง้ จงึ น�ำมาปรุงยาได้ ๔๔. โหราท้าวสนุ ขั ค่ัวให้สกุ เกือบไหม้ จงึ น�ำมาปรุงยาได้ ๔๕. อตุ พดิ ถ้าเปน็ ตัวยาสด ใหห้ ั่นเปน็ แว่นบาง ๆ น�ำมาลา้ ง นำ้� สะอาด ๗ คร้ัง แลว้ นำ� มาตากหรืออบให้แห้ง คั่วดว้ ยไฟอ่อน ๆ พอสกุ จึงน�ำมาปรุงยาได้ 214

215 กองค้มุ ครองและส่งเสรมิ ภูมปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ื้นบา้ นไทย

216 กองค้มุ ครองและส่งเสรมิ ภูมปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ื้นบา้ นไทย

ภาคผนวก ๓ วธิ ีการปรงุ ยา ๓.๑ ยาตม้ เปน็ รูปแบบการปรุงยาแผนโบราณทแี่ พทยแ์ ผนไทยนิยมใช้กนั มากรูปแบบหน่งึ การปรุงยา ด้วยรูปแบบนี้มีการจัดเตรียมตัวยาได้ทั้งสดและแห้ง ตัวยาหลากหลายชนิดประสมกันต้มเดือดหรือเค่ียว กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย รินกนิ น้�ำ โดยท่วั ไปโบราณจะใชห้ ม้อดนิ เผาใหม่ ๆ ไมใ่ ชห้ มอ้ ดินทท่ี �ำด้วยโลหะต่าง ๆ เช่น หมอ้ ทองแดง หม้ออะลูมิเนียม เพราะท�ำให้ฤทธ์ิของยาเปลี่ยนไปหรือมีโลหะปนเปื้อนยา ปัจจุบันนิยมใช้หม้อสเตนเลส หรือหมอ้ เคลอื บต้งั ตม้ บนเตาแก๊ส ไมใ่ ช้หม้อดนิ เพราะแตกง่ายเนอื่ งจากไม่มียางฟนื ผสานกน้ หม้อ เคร่ืองยาที่น�ำไปใช้ต้มตามต�ำรับน้ันต้องท�ำความสะอาดโดยการปัดฝุ่น ล้างน้�ำ น�ำไปผ่ึงลมแห้ง แล้วย่อยขนาด ให้เหมาะสมส�ำหรับต้มให้น�้ำสามารถซึมซาบไปในเน้ือตัวยาและดึงตัวยาส�ำคัญออกมาได้ แล้วนำ� ตัวยาไปใส่ในหม้อต้มขนาดพอเหมาะ เติมน�้ำพอทว่ มยา นำ� ตัง้ เตาต้มให้เดอื ดดว้ ยไฟกลางประมาณ ๑๕ นาที ดบั ไฟยกหมอ้ ลงจากเตา รนิ เอานำ�้ ด่ืม ซ่ึงรปู แบบยาตม้ แบง่ ออกเป็น ๓ วิธี ไดแ้ ก่ ๓.๑.๑ ยาต้ม วิธีที่ ๑ การต้มให้เดือดด้วยไฟแรงก่อนแล้วลดอุณหภูมิลงโดยใช้ไฟอ่อน ๆ ต้มต่อไปอีก ๑๐-๑๕ นาที กรองเอาสว่ นที่เป็นนำ�้ มาดืม่ ๓.๑.๒ ยาต้ม วธิ ีท ่ี ๒ การต้มเคี่ยวดว้ ยไฟออ่ น คอื การตม้ โดยใชไ้ ฟออ่ น ๆ ใช้เวลาในการต้ม ประมาณ ๒๐-๓๐ นาที กรองเอาแต่ส่วนทเ่ี ป็นนำ�้ มาด่มื ๓.๑.๓ ยาต้ม วธิ ที ่ ี ๓ ยาต้มเคี่ยวไฟกลาง ต้มสามเอาหนึ่ง คือ เติมน้�ำใส่ตัวยาสามส่วนต้ม ให้เหลือน�้ำเพียงหนึ่งส่วน รินเอาแต่น�้ำเก็บไว้ วิธีการต้มแบบนี้นิยมใช้กับต�ำรับยาเล็ก ๆ ส่วนต�ำรับยาท่ีมี ตวั ยาประสมมาก ๆ นิยมน�ำยามาตม้ ซ้ำ� แบบเดมิ ๓ คร้งั นำ� เอาน�้ำยาท้ังหมดมารวมกันแบง่ เอาแตน่ ้�ำดม่ื ๓.๑.๔ ยาต้ม วิธีที่ ๔ การต้มยาในระดับอุตสาหกรรม การต้มให้เดือดด้วยไฟแรงก่อนแล้ว ลดอุณหภูมิลงโดยใช้ไฟอ่อนๆ ต้มต่อไปอีก ๑๐-๑๕ นาที กรองเอาส่วนท่ีเป็นน้�ำ แล้วให้เติมน้�ำต้มสุก ปรบั เพมิ่ ปรมิ าตรยาเทา่ กับปรมิ าตรน้ำ� เรมิ่ ตน้ กระบวนการผลติ ยาต้ม ๑. น�ำเคร่ืองยาท่ีใช้ตามต�ำรับยามาท�ำความสะอาด ด้วยการคัดแยกส่ิงแปลกปลอมออกจากตัวยา ทไ่ี มส่ ามารถลา้ งดว้ ยนำ้� ได้ และคดั แยกสงิ่ ทปี่ นเปอ้ื นมากบั ตวั ยา เชน่ นำ� ไปลา้ งนำ้� ทำ� ความสะอาด เอาดิน ฝุ่นผง และส่ิงสกปรกอ่ืน ๆ ออกจากตัวยา น�ำตัวยาที่คัดแยกเอาสิ่งแปลกปลอมและ ปนเป้ือนออกเรยี บร้อยแล้วไปผึง่ ลมใหแ้ หง้ ๒. ยอ่ ยขนาดของสมนุ ไพรใหเ้ หมาะสมสำ� หรบั ตม้ เพอื่ ใหน้ ำ�้ สามารถซบึ ซาบเขา้ ไปในตวั ยาและดงึ เอา สารสำ� คัญออกมาได้ ๓. นำ� เคร่ืองยาปริมาณตามตำ� รบั ยามาตม้ นำ�้ ในระยะเวลาทกี่ ำ� หนดไวใ้ นแต่ละต�ำรับ ๓.๑ กรณียาต้ม วิธีท่ี ๑ ให้เติมน�้ำพอท่วม (โดยใช้มือกดบนยาเบา ๆ ให้ตัวยาจมอยู่ใต้นำ้� และ ให้น�้ำท่วมหลังมือ) น�ำไปตั้งบนเตา ต้มจนเดือดด้วยไฟกลาง แล้วลดอุณหภูมิลงโดย ใชไ้ ฟอ่อน ๆ ตม้ ต่อไปอีก ๑๐-๑๕ นาที จงึ ยกหม้อลงจากเตา รินเอานำ�้ แตน่ ำ�้ ด่มื ๓.๒ กรณยี าต้ม วธิ ที ่ี ๒ เติมนำ�้ ใหท้ ่วมยา ตงั้ ไฟต้มเคีย่ วจนเหลอื น�้ำครึง่ หน่ึง 217

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ๓.๓ กรณียาตม้ วธิ ที ี่ ๓ ใหป้ ระมาณจากน้�ำท่ีใสล่ งไป เชน่ หากใสน่ �ำ้ ลงไป ๓ ถว้ ย ให้ตม้ เค่ียว จนได้น้�ำยาประมาณ ๑ ถว้ ย ๓.๔ กรณยี าตม้ วธิ ที ี่ ๔ ใหเ้ ติมนำ�้ ตามปรมิ าตรทกี่ ำ� หนดในสูตรตำ� รับ นำ� ไปตัง้ บนเตา ต้มจนเดือด ด้วยไฟกลาง แล้วลดอุณหภูมิลงโดยใช้ไฟอ่อน ๆ ต้มต่อไปอีก ๑๐-๑๕ นาที จึงยกหม้อ ลงจากเตา หลังกรองแยกกากและบีบกากแล้ว ให้เติมน้�ำต้มสุกปรับเพิ่มปริมาตรยาเท่ากับ ปริมาตรน้�ำเร่มิ ตน้ ๔. กรองแยกกากออกด้วยผ้าขา้ วบางจะได้สว่ นยานำ้� ท่ผี ่านการกรอง ๕. สารปรงุ แตง่ ในตำ� รบั (ถา้ มี) ๕.๑ สารปรงุ แตง่ ที่เปน็ ของแข็ง เชน่ การบรู พิมเสน ดีเกลือ ให้แทรกละลายน�้ำยาท่ีไดจ้ ากขอ้ ๔ ๕.๒ สารปรงุ แต่งทเี่ ป็นของเหลว เช่น น�ำ้ ผ้งึ ใหแ้ ทรกผสมกนั กบั ยานำ�้ ทไ่ี ดจ้ ากข้อ ๔ ๖. บรรจยุ าลงในภาชนะท่เี หมาะสม ๓.๒ ยาผง ยาผงเป็นยาเตรียมแผนโบราณไทยรูปแบบหน่ึง ยาเตรียมแบบน้ีอาจใช้กินโดยตรง แล้วดื่มน�้ำ ตามมาก ๆ หรืออาจแทรกด้วยกระสายบางอย่างเพื่อช่วยให้กินยาได้ง่ายขึ้น การเตรียมยาผงอาจท�ำได้ โดยการน�ำตัวยาต่าง ๆ ตามชนิด ปริมาณ ปริมาตร ที่ระบุหรือก�ำหนดไว้ในต�ำรับยามาผสมกัน จากน้ัน น�ำยาท่ไี ดไ้ ปบดใหล้ ะเอียดโดยใช้เคร่ืองมือสำ� หรบั บดยาชนิดตา่ ง ๆ ตามความเหมาะสม หรือนำ� ไปบดดว้ ย เคร่ืองบดยาสมุนไพรท่ีใช้กระแสไฟฟ้า จากนั้นน�ำผงยาท่ีได้ไปแร่งผ่านตะแกรงหรือแร่งที่เหมาะสม โดยทว่ั ไปมกั ใช้แร่งเบอร์ ๑๐๐ เบอร์ ๘๐ หรือเบอร์ ๖๐ จนได้ยาผงที่มขี นาดตามตอ้ งการ กระบวนการผลติ ยาผง ๑. การท�ำใหแ้ ห้งก่อนนำ� ไปย่อยขนาด มหี ลักการปฏบิ ตั ิดงั ตอ่ ไปนี้ ๑.๑ ตอ้ งทำ� ความสะอาดวตั ถดุ บิ สมนุ ไพรอยา่ งเหมาะสม และเขา้ สกู่ ระบวนการทำ� ใหแ้ หง้ โดย เรว็ ทีส่ ดุ เพือ่ ป้องกนั การเนา่ และเพอ่ื ลดการปนเป้อื นของเชื้อจลุ นิ ทรยี ์ ๑.๒ ควรมีการย่อยขนาดใหเ้ หมาะสมเท่า ๆ กัน ก่อนนำ� ไปทำ� ให้แหง้ ๑.๓ ไมว่ างสมุนไพรซ้อนกันจนหนาเกินไป และควรเกลย่ี ชิน้ สว่ นของสมุนไพรใหส้ มำ�่ เสมอ ๑.๔ ใช้อุณหภูมิที่เหมาะสมกับชนิดและส่วนของสมนุ ไพร เพอื่ คงกลนิ่ รส สารสำ� คัญของพืช สมุนไพรไว้ ๑.๕ บรเิ วณทป่ี ฏบิ ัติงานควรสะอาด ถกู สุขลักษณะ มกี ารถ่ายเทอากาศท่ดี ี ลดการปนเปื้อน ของเชอื้ จุลนิ ทรยี ์ ๒. การย่อยขนาดหรือการบดผง เคร่อื งมอื ท่ใี ช้มีอยู่หลายประเภท เช่น เครอ่ื งบด Hammer mill และ Cutting mill ซึ่งใช้ในการย่อยขนาดของสมุนไพรแห้งและสมุนไพรสดตามล�ำดับ นอกจาก เครื่องมือทใี่ ชก้ ารย่อยขนาดแลว้ ยังตอ้ งคำ� นงึ ถึงสงิ่ ตอ่ ไปน้ี ๒.๑ สมนุ ไพรทีน่ �ำไปยอ่ ยตอ้ งถกู ชนิด ถูกสว่ น สะอาด ไมม่ กี ารปนเปือ้ นของหนิ ดิน และทราย ๒.๒ มีการลดความช้ืนของสมุนไพรเพ่ือให้ย่อยขนาดได้ง่าย ไม่เหนียว เช่น มีความชื้น น้อยกว่ารอ้ ยละ ๕ ของสมนุ ไพรแหง้ จะท�ำให้บดสมนุ ไพรไดง้ ่ายขน้ึ 218

๒.๓ ในกรณีท่ีต้องการผงยาสมุนไพรละเอียดมาก ไม่ควรบดสมุนไพรให้ละเอียดทั้งหมดใน คร้ังเดยี ว แตค่ วรมีการแรง่ เปน็ ระยะๆ กล่าวคือ เร่ิมแรง่ จากแรง่ เบอร์เล็กกอ่ น จากนัน้ น�ำไปบดซ�ำ้ และเปลยี่ นเป็นแรง่ เบอรใ์ หญ่ข้ึนเร่ือยๆ จนได้ขนาดทีต่ ้องการ ๒.๔ สมุนไพรท่ีมีเส้นใยสูง เช่น เถาวัลย์เปรียง ควรตัดหรือสับให้มีขนาดเล็กลงก่อน แล้วจงึ น�ำไปบดดว้ ยเคร่ืองบด ๒.๕ ในกรณีท่ีต้องบดสมุนไพรหลายชนิดรวมกัน เช่น ในสูตรต�ำรับยาหอม ให้ใส่สมุนไพร กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ที่บดยากลงไปบดกอ่ น ๒.๖ อตั ราการป้อนสมนุ ไพรเขา้ เคร่อื งบดต้องสมั พนั ธ์กับความสามารถในทำ� งานของเครือ่ ง ๒.๗ การบดสมุนไพรที่ละเอียดมากอาจเกิดความร้อนขึ้นได้ง่าย จึงควรหยุดพักการท�ำงาน ของเครอ่ื งเปน็ ช่วงๆ หรอื หาเทคนคิ การลดความรอ้ นท่ีเหมาะสม ๒.๘ ถ้าในสูตรต�ำรับมีตัวยาสมุนไพรหลายชนิด ต้องท�ำให้มีการกระจายของตัวยาสมุนไพร แตล่ ะชนดิ อยา่ งสมำ�่ เสมอกอ่ นทจี่ ะนำ� ไปบรรจุ หากใชว้ ธิ บี ดพรอ้ มกนั ตอ้ งบดใหล้ ะเอยี ด โดยมขี นาดเทา่ กันท้ังหมด ไมม่ สี ว่ นใดเหลอื ในกรณที ี่แยกบด ต้องบดโดยผ่านแรง่ ที่มี เบอรข์ นาดเดยี วกนั และนำ� ไปผสมในเครอื่ งผสมทเี่ หมาะสมในเวลาทเี่ หมาะสมจนผงยา เขา้ เปน็ เนอื้ เดยี วกนั รวมทง้ั ศกึ ษาการกระจายตวั ของผงยาสมนุ ไพรในวธิ กี ารทผี่ ลติ ดว้ ย ๒.๙ บรเิ วณทที่ ำ� การบดผง ตอ้ งมกี ารควบคมุ สขุ ลกั ษณะทด่ี เี พอื่ ลดการปนเปอ้ื นเชอ้ื จลุ นิ ทรยี ์ ๒.๑๐ บุคลากรท่ีปฏิบัติงานจะต้องผ่านการฝึกอบรมท้ังด้านการปฏิบัติการเภสัชกรรม ทด่ี ีและความปลอดภัยในโรงงาน เนอ่ื งจากตอ้ งท�ำงานกบั เครื่องจักรกล ๓. การบรรจุ ๓.๑ หอ้ งทท่ี �ำการบรรจตุ อ้ งสะอาด มีการควบคมุ ความช้นื มีการฆา่ เช้ือทเี่ หมาะสม ถ้าเปน็ ไป ไดค้ วรบรรจุในห้องที่มกี ารควบคมุ ความดันอากาศเป็นบวก ๓.๒ เคร่ืองบรรจุมีความเหมาะสมในการบรรจุให้ผงยาสมุนไพรลงสู่ซองหรือภาชนะบรรจุได้ ในปริมาณท่กี ำ� หนดไว้ ๓.๓ ยาแคปซลู ยาแคปซูล (capsule) เป็นรูปแบบยาเตรียมสมัยใหม่ท่ีส�ำนักงานคณะกรรมการอาหารและ ยาอนญุ าตใหใ้ ชก้ บั ยาแผนโบราณไทยได้ แคปซลู ทใี่ ชอ้ าจแบง่ เปน็ ๒ ประเภท ใหญ่ ๆ ตามลกั ษณะภายนอก ที่ปรากฏ คือ ๑. แคปซูลชนดิ แขง็ (hard gelatin capsule) เป็นแคปซูลทม่ี ปี ลอก ๒ ส่วน คอื ตัว (body) และ ส่วนฝา (cap) ๒. แคปซลู ชนิดนม่ิ (soft gelatin capsule) เปน็ แคปซลู ทต่ี ้องใช้เคร่อื งผลิตเฉพาะ ส่วนใหญ่ใช้ บรรจุยาที่มีลกั ษณะเป็นนำ�้ มนั ของเหลว ของก่ึงแขง็ เปน็ ต้น ในการเตรียมยาแผนไทยหรือยาสมุนไพรน้ัน ส่วนใหญ่จะบรรจุผงยาสมุนไพรในแคปซูล ชนิดแข็ง โดยมีวิธีการเตรียมตัวยาสมุนไพรที่ใช้บรรจุแคปซูลนั้น คล้ายกับการเตรียมตัวยาเพื่อตอกยาเม็ด แต่อาจใช้ผงยาท่ีบดละเอียดและผ่านแร่งแล้วผสมกับสารช่วยอื่น ๆ แล้วน�ำเข้าสู่กระบวนการบรรจุแคปซูล โดยไมต่ ้องเตรยี มเป็นแกรนูลก่อน 219

การเตรยี มยาแคปซลู สำหรับยาสมนุ ไพรหรอื ยาแผนไทยนน้ั มกั ใชแ้ คปซูลขนาดเบอร์ 1 ขนาด เบอร ์ 0 ขกนาารดเเตบรอียร์ม0ย0าแแลคะปขซนูาลดสเ�ำบหอรรับ์ 0ย0า0ส(มโดุนยไมพขี รนหารดือตยวั าแแคผปนซไลู ทไลยจ่ นาั้นกเลมก็ ักไปใชให้แญคป่)ดซงั ูลแขสนดางดในเบอร์ ๑ ขดตงันาแารสดาดงเงดบใงัอนตรตอ่ ์ าไ๐รปานงขดี้ นังตาดอ่ ไเปบนอ้ีร์ ๐๐ และขนาดเบอร์ ๐๐๐ (โดยมีขนาดตัวแคปซูลไล่จากเล็กไปใหญ่) ขนาด ปรมิ าตร ความหนาแน่นของผงยา (g/mL) ๑.๒ (mL) ๐.๖ (เบอร์) ๐.๘ ๑.๐ ๑๖๔๔ ๑.๓๗ ๘๒๒ น้ำหนักของผงยาทีบ่ รรจไุ ด้ (mg) ๑๐๙๒ แคปซลู ๐.๙๑ ๕๔๖ ๘๑๖ ๐.๖๘ ๔๐๘ ๑๐๙๖ ๑๓๗๐ ๖๐๐ ๐๐๐ ๐.๕๐ ๓๐๐ ๗๒๘ ๙๑๐ ๐๐ ๕๔๔ ๖๘๐ ๐ ๔๐๐ ๕๐๐ ๑ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ก๑กร.ระ ะบบ เวตวนรนกียกมาารอรผุปผลกลติรติณยยา์กาแาแรคผคปลปซิตซูลใลูห้อยใู่ นสภาพทีพ่ รอ้ มจะใชง้ าน มกี ารท�ำความสะอาดที่เหมาะสม 1.๒เ.ต ร เยี ตมรอยี ปุมกผรงณยาก์ สามรนุผลไพติ รให(้อผยงย่ใู นาผสภา่ นาแพรทง่ ี่พอยร้อา่ งมนจอ้ะยใชเบ้งาอนร์ ๘ม๐กี )ารแทลำะคอวงคามป์ สระะอกาอดบทอ่เีน่ื หอมยาา่ ะงสเมหมาะสม 2. เตรเียชม่นผกงายรายสอ่ มยนุ ขไนพารด(ผกงายรผาผสา่มนขแอรงง่ ผองยย่าางสนมอ้ ุนยไเพบอรหร์ร8ือ0ส)าแรชลว่ะอยงในคป์แตระ่ลกะอสบตู รอตน่ื ำ�อรยบั ่าใงหเห้กมระาจะาสยมตัว เช่นสมกำ�่ าเรสยมอ่ อยขนาด การผสมของผงยาสมนุ ไพรหรอื สารชว่ ยในแต่ละสตู รตำรบั ให้กระจายตวั ๓.ส มวำ่ ดั เปสมรมิอาณความชน้ื ของผงยาสมนุ ไพรผสม หากความชน้ื เกนิ กวา่ รอ้ ยละ ๕ ใหอ้ บผงยาสมนุ ไพร 3. วดั ปผรสมิมาอณีกคครวัง้ามโชด้นืยใขชออ้ งณุผงหยภาูมสริมะนุ หไวพา่ รงผ๔ส๐ม-ห๖า๐กอคงวศาามเชซน้ืลเเซกินยี สกวนา่ าน5%๔ใ-ห๖้ทชำว่ั กโามรงอบผงยา ๔.ส ม บุนรไรพจรุผผงสยมาอสกีมคนุ รไั้งพรโดลงยใในชแอ้ คุณปหซภลู ูมดริ ว้ ะยหเวคา่รง่อื ง4บ0ร-ร6จ0ุแºคCปซนูลาน 4-6 ช่ัวโมง 4๕. บ. ร รสจ่มุ ผุ ตงรยวาจสคม่าุนคไวพามรลผงนั ใแนปแรคขปอซงลู นด้�ำว้ หยนเคักรยือ่ างสบมรุนรไจพแุ รคปถซา้ ูลไม่เป็นไปตามขอ้ ก�ำหนด หยดุ การผลติ 5. สุม่ แตลรวะดจค�ำเา่ นคนิ วกามารผแนั กแ้ไปขรโดขอยงเรนง่ ้ำดหว่ นนกั ถย้าาเสปม็นุนไไปพตรามถข้าไ้อมกเ่�ำปหน็ นไดปใตหา้ดม�ำขเนอ้ กินำกหานรใดนขหอ้ ยถุดัดกไาปรผลติ ๖.แ ล นะด�ำยำเานแินคกปาซรูลแทก่ีบ้ไขรโรดจยุไดเร้ไ่งปดทว่ �ำนคถวาา้ มเปส็นะไอปาดตเาพม่ือขก้อ�ำกจำัดหผนงดยใาหส้ดมำุนเนไพนิ รกทารี่เกในาะขต้อิดถอัดยไูป่ท่ีเปลือกด้าน 6. นำยนาอแกคขปอซงยลู าทแบ่ี ครปรซจไุลู ดส้ไมปนุ ทไำพครวถาา้มผสละติอยาดาแเพคอ่ืปกซำลู จสัดมผนุ งไยพารสจมำ� ุนนไวพนรนทอ้ ี่เยกอาาะจตใดิ ชอผ้ ยา้ ู่ทสะี่เปอลาดอื กเชดด็ า้ เนบาๆ นอทกี่เขปอลงือยกาดแ้าคนปนซอูลกสขมอนุ งไยพารแถค้าปผซลติูลสยมาแุนคไปพซรลู ส�ำมหุนรไับพใรนจรำะนดวับนอนุตอ้ สยาหอากจรใรชมผ้ ใา้ชส้เคะอรื่อาดงขเชัดด็ แคปซูล เบาซๆึ่งปทรี่เะปกลอือบกดด้วา้ ยนขนนอแกปขรองงทยี่หาแมคุนปตซลูลอสดมเวุนลไาพแรละสตำ่อหเรขับ้าใกนับรเะคดรบั ่ือองุตดสูดาฝหุ่นกรเพรม่ือใปชัด้เคฝรุ่นื่อแงลขะัดดูดฝุ่น ออกจากยาแคปซูลทไ่ี หลผ่านเครอ่ื งตงั้ แตเ่ ขา้ จนออก ๓.๔ ยาเม็ด ยาเม็ดเป็นยาเตรียมรูปแบบหน่ึง ต�ำราเภสัชกรรมแผนโบราณของไทยให้วิธีการปรุงยาเตรียม รูปแบบน้ีไว้รวมกับยาผงว่า เตรียมจาก “ยาตากแห้งประสมแล้ว บดเป็นผงละเอียด ปั้นเม็ดหรือใช้ในรูป ยาผง” การทำ� ยาเมด็ แบง่ ได้ ๒ วิธี ได้แก่ การใช้แบบพิมพด์ ้วยมอื และการใช้เครอ่ื งตอกยาเมด็ ๓.๔.๑ การใชแ้ บบพิมพ์ด้วยมือ การท�ำยาเม็ดด้วยวิธีน้ี จะต้องเตรียมเครื่องมือและอุปกรณ์ต่าง ๆ ก่อน โดยการน�ำแบบพิมพ์ ยาเมด็ และกระจกแผน่ ใสวางลงในกะละมงั ขนาดใหญ่ เทราดดว้ ยนำ้� เดอื ดจนทว่ั เชด็ ใหแ้ หง้ สนทิ ดว้ ยผา้ สะอาด 220

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยใช้ส�ำลีชุบแอลกอฮอล์ เช็ดซ�้ำอีกครั้งหนึ่ง ท้ิงให้แอลกอฮอล์ระเหยไปก่อนน�ำไปใช้พิมพ์ยาเม็ด จากนั้น วางกระจกแผน่ ใสบนโต๊ะ แลว้ วางแบบพมิ พ์ยาเมด็ ลงบนแผน่ กระจกใส อุปกรณ์ ๑. แบบพมิ พย์ าเมด็ (แบบทองเหลอื ง) ๒. แผ่นกระจกใส ๑ แผน่ ๓. กาต้มน�้ำ ๔. ผ้าผนื เล็ก ๕. ถาดใสย่ าเม็ด ๖. แป้งมนั ๗. กะละมงั ๘. แอลกอฮอล์ ๙. ส�ำลี กระบวนการผลิตยาเมด็ แบบพมิ พด์ ว้ ยมือ ๑. กวนแป้งมันกับน้�ำเดือดให้เป็นแป้งเปียกใส น�ำผงยามาคลุกเคล้ากับแป้งเปียกใสในสัดส่วน ท่พี อเหมาะจนเขา้ กันดี ๒. นำ� ผงยาท่ผี สมกนั แล้วมาแผบ่ นแผน่ กระจก แล้วน�ำแบบพิมพ์ยาเม็ดกดลงบนยา ๓. กดยาท่พี มิ พแ์ ลว้ ออกจากแบบพิมพย์ าเม็ด ใส่ถาดทเ่ี ตรียมไว้ ๔. น�ำไปตากแดดจัด ๆ หรือเข้าตู้อบไฟฟ้าซึ่งต้ังอุณหภูมิไว้ท่ี ๕๐-๕๕ องศาเซลเซียส นานราว ๕-๖ ช่ัวโมง ๕. นำ� ยาเมด็ ทไ่ี ดเ้ กบ็ ใสข่ วดโหลแก้วที่สะอาด ปดิ ฝาให้มิดชดิ ๓.๔.๒ การใช้เคร่อื งตอกยาเม็ด ยาเม็ดตอกอัด (compressed tablet) เป็นรูปแบบยาเตรียมที่ส�ำนักงานคณะกรรมการอาหาร และยา กระทรวงสาธารณสุข อนุญาตให้น�ำมาใช้กับยาแผนไทยได้ เพื่อพัฒนายาแผนไทยให้มีมาตรฐาน ง่ายต่อการตรวจสอบ และปลอดภัยต่อผู้บริโภค ในการผลิตยาเม็ดตอกอัดนั้น จ�ำเป็นต้องมีส่วนผสมอื่น นอกจากองค์ประกอบอันเป็นตัวยาส�ำคัญ ได้แก่ สารเพิ่มปริมาณ (diluent) สารยึดเกาะ (binder) สารช่วยไหล (glidant) สารช่วยลื่น (lubricant) สารกันติด (antiadherent) สารช่วยแตกตัว (disintegrant) สารลดแรงตงึ ผิว (surfactant) และสารดดู ซบั (adsorbent) กระบวนการผลติ ยาเมด็ ตอกอัดด้วยเครอื่ งตอกยาเม็ดมี ๒ วธิ ี คือ ๑. การตอกโดยตรง (direct compression) มขี ัน้ ตอนดงั น้ี ๑.๑ น�ำผงยาและสารช่วยต่าง ๆ ในต�ำรับยาผ่านแร่งความละเอียดอย่างน้อยเบอร์ ๘๐ ช่งั ตามสตู รตำ� รับ ๑.๒ ผสมผงยาและสารชว่ ยทง้ั หมดเขา้ ดว้ ยกนั ๑.๓ น�ำไปตอกด้วยเครอ่ื งตอกยาเม็ด ไดเ้ ปน็ ยาเม็ดออกมา ๑.๔ นำ� ไปบรรจุภาชนะ 221

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ๒. ตอกยาเมด็ ด้วยการทำ� แกรนูล (granulation) มีขัน้ ตอนดังน้ี ๒.๑ น�ำผงยา และสารชว่ ย เช่น สารเพิม่ ปรมิ าณ สารชว่ ยแตกตวั ผสมแห้งดว้ ยเครอ่ื งผสม ให้เขา้ เปน็ เน้ือเดียวกัน ๒.๒ เตรียมสารละลายสารยึดเกาะตามสูตรต�ำรับ ผสมเปียกในสารผสมข้อ ๒.๑ จนได้เป็น สารท่จี ับตวั กนั เป็นกอ้ น ๒.๓ น�ำมาแร่งเปยี กดว้ ยเครื่องแรง่ เปยี ก ไดเ้ ปน็ แกรนลู เปียก ๒.๔ นำ� แกรนลู เปียกมาอบแหง้ ดว้ ยตู้อบไฟฟา้ จนไดเ้ ป็นแกรนูลแหง้ ๒.๕ น�ำแกรนูลแห้งมาแร่งแห้งและผสมสารช่วย เช่น สารช่วยไหล สารกันติด สารช่วย หล่อลน่ื ให้เขา้ กนั ๒.๖ น�ำสารผสมทไ่ี ด้ในข้อ ๒.๕ ตอกด้วยเคร่อื งตอกยาเม็ดได้เปน็ ยาเม็ดออกมา ๒.๗ นำ� ไปบรรจุภาชนะ ๓.๕ ยาลูกกลอน ยาลกู กลอนเปน็ ยาเตรยี มทมี่ รี ปู รา่ งกลม อาจทำ� จากผงยาชนดิ เดยี วหรอื ผงตวั ยาหลายชนดิ ทผ่ี สม ปรุงตามต�ำรับยา โดยมีน้�ำกระสายยาที่ท�ำให้ผงยาเกาะติดกัน เช่น น�้ำต้มสุก น�้ำผึ้ง น้�ำแป้ง น�้ำข้าวเช็ด น�้ำมะกรูด น�้ำเปลือกมะรุม โดยท่ัวไปนิยมใช้ น้�ำผ้ึง ต�ำรายาแผนโบราณไทยให้วิธีการปรุงยาเตรียม รปู แบบนไ้ี วว้ ่า “ยาตากแหง้ ประสมแล้ว บดเปน็ ผงละเอียด ปนั้ เป็นลูกกลอน” องคป์ ระกอบในการผลิตยายาลูกกลอน การผลติ ยาลกู กลอนให้ไดค้ ณุ ภาพต้องค�ำนงึ ถงึ องค์ประกอบ ๓ ประการ ดังนี้ ๑. ผงยาสมนุ ไพร คณุ ลกั ษณะของผงยาสมนุ ไพรแตล่ ะชนดิ มคี วามสำ� คญั ตอ่ การผลติ ยาลกู กลอน แตกต่างกนั ปัจจยั ที่เกยี่ วขอ้ งมดี ังตอ่ ไปน้ี ๑.๑ ลกั ษณะผงยาสมนุ ไพรทจ่ี ะทำ� ใหผ้ ลติ ยาลกู กลอนไดด้ ี จะตอ้ งเปน็ ผงยาสมนุ ไพรทลี่ ะเอยี ด ผ่านแร่งขนาดเบอร์ ๖๐-๑๐๐ ๑.๒ คุณลักษณะเฉพาะตัวของสมุนไพรท่ีใช้มีผลต่อการผลิตยาลูกกลอน เช่น ถ้าส่วนของ สมุนไพรน้ันมีแป้งอยู่เป็นจ�ำนวนมาก เช่น เหง้าของขมิ้น ไพล เปราะหอม รากระย่อมน้อย ผลกล้วย เมล็ดเทียนต่างๆ เป็นต้น จะท�ำให้การผลิตยาลูกกลอนท�ำได้ง่าย เนื่องจากสมุนไพรมีการเกาะตัวกันได้ดี ทำ� ใหป้ ั้นเป็นลูกกลอนได้สะดวก ไม่ต้องใชส้ ารยดึ เกาะจำ� นวนมาก แต่ถา้ มสี ่วนผสมของเปลอื ก แก่น ใบ ซึ่ง สว่ นใหญไ่ มม่ แี ปง้ จะมปี ญั หาการไมเ่ กาะตวั ของสมนุ ไพร ทำ� ใหป้ น้ั เมด็ ไดย้ าก ซงึ่ อาจแกโ้ ดยบดผงยาสมนุ ไพร ให้ละเอียดมากข้ึน และใช้สารยึดเกาะช่วยในปริมาณที่เหมาะสม เพราะอาจท�ำให้เกิดปัญหาการไม่แตกตัว หรอื แตกตัวชา้ ของยาลูกกลอน ๒. สารยดึ เกาะ (binder) สารยดึ เกาะทใี่ ชใ้ นการผลติ ยาลกู กลอน นยิ มใชน้ ำ�้ ผงึ้ หรอื นำ้� ผง้ึ เทยี ม นำ้� ผึง้ เป็นของเหลว เหนียว ใส สีเหลอื ง หรอื เหลืองปนนำ้� ตาล หนักกวา่ น�ำ้ คือมีน้ำ� หนัก ๑.๓-๑.๕ กโิ ลกรัมตอ่ ปรมิ าตร ๑ ลติ ร เปน็ ผลติ ผลจากน�ำ้ หวานของดอกไม้ ปจั จัยท่มี ีผลต่อคณุ ภาพของน้ำ� ผ้งึ ไดแ้ ก่ แหลง่ ผลิตและฤดกู าล โดยท่ัวไปน�้ำผึ้งแท้ประกอบดว้ ยนำ้� ตาลอนิ เวอรต์ (invert sugar) ไมน่ ้อย กว่ารอ้ ยละ ๖๕ มนี ้ำ� ตาลซูโครส (sucrose) นอ้ ยมาก ไม่เกินร้อยละ ๑๐ นอกจากนี้ ยงั มีนำ�้ ตาลเด็กซโ์ ทรส (dextose) และฟรกั โทส (fructose) ในปริมาณใกลเ้ คยี งกัน 222

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย น�้ำผึ้งเทียม ส่วนผสมของน้�ำผ้ึงเทียมส่วนใหญ่ คือ น�้ำตาลแบะแซหรือน�้ำเช่ือมกลูโคส (glucose syrup) ได้มาจากการย่อยแป้งมันส�ำปะหลังหรือแป้งข้าวโพดได้เป็นน�้ำตาลกลูโคสชนิดหนึ่ง บางชนิดมีแป้งผสมอยู่ซ่ึงจะช่วยท�ำให้การเกาะตัวดีข้ึน แต่มีข้อเสียคือ เก็บได้ไม่นานเมื่อเทียบกับน�้ำผ้ึง เกิดการบูด มีกลิ่นเปรี้ยว นอกจากน้ี ยาลูกกลอนที่ใช้น้�ำผ้ึงเทียมในการยึดเกาะ จะคงตัวไม่ได้นานและ ขึ้นราได้ง่าย นอกจากนี้ ยงั สามารถใช้น�ำ้ เช่อื มและแป้งเปยี กมาใชเ้ ป็นสว่ นช่วยสารยดึ เกาะไดอ้ กี ด้วย ๓. เคร่ืองมือการผลิต เคร่ืองมือการผลิตท่ีใช้ในการผลิตยาลูกกลอนขึ้นอยู่กับขนาดของ การผลติ ต้งั แตร่ ะดับครวั เรือนจนถงึ ระดับโรงงานอุตสาหกรรมขนาดใหญ่ โดยท่วั ไปประกอบด้วยเครอ่ื งมอื อย่างน้อย ๔ เครอ่ื ง ได้แก่ - เครือ่ งผสม - เคร่ืองรดี เสน้ - เครื่องตัดเมด็ - เคร่ืองปั้นเม็ดที่มีส่วนประกอบ ๓ ส่วน ได้แก่ เครื่องกล้ิงเม็ดให้กลม หม้อเคลือบ และ เครื่องอบแห้ง กระบวนการผลิตยาลูกกลอน ๑. เตรียมเครื่องมือให้สะอาดอยู่ในสภาพท่ีพรอ้ มใชง้ าน ๒. เตรียมสว่ นผสมใหเ้ ป็นไปตามสตู รตำ� รบั ๓. เตรียมผงยาสมุนไพรก่อนการผลิตให้เหมาะสม เช่น การท�ำความสะอาดการท�ำให้แห้ง การย่อยขนาดการผสมให้เขา้ กัน ๔. ผลิตตามรูปแบบเคร่ืองมือการผลิตของแต่ละสถานที่ผลิต โดยยึดแนวทางการท�ำให้ได้ ยาลูกกลอนทีด่ ี ซึ่งมขี ้อควรระวงั ในขนั้ ตอนตา่ งๆ ดงั นี้ ๔.๑ ข้ันตอนการผสมเปียก ต้องมีความระมัดระวังรอบคอบทุกขั้นตอน การผสมให้เป็น เน้ือเดียวกันขึน้ อยู่กับเครื่องมือ สารยึดเกาะท่ีใช้ และระยะเวลาใช้ผสม ๔.๒ ข้ันตอนการรีดเส้น ต้องรีดเส้นให้มีของเน้ือยาหนาแน่นสม่�ำเสมอ เพ่ือให้ได้เม็ดยาท่ีมี ขนาดใกลเ้ คยี งกันเม่ือน�ำไปตดั เม็ด ๔.๓ ขน้ั ตอนการตัดเม็ด ๔.๔ ขั้นตอนการป้ันเมด็ กลม ๔.๕ ข้ันตอนการกล้ิงเม็ดให้กลม นิยมใช้แป้งข้าวโพดหรือผงยาโปรยลงไปในบริเวณท่ีกลิ้ง เม็ดยา เพื่อกนั การตดิ กนั ของยาลกู กลอน ๔.๖ ขน้ั ตอนการอบแห้ง ซงึ่ ควรอยู่ในมาตรฐานทกี่ �ำหนด ๔.๗ ขน้ั ตอนการเคลอื บ ซง่ึ ตอ้ งมคี วามชำ� นาญอยา่ งมากเพอื่ ไมใ่ หค้ วามชน้ื ในเมด็ ยาออกมา ข้างนอก และไม่ให้ความชื้นจากข้างนอกเข้าไปในเม็ดยา ท้ังยังท�ำให้เม็ดยาลูกกลอน เงางาม น่ากนิ 223

ข้นั ตอนการผลิตยาลกู กลอน การเตรียมสมุนไพร ๑. ท�ำความสะอาด ๒ ทำ� ใหแ้ หง้ ๓. ลดขนาด การผสมเปียก ผสมผงสมนุ ไพรตา่ งๆ กบั สารยึดเกาะ (binder) ใหเ้ ปน็ เน้อื เดยี วกนั การปน้ั ลกู กลอน กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย วธิ ีท่ี ๑. การใช้มอื ปัน้ และ วธิ ที ่ี ๒. การใช้เครอ่ื งรีด วธิ ีท่ี ๓ การใชเ้ ครื่อง ใชร้ างไมป้ ้ันลูกกลอน เส้นและเครอื่ งตดั เส้น ผลิตลกู กลอนอัตโนมตั ิ ๑. ปน้ั เสน้ ยา ๑. รีดเสน้ ยา ๒. ตดั เสน้ ยาด้วยรางไม้ ๒. ตดั เสน้ ยาเปน็ เมด็ ลกู กลอน ปนั้ ลกู กลอน ๓.๖ ยานำ�้ มัน ยานำ้� มันเป็นยาเตรียมรปู แบบหนง่ึ วธิ กี ารปรุงยาเตรียมจากยาสดหรอื แหง้ เมื่อผสมแล้วบดเปน็ ผงหยาบ หุงด้วยน�้ำมัน ยาน�้ำมันใช้เป็นยาภายในและยาภายนอกได้ น�้ำมันที่ใช้ในการปรุงยามักเป็น น�้ำมันพืช (ท่ีใช้มากได้แก่ น้�ำมันงา และน้�ำมันมะพร้าว) น�้ำมันเนย นมหรือไขสัตว์ ผสมกับตัวยาตาม ต�ำรับ ตัวยาที่มีน้�ำมากก็ให้บีบเอาแต่น้�ำ ส่วนตัวยาท่ีแห้งหรือมีน้�ำเป็นส่วนประกอบน้อยมากจะบดเป็นผง แล้วผสมน�้ำให้พอเปียก เมื่อผสมกับน�้ำมันพืชหรือไขสัตว์แล้วก็หุงเคี่ยวให้เหลือแต่น้�ำมัน เม่ือได้น้�ำมันแล้ว อาจรินเอาน�ำ้ มันเกบ็ ไวใ้ ช้ หรอื เกบ็ น�ำ้ มนั แช่ตวั ยาไว้ เม่ือจะใชก้ ็ตักเอาแต่น�ำ้ มนั มาใช้ กระบวนการผลติ ยาน้�ำมนั ๑. น�ำสมุนไพรในสูตรต�ำรบั มาห่นั บาง ๆ ๒. เคย่ี วในนำ�้ มัน โดยใชไ้ ฟกลาง ๆ ระวงั ไมใ่ หช้ ิน้ ส่วนสมุนไพรไหม้ ๓. เติมส่วนประกอบอื่น ๆ ในสูตรต�ำรับท่ีต้องใช้ความร้อนเพ่ือช่วยการละลายลงไปในระหว่าง การเค่ยี ว เช่น กำ� ยาน สีเสียด จนุ สี ๔. กรองโดยใช้ผ้าขาวบาง เพอ่ื เก็บน�ำ้ มนั ทไ่ี ด้จากการเคี่ยว 2 24 ๕. เตมิ สว่ นประกอบในตำ� รบั (ทไี่ มต่ อ้ งใชค้ วามรอ้ นชว่ ยละลาย) ลงไปในนำ้� มนั ขอ้ ๔ เชน่ พมิ เสน การบรู ๖. บรรจุในภาชนะทีเ่ หมาะสม

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ๓.๗ ยาพอก ต�ำราเภสัชกรรมแผนโบราณของไทยมวี ิธีการปรงุ ยารูปแบบนจ้ี ากสมุนไพรสด หรอื สมนุ ไพรแห้ง โดยการน�ำสมุนไพรมาประสม ต�ำให้แหลก น�ำมาพอกหรือสุมบริเวณท่ีต้องการ มีต้ังแต่พอกฝี พอกเข่าแก้ปวด พอกหัวแมเ่ ทา้ ให้ตาสว่าง หรือสุม เชน่ กระหม่อม กระบวนการผลติ ยาพอกหรือยาสุม ๑. น�ำสมุนไพรตามสูตรต�ำรับมาท�ำความสะอาด จากน้ันน�ำมาห่ัน สับ หรือโขลกให้แหลก เพ่ือให้ตวั ยามขี นาดตามทต่ี ้องการ ๒. ผสมกระสาย (ถา้ มี) เช่น สรุ า น�ำ้ ซาวขา้ ว ๓. น�ำตัวยาพอก หรือสุม บริเวณท่ีต้องการ หรือน�ำตัวยาห่อผ้าและน�ำมาพันบริเวณท่ีต้องการ เช่น พนั ตวั ยารอบหัวเขา่ บรรเทาปวด ๓.๘ ยาประคบ ยาที่ได้จากภูมิปัญญาโบราณ โดยการน�ำสมุนไพรหลายชนิดท่ีเป็นสมุนไพรสดหรือสมุนไพรแห้ง ผ่านกระบวนการท�ำความสะอาด น�ำมาห่ันให้ได้ตามขนาดที่ต้องการ น�ำไปต�ำให้พอแหลกก่อนน�ำไปบรรจุ รวมกนั ในผา้ ใหเ้ ปน็ รปู ทรงตา่ งๆ ตามวตั ถปุ ระสงคแ์ ละตำ� แหนง่ ทตี่ อ้ งการใชล้ กู ประคบ เชน่ รปู ทรงกลม ใชป้ ระคบ ส่วนต่างๆของร่างกาย และทรงหมอน เพื่อใช้นาบบริเวณทตี่ อ้ งการ เป็นตน้ ยาประคบ ใชป้ ระคบสว่ นตา่ งๆของรา่ งกายควบคกู่ บั การนวดแผนไทย เพอื่ รกั ษาและบรรเทาอาการ เกี่ยวกับกล้ามเน้ือและเส้นเอ็น โดยสมุนไพรและความร้อนจากลูกประคบนั้น ท�ำให้เกิดการกระตุ้น การไหลเวยี นของโลหติ ชว่ ยใหเ้ กดิ ความผอ่ นคลายของกลา้ มเนอื้ ลดอาการหดเกรด็ ของกลา้ มเนอ้ื ลดอาการ อักเสบ รวมถึงการนวดเพ่ือผ่อนคลาย แก้อาการปวดเม่ือย และยังท�ำให้รู้สึกสดช่ืนจากกลิ่นหอมของ น�ำ้ มันหอมระเหยอกี ดว้ ย อปุ กรณ์ท่ใี ชใ้ นการท�ำลูกประคบ ๑. ผา้ สำ� หรบั หอ่ สมนุ ไพรลกู ประคบ ตอ้ งเปน็ ผา้ ฝา้ ยหรอื ผา้ ดบิ ทม่ี เี นอื้ แนน่ พอดี สามารถปอ้ งกนั ไม่ให้สมนุ ไพรร่วงออกมาจากผา้ ได้ ๒. เชือกสำ� หรับมดั ผ้าหอ่ ลูกประคบ ๓. สมนุ ไพรท่ใี ช้ต้องผ่านการท�ำความสะอาด ไม่มีเชอื้ รา และต้องมสี มุนไพร ๔ กลุ่มหลกั ดงั น้ี ๓.๑ กลมุ่ สมุนไพรท่มี ีน้ำ� มันหอมระเหย เช่น ไพล ขมิน้ ชนั ตะไคร้ มะกรูด เปน็ ตน้ ๓.๒ กลมุ่ สมนุ ไพรที่มรี สเปรยี้ ว มีฤทธเ์ิ ปน็ กรดออ่ นๆ เชน่ ใบมะขาม ใบส้มป่อย เป็นต้น ๓.๓ กลมุ่ สารแต่งกลิ่นหอม เชน่ การบูร พิมเสน เปน็ ตน้ ๓.๔ เกลือ มีฤทธิ์ฆ่าเชื้อ แก้อาการอักเสบได้ มีความสามารถในการดูดความร้อนท�ำให้ สรรพคณุ สมนุ ไพรซมึ ได้เร็วขน้ึ กระบวนการผลติ ลูกประคบ ๑. น�ำสมุนไพรมาลา้ งทำ� ความสะอาด น�ำมาหัน่ เป็นช้ินใหไ้ ดข้ นาดที่ต้องการ ๒. น�ำสมนุ ไพรไปต�ำใหพ้ อแหลก ๓. เติมเกลือและการบูรลงไป ผสมให้เขา้ กัน ระวงั อยา่ ให้สมุนไพรทผี่ สมแฉะเป็นน้�ำ 225

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ๔. นำ� สมนุ ไพรทีผ่ สมเรียบรอ้ ยแลว้ ไปบรรจุในผ้าฝ้ายหรือผา้ ดบิ หอ่ เป็นลกู ประคบมดั ด้วยเชือก ให้แน่น ๓.๙ ยาชง ยาชงอาจอยู่ในรูปแบบของใบหรือผงยาสมุนไพร ปัจจุบันนิยมบรรจุอยู่ในซองชาขนาดต่างๆ เป็นรูปแบบยาสมุนไพรพร้อมชง เม่ือจะใช้ต้องน�ำมาแช่ในน�้ำเดือดหรือน�้ำกระสายยาเพ่ือเป็นตัวท�ำละลาย ส่วนใหญ่ทำ� มาจากสมนุ ไพรแห้ง มีหลกั การผลติ ยาคลา้ ยกับการผลติ ยาผง กระบวนการผลติ ยาชง ๑. การทำ� ใหแ้ ห้งก่อนน�ำไปย่อยขนาด มหี ลกั การปฏิบตั ดิ งั ต่อไปนี้ ๑.๑ ตอ้ งควบคุมใหบ้ ริเวณทีป่ ฏบิ ัติงานสะอาด ถูกสุขลกั ษณะ มอี ากาศถ่ายเทได้ดี ลดการ ปนเป้อื นเชอื้ จุลินทรยี ์ มอี ุณหภูมแิ ละความชน้ื ท่เี หมาะสม ๑.๒ ทำ� ความสะอาดวตั ถดุ บิ สมนุ ไพร และนำ� ไปฆา่ เชอ้ื โดยการนง่ึ หรอื ผา่ นนำ�้ รอ้ นอยา่ งรวดเรว็ (heat shock) เพอ่ื ลดปริมาณจุลินทรียท์ ปี่ นเปอื้ น ๑.๓ น�ำไปลดขนาดใหเ้ หมาะสมและมคี วามสม�่ำเสมอกนั ก่อนนำ� ไปท�ำใหแ้ หง้ ๑.๔ น�ำไปท�ำใหแ้ ห้งโดยเรว็ ทสี่ ดุ เช่น น�ำไปอบ หรอื น�ำไปตากแหง้ เพือ่ ปอ้ งกนั การเน่าเสีย ของสมุนไพร โดยใช้อุณหภูมิให้เหมาะสมกับสมุนไพรแต่ละชนิด เพื่อให้คงสรรพคุณ สี กลิ่น และรสยา ของสมุนไพรน้ันไว้ ๒. การย่อยขนาดหรือการบดผง คือการลดขนาดอนุภาคของวัตถุดิบให้มีขนาดเล็กลง โดยเครือ่ งมือทีน่ ิยมใช้ในการลดขนาดวัตถดุ ิบ ได้แก่ เครอื่ งบดชนดิ Hammer mill ใช้ในการบดสมุนไพร แหง้ และเคร่อื งบดชนดิ Cutting mill ใช้ในการบดสมนุ ไพรสด นอกจากเครอื่ งมอื ที่ใชใ้ นการบดแล้ว ยงั ตอ้ ง ค�ำนึงถึงสง่ิ ต่อไปนี้ ๒.๑ ตอ้ งควบคุมใหบ้ รเิ วณทีท่ �ำการบดสะอาด ถกู สขุ ลักษณะ ลดการปนเปื้อนเชือ้ จลุ นิ ทรยี ์ มีอณุ หภมู แิ ละความชื้นทีเ่ หมาะสม ๒.๒ สมนุ ไพรทน่ี ำ� ไปยอ่ ยตอ้ งถกู ชนดิ ถกู สว่ น สะอาด และไมม่ สี ารปนเปอ้ื นของหนิ ดนิ และ ทราย ๒.๓ สมุนไพรต้องผ่านการลดความช้ืนก่อนน�ำมาลดขนาด โดยต้องมีความช้ืนน้อยกว่า ๕ เปอรเ์ ซน็ ต์ ของสมุนไพรแห้ง จะท�ำใหบ้ ดสมุนไพรได้ง่ายขน้ึ ๒.๔ กรณที ี่ต้องการบดผงยาให้ละเอยี ดมาก ไมค่ วรบดขนาดใหล้ ะเอียดในครง้ั เดียว ควรใช้ แร่งในการลดขนาดผงยาเป็นระยะๆ โดยเริ่มใช้แร่งเบอร์เล็ก จากนั้นใช้แร่งขนาดใหญ่ ข้นึ ตามล�ำดบั จนไดข้ นาดตามท่ีต้องการ ๒.๕ สมนุ ไพรทีม่ เี ส้นใยสงู เชน่ เถาวลั ยเ์ ปรยี ง ควรตัดหรอื สบั ให้มขี นาเลก็ ลงกอ่ นท่ีจะน�ำไป บดดว้ ยเครอื่ งบด ๒.๖ กรณีทีต่ ้องบดสมุนไพรหลายชนิดรวมกัน เช่น ในตำ� รับยาหอม ให้ใสส่ มุนไพรที่บดยาก ลงไปบดก่อนตามล�ำดบั 226

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ๒.๗ อัตราการป้อนสมุนไพรเข้าเคร่ืองบดต้องสัมพันธ์กับความสามารถในการท�ำงานของ เครื่องบด ๒.๘ การบดสมุนไพรใหล้ ะเอยี ดมาก อาจเกิดความรอ้ นขณะบดขน้ึ ได้ จึงควรหยดุ เคร่อื งบด เป็นช่วงๆ เพือ่ ลดความร้อนทเ่ี กดิ ข้นึ ๒.๙ หากสตู รตำ� รบั มสี มนุ ไพรหลายชนดิ ตอ้ งทำ� ใหส้ มนุ ไพรแตล่ ะชนดิ มกี ารกระจายตวั อยา่ ง สม่�ำเสมอกันก่อนน�ำไปบรรจุ หากใช้วิธีบดพร้อมกัน ต้องบดให้ละเอียดโดยมีขนาด อนภุ าคทเี่ ทา่ กนั หากใชว้ ธิ แี ยกบด ตอ้ งบดโดยผา่ นแรง่ ทม่ี ขี นาดเดยี วกนั แลว้ นำ� ไปผสม ในเคร่ืองผสมทเ่ี หมาะสม ๓. การบรรจุ ๓.๑ ห้องท่ีท�ำการบรรจุต้องสะอาด มีการควบคุมความชื้น มีการฆ่าเช้ือท่ีเหมาะสม และ ควรบรรจุในห้องทมี่ คี วามดนั อากาศเปน็ บวก ๓.๒ เคร่ืองบรรจุมีความสามารถในการบรรจุให้ผงยาลงสู่ภาชนะบรรจุหรือซองชาชงได้ ตามปริมาณทก่ี �ำหนดไว้ ๓.๓ ภาชนะบรรจตุ อ้ งสะอาด สามารถเก็บรกั ษาผงยาสมุนไพรได้คงสภาพกอ่ นน�ำมาใช้ ๓.๑๐ ยาสด รูปแบบยาต�ำรับท่ีมีส่วนประกอบของตัวยาสมุนไพรในต�ำรับเป็นชนิดสด ปรุงข้ึนเพื่อกินหรือ ใชใ้ นทนั ที มวี ิธกี ารเตรยี มที่งา่ ยและใชเ้ วลาไม่มาก กระบวนการผลิตยาสด ๑. นำ� สมุนไพรตามสตู รต�ำรับ มาทำ� ความสะอาด จากนัน้ หั่น สบั หรอื โขลกใหแ้ หลก เพอ่ื ใหย้ า มขี นาดตามทต่ี ้องการ ๒. น�ำตัวยาสมุนไพรมาต�ำหรือโขลกให้ละเอียด ละลายน�้ำกระสายยาท่ีก�ำหนดก่อนใช้ยา และ ควรใช้ในทันท่ีเม่ือปรุงยาเสร็จ 227

228 กองค้มุ ครองและส่งเสรมิ ภูมปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ื้นบา้ นไทย