✍️ รายการตำรับยาแผนไทยแห่งชาติ ฉบับเฉลิมพระเกียรติ เนื่องในโอกาสมหามงคลพระราชพิธีพระบรมราชาภิเษก พุทธศักราช ๒๕๖๒

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย - หากอาการไม่ดขี ้ึนภายใน ๓ วนั ควรสง่ ตอ่ แพทย์ - ยา ๑ หมอ้ ใช้ติดตอ่ กัน ๕-๗ วนั โดยให้อุน่ นำ้� สมนุ ไพรทุกคร้งั ก่อนใช้ยา - การเตรียมตวั ยาบอระเพด็ ก่อนน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๓) เอกสารอา้ งอิง ๑. “ตำ� รายาเกร็ด”. หอสมุดแห่งชาติ. หนังสือสมุดไทยด�ำ. อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขที่ ๒๘๑. หมวดต�ำรา เวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๑๐) พ.ศ. ๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๒๕ พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๔๑ ง, หน้า ๑-๔. 29

ยาแก้เดก็ ทอ้ งขน้ึ ทีม่ าของตำ� รับยา ต�ำรายาเกรด็ (๑) “ขนานหนึง่ ถ้าเด็กท้องข้นึ เอามหาหิงคุ์ ๑ หอม ๑ ใบมะเฟอื ง ๑ ใบพลูแก ๑ ขมิ้นออ้ ย ๑ เอาเสมอภาค ทาทอ้ งน้อยหวั หน่าวหายแล๚” สูตรต�ำรับยา ประกอบด้วยตัวยา ๕ ชนิด รวมนำ�้ หนกั ๕ ส่วน ดงั นี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา น้�ำหนักยา ขม้นิ อ้อย ๑ ส่วน พลแู ก ๑ สว่ น มหาหงิ คุ์ ๑ สว่ น มะเฟือง ๑ ส่วน หอม ๑ ส่วน สรรพคุณ บรรเทาอาการทอ้ งขึ้น รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวธิ ีการใช้ ผสมกบั น้�ำสุกท่ีเยน็ แลว้ หรือน้ำ� สุรา ทาบรเิ วณทอ้ งนอ้ ยเมอ่ื มีอาการ ขอ้ ห้ามใช ้ - เป็นยาใชภ้ ายนอก ห้ามกิน - หา้ มทาบรเิ วณผวิ หนงั ทม่ี ีบาดแผลหรอื แผลเปดิ ขอ้ มูลเพ่ิมเติม การเตรยี มตวั ยามหาหงิ ค์ุกอ่ นน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๘) เอกสารอ้างอิง ๑. “ต�ำรายาเกรด็ ”. หอสมุดแห่งชาติ. หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อักษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๕๑๒. หมวดตำ� ราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและตํารับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับที่ ๑๐) พ.ศ. ๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๒๕ พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๔๑ ง, หน้า ๑-๔. 30

ยาแกพ้ ยาธิโรคเรือ้ น ช่ืออ่นื ยากนิ ภายใน ที่มาของต�ำรับยา ศลิ าจารกึ ต�ำรายาวัดพระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม (วดั โพธ์ิ) (๑, ๒) “๏ ปุนะจะปะรงั ในล�ำดับนีจ้ ะกล่าวดว้ ยนัยอนั หน่งึ ใหม่ ว่าดว้ ยลกั ษณะพยาธโิ รค ๔ จ�ำพวกน้ัน เปน็ คำ� รบ ๖ ตามอาจารย์กลา่ วไว้ดังน้ี ฯ ๑. คือเร้ือนจ�ำพวกหน่ึงสมมุติว่าเร้ือนบอน เม่ือแรกผุดข้ึนมานั้นเป็นรู ๆ ประไปมิใคร่จะเห็น ถึงจะเห็นกเ็ ต็มพืดเหน็ แต่ขาวๆ แดงๆ อยู่ในเนื้อรำ� ไรมิได้เหน็ ถนัด ฯ ๒. ยังเรือ้ นจำ� พวกหนง่ึ สมมุติว่าเรื้อนหิดน้ัน มกั ข้ึนทั่วทั้งตัวแลว้ ลามไป ดุจบุคคลเปน็ กลาก ฯ ๓. ยังเรือ้ นจ�ำพวกหนง่ึ สมมุติวา่ เรื้อนดอกหมากนนั้ ผดุ ขึ้นขาวๆ ด่งั ดอกหมาก ถา้ เหงื่อออก กระท�ำให้คนั เกาจนน้ำ� เหลืองซมึ จึงหายคัน ฯ ๔. ยังเรื้อนจ�ำพวกหน่ึงสมมุติว่าเร้ือนมะไฟนั้น ขึ้นเป็นเกล็ดแดงขอบขาวใหญ่เท่าผลมะไฟ ถา้ บังเกิดแก่บคุ คลผใู้ ดแล้ว มกั กระท�ำใหร้ ้อนดจุ ต้องเพลิง ใหพ้ องๆ ข้ึนมา ฯ อนั วา่ พยาธโิ รคทัง้ ๔ ประการ ซึ่งกล่าวมาน้ี ยาแกด้ ุจกนั ตามอาจารย์กล่าวไว้ดังนี้ ฯ ยากนิ ภายใน เอารากชา้ หมอง ก�ำแพงเจด็ ชนั้ โรกท้ังสอง เชือกเขาหนงั ตน้ ไขแ่ ลน หญา้ หนวด แมวหวั ย้ัง ยาข้าวเย็น สง่ิ ละ ๒ ตำ� ลงึ ๒ บาท กะลามะพร้าวไฟ ๓ ซกี ตาไมไ้ ผ่ปา่ ๗ ตา ต้มตามวธิ ใี หก้ ิน เมอ่ื จะกินให้เสกด้วยพทุ ธคุณ ๗ คาบ แกพ้ ยาธิโรคคือเรื้อน ๔ จำ� พวก ซึง่ กล่าวมาน้นั หายดนี ัก ฯ” สตู รตำ� รับยา ประกอบด้วยตัวยา ๑๑ ชนิด รวมนำ�้ หนกั ๑,๓๕๐ กรมั * ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนักยา ก�ำแพงเจด็ ช้นั ๑๕๐ กรมั ขา้ วเย็นเหนือ ๑๕๐ กรมั ไข่แลน ๑๕๐ กรมั ชา้ หมอง ๑๕๐ กรมั เชือกเขาหนัง ๑๕๐ กรัม ยั้ง ๑๕๐ กรัม โรกขาว ๑๕๐ กรมั โรกแดง ๑๕๐ กรมั หญา้ หนวดแมว ๑๕๐ กรมั ไผ่ป่า (ตาไม้) มะพรา้ วไฟ (กะลา) ๗ ตา ๓ ซีก *ไม่รวมนำ้� หนกั มะพร้าวไฟและไผ่ป่า 31

สรรพคุณ แก้โรคสะเก็ดเงิน รปู แบบยา ยาต้มเดอื ด (ดูภาคผนวก ๓.๑.๑) ขนาดและวิธีการใช้ ครั้งละ ๑๕๐ มิลลิลิตร ดื่มวันละ ๓ ครั้ง ก่อนอาหาร เช้า กลางวัน และเย็น ด่มื ขณะยายังอุน่ อยู่ ขอ้ ควรระวัง - เมอ่ื กินยาตำ� รบั น้ี อาจทำ� ใหม้ อี าการมนึ งงได้ - ควรระวังการใช้ในผู้ป่วยท่ีต้องจ�ำกัดปริมาณโพแทสเซียม เช่น ผู้ท่ีเป็นโรคหัวใจ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย เน่อื งจากหญา้ หนวดแมวมปี ริมาณโพแทสเซยี มสงู ข้อหา้ มใช ้ ห้ามใช้ในผูป้ ่วยทีม่ ีการทำ� งานของหัวใจ หรือไตบกพร่อง ข้อมลู เพมิ่ เติม - ข้อมูลสรรพคุณ ขนาดวิธีการใช้ ของยาต�ำรับนี้เป็นความเห็นและประสบการณ์ จากผู้ทรงคุณวฒุ ิ - ตามกรรมวิธโี บราณ เมื่อจะกินยานใ้ี หเ้ สกด้วยคาถาพุทธคุณ ๗ คาบ แล้วจงึ กินยา - ยา ๑ หมอ้ ใช้ตดิ ตอ่ กนั ๕-๗ วนั โดยให้อนุ่ น�ำ้ สมุนไพรทุกครง้ั ก่อนใช้ยา - การเตรยี มตวั ยายงั้ กอ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๔๑) เอกสารอา้ งองิ ๑. สำ� นกั คมุ้ ครองภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย กรมพฒั นาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ ทางเลือก. ชุดต�ำราภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบับอนุรักษ์ ต�ำราการแพทย์แผนไทย ในศิลาจารึกวัด พระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธ์ิ) เล่ม ๒. พิมพ์คร้ังที่ ๑. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ ทหารผ่านศึกในพระบรมราชูปถัมภ,์ ๒๕๕๗. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๘, ๓๐ พฤศจกิ ายน). ราชกจิ จานุเบกษา. เลม่ ๑๓๒ ตอนพเิ ศษ ๓๑๗ ง. 32

ยาแก้ลม สตู ร ๑ ทมี่ าของตำ� รบั ยา ต�ำรายาเกรด็ (๑) “ยาแก้ลม มือตายลมเหน็บชาเท้าเย็น ลมชักสะดุ้ง ลมเรอ ลมสวิงสวาย ประดุจล้นใจ ท่านให้เอารากตองแตก ๓ บาท รากจิงจ้อเหล่ียม ๒ บาท ลูกมะตูมอ่อน ๒ บาท ลูกสมอไทย ๑ บาท ลกู กระวาน ๑ บาท กานพลู ๒ สลึง ลกู จันทน์ ๒ สลึง เทียนทั้ง ๕ เอาสง่ิ ละ ๑ บาท ๑ สลึง ดีปลี ๑ บาท ยาทั้งนี้ต้มเป็นผงกินกบั น�้ำรอ้ น แกล้ มไหล่ตายยกไม่ขึ้น แก้เสลดแห้งตดิ อกตดิ คอ เหม็นคาวคอ แก้ลมพนั ระดึก แกก้ ลอ่ นเป็นก้อนในทอ้ ง แก้มุตกดิ ๒ ประการ แก้ลมเบาเปน็ เลอื ด เบาหยดหยอด มสิ ะดวก เสียวถึง หัวใจหายฯ” สูตรตำ� รบั ยา ประกอบด้วยตวั ยา ๑๐ ชนิด รวมน้�ำหนกั ๒๕๘.๗๕ กรัม ดังนี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา นำ�้ หนักยา ตองแตก ๔๕ กรมั จงิ จ้อเหลยี่ ม ๓๐ กรมั มะตูม ๓๐ กรัม เทียนขาว ๑๘.๗๕ กรัม เทยี นขา้ วเปลอื ก ๑๘.๗๕ กรมั เทียนดำ� ๑๘.๗๕ กรัม เทยี นแดง ๑๘.๗๕ กรัม เทยี นตาต๊กั แตน ๑๘.๗๕ กรมั กระวาน ๑๕ กรมั ดีปลี ๑๕ กรมั สมอไทย ๑๕ กรมั กานพลู ๗.๕๐ กรมั ลกู จนั ทน์ ๗.๕๐ กรัม สรรพคุณ แก้อาการมือตาย เหนบ็ ชา เท้าเยน็ แก้ลมชักสะดงุ้ ลมเรอ ลมสวิงสวาย แก้ลมไหล่ ตายยกไม่ขึ้น แก้เสลดแห้งติดอกติดคอ เหม็นคาวคอ แก้ลมพรรดึก แก้กล่อนเป็น ก้อนในทอ้ ง แก้ลมท�ำใหป้ สั สาวะเป็นเลอื ด ปัสสาวะกะปริดกะปรอยไม่สะดวก แกล้ ม เสยี วถึงหวั ใจ รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวิธีการใช ้ ครงั้ ละ ๑ กรัม ละลายน�้ำอนุ่ กินวนั ละ ๓ คร้ัง กอ่ นอาหาร เชา้ กลางวนั และเยน็ 33

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยข้อมูลเพิ่มเตมิ การเตรียมตวั ยาตองแตกก่อนนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๒) เอกสารอา้ งองิ ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมุดแห่งชาต.ิ หนงั สือสมดุ ไทยด�ำ. อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๑๘. หมวดตำ� ราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. 34

ยาแกล้ ม สูตร ๒ ที่มาของตำ� รบั ยา ตำ� รายาเกรด็ (๑) “ยาแกล้ ม ๚ ๏๓๘๚ ยาแกล้ มมือตีนตายเป็นงอ่ ยเปลี้ย เดนิ มไิ ด้ กินอาหารมิได้ เอา มหาหงิ ค์ุ ๑ ลกู ผกั กาด ๑ หวั หอม ๑ ใบผักเสย้ี นทัง้ ๒ กระดาดท้งั ๒ ผิวไมส้ ีสกุ ๑ หวั เต่าเกียด ๑ ผักคราดทงั้ ตน้ ท้ังราก ทั้งใบ ทั้งดอก ผิวมะกรูดเท่ายาทั้งหลาย ต�ำเป็นผงลายเหล้า น้�ำขิง น�้ำข่า น้�ำส้มซ่าก็ได้ กินแก้สารพัดลมดีนักแล๚” สตู รตำ� รบั ยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๑๑ ชนดิ รวมนำ้� หนกั ๒๐ สว่ น ดังนี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา นำ�้ หนักยา มะกรดู ๑๐ สว่ น กระดาดขาว ๑ สว่ น กระดาดแดง ๑ สว่ น เตา่ เกยี ด ๑ ส่วน เมลด็ พรรณผักกาด ๑ ส่วน ผกั คราด ๑ สว่ น ผักเสี้ยนไทย (ใบ) ๑ สว่ น ผกั เสีย้ นผี (ใบ) ๑ สว่ น ไผ่สีสุก ๑ ส่วน มหาหิงค์ุ ๑ สว่ น หอม ๑ สว่ น สรรพคณุ แกส้ ารพดั ลม แก้ลมมอื ตายเท้าตาย กินอาหารไม่ได้ รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวิธีการใช้ คร้ังละ ๑ ช้อนชา ละลายสุรา น้�ำขิง น�้ำข่า หรือน�้ำส้มซ่า กินวันละ ๓ ครั้ง ก่อนอาหารเชา้ กลางวนั และเยน็ ขอ้ มลู เพิ่มเติม การเตรียมตัวยามหาหงิ คุ์ก่อนนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๘) เอกสารอ้างองิ ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๒๒. หมวดตำ� ราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานุเบกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๓๙ ง, หน้า ๑-๓. 35

ยาแกล้ มกลอ่ น แลลมพุทยักษ์ ราทยกั ษ์ ท่ีมาของตำ� รบั ยา ตำ� รายาเกรด็ (๑) “ยาแกล้ มกล่อนแลลมพุทยักษ์ ราทยักษ์ ยาเอา มหาหิงค์ุ ๑ บาท การบรู ๑ บาท พรกิ ลอ่ น ๓ สลงึ ขงิ แหง้ ๓ บาท ดีปลี ๓ สลงึ กระเทียม ๒ บาท ลูกกระวาน ๒ สลงึ เกลอื สินเธาว์ ๑ สลงึ ยาทง้ั นี้ต�ำ เปน็ ผงละลายด้วยขิงก็ได้ ข่ากไ็ ด้ นำ้� สม้ ซา่ ก็ได้ นำ้� กระเทียมก็ได้ ทำ� เปน็ ผงกไ็ ด้ สดกไ็ ด้ ยานีไ้ ด้ทำ� แล้วบอก ไวร้ ูแ้ ล ๚” สูตรต�ำรบั ยา ประกอบด้วยตวั ยา ๘ ชนดิ รวมน้�ำหนัก ๑๓๘.๗๕ กรัม ดังนี้ ตัวยา นำ�้ หนกั ยา กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ขงิ แห้ง ๔๕ กรมั กระเทยี ม ๓๐ กรัม การบูร ๑๕ กรัม มหาหงิ ค์ุ ๑๕ กรัม ดปี ลี ๑๑.๒๕ กรมั พรกิ ไทยล่อน ๑๑.๒๕ กรัม กระวาน ๗.๕๐ กรัม เกลือสนิ เธาว์ ๓.๗๕ กรมั สรรพคณุ ยาแกล้ มกล่อนแลลมพุทยักษ์ รูปแบบยา ยาผง (ดูภาคผนวก ๓.๒) ขนาดและวิธกี ารใช ้ คร้ังละ ๑ กรัม ละลายน�้ำขิง น้�ำข่า น้�ำส้มซ่า หรือน้�ำกระเทียม กินวันละ ๓ ครั้ง ก่อนอาหาร เชา้ กลางวนั และเยน็ ขอ้ หา้ มใช ้ ห้ามใชใ้ นหญงิ ต้งั ครรภ์ หญงิ ให้นมบุตร ผู้ทมี่ ีไขแ้ ละเดก็ อายุต�ำ่ กว่า ๑๒ ขวบ ข้อควรระวัง ไม่ควรใช้ติดต่อกันเป็นเวลานาน โดยเฉพาะในผู้ป่วยที่มีความผิดปรกติของตับ ไต เนอ่ื งจากอาจเกดิ การสะสมของการบูรและเกิดพิษได ้ ขอ้ มลู เพิม่ เติม - ต�ำรับน้ีมีการบูรเป็นส่วนประกอบร้อยละ ๑๐.๘๑ ในผงยา ๑,๐๐๐ มิลลิกรัม จะมีการบูรอยู่ ๑๐๘.๑๐ มลิ ลกิ รมั ปรมิ าณการบูรท่ไี ด้รบั ใน ๑ มือ้ เทา่ กับ ๑๐๘.๑๐ มิลลิกรัม ซ่ึงปริมาณท่ีท�ำให้เกิดพิษจากการกินการบูร เท่ากับ ๒,๐๐๐ มิลลิกรัม โดยขนาดถึงตาย (lethal dose) ในผู้ใหญ่อยู่ที่ ๔,๐๐๐ มิลลิกรัม ในเด็กอยู่ที่ ๕๐๐-๑,๐๐๐ มลิ ลิกรัม และในทารกอยู่ที่ ๗๐ มลิ ลิกรัม/กิโลกรัม (๓) - การเตรียมตัวยามหาหิงคก์ุ อ่ นน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๘) 36

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยเอกสารอา้ งอิง ๑. “ต�ำรายาเกรด็ ”. หอสมดุ แห่งชาติ. หนังสือสมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๓๕๐. หมวดต�ำราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๑๐) พ.ศ. ๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๒๕ พฤษภาคม). ราชกิจจานุเบกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๔๑ ง, หน้า ๑-๔. ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database-Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28]. Available from: https://toxnet. nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 37

ยาแก้ลมกล่อนใหจ้ กุ ที่มาของตำ� รบั ยา ต�ำรายาเกร็ด (๑) “๏ ยาแก้ลมกล่อนใหจ้ กุ แกน่ แสมทงั้ ๒ เบี้ยจนั ทนเ์ ผาไฟ ๑ หอยแครงเผาไฟ ๑ พริก ๑ ขิง ๑ ดปี ลี ๑ กระเทียม ๑ ข่า ๑ แกจ้ ุก ” สตู รต�ำรบั ยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๙ ชนิด รวมน�ำ้ หนกั ๙ สว่ น ดังนี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ�้ หนักยา กระเทยี ม ๑ ส่วน ข่า ๑ ส่วน ขงิ ๑ สว่ น ดปี ลี ๑ ส่วน เบีย้ จนั่ ๑ สว่ น พริกไทย ๑ สว่ น แสมทะเล ๑ ส่วน แสมสาร ๑ ส่วน หอยแครง ๑ ส่วน สรรพคุณ แก้จุก รูปแบบยา ยาผง (ดูภาคผนวก ๓.๒) ขนาดและวธิ ีการใช ้ ครัง้ ละ ๑ ชอ้ นชา กินวันละ ๓ คร้งั กอ่ นอาหาร เชา้ กลางวันและเย็น ข้อมลู เพิม่ เตมิ - การเตรียมตวั ยาเบย้ี จั่นกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๕) - การเตรยี มตวั ยาหอยแครงก่อนน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๔๐) เอกสารอ้างองิ ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขที่ ๒๒๕. หมวดต�ำราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานุเบกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. 38

ยาแก้ลมทนุ ะยกั ษวาโย ที่มาของตำ� รับยา ศิลาจารกึ ต�ำรายาวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ)์ (๑, ๒) “๏ สิทธิการิยะ จะกล่าวลักษณะก�ำเนิดแห่งลมอันช่ือว่า ทุนยักษวาโย เป็นค�ำรบ ๒ น้ัน เกิดแต่กองลมอมั พาตเป็นตน้ ลมกองนีม้ กั กระทำ� ให้เสยี ดสขี ้างแลชายโครงข้นึ มามใิ ห้ตงึ ตัวได้ มักให้โกง่ ตัว อยู่ ใหท้ ้องแขง็ เป็นเกลียว บรโิ ภคอาหารมิได้ มักรากลมเปลา่ แลมักเปน็ ร�ำมะนาดเจรจากล้อแกล้ มักใหต้ า มดื ตาฟางแลกระทำ� ให้ลงเปน็ คราวๆ มกั พดั เตโชใหด้ ับ ถา้ ผ้ใู ดเป็นดงั กล่าวมานี้มักถอยอายุทุกวนั ฯ ขนานหน่ึง เอาลูกจันทน์ ดอกจันทน์ มหาหิงคุ์ ส่ิงละส่วน การบูร ๖ ส่วน ยาด�ำ ๘ ส่วน พรกิ ไทย ๒๖ สว่ น ท�ำเป็นจณุ น�ำ้ เปลอื กมะรมุ ต้มเปน็ กระสายบดท�ำแทง่ ไว้เทา่ เม็ดฝา้ ยหบี ให้กนิ หนัก ๑ สลงึ แก้ลมทนุ ะยักษวาโยนัน้ หายดีวิเศษนกั ” สูตรตำ� รบั ยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๖ ชนดิ รวมน้�ำหนกั ๔๓ ส่วน ดังน้ี ตัวยา น้�ำหนกั ยา กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย พรกิ ไทย ๒๖ สว่ น ยาด�ำ ๘ ส่วน การบูร ๖ สว่ น ดอกจนั ทน์ ๑ ส่วน มหาหงิ คุ์ ๑ สว่ น ลูกจนั ทน์ ๑ ส่วน สรรพคุณ แก้ลมทุนะยักษวาโย เกดิ แต่กองลมอมั พาต รปู แบบยา ยาเมด็ พิมพ์ ขนาด ๓๐๐ มลิ ลิกรัม (ดูภาคผนวก ๓.๔.๑) วธิ ีปรงุ ยา บดเป็นผงละเอียด ผสมกับน�้ำเปลือกมะรุม แล้วทำ� เปน็ เมด็ ขนาดและวธิ กี ารใช ้ ครั้งละ ๒-๔ เมด็ กนิ วันละ ๒ คร้ัง ก่อนอาหาร เชา้ และเยน็ ข้อควรระวัง - ควรระวังการใช้ยาอย่างต่อเน่ือง โดยเฉพาะอย่างย่ิงในผู้ป่วยที่มีความผิดปรกติ ของตับ ไต เน่ืองจากอาจเกดิ การสะสมของการบูรและเกดิ พษิ ได้ - ควรระวังการกินร่วมกับยาในกลุ่มสารกันเลือดเป็นล่ิม (anticoagulant) และยาตา้ นการจับตัวของเกลด็ เลือด (antiplatelet) - ควรระวังการใช้ร่วมกับยา phenyltoin, propranolol, theophylline และ rifampicin เนือ่ งจากต�ำรับยาน้ีมพี ริกไทยในปริมาณสูง - ควรระมัดระวงั การใช้ในผสู้ ูงอายุ ข้อหา้ มใช้ ห้ามใชใ้ นหญิงตงั้ ครรภ์ ผทู้ ่ีมไี ข้ และเดก็ อายตุ ำ�่ กวา่ ๑๒ ขวบ 39

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยข้อมลู เพ่ิมเติม - ต�ำรับน้ีมีการบูรเป็นส่วนประกอบ ร้อยละ ๑๓.๙ ในยาเม็ด ๓๐๐ มิลลิกรัม จะมกี ารบรู อยู่ ๔๑.๗ มลิ ลกิ รมั ปรมิ าณการบรู ทไี่ ดร้ บั ใน ๑ มอ้ื เทา่ กบั ๑๖๖.๘ มลิ ลกิ รมั ซึ่งปริมาณที่ท�ำให้เกิดพิษจากการกินการบูร เท่ากับ ๒ กรัม โดยขนาดถึงตาย (lethal dose) ในผ้ใู หญ่อยทู่ ี่ ๔,๐๐๐ มิลลิกรมั /มือ้ ในเด็กอยทู่ ี่ ๕๐๐-๑,๐๐๐ มลิ ลกิ รัม/ม้ือ และในทารกอยู่ท่ี ๗๐ มิลลิกรมั /กิโลกรัม/ม้ือ (๓) - การเตรยี มตวั ยามหาหิงคุก์ ่อนน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๘) - การเตรียมตัวยายาด�ำก่อนน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๒๓) เอกสารอ้างองิ ๑. ส�ำนักคุ้มครองภมู ิปัญญาการแพทยแ์ ผนไทย กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ ทางเลือก.ชุดต�ำราภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบับอนุรักษ์ ต�ำราการแพทย์แผนไทยในศิลาจารึกวัด พระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธ์ิ) เล่ม ๓. พิมพ์ครั้งที่ ๑. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ ทหารผ่านศกึ ในพระบรมราชูปภัมภ์, ๒๕๕๗. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๘, ๓๐ พฤศจกิ ายน). ราชกิจจานุเบกษา. เล่ม ๑๓๒ ตอนพเิ ศษ ๓๑๗ ง. ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database-Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28]. Available from: https://toxnet. nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 40

ยาแกล้ มปตั คาด ที่มาของตำ� รับยา ต�ำรายาเกรด็ (๑) “๏ แก้ลมปัตคาด เอา ข่า ๑ ว่านน้�ำ ๑ รากหนาด ๑ ใบคนทีสอ ๑ เฉียงพร้ามอญ ๑ กระเทียม ๑ ไพล ๑ พริก ๑ ขิง ๑ ดปี ลี ๑ มหาหงิ คุ์ ๑ เจตบูล (เจตมลู ) แดง ๑ ใบสะเดา ๑ ผิวมะกรูด ๑ การบรู ๑ ต�ำเป็นผงละลายน้�ำร้อน แกจ้ กุ เสียดลมหายแล๚” สตู รตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๑๕ ชนดิ รวมน้�ำหนกั ๑๕ สว่ น ดังน้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนกั ยา กระเทียม ๑ สว่ น การบูร ๑ สว่ น ข่า ๑ สว่ น ขงิ ๑ สว่ น คนทสี อ ๑ สว่ น เจตมูลเพลิงแดง ๑ ส่วน สันพรา้ หอม ๑ สว่ น ดีปลี ๑ ส่วน พริกไทยด�ำ ๑ สว่ น ไพล ๑ ส่วน มหาหิงค์ุ ๑ สว่ น มะกรดู ๑ สว่ น วา่ นน�้ำ ๑ สว่ น สะเดา ๑ สว่ น หนาด (ราก) ๑ สว่ น สรรพคณุ แกจ้ กุ เสียด รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวธิ ีการใช ้ คร้ังละ ๑ กรัม ละลายน้�ำอุ่น กินวนั ละ ๓ ครั้ง กอ่ นอาหาร เชา้ กลางวัน และเยน็ ขอ้ หา้ มใช ้ ห้ามใช้ในหญงิ ต้งั ครรภแ์ ละหญงิ ใหน้ มบตุ ร ผทู้ มี่ ไี ข้ และเด็กอายตุ ำ่� กวา่ ๑๒ ขวบ ขอ้ ควรระวัง ไม่ควรใช้ติดต่อกันเป็นเวลานาน โดยเฉพาะในผู้ป่วยท่ีมีความผิดปรกติของตับ ไต เนอ่ื งจากอาจเกดิ การสะสมของการบรู และเกิดพิษได้ 41

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยขอ้ มลู เพิม่ เตมิ - ต�ำรับนี้มีการบูรเป็นส่วนประกอบร้อยละ ๖.๖๗ ในผงยา ๑,๐๐๐ มิลลิกรัม จะมีการบูรอยู่ ๖๖.๗๐ มิลลิกรัม ปริมาณการบูรที่ได้รับใน ๑ มื้อ เท่ากับ ๖๖.๗๐ มิลลิกรัม ซ่ึงปริมาณที่ท�ำให้เกิดพิษจากการกินการบูร เท่ากับ ๒,๐๐๐ มิลลิกรัม โดยขนาดถึงตาย (lethal dose) ในผู้ใหญ่อยู่ที่ ๔,๐๐๐ มิลลิกรัม ในเด็กอยู่ที่ ๕๐๐-๑,๐๐๐ มลิ ลกิ รมั และในทารกอยูท่ ี่ ๗๐ มลิ ลิกรัม/กโิ ลกรัม (๓) - การเตรียมตวั ยามหาหงิ ค์ุก่อนนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๘) เอกสารอา้ งอิง ๑. “ต�ำรายาเกรด็ ”. หอสมดุ แห่งชาติ. หนงั สือสมุดไทยด�ำ. อักษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๒๒. หมวดต�ำราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและตํารับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกิจจานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database- Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28].Available from: https://toxnet.nlm.nih.gov/ cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 42

ยาแกล้ มพาหรุ วาโย ที่มาของต�ำรบั ยา ศิลาจารกึ ตำ� รายาวดั พระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม (วัดโพธ์ิ) (๑, ๒) “๏ สิทธิการิยะ จะกล่าวลักษณะก�ำเนิดแห่งลมอันช่ือว่า พาหุระวาโย เป็นค�ำรบ ๙ น้ัน บงั เกดิ แตส่ ุขุมัง คะวาต กลา่ วคอื ลมคถู ทวารแล่นข้ึนมาจบั เอาหลงั มอื กระท�ำให้มือบวมขน้ึ แลว้ แล่นลงมาจับ เอาหลงั เทา้ กระทำ� ให้เทา้ นั้นเบง่ ขึน้ แล้วกลับแล่นข้นึ สกู่ ระบาลศีรษะ กระทำ� ใหห้ นักศีรษะ ให้ศีรษะซุนไปให้ วงิ เวียนแลใหน้ ำ�้ มูกตกนำ�้ ตาตก ให้เสยี วล�ำมือล�ำเท้าให้เป็นเหน็บ แลลมกองนีเ้ กิดแกผ่ ้ใู ดก�ำหนด ๕ เดือน จะลกุ ข้นึ มิไดเ้ ลย ฯ ขนานหนงึ่ เอาแหว้ หมู ใบสะเดา พรกิ ไทย ขงิ แหง้ ดปี ลี กะทอื ไพล ข่า กระชาย ขมิน้ อ้อย กระเทียม ผิวมะกรดู เทียนดำ� เทียนขาว ส่งิ ละสว่ น หอมแดง กระเทยี ม สง่ิ ละ ๒ ส่วน การบูร ๔ สว่ น ลูกพิลังกาสา ๒๒ ส่วน ท�ำเป็นจุณบดละลายน้�ำผ้ึงรวงกินหนัก ๑ สลึง แก้ลมพาหุรวาโย อันบังเกิดแต่ กองสุขมุ ังคะวาตนน้ั หายวเิ ศษดีนัก ฯ” สูตรตำ� รบั ยา ประกอบด้วยตัวยา ๑๘ ชนิด รวมน้ำ� หนัก ๔๔ สว่ น ดงั น้ี ตัวยา นำ�้ หนกั ยา กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย พิลังกาสา ๒๒ ส่วน การบรู ๔ สว่ น กระเทียม ๓ สว่ น หอมแดง ๒ สว่ น เทียนขาว ๑ สว่ น เทยี นด�ำ ๑ สว่ น แหว้ หมู ๑ สว่ น ไพล ๑ สว่ น กระชาย ๑ สว่ น กะทือ ๑ สว่ น ขมิ้นอ้อย ๑ สว่ น ขา่ ๑ สว่ น ขิงแหง้ ๑ ส่วน ดปี ลี ๑ ส่วน พริกไทย ๑ ส่วน มะกรดู ๑ ส่วน สะเดา ๑ สว่ น 43

สรรพคุณ แก้ลมพาหุรวาโย อันเกิดแตก่ องสขุ ุมังคะวาต รูปแบบยา ยาลกู กลอน ขนาด ๓๐๐ มิลลิกรัม (ดูภาคผนวก ๓.๕) ขนาดและวิธีการใช้ ครง้ั ละ ๔ เมด็ กนิ วนั ละ ๒-๓ ครง้ั กอ่ นอาหาร เชา้ กลางวนั และเยน็ หรอื เมอื่ มอี าการ ค�ำเตอื น ยาตำ� รบั นีต้ อ้ งใช้ภายใต้การดูแลของผู้ประกอบวิชาชพี การแพทยแ์ ผนไทย ข้อควรระวัง ควรระวังการใช้ยาอย่างต่อเน่ือง โดยเฉพาะอย่างย่ิงในผู้ป่วยท่ีมีความผิดปรกติของ ตับ ไต เนอ่ื งจากอาจเกดิ การสะสมของการบูรและเกิดพษิ ได้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ข้อมูลเพิ่มเติม ต�ำรับน้ีมกี ารบรู เปน็ ส่วนประกอบ รอ้ ยละ ๙.๑ ในยาเมด็ ๓๐๐ มลิ ลิกรัม จะมกี ารบรู อยู่ ๒๗.๓ มิลลิกรัม ปริมาณการบูรท่ีได้รับใน ๑ ม้ือ เท่ากับ ๑๐๙.๒ มิลลิกรัม ซง่ึ ปรมิ าณทที่ ำ� ใหเ้ กดิ พษิ จากการกนิ การบรู เทา่ กบั ๒ กรมั โดยขนาดถงึ ตาย (lethal dose) ในผู้ใหญอ่ ยทู่ ี่ ๔,๐๐๐ มลิ ลิกรัม/มือ้ ในเด็กอยทู่ ่ี ๕๐๐–๑,๐๐๐ มลิ ลกิ รัม/ม้อื เอกสารอา้ งอิง และในทารกอยทู่ ี่ ๗๐ มิลลกิ รมั /กิโลกรมั /ม้ือ (๓) ๑. ส�ำนักคุ้มครองภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ ทางเลอื ก. ชดุ ตำ� ราภมู ปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ์ ตำ� ราการแพทยแ์ ผนไทยในศลิ าจารกึ วดั พระเชตพุ น วิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) เล่ม ๓. พิมพ์คร้ังท่ี ๑. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ทหารผ่านศึก ในพระบรมราชู ปภมั ภ,์ ๒๕๕๗. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและตํารับยาแผนไทยของชาติ พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๘, ๓๐ พฤศจิกายน). ราชกิจจานุเบกษา. เลม่ ๑๓๒ ตอนพเิ ศษ ๓๑๗ ง. ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database- Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28]. Available from: https://toxnet.nlm.nih.gov/ cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 44

ยาแก้ลมมหาสดมภ์ ทมี่ าของตำ� รบั ยา ต�ำรายาเกรด็ (๑) “ยาแกล้ มมหาสดมภ์แลลมอมั พาตคู่กัน เม่ือจบั นน้ั ล้ินหด เอา ใบผักคราด ๑ ใบแมงลกั คา ๑ สารสม้ ๑ เกลือสินเธาว์ ๑ พรมมิ ๑ บดทาลนิ้ หายแล ๚” สตู รตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๕ ชนดิ รวมน�ำ้ หนกั ๕ สว่ น ดงั นี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนกั ยา เกลอื สินเธาว์ ๑ สว่ น ผกั คราด ๑ ส่วน พรมมิ ๑ สว่ น แมงลกั คา ๑ สว่ น สารสม้ ๑ ส่วน สรรพคณุ แกอ้ าการลิ้นกระด้างคางแขง็ ควบคมุ ลนิ้ ล�ำบาก พดู ไม่ชดั ทีเ่ กิดจากลมมหาสดมภ์ และลมอมั พาต รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวธิ กี ารใช้ ใชท้ าล้ินเมื่อมีอาการ ขอ้ มูลเพม่ิ เตมิ - ตำ� รับยาดงั กลา่ วใชใ้ นกรณที ี่ลิน้ หดจากลมมหาสดมภแ์ ละลมอัมพาต - ผักคราด ควรใช้ส่วนของดอก เนื่องจากมีรสเผ็ดร้อนกว่าใบ ซึ่งเป็นส่วนส�ำคัญ ในการออกฤทธิ์ - การเตรยี มตัวยาสารสม้ กอ่ นนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๓๖) เอกสารอา้ งอิง ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๗๓. หมวดตำ� ราเวชศาสตร์. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๑๐) พ.ศ. ๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๒๕ พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๔๑ ง, หน้า ๑-๔. 45

ยาแก้ลมมหาสดมภแ์ ละลมอัมพาต ทีม่ าของต�ำรับยา ต�ำราเวชศาสตรฉ์ บบั หลวง รชั กาลที่ ๕ เล่ม ๓ (๑, ๒) “ขนานหนึ่งแก้ลมมหาสดม ลมอ�ำมะพาศ คู่กัน เม่ือจับน้ันให้ล้ินหดเข้า ให้แก้ด้วยยาน้ี เอาผักคราด ๑ แมงลกั ๑ ฃ่า ๑ สารส้ม ๑ เกลอื สินเทาว ๑ พรมมิ ๑ บดป้นั แท่งไว้ทาล้นิ หด ๚ะ” สตู รต�ำรับยา ประกอบด้วยตวั ยา ๖ ชนดิ รวมนำ้� หนัก ๖ ส่วน ดังนี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนกั ยา เกลือสินเธาว์ ๑ สว่ น ข่า ๑ ส่วน ผักคราด ๑ ส่วน พรมมิ ๑ สว่ น แมงลกั (ทง้ั ต้น) ๑ ส่วน สารส้ม ๑ สว่ น สรรพคณุ แกล้ น้ิ หด ทเ่ี กดิ จากลมมหาสดมภ์และลมอัมพาต รปู แบบยา ยาเมด็ พิมพ์ ขนาด ๓๐๐ มลิ ลกิ รัม (ดภู าคผนวก ๓.๔.๑) ขนาดและวิธกี ารใช้ ครัง้ ละ ๑ เมด็ ละลายน้ำ� ทาลนิ้ วันละ ๓-๔ ครั้ง ข้อมลู เพิ่มเติม การเตรยี มตวั ยาสารสม้ ก่อนน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๓๖) เอกสารอ้างอิง ๑. หอสมดุ แหง่ ชาติ กรมศลิ ปากร. ต�ำราเวชศาสตร์ฉบบั หลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๓. กรุงเทพฯ : บริษัท อมรนิ ทร์ พริน้ ต้งิ แอนด์พบั ลิชช่ิง จำ� กัด (มหาชน), ๒๕๕๕. หนา้ ๓๑. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๒) พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๙, ๑๒ มกราคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๓ ตอนพเิ ศษ ๗ ง, หน้า ๑-๓. 46

ยาแกล้ มสรรพวาระจักรโมละ ท่ีมาของตำ� รับยา ศิลาจารกึ ตำ� รายาวัดพระเชตพุ นวมิ ลมงั คลาราม (วัดโพธ)์ิ (๑, ๒) “๏ สทิ ธกิ ารยิ ะ จะกล่าวลักษณะกำ� เนดิ แหง่ ลมอนั ช่อื ว่า สรรพวาระจกั รโมละ เปน็ ค�ำรบ ๗ น้นั เกดิ แตก่ องอัมพฤกษแ์ ลปัตคาดระคนกนั กระทำ� ให้จบั เป็นคราว ๓ วัน ๔ วนั จับทหี นึ่ง เม่อื จะจบั ขึน้ มาน้ัน ทำ� ใหเ้ จบ็ หลงั กอ่ นแล้วแล่นขึ้นไปจับเกลยี วข้าง ให้เจบ็ ตน้ คอยิง่ นกั ฯ ขนานหน่ึง เอาผิวฝักมะรุม ผิวลูกมะตูม ผิวลูกมะกรูด ผิวมะนาว ผิวลูกส้มซ่า รากมะกรูด รากมะนาว ขา่ กระชาย ไพล สง่ิ ละส่วน หอมแดง พรกิ ไทย ดปี ลี การบรู ส่ิงละ ๒ ส่วน ใบพมิ เสน ๑๘ สว่ น ทำ� เปน็ จณุ บดทำ� แท่งไวล้ ะลายนำ�้ รอ้ นแทรกชะมด แทรกพิมเสน กนิ แกล้ มสรรพวาระจักรโมละหายฯ” สูตรตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๑๕ ชนิด รวมนำ้� หนัก ๓๖ สว่ น ดงั นี้ ตัวยา นำ้� หนักยา กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย พิมเสนตน้ ๑๘ ส่วน การบูร ๒ ส่วน ดปี ลี ๒ สว่ น พรกิ ไทย ๒ สว่ น หอมแดง ๒ สว่ น กระชาย ๑ ส่วน ขา่ ๑ ส่วน ไพล ๑ สว่ น มะกรูด ๑ สว่ น มะกรูด (ราก) ๑ สว่ น มะตมู (ผวิ เปลือกผล) ๑ สว่ น มะนาว ๑ ส่วน มะนาว ๑ ส่วน มะรุม (ฝกั ) ๑ สว่ น สม้ ซา่ ๑ ส่วน สรรพคุณ แก้ลมสรรพวาระจักรโมละ ซ่ึงเป็นลมที่ท�ำให้เกิดอาการ ปวดหลัง ปวดบ้ันเอว แลว้ ปวดรา้ วข้นึ ต้นคอ รปู แบบยา ยาเม็ดพิมพ์ ขนาด ๓๐๐ มลิ ลิกรัม (ดูภาคผนวก ๓.๔.๑) ขนาดและวิธีการใช้ คร้ังละ ๓-๕ เม็ด ละลายน้�ำร้อน แทรกชะมดหรือแทรกพิมเสน กินวันละ ๓ คร้ัง ก่อนอาหาร เชา้ กลางวนั และเยน็ 47

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยขอ้ ควรระวงั ควรระวังการใช้ยาอย่างต่อเน่ือง โดยเฉพาะอย่างย่ิงในผู้ป่วยท่ีมีความผิดปรกติของ ตับ ไต เน่ืองจากอาจเกดิ การสะสมของการบรู และเกดิ พิษได้ ขอ้ มูลเพ่ิมเตมิ ตำ� รบั นี้มีการบรู เป็นส่วนประกอบ รอ้ ยละ ๕.๕๖ ในยาเมด็ ๓๐๐ มลิ ลิกรัม จะมกี ารบูร อยู่ ๑๖.๖๘ มลิ ลกิ รมั ปรมิ าณการบรู ทไี่ ดร้ บั ใน 1 มอื้ เทา่ กบั ๘๓.๔ มลิ ลกิ รมั ซง่ึ ปรมิ าณ ทที่ ำ� ใหเ้ กิดพิษจากการกินการบรู เทา่ กบั ๒ กรัม โดยขนาดถึงตาย (lethal dose) ในผู้ใหญ่อยู่ที่ ๔,๐๐๐ มิลลิกรัม/ม้ือ ในเด็กอยู่ท่ี ๕๐๐-๑,๐๐๐ มิลลิกรัม/มื้อ และ ในทารกอยู่ท่ี ๗๐ มลิ ลิกรัม/กโิ ลกรมั /มือ้ (๓) เอกสารอา้ งองิ ๑. สำ� นักค้มุ ครองภมู ิปญั ญาการแพทยแ์ ผนไทย กรมพัฒนาการแพทยแ์ ผนไทยและการแพทย์ ทางเลือก. ชุดต�ำราภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบับอนุรักษ์ ต�ำราการแพทย์แผนไทยในศิลาจารึก วดั พระเชตพุ นวมิ ล มงั คลาราม (วัดโพธ์)ิ เล่ม ๓. พิมพ์คร้งั ที่ ๑. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พอ์ งค์การสงเคราะห์ ทหารผ่านศกึ ในพระบรมราชูปภมั ภ,์ ๒๕๕๗. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๘, ๓๐ พฤศจกิ ายน). ราชกิจจานุเบกษา. เล่ม ๑๓๒ ตอนพเิ ศษ ๓๑๗ ง. ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database-Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28]. Available from: https://toxnet. nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 48

ยาแก้ลมสนั ดาน สตู ร ๑ ทม่ี าของตำ� รับยา ตำ� รายาเกร็ด (๑) “ยาแกล้ มสนั ดาน ๚ ๏๑๒๚ ยาแกล้ มสนั ดานใหเ้ ยน็ ไปทงั้ ตวั ทา่ นใหเ้ อา โกฐสอ ๑ เปลอื กอบเชย ไทย ๑ ลกู กระวาน ๑ ใบกระวาน ๑ กานพลู ๑ ขงิ แหง้ ๑ การบูร ๑ วา่ นน้�ำ (๑) พรกิ ไทย ๑ หัวดองดงึ ๑ รากเจตมูล ๑ สะคา้ น ๑ รากชา้ พลู ๑ เอาสง่ิ ละบาท เอา ดีปลี ๔ ต�ำลงึ ต�ำเปน็ ผงไวก้ นิ เพลาเช้าน้�ำรอ้ น เพลาเย็นนำ�้ ขงิ แก้ลมอันให้ตัวเยน็ และลมเป็นกอ้ นเป็นเถาในท้องนน้ั หายแล๚” สูตรตำ� รับยา ประกอบด้วยตวั ยา ๑๔ ชนดิ รวมน�้ำหนกั ๔๓๕ กรัม ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ�้ หนักยา ดีปลี ๒๔๐ กรัม กระวาน ๑๕ กรมั ใบกระวาน ๑๕ กรมั กานพลู ๑๕ กรมั การบูร ๑๕ กรมั โกฐสอ ๑๕ กรมั ขิงแห้ง ๑๕ กรมั เจตมูลเพลิงแดง ๑๕ กรมั ชะพลู ๑๕ กรมั ดองดงึ ๑๕ กรมั พริกไทย ๑๕ กรมั วา่ นนำ�้ ๑๕ กรมั สะคา้ น ๑๕ กรมั อบเชยไทย ๑๕ กรมั สรรพคุณ แก้ลมอันใหต้ วั เยน็ และลมเปน็ กอ้ นเป็นเถาในทอ้ ง รูปแบบยา ยาผง (ดูภาคผนวก ๓.๒) ขนาดและวธิ ีการใช ้ ครง้ั ละ ๑ ชอ้ นชา ละลายนำ้� อนุ่ หรอื น�้ำขงิ กินวนั ละ ๒ ครัง้ ก่อนอาหาร เชา้ และเย็น ขอ้ หา้ มใช ้ ห้ามใช้ในหญิงต้ังครรภแ์ ละหญงิ ให้นมบุตร ผทู้ ี่มไี ข้ และเด็กอายุต่ำ� กวา่ ๑๒ ขวบ ขอ้ ควรระวงั - ไมค่ วรใชต้ ดิ ตอ่ กนั เปน็ เวลานาน โดยเฉพาะในผปู้ ว่ ยทม่ี คี วามผดิ ปรกตขิ องตบั ไต เน่อื งจากอาจเกิดการสะสมของการบรู และเกิดพษิ ได้ - ระวังในผ้ปู ่วยโรคกระเพาะอาหารอกั เสบ และความดนั โลหติ สงู 49

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยข้อมลู เพม่ิ เติม - สารทพ่ี บในดองดงึ หลายชนดิ สามารถแสดงความเปน็ พษิ ได้ โดยเฉพาะ superbine (colchicine) หากกินเข้าไปมากจะท�ำให้เกิดความเป็นพิษเฉียบพลัน ดังน้ัน การนำ� มาใชจ้ ะตอ้ งมีการลดพษิ ของดองดงึ ก่อน - ต�ำรับน้ีมีการบูรเป็นส่วนประกอบร้อยละ ๓.๔๕ ในผงยา ๕,๐๐๐ มิลลิกรัม จะมกี ารบูรอยู่ ๑๗๒.๕๐ มิลลกิ รัม ปรมิ าณการบูรที่ได้รับใน ๑ มือ้ เทา่ กับ ๑๗๒.๕๐ มิลลิกรัม ซึ่งปริมาณที่ท�ำให้เกิดพิษจากการกินการบูร เท่ากับ ๒ กรัม โดยขนาด ถึงตาย (lethal dose) ในผูใ้ หญ่อยทู่ ี่ ๔,๐๐๐ มิลลิกรัม ในเดก็ อยู่ท่ี ๕๐๐–๑,๐๐๐ มลิ ลกิ รัม และในทารกอยูท่ ี่ ๗๐ มลิ ลิกรัม/กิโลกรัม (๓) - การเตรยี มตวั ยาดองดึงก่อนน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๐) เอกสารอ้างอิง ๑. “ตำ� รายาเกร็ด”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนังสอื สมดุ ไทยด�ำ. อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขที่ ๒๒๒. หมวดต�ำราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและตํารับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานุเบกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database- Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28].Available from: https://toxnet.nlm.nih.gov/ cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 50

ยาแก้ลมสันดาน สตู ร ๒ ท่มี าของตำ� รับยา ต�ำรายาเกรด็ (๑) “ยาแกล้ มสนั ดาน ๚ ๏๓๑๚ ถา้ จะแกล้ มสนั ดานมนั ใหท้ อ้ งแขง็ ดจุ แผน่ กระดานและมนั ใหจ้ กุ เสยี ด เป็นก�ำลัง ถา้ จะแก้ เอา ลูกชา้ พลู ๑ บาท ขงิ แห้ง ๑ ตำ� ลงึ ว่านนำ�้ ๑ บาท รากช้าพลู ๑ บาท ตะไคร้หอม ๑ ต�ำลึง หัวหอม ๑ บาท กระเทยี ม ๓ บาท เปลา้ นอ้ ย ๑ ตำ� ลึง ๒ บาท พรกิ ไทย ๓ ตำ� ลึง ตำ� เปน็ ผงไว้ ถ้าจะแก้ลมทั้งปวงละลายนำ้� ร้อน ถา้ เจบ็ ทว่ั สารพางคต์ วั ลายนำ�้ มะนาวกินหาย ถ้าตกเลือดลายน้�ำจุกหอมจุก กระเทียมกินหาย ยาน้ีวิเศษนัก๚” สตู รตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๙ ชนิด รวมนำ�้ หนัก ๔๙๕ กรมั ดังน้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา นำ�้ หนกั ยา พริกไทย ๑๘๐ กรัม เปล้าน้อย ๙๐ กรมั ขงิ แห้ง ๖๐ กรมั ตะไครห้ อม ๖๐ กรัม กระเทียม ๔๕ กรมั ชะพลู (ผล) ๑๕ กรมั ชะพลู ๑๕ กรัม วา่ นน�ำ้ ๑๕ กรัม หอม ๑๕ กรัม สรรพคุณ แกล้ มสนั ดานใหท้ อ้ งแข็งดุจแผน่ กระดาน แกจ้ กุ เสยี ด รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวิธีการใช ้ คร้ังละ ๑ ช้อนชา ละลายน�้ำกระสาย กินวันละ ๓ คร้ัง ก่อนอาหาร เช้า กลางวัน และเย็น น้�ำกระสายยาท่ีใช้ - กรณแี ก้ลมท้ังปวง ละลายน�้ำอ่นุ - กรณแี ก้อาการจกุ เสียด เจ็บทวั่ สรรพางคก์ าย ละลายนำ�้ มะนาว - กรณีแกต้ กเลอื ด ละลายน้ำ� จกุ หอม หรอื จุกกระเทยี ม ข้อห้ามใช ้ ห้ามใชใ้ นหญิงตัง้ ครรภแ์ ละหญิงใหน้ มบุตร ผู้ท่มี ไี ข้ และเด็กอายุต่�ำกวา่ ๑๒ ขวบ ข้อควรระวัง - ระวังการใช้ร่วมกับยา Phenytoin, Propranolol, Theophylline และ Rifampicin เน่อื งจากตำ� รับนี้ มพี ริกไทยในปรมิ าณสูง 51

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย - ระวงั ในผูป้ ว่ ยโรคกระเพาะอาหารอักเสบ และความดันโลหิตสงู - ระมัดระวงั การใชใ้ นผสู้ งู อายุ เอกสารอ้างองิ ๑. “ต�ำรายาเกร็ด”. หอสมุดแหง่ ชาติ. หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขที่ ๒๒๒. หมวดต�ำราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและตํารับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกิจจานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๓๙ ง, หน้า ๑-๓. 52

ยาแกล้ มเสยี งแหง้ ชือ่ อน่ื ยาแก้ลม ท่ีมาของตำ� รบั ยา ต�ำรายาเกร็ด (๑) “ยาแกล้ ม ๚ ๏๓๚ ยาแก้ลมมันให้เสียงแห้งคอแหง้ เอา ส้มมะขามเปียก ๒ ต�ำลงึ นำ้� ตาลโตนด ๑ สลงึ นำ้� มะนาว ๗ ลูก ชะเอมเทศ ๑ เฟื้อง เกลือ ๑ บาท นำ้� ใบมะกล่�ำเครือจอก ๑ นำ�้ ใบมะกลำ่� ต้นจอก ๑ น�้ำขงิ จอก ๑ ดปี ลี ๒ สลึง เคี่ยวขน้ึ แตพ่ อป้ันได้ กนิ แกเ้ สยี งแหง้ คอแหง้ ดว้ ยลมและรดิ สดี วงนน้ั หายแล๚” กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย สตู รตำ� รับยา ประกอบด้วยตัวยา ๙ ชนดิ รวมน�ำ้ หนัก ๑๔๘.๑๒๕ กรมั * ดังนี้ ตัวยา นำ้� หนกั ยา มะขาม (เนือ้ ในฝัก) ๑๒๐ กรัม เกลือ ๑๕ กรมั ดีปลี ๗.๕ กรมั ตาลโตนด ๓.๗๕ กรมั ชะเอมเทศ ๑.๘๗๕ กรัม มะนาว ๖๐ มลิ ลิลิตร ขงิ ๓๐ มลิ ลลิ ิตร มะกล่ำ� เครือ ๓๐ มิลลลิ ิตร มะกล�่ำต้น ๓๐ มลิ ลลิ ติ ร *ไม่รวมน�้ำ หนัก มะนาว ขิง มะกล�่ำ เครอื และมะกลำ่�ตน้ สรรพคุณ แกเ้ สยี งแหง้ ทีเ่ กิดจากลม คอแหง้ รูปแบบยา ยาลูกกลอน ขนาด ๓๐๐ มิลลกิ รัม (ดูภาคผนวก ๓.๕) วิธีปรุงยา ตวั ยามะนาว ขงิ มะกล่�ำเครอื และมะกลำ�่ ต้น คั้นเอาน�้ำตามท่กี �ำหนด ผสมกบั ตัวยา เกลือ ดปี ลี ตาลโตนด และชะเอมเทศ กวนใหเ้ ขา้ กนั แล้วจึงปน้ั เป็นยาลกู กลอน ขนาดและวธิ กี ารใช ้ ครัง้ ละ ๑-๒ เม็ด อมเมื่อมอี าการ ขอ้ มูลเพ่ิมเติม - การเตรยี มตัวยาเกลอื ก่อนน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๔) - การเตรยี มตัวยามะกล่�ำเครอื กอ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๙) - การเตรยี มตัวยามะกล่ำ� ต้นกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๒๐) เอกสารอ้างองิ ๑. “ต�ำรายาเกร็ด”. หอสมุดแห่งชาติ. หนังสอื สมุดไทยด�ำ. อักษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๒๓. หมวดต�ำราเวชศาสตร์. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและตํารับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกิจจานุเบกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๓๙ ง, หน้า ๑-๓. 53

ยาแกล้ มออกตามหูและตา ที่มาของต�ำรับยา ต�ำราเวชศาสตร์ฉบบั หลวง รชั กาลท่ี ๕ เลม่ ๓ (๑, ๒) “ขนานหนึ่งแก้ลมออกตามหู ตา เอาทะลายหมากที่เปนเขาควาย ๒ สลึง บระเพช ๒ สลึง พดั แพวแดง ๒ สลึง ดีปลี ๒ สลึง แหว้ หมู ๒ บาท พลิ ังกาสา ๒ บาท ใบสลอด ๒ บาท ใบมะตูม ๒ บาท กรงุ เขมา ๒ สลงึ ยาทง้ั นีต้ ำ� ผงละลายน้�ำผง้ึ กิน จำ� เภาะแกล้ มออกหู ตา หายแล๚ะ๛” สูตรต�ำรบั ยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๙ ชนิด รวมน้ำ� หนัก ๑๕๗.๕ กรัม ดงั น้ี ตัวยา น�้ำหนกั ยา กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย พิลังกาสา ๓๐ กรัม มะตมู (ใบ) ๓๐ กรัม สลอด (ใบ) ๓๐ กรัม แหว้ หมู ๓๐ กรัม กรุงเขมา ๗.๕ กรมั ดีปลี ๗.๕ กรมั บอระเพ็ด ๗.๕ กรัม ผักแพวแดง ๗.๕ กรมั หมาก ๗.๕ กรมั สรรพคณุ แกล้ มออกหู ซง่ึ ทำ� ใหม้ อี าการหอู อ้ื มเี สยี งในหู และลมออกตา ทที่ ำ� ใหม้ อี าการตาลาย มักพบในผสู้ งู อายุ รปู แบบยา ยาผง (ดูภาคผนวก ๓.๒) วิธปี รงุ ยา บดเปน็ ผงใหล้ ะเอยี ด ขนาดและวิธีการใช้ คร้ังละ ๑-๒ ชอ้ นชา ละลายนำ้� ผงึ้ กนิ กินวนั ละ ๒-๓ คร้ัง ก่อนอาหาร เชา้ (กลางวนั ) เย็น หรอื เมอ่ื มอี าการ ข้อมูลเพิม่ เตมิ การเตรยี มตวั ยาบอระเพ็ดก่อนน�ำไปใช ้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๓) เอกสารอา้ งองิ ๑. หอสมุดแหง่ ชาติ กรมศิลปากร. ตำ� ราเวชศาสตรฉ์ บับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๓. กรุงเทพฯ : บรษิ ทั อมรินทร์ พริ้นต้ิงแอนด์พับลชิ ช่ิง จำ� กดั (มหาชน), ๒๕๕๕. หนา้ ๓๖. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๒) พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๙, ๑๒ มกราคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๓ ตอนพเิ ศษ ๗ ง, หน้า ๑-๓. 54

ยาแกล้ มอัมพฤกษ์ ท่ีมาของตำ� รบั ยา สูตรต�ำรับนี้โรงพยาบาลกาบเชิง จังหวัดสุรินทร์ เสนอเข้าสู่รายการบัญชียาหลัก แห่งชาติ โดยต�ำรับมคี วามใกลเ้ คยี งกบั ยาแก้ลมอ�ำมะพฤกษ์ ลมอำ� มะพาธ ในคัมภรี ์ แพทย์แผนโบราณ เล่ม ๒ ขุนโสภติ บรรณรกั ษ์ (๑) “๒๔. ยาแกล้ มอำ� มะพฤกษ์ ลมอำ� มะพาธ ทำ� ใหม้ อื แลเทา้ ตาย เอานำ�้ มะกรดู นำ�้ มะงวั่ นำ้� มะนาว เปลอื กทองหลางใบมน ไพร ข่า ขมิน้ ออ้ ย เปลอื กกุ่มทัง้ ๒ กระเทียม รากเจ็ตมลู เพลงิ พริกไทย ผักเส้ียนผี เกลอื การะบนู ลกู จนั ทน์ ดอกจนั ทน์ เอาสงิ่ ละเทา่ กนั บดเปน็ ผงเคลา้ กบั น�้ำสม้ ปน้ั เปน็ แทง่ ละลายน�้ำกระสาย ตามควรแกโ่ รคกนิ ” สูตรตำ� รับยา ประกอบด้วยตวั ยา ๑๔ ชนิด รวมน�ำ้ หนกั ๗๐ กรัม (๒) ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนักยา กระเทียม ๕ กรัม การบรู ๕ กรมั กุ่มนำ้� ๕ กรัม กมุ่ บก ๕ กรมั เกลือสนิ เธาว์ ๕ กรัม ขมิ้นอ้อย ๕ กรัม ข่า ๕ กรมั เจตมลู เพลิงแดง ๕ กรัม ดอกจันทน์ ๕ กรัม ทองหลางใบมน (ใบ) ๕ กรมั ผักเส้ียนผี ๕ กรมั พริกไทยล่อน ๕ กรมั ไพล ๕ กรมั ลกู จันทน์ ๕ กรมั สรรพคุณ บรรเทาอาการปวดตามเสน้ เอน็ กลา้ มเนื้อ มือ เท้า ตงึ หรอื ชา (๒) รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวธิ ีการใช้ ครัง้ ละ ๑ กรมั ชงน�้ำร้อน ๑๒๐–๒๐๐ มิลลิลิตร ด่มื วันละ ๓ คร้ัง ก่อนอาหาร (๒) ขอ้ ห้ามใช้ ห้ามใช้กบั หญงิ ตัง้ ครรภ์ ผ้ทู มี่ ไี ข้ และเดก็ อายุต่�ำกวา่ ๑๒ ขวบ (๒) ข้อควรระวัง ควรระวังการใช้ยาอย่างต่อเน่ือง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในผู้ป่วยท่ีมีความผิดปรกติ ของตับ ไตเนื่องจากอาจเกดิ การสะสมของการบรู และเกิดพษิ ได้ และผปู้ ่วยความดนั โลหิตสูง เน่ืองจากมีเกลือเป็นส่วนประกอบ (๒) 55

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยอาการไมพ่ ึงประสงค์ แสบร้อนยอดอก (๒) ขอ้ มลู เพ่ิมเติม - ต�ำรับนี้มีสูตรใกล้เคียงกับคัมภีร์แพทย์ไทยแผนโบราณ เล่ม ๒ ขุนโสภิต บรรณลกั ษณ์ ซง่ึ ต�ำรบั ยานไ้ี ม่มตี ัวยามะกรดู น�ำ้ มะง่ัว นำ้� มะนาว - ต�ำรับน้ีมีการบูรเป็นส่วนประกอบร้อยละ ๖.๖๗ ในผงยา ๑,๐๐๐ มิลลิกรัม จะมีการบรู อยู่ ๖๖.๗ มลิ ลิกรัม ปรมิ าณการบูรทไ่ี ด้รับใน ๑ มอื้ เทา่ กบั ๖๖.๗ มลิ ลกิ รมั ซงึ่ ปรมิ าณทท่ี ำ� ใหเ้ กดิ พษิ จากการกนิ การบรู เทา่ กบั ๒ กรมั โดยขนาดถงึ ตาย (lethal dose) ในผูใ้ หญ่อย่ทู ี่ ๔,๐๐๐ มิลลิกรัม/มอ้ื ในเด็กอยู่ที่ ๕๐๐-๑,๐๐๐ มลิ ลกิ รมั /มอื้ และในทารกอยทู่ ี่ ๗๐ มลิ ลกิ รมั /กโิ ลกรัม/มื้อ (๓) เอกสารอา้ งอิง ๑. ขุนโสภิตบรรณลกั ษณ์ (อ�ำพัน กิตติขจร), คมั ภรี ์แพทย์ไทยแผนโบราณ เลม่ ๒. กรงุ เทพฯ : โรงพิมพ์อุตสาหกรรมการพมิ พ์, ๒๕๐๔. หน้า ๒๕๙. ๒. ประกาศคณะกรรมการพัฒนาระบบยาแห่งชาติ เรื่อง บัญชียาหลักแห่งชาติ พ.ศ. ๒๕๖๑. (๒๕๖๑, ๑๙ มกราคม). ราชกจิ จานุเบกษา. เลม่ ๑๓๕ ตอนพเิ ศษ ๑๔ ง. หนา้ ๔. (เอกสารแนบทา้ ยประกาศ หน้า ๒๕๔). ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database-Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28]. Available from: https://toxnet. nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 56

ยาแกล้ มอมั พฤกษ์ อัมพาต สตู ร ๑ ท่มี าของตำ� รบั ยา ตำ� ราเวชศาสตร์ฉบบั หลวง รชั กาลที่ ๕ เลม่ ๓ (๑, ๒) “ยาแกล้ มอ�ำมพฤก อ�ำมพาด ให้มือตาย เท้าตาย เอาน้�ำมะนาว น้�ำมะงั่ว น�้ำมะกรูด เปลือก ทองหลางใบมน ๑ ไพล ๑ ฃ่า ๑ ขมิน้ อ้อย ๑ กมุ่ ทั้ง ๒ กะเทยี ม ๑ รากเจตมูล ๑ พรกิ ไทย ๑ ผกั เส้ยี นผี ๑ เกลือ ๑ การะบรู ๑ ผลจันทน์ ๑ ดอกจนั ทน์ ๑ เอาเท่า ๆ กันตำ� ผงนำ้� กระสายตามควร ๚ะ๛ ” สูตรตำ� รับยา ประกอบด้วยตวั ยา ๑๗ ชนิด รวมน�ำ้ หนกั ๑๗ สว่ น ดังนี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ�้ หนกั ยา กระเทียม (ราก) ๑ สว่ น การบรู ๑ สว่ น กมุ่ น�ำ้ ๑ ส่วน กุม่ บก ๑ สว่ น เกลอื ๑ สว่ น ขม้ินอ้อย ๑ ส่วน ขา่ ๑ ส่วน เจตมูลเพลงิ แดง ๑ สว่ น ดอกจันทน์ ๑ ส่วน ทองหลางใบมน ๑ ส่วน ผักเสย้ี นผี ๑ ส่วน พรกิ ไทย ๑ สว่ น ไพล ๑ ส่วน มะกรดู ๑ ส่วน มะง่ัว ๑ สว่ น มะนาว ๑ สว่ น ลูกจนั ทน์ ๑ ส่วน สรรพคณุ แก้ลมอมั พฤกษ์ อัมพาต รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวิธีการใช้ ครัง้ ละ ๑-๒ กรมั กินวันละ ๓ คร้งั กอ่ นอาหาร เช้า กลางวนั และเย็น ใช้น�้ำกระสาย ยาตามสมควร 57

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยข้อควรระวงั ควรระวังการใช้ยาอย่างต่อเนื่อง โดยเฉพาะอย่างย่ิงในผู้ป่วยท่ีมีความผิดปรกติของ ตับ ไต เนอื่ งจากอาจเกดิ การสะสมของการบรู และเกดิ พิษได้ ข้อมูลเพ่มิ เติม - ต�ำรับนี้มีการบูรเป็นส่วนประกอบร้อยละ ๕.๘๘ ในผงยา ๑,๐๐๐ มิลลิกรัม จะมกี ารบรู อยู่ ๕๘.๘ มลิ ลกิ รมั ปรมิ าณการบรู ทไี่ ดร้ บั ใน ๑ มอื้ เทา่ กบั ๑๗๖.๔ มลิ ลกิ รมั ซงึ่ ปรมิ าณทท่ี ำ� ใหเ้ กดิ พษิ จากการกนิ การบรู เทา่ กบั ๒ กรมั โดยขนาดถงึ ตาย (lethal dose) ในผใู้ หญ่อยทู่ ี่ ๔,๐๐๐ มลิ ลกิ รมั /ม้ือ ในเดก็ อยทู่ ี่ ๕๐๐-๑,๐๐๐ มิลลิกรมั /มื้อ และในทารกอย่ทู ี่ ๗๐ มิลลิกรัม/กโิ ลกรมั /มอ้ื (๓) - ตัวยามะกรูด มะงั่วและมะนาว ในยาต�ำรับนีใ้ ห้ใชน้ �ำ้ คั้นจากส่วนของผล เอกสารอา้ งองิ ๑. หอสมดุ แหง่ ชาติ กรมศลิ ปากร. ต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รชั กาลท่ี ๕ เล่ม ๓. กรุงเทพฯ : บริษัท อมรินทร์ พริ้นติง้ แอนดพ์ บั ลิชชงิ่ จำ� กัด (มหาชน), ๒๕๕๕. หนา้ ๓๕-๓๖. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๒) พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๙, ๑๒ มกราคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๓ ตอนพิเศษ ๗ ง, หน้า ๑-๓. ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database-Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28]. Available from: https://toxnet. nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 58

ยาแกล้ มอมั พฤกษ์ อมั พาต สตู ร ๒ ท่มี าของต�ำรับยา แพทยศ์ าสตรส์ งเคราะห์ เลม่ ๒ พระยาพิศณปุ ระสาทเวช ร.ศ.๑๒๖ (๑, ๒) “ให้เอามหาหงิ ค์ุ ๑ บาท วา่ นนำ�้ ๑ สลงึ เจตมลู เพลงิ ๒ สลงึ เกลอื สินเธาว์ ๒ สลงึ พรกิ ไทย ๖ สลึง การะบรู ๒ สลงึ กานพลู ๑ สลึง แหว้ หมู ๒ สลึง โกฐพุงปลา ๑ เฟ้ือง โกฐสอ ๑ เฟือ้ ง ยาด�ำ ๑ บาท รากตองแตก ๑ บาท ดีปลี ๖ สลงึ รากชา้ พลู ๑ สลึง ผลกระดอม ๖ สลึง บอระเพด็ ๒ สลงึ ลูกกระวาน ๒ สลงึ กะเทียม ๒ สลงึ ขมิน้ ออ้ ย ๒ สลงึ หศั ด�ำเทศ ๑ บาท ใบสะเดา ๑ ต�ำลึง ต�ำเปนผงละลายนำ้� รอ้ นหรอื น�้ำส้มก็ได้ หรือส้มซ่าก็ได้ น�้ำผึ้งก็ได้หรือน�้ำร้อนก็ได้ แก้ลมอันเกิดแต่เท้าให้เท้าตายมือตาย และแก้ลม รศิ ดวงก็หายสน้ิ แล ใหร้ บั ประทานเท่าผลสมอแกล้ ม ๓๐๐ จ�ำพวกกห็ ายแล ถ้ารบั ประทานได้ ๗ วันเสยี งดัง จักกระจ่ันเรไร ถ้ารับประทาน ๑๕ วัน เสียงนกการะเวก ถ้ารับประทานได้นานๆ เสียงดังหงษ์ทองอยู่ใน ถำ�้ คหู าสวรรค์ ถา้ รับประทานถงึ เดือน ๑ เรียนพระไตรปิกฏ ๘๔๐๐ จบคาถาปญั ญาสวา่ ง ปราศจากพยาธิ ๕๐๐ จำ� พวกก็หายสิ้นแล รับประทานถึง ๖ เดอื นจักษสุ วา่ งทั้ง ๒ ขา้ ง รับประทานถึง ๗ เดือน รกู้ ำ� เนดิ เทวดา ในชน้ั ฟา้ รับประทานถึง ๘ เดือนพระเวสุวรรณลงมาส่เู ราแล รบั ประทานถึง ๙ เดือนอายยุ นี ได้ถงึ ๒๐๐ ปี ใหท้ ำ� ยานีก้ นิ เถิด ถา้ ผใู้ ดได้ต�ำรานแี้ ลว้ ไม่ท�ำกินเหมือนเหยยี บแผ่นดนิ ผดิ ทีเดยี วแล ต�ำราน้ีทา่ นคดิ ปฤษณา ได้อยา่ สนเทห่ ์เลย ถ้าไดพ้ บให้ท�ำกนิ จำ� เริญอาหารด้วยแล” สูตรตำ� รบั ยา ประกอบด้วยตวั ยา ๒๑ ชนิด รวมนำ้� หนกั ๒๖๒.๕ กรัม ดังน้ี ตวั ยา นำ�้ หนักยา กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย สะเดา ๖๐ กรัม กระดอม ๒๒.๕ กรมั ดีปลี ๒๒.๕ กรมั พรกิ ไทย ๒๒.๕ กรมั ตองแตก ๑๕ กรัม มหาหิงคุ์ ๑๕ กรมั ยาด�ำ ๑๕ กรมั หสั ดำ� เทศ ๑๕ กรัม กระเทียม ๗.๕ กรมั กระวาน ๗.๕ กรมั การบรู ๗.๕ กรมั เกลือสินเธาว์ ๗.๕ กรมั ขม้ินอ้อย ๗.๕ กรมั เจตมูลเพลงิ แดง ๗.๕ กรมั 59

ตวั ยา น้�ำหนักยา บอระเพ็ด ๗.๕ กรัม แหว้ หมู ๗.๕ กรัม กานพลู ๓.๗๕ กรัม ชะพลู ๓.๗๕ กรมั ว่านน�้ำ ๓.๗๕ กรัม โกฐพุงปลา ๑.๘๗๕ กรัม โกฐสอ ๑.๘๗๕ กรัม กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย สรรพคุณ แกล้ มอัมพฤกษอ์ ัมพาต แกป้ วดเขา่ ปวดขอ้ รปู แบบยา ยาลูกกลอน ๓๐๐ มลิ ลกิ รมั (ดูภาคผนวก ๓.๕) ขนาดและวธิ กี ารใช้ ครง้ั ละ ๓-๕ เมด็ กินวนั ละ ๒ คร้ัง กอ่ นอาหาร เชา้ และเย็น ข้อหา้ มใช้ ห้ามใช้ในหญงิ ต้งั ครรภ์ ผทู้ ่ีมีไข้ และเดก็ อายตุ �่ำกวา่ ๑๒ ขวบ ข้อควรระวงั - ควรระวังการกินร่วมกับยาในกลุ่มสารกันเลือดเป็นล่ิม (anticoagulant) และยาตา้ นการจับตวั ของเกลด็ เลอื ด (antiplatelets) - ควรระวังการใช้ ร่วมกับยา phenyltoin propranolol theophylline และ rifampicin เนอื่ งจากต�ำรับน้ีมพี รกิ ไทยในปริมาณสงู - ควรระมัดระวังการใช้ในผูส้ งู อายุ ข้อมูลเพ่ิมเติม - ต�ำรับน้ีมีการบูรเป็นส่วนประกอบร้อยละ ๒.๘๕ ในเม็ดยา ๓๐๐ มิลลิกรัม จะมี การบูรอยู่ ๘.๕๕ มิลลิกรัม ปรมิ าณการบรู ทไ่ี ด้รับใน ๑ มอ้ื เท่ากับ ๔๒.๗๕ มลิ ลกิ รมั ซง่ึ ปรมิ าณทท่ี ำ� ใหเ้ กดิ พษิ จากการกนิ การบรู เทา่ กบั ๒ กรมั โดยขนาดถงึ ตาย (lethal dose) ในผู้ใหญ่อยู่ท่ี ๔,๐๐๐ มลิ ลกิ รมั /มอ้ื ในเด็กอยู่ที่ ๕๐๐-๑,๐๐๐ มิลลกิ รัม/มอื้ และในทารกอยทู่ ่ี ๗๐ มิลลิกรัม/กิโลกรมั /มอ้ื (๓) - การเตรยี มตวั ยาตองแตกก่อนนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๒) - การเตรียมตัวยาบอระเพด็ ก่อนน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๓) - การเตรยี มตวั ยามหาหิงค์ุกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๘) - การเตรียมตัวยายาด�ำกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๒๓) เอกสารอา้ งอิง ๑. พิศณปุ ระสาทเวช, พระยา. แพทยศ์ าสตรส์ งเคราะห์ เลม่ ๒. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พ์ศภุ การ จ�ำรญู ถนนอัษฏางค,์ ร.ศ. ๑๒๖. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและตํารับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับท่ี ๑๓) พ.ศ. ๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๖ พฤศจกิ ายน). ราชกิจจานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๒๗๑ ง, หนา้ ๑. ๓. U.S. National Library of Medicine [Internet]. Hazardous Substance Database-Camphor [updated 2014 Sep 9; cited 2019 May 28]. Available from: https://toxnet. nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search2/r?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+37. 60

ยาแกส้ ารพดั ลม ท่ีมาของต�ำรับยา ตำ� รายาเกรด็ (๑) “๏ ๚ ๏๓๙๚ ขนานนี้แก้สารพัดลม จ�ำเริญอาหารด้วย เอา สะค้าน ๒ สลึง ๑ เฟื้อง สมอเทศ ๑ บาท ๑ สลึง ๑ เฟื้อง ลูกชา้ พลู ๑ บาท ๒ สลงึ สหัสคณุ เทศ ๑ บาท ๑ สลงึ ตำ� ผงลายนำ้� ร้อนกนิ ๑ สลึง แกโ้ รคดุจกนั ทา่ นตีคา่ ไว้ ๑ ช่ังหน่ึงแล๚” สูตรตำ� รับยา ประกอบด้วยตัวยา ๔ ชนิด รวมน้ำ� หนกั ๗๑.๒๕ กรมั ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนักยา ชะพลู (ผล) ๒๒.๕๐ กรมั สมอเทศ ๒๐.๖๒๕ กรมั หสั คณุ เทศ ๑๘.๗๕ กรมั สะคา้ น ๙.๓๗๕ กรัม สรรพคณุ แกส้ ารพัดลม ช่วยใหเ้ จรญิ อาหาร รปู แบบยา ยาผง (ดูภาคผนวก ๓.๒) ขนาดและวธิ กี ารใช ้ คร้ังละ ๑ ชอ้ นชา ละลายน�ำ้ อุ่น กินวันละ ๓ คร้งั กอ่ นอาหาร เชา้ กลางวนั เย็น ข้อหา้ มใช ้ ห้ามใช้ในหญิงตัง้ ครรภแ์ ละหญิงให้นมบตุ ร ผทู้ ่มี ีไข้ และเด็กอายุตำ่� กวา่ ๑๒ ขวบ ขอ้ มูลเพิ่มเตมิ การเตรียมตัวยาหสั คุณเทศกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๔๒) เอกสารอา้ งองิ ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขที่ ๒๒๒. หมวดต�ำราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. 61

ยาแกเ้ ส้นปัตคาด ท่ีมาของตำ� รับยา ตำ� รายาเกร็ด (๑) “ยาแก้เสน้ ปัตคาด เอา ผักเส้ยี นท้ัง ๒ ใบประค�ำไก่ ๑ ใบคนทีสอ ๑ พรกิ ไทย ๑ ผิวไม้สีสกุ ๑ ไพล ๑ ขม้ินอ้อย ๑ ว่านนางคำ� ๑ ขงิ ๑ ขา่ ๑ กะทอื ๑ ใบว่านนำ�้ ๑ หอม ๑ กระเทียม ๑ ผวิ มะกรดู ๑ ยาด�ำ ๑ มหาหงิ ค์ุ ๑ กระชาย ๑ ต�ำผงละลายสุรากไ็ ด้ น�้ำส้มสายชกู ็ได้ ท้งั กนิ ทัง้ ทา แก้ลมปัตคาดเมื่อยขบ เหน็บชา ลมขึน้ แต่ฝา่ เทา้ จนศรี ษะ ปวดศรี ษะทาหาย น้ำ� กระสายได้ ๒ อยา่ งแล๚” สตู รต�ำรับยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๑๙ ชนิด รวมน้ำ� หนัก ๑๙ สว่ น ดังนี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา น�้ำหนกั ยา กระชาย ๑ ส่วน กะทือ ๑ สว่ น กระเทยี ม ๑ สว่ น ขม้ินอ้อย ๑ สว่ น ข่า ๑ สว่ น ขงิ ๑ สว่ น คนทีสอ ๑ สว่ น ประคำ� ไก่ ๑ ส่วน ผักเส้ียนไทย ๑ สว่ น ผักเส้ียนผี ๑ สว่ น ไผ่สีสกุ ๑ สว่ น พริกไทย ๑ สว่ น ไพล ๑ สว่ น มหาหงิ คุ์ ๑ สว่ น มะกรดู ๑ สว่ น ยาด�ำ ๑ สว่ น ว่านนางค�ำ ๑ ส่วน ว่านน�ำ้ (ใบ) ๑ ส่วน หอม ๑ สว่ น 62

สรรพคุณ แกล้ มปัตคาด แก้เมอ่ื ยขบ เหนบ็ ชา แก้ลมข้ึนแตฝ่ า่ เท้าจนศรี ษะ ปวดศรี ษะ รปู แบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวิธีการใช้ ยากนิ ครง้ั ละ ๑-๑.๕ กรมั ละลายน้ำ� สุรา น�ำ้ สม้ สายชู หรอื น�ำ้ ตม้ สกุ กนิ วนั ละ ๓ ครง้ั ก่อนอาหาร เชา้ กลางวันและเยน็ หรือตามก�ำลงั ธาตหุ นักเบา ยาทา ผงยาละลายน้ำ� สรุ า น้ำ� ส้มสายชู หรอื น�้ำตม้ สกุ ทาบริเวณที่มีอาการ ข้อห้ามใช ้ - หา้ มใชใ้ นหญงิ ต้ังครรภแ์ ละหญงิ ใหน้ มบุตร ผู้ท่ีมไี ข้ และเด็กอายุต่�ำกว่า ๑๒ ขวบ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย - ห้ามใชบ้ รเิ วณผิวหนงั ท่มี บี าดแผลหรอื แผลเปิด ขอ้ มูลเพ่มิ เติม - การเตรยี มตวั ยามหาหงิ คก์ุ ่อนน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๘) - การเตรียมตวั ยายาด�ำกอ่ นน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๒๓) เอกสารอ้างองิ ๑. “ต�ำรายาเกรด็ ”. หอสมุดแห่งชาติ. หนังสอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๗๓. หมวดตำ� ราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและตํารับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับท่ี ๑๐) พ.ศ. ๒๕๖๐, (๒๕๖๐, ๒๕ พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๔๑ ง, หนา้ ๑-๔. 63

ยาแกห้ ดื ทีม่ าของตำ� รบั ยา คมั ภีรแ์ พทย์ไทยแผนโบราณ ขนุ โสภติ บรรณลกั ษณ์ เลม่ ๓ (๑) “ยาแกห้ ืด เอาขงิ ๒๐ บาท สะค้าน ๒๐ บาท หัวแหว้ หมู ๒๐ บาท เจ็ตมลู เพลงิ ๒๐ บาท พริกไทยล่อน ๑ ทนาน บดเปน็ ผงละลายนำ้� ร้อนกนิ ” สตู รต�ำรบั ยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๕ ชนดิ รวมน้�ำหนัก ๒,๒๐๐ กรมั ดงั นี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา น้ำ� หนักยา พรกิ ไทยลอ่ น ๑,๐๐๐ กรัม ขงิ ๓๐๐ กรมั เจตมูลเพลงิ แดง ๓๐๐ กรมั สะค้าน ๓๐๐ กรัม แห้วหมู ๓๐๐ กรมั สรรพคณุ แก้หอบ หืด ภูมแิ พ้อากาศ รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒), ยาแคปซูล ขนาด ๒๕๐ มิลลกิ รมั (ดูภาคผนวก ๓.๓) ขนาดและวิธกี ารใช้ ยาผง ครั้งละ ๑ ช้อนชา ละลายน้�ำร้อนกิน วนั ละ ๒ ครัง้ ก่อนอาหาร เชา้ และเย็น หรือเมอ่ื มีอาการ ยาแคปซูล ครง้ั ละ ๒-๔ แคปซูล วนั ละ ๒ ครง้ั ก่อนอาหาร เช้าและเยน็ หรือเมื่อ มอี าการ ขอ้ หา้ มใช้ หา้ มใชใ้ นหญงิ ตง้ั ครรภ์ ผทู้ มี่ ไี ข้ เดก็ อายตุ ำ่� กวา่ ๑๒ ขวบ และผทู้ เี่ ปน็ แผลในกระเพาะ อาหาร ข้อควรระวัง - ควรระวังการกินร่วมกับยาในกลุ่มสารกันเลือดเป็นลิ่ม (anticoagulant) และ ยาต้านการจับตวั ของเกล็ดเลือด (antiplatelets) - ควรระวังการใช้ ร่วมกับยา phenyltoin propranolol theophylline และ rifampicin เน่ืองจากตำ� รบั นีม้ ีพริกไทยในปริมาณสูง - ควรระมดั ระวงั การใชใ้ นผูส้ งู อายุ เอกสารอา้ งองิ ขนุ โสภติ บรรณลกั ษณ์ (อำ� พนั กติ ตขิ จร), คัมภรี ์แพทย์ไทยแผนโบราณ เลม่ ๓. กรุงเทพฯ : โรงพิมพอ์ ุตสาหกรรมการพิมพ์, ๒๕๐๔. 64

ยาแกอ้ ัคนจี ร ช่ืออื่น ยาแกล้ มพษิ ทีม่ าของต�ำรบั ยา ตำ� รายาเกร็ด (๑) “ยาแก้ลมพษิ ๚ ๏๒๚ ยาแกล้ มพษิ อันใหค้ ันไปท้ังตัวกด็ ี และลมปัตคาดกด็ ี ลมสลักเพชรกด็ ี ท่านใหเ้ อา มหาหิงค์ุ ๑ ว่านน้�ำ ๑ ลกู ชา้ พลู ๑ ขิงแห้ง ๑ เทยี นเยาวพาณี ๑ ผดั แผวแดง (ผกั แพวแดง) ๑ โกฐสอ ๑ เอาเสมอภาค ตำ� เปน็ ผงบดลายนำ้� รอ้ นกนิ แกล้ ม ๑๖ จำ� พวก ยาน้ชี ่ืออคั นจี ร แก้ลมข้ึนใหเ้ จ็บตา หายแล๚” สตู รตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๗ ชนิด รวมนำ้� หนัก ๗ สว่ น ดงั นี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา น้�ำหนักยา โกฐสอ ๑ สว่ น ขิงแห้ง ๑ สว่ น ชะพลู (ผล) ๑ ส่วน เทียนเยาวพาณี ๑ ส่วน ผกั แพวแดง ๑ สว่ น มหาหงิ คุ์ ๑ ส่วน ว่านน�้ำ ๑ ส่วน สรรพคุณ แกล้ ม ๑๖ จำ� พวก แกล้ มข้ึนใหป้ วดตา แกล้ มพษิ อนั ใหค้ นั ไปทัง้ ตวั รปู แบบยา ยาผง (ดูภาคผนวก ๓.๒) ขนาดและวิธกี ารใช ้ ครง้ั ละ ๑/๒-๑ ชอ้ นชา (๒.๕-๕ กรมั ) ละลายน้�ำอุ่น ๓๐ มลิ ลิลติ ร กินวันละ ๓ ครงั้ กอ่ นอาหาร เชา้ กลางวันและเยน็ ข้อหา้ มใช ้ ห้ามใชใ้ นหญงิ ตง้ั ครรภ์และหญงิ ให้นมบุตร ผทู้ ี่มีไข้ และเด็กอายุตำ่� กวา่ ๑๒ ขวบ ขอ้ มลู เพิม่ เตมิ การเตรียมตวั ยามหาหงิ คก์ุ อ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๑๘) เอกสารอา้ งองิ ๑. “ตำ� รายาเกรด็ ”. หอสมดุ แหง่ ชาต.ิ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อกั ษรไทย. ภาษาไทย. เลขที่ ๒๒๒. หมวดตำ� ราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกิจจานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพิเศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. 65

ยาแก้ไอ ท่มี าของต�ำรับยา ศิลาจารกึ วดั ราชโอรสรามราชวรวหิ าร (๑, ๒) “สิทธิการิยะ จะกล่าวสรเภทโรค คือ ไอเสียงแหบแห้ง บังเกิดเพื่อลมน้ัน ให้เสมหะออกมา มีสีด�ำ ให้ระคายล�ำคอ ขนานหนึ่งเอาตรีกฏุก รากพรมมิ รากแมงลัก ว่านน�้ำ ชะเอม เอาเสมอภาค ท�ำเป็นจุณ บดละลายน้�ำผง้ึ ก็ได้ น�ำ้ ตาลกรวดก็ได้ ใหก้ ินแก้ไอแหง้ เสยี งดังกะสาบ เกิดเพ่อื ลมน้นั หาย ๚” สตู รต�ำรบั ยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๗ ชนดิ รวมน้�ำหนกั ๗ ส่วน ดังนี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา น้�ำหนักยา ขิงแห้ง ๑ สว่ น ชะเอมไทย ๑ สว่ น ดีปลี ๑ สว่ น พรมมิ (ราก) ๑ สว่ น พรกิ ไทย ๑ ส่วน แมงลกั (ราก) ๑ ส่วน วา่ นน�้ำ ๑ ส่วน สรรพคุณ แกไ้ อแหง้ เสมหะนอ้ ย ระคายคอ และเสยี งแหบแห้ง รูปแบบยา ยาผง (ดูภาคผนวก ๓.๒) ขนาดและวิธีการใช ้ ครัง้ ละ ๑ ช้อนชา ละลายน้ำ� ผ้ึงหรอื นำ�้ ตาลกรวด กินวนั ละ ๓-๔ ครง้ั กอ่ นอาหารหรือ เมอื่ มอี าการ ข้อห้ามใช้ ห้ามใช้ในผ้ทู ม่ี ไี ข้ ร้อนใน เจบ็ คอ เอกสารอ้างอิง ๑. ส�ำนกั คุ้มครองภมู ิปญั ญาการแพทย์แผนไทย กรมพัฒนาการแพทยแ์ ผนไทยและการแพทย์ ทางเลอื ก. จารกึ ตำ� รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร. พมิ พค์ รง้ั ที่ ๑. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พอ์ งคก์ ารสงเคราะห์ ทหารผ่านศึก ในพระบรมราชูปภัมภ,์ ๒๕๕๗. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ท่ี ๓) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๕๙, ๒๒ เมษายน). ราชกิจจานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๓ ตอนพเิ ศษ ๙๓ ง, หน้า ๑-๑๕. 66

ยาแกไ้ อ ขับเสมหะ สูตร ๑ ท่ีมาของต�ำรับยา ศิลาจารึกต�ำรายาวัดพระเชตพุ นวิมลมงั คลาราม (วัดโพธ์)ิ (๑, ๒) “สทิ ธกิ ารยิ ะ จะกลา่ วลกั ษณะสมฏุ ฐาน ๔ ประการนน้ั คอื เสมหะสมฏุ ฐาน ปติ ตะสมฏุ ฐาน วาตะ สมุฏฐาน สนั นิปาตะสมุฏฐาน นน้ั กอ่ นเปน็ อาทิ ให้แพทย์ท้ังหลายพงึ รโู้ ดยสงั เขปอันน้ีอยู่ในคัมภีร์สมฏุ ฐาน วินิจฉยั โนน้ เสรจ็ แล้ว ฯ ในล�ำดับนี้ จะแสดงลกั ษณะเสมหะสมฏุ ฐานเป็นปฐม คือย่�ำรุ่งแล้วไปจน ๔ โมงเชา้ เป็นอำ� เภอแหง่ เสมหะสมุฏฐาน มอี าการกระทำ� ให้ตัวรอ้ นตัวเยน็ ให้ขนลุกขนพอง บางทใี หเ้ สโทตก ให้กลดั อก บางทีใหห้ ลับเชือ่ มมวั แล้วให้เป็นหวัดแลไอ ใหเ้ บือ่ อาหาร ให้สวงิ สวายโทษอนั นเ้ี กดิ แตก่ องเสมหะสมฏุ ฐาน ฯ อนึ่ง เอา สมอไทย สมอพิเภก มะขามป้อม รากมะแว้งต้น รากมะแว้งเครือ รากมะเขือข่ืน รากมะกล่�ำตน้ วา่ นน้�ำ ชะเอมเทศ ดปี ลีช้าง เสมอภาคท�ำเปน็ จุณบดทำ� แท่งไวล้ ะลายนำ�้ ร้อนกนิ แกเ้ สมหะ สมุฏฐานโรคนน้ั หาย ฯ” สตู รตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๑๐ ชนดิ รวมนำ�้ หนกั ๑๐ ส่วน ดงั นี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนักยา ชะเอมเทศ ๑ สว่ น ดีปลี ๑ ส่วน มะกลำ�่ ตน้ ๑ สว่ น มะขามป้อม (เนื้อผล) ๑ ส่วน มะเขอื ข่นื ๑ สว่ น มะแว้งเครือ (ราก) ๑ ส่วน มะแวง้ ตน้ ๑ สว่ น วา่ นน้ำ� ๑ ส่วน สมอไทย (เนื้อผล) ๑ ส่วน สมอพิเภก (เน้อื ผล) ๑ สว่ น สรรพคุณ แกไ้ อ ขับเสมหะ รปู แบบยา ยาเม็ดพิมพ์ ขนาด ๓๐๐ มลิ ลกิ รมั (ดูภาคผนวก ๓.๔.๑) ขนาดและวิธีการใช้ คร้ังละ ๒-๔ เมด็ ละลายน�้ำรอ้ น กนิ วันละ ๓ คร้ัง กอ่ นอาหารเชา้ กลางวัน และเย็น ข้อมูลเพ่ิมเตมิ - ในสตู รต�ำรบั ดปี ลชี า้ งหาได้ยาก จึงเปลย่ี นมาใชด้ ปี ลี ซง่ึ หาได้ง่ายและมีสรรพคุณ เหมือนกัน - การเตรียมตวั ยามะกล�่ำตน้ กอ่ นนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๒๐) 67

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยเอกสารอ้างองิ ๑. สำ� นกั คมุ้ ครองภมู ิปญั ญาการแพทยแ์ ผนไทย กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ ทางเลือก. ชุดต�ำราภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบับอนุรักษ์ ต�ำราการแพทย์แผนไทยในศิลาจารึกวัด พระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) เล่ม ๒. พิมพ์คร้ังท่ี ๑. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ ทหารผ่านศกึ ในพระบรมราชปู ภัมภ์. ๒๕๕๗. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๘, ๓๐ พฤศจิกายน). ราชกิจจานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๒ ตอนพิเศษ ๓๑๗ ง. 68

ยาแก้ไอ ขับเสมหะ สูตร ๒ ชื่ออนื่ ยาแกไ้ อเพ่ือเสมหะ ทม่ี าของตำ� รบั ยา คมั ภรี ์แพทยไ์ ทยแผนโบราณ ขนุ โสภิตบรรณลักษณ์ เลม่ ๓ (๑) “…ยาแก้ไอเพื่อเสมหะ เอาลูกจนั ทน์ ดอกจันทน์ ลูกกระวาน กานพลู พรกิ ไทย ดีปลี หวั หอม หวั กระเทยี ม ชะเอมเทศ รากสม้ กุ้งน้อย รากมะแว้งเครอื รากมะเขอื ขน่ื รากมะกลำ่� เครอื เปลอื กมะกลำ�่ ต้น เอาเสมอภาค ฝักสม้ ป่อยเท่ายาทง้ั หลาย บดละลายนำ้� มะขามเปยี กแทรกเกลอื กวาด…” สูตรตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตัวยา ๑๕ ชนดิ รวมน้ำ� หนกั ๒๘ สว่ น ดังน้ี ตัวยา นำ�้ หนักยา กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย สม้ ป่อย (ฝกั ) ๑ สว่ น กระเทยี ม ๑ สว่ น กระวาน ๑ สว่ น กานพลู ๑ สว่ น ชะเอมเทศ ๑ ส่วน ดอกจนั ทน์ ๑ สว่ น ดีปลี ๑ ส่วน พรกิ ไทย ๑ ส่วน มะกล�ำ่ เครือ ๑ ส่วน มะกลำ่� ต้น ๑ ส่วน มะเขอื ข่นื ๑ ส่วน มะแวง้ เครอื (ราก) ๑ สว่ น ลกู จันทน์ ๑ ส่วน สม้ กงุ้ น้อย ๑ ส่วน หอม ๑ ส่วน สรรพคุณ แกไ้ อ ขับเสมหะ รูปแบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวธิ กี ารใช้ ครง้ั ละ ๓-๕ กรมั ละลายนำ�้ มะขามเปยี กแทรกเกลอื กนิ หรอื กวาดคอ วนั ละ ๑-๓ ครงั้ ตามอาการหนกั เบา ขอ้ หา้ มใช้ ห้ามใช้ในเดก็ 69

กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทยขอ้ มูลเพ่ิมเตมิ - การเตรยี มตวั ยามะกล่ำ� เครือกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๙) - การเตรยี มตวั ยามะกล�ำ่ ต้นก่อนน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๒๐) - การเตรียมตวั ยาส้มป่อยกอ่ นน�ำไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๓๐) เอกสารอ้างอิง ขนุ โสภิตบรรณลกั ษณ์ (อำ� พนั กิตติขจร), คมั ภรี ์แพทยไ์ ทยแผนโบราณ เล่ม ๓. กรงุ เทพฯ : โรงพิมพ์อตุ สาหกรรมการพมิ พ,์ ๒๕๐๔. 70

ยาแก้ไอคอแหบแห้ง ทม่ี าของต�ำรับยา ต�ำราเวชศาสตร์ฉบบั หลวง รชั กาลที่ ๕ เล่ม ๒ (๑, ๒) “๏ ยาแก้ฅอแหบแห้งไม่มีน้�ำเขฬะ เอาชะเอม ๑ ศีศะกะเทียม ๑ ขิงแห้ง ๑ ศีศะหอม ๑ เกลือรำ� หดั กนิ มนี ้�ำเขฬะแล ๚” สตู รตำ� รับยา ประกอบด้วยตวั ยา ๔ ชนิด รวมน�้ำหนกั ๗๑.๒๕ กรมั ดังน้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา นำ้� หนกั ยา กระเทยี ม ๒๒.๕๐ กรัม ขิงแหง้ ๒๐.๖๒๕ กรมั ชะเอมไทย ๑๘.๗๕ กรัม หอม ๙.๓๗๕ กรัม สรรพคุณ แก้ไอท่ีไม่มีเสมหะ คอแห้ง เสยี งแห้ง รปู แบบยา ยาผง (ดภู าคผนวก ๓.๒) ขนาดและวิธกี ารใช ้ ครงั้ ละ ๑ ช้อนชา แทรกเกลือเล็กนอ้ ย กนิ วันละ ๓ คร้งั กอ่ นอาหาร เช้า กลางวนั และ เย็น หรอื เม่ือมีอาการ เอกสารอ้างองิ ๑. หอสมุดแห่งชาติ กรมศลิ ปากร. ตำ� ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รชั กาลที่ ๕ เลม่ ๒. กรงุ เทพฯ : บรษิ ัท อมรินทร์ พร้นิ ตง้ิ แอนดพ์ บั ลชิ ชิ่ง จ�ำกดั (มหาชน), ๒๕๔๒. หนา้ ๑๙๘. ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๒) พ.ศ. ๒๕๕๘, (๒๕๕๙, ๑๒ มกราคม). ราชกิจจานเุ บกษา. เล่ม ๑๓๓ ตอนพิเศษ ๗ ง, หนา้ ๑-๓. 71

ยาแกไ้ อผสมกานพลู ท่มี าของตำ� รับยา สูตรต�ำรับนี้ โรงพยาบาลอู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี เสนอเข้าสู่รายการบัญชียาหลัก แห่งชาติ เป็นต�ำรับที่ต้ังข้ึนตามองค์ความรู้การแพทย์แผนไทย มีบันทึก การใช้ในโรงพยาบาลตงั้ แต่ พ.ศ. ๒๕๓๒ สตู รต�ำรับยา ประกอบด้วยตัวยา ๑๕ ชนดิ รวมน�้ำหนัก ๑๐๐ กรมั (๒) ดงั นี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา น�้ำหนกั ยา ชะเอมเทศ ๔๘ กรมั บ๊วย ๑๖ กรัม มะนาว (ผลดอง) ๑๐ กรัม น้�ำตาลกรวด ๔ กรัม เกลด็ สะระแหน่ ๓ กรัม พมิ เสน ๓ กรมั กานพลู ๒ กรมั เกก๊ ฮวย ๒ กรมั มะขามปอ้ ม (เนอ้ื ผล) ๒ กรมั มะแว้งเครอื ๒ กรัม ว่านน�้ำ ๒ กรัม ส้มจีน ๒ กรัม สมอพเิ ภก (เนือ้ ผล) ๒ กรัม หล่อฮัง่ กว๊ ย ๒ กรัม อบเชย ๒ กรัม สรรพคุณ บรรเทาอาการไอ ขบั เสมหะ ท�ำให้ชุ่มคอ (๑) รูปแบบยา ยาลูกกลอน ขนาด ๓๐๐ มลิ ลิกรมั (๑) (ดภู าคผนวก ๓.๕) ขนาดและวิธกี ารใช้ ครั้งละ ๑ เม็ด อมเมอ่ื มีอาการ ทุก ๔ ชัว่ โมง (๑) เอกสารอา้ งอิง ประกาศคณะกรรมการพัฒนาระบบยาแห่งชาติ เรื่อง บัญชียาหลักแห่งชาติ พ.ศ. ๒๕๖๑. (๒๕๖๑, ๑๙ มกราคม). ราชกจิ จานุเบกษา. เลม่ ๑๓๕ ตอนพเิ ศษ ๑๔ ง. หนา้ ๔. (เอกสารแนบทา้ ยประกาศ หนา้ ๒๔๙). 72

ยาแกไ้ อผสมมะนาวดอง ท่มี าของต�ำรบั ยา สตู รตำ� รบั นี้ โรงพยาบาลพล จงั หวดั ขอนแกน่ เสนอเขา้ สรู่ ายการบญั ชยี าหลกั แหง่ ชาติ เดมิ ชอ่ื ยาแกไ้ อพลทพิ ย์ เปน็ ตำ� รบั ทต่ี ง้ั ขน้ึ ตามองคค์ วามรกู้ ารแพทยแ์ ผนไทย มบี นั ทกึ การใชใ้ นโรงพยาบาลตั้งแต่ พ.ศ. ๒๕๓๒ สูตรตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๙ ชนดิ รวมน�้ำหนัก ๙๙ กรมั ดังนี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนกั ยา บ๊วย ๓๕ กรัม มะนาว (ผลดอง) ๓๕ กรัม ชะเอมเทศ ๑๗ กรัม ชะเอมไทย ๓ กรัม อบเชยญวน ๓ กรัม เกลด็ สะระแหน่ ๒ กรัม มะแว้งเครอื ๒ กรมั กานพลู ๑ กรมั มะขามปอ้ ม ๑ กรมั สรรพคณุ บรรเทาอาการไอ ขับเสมหะ ทำ� ให้ชมุ่ คอ (๑) รปู แบบยา ยาลกู กลอน ขนาด ๓๐๐ มิลลกิ รัม (๑) (ดูภาคผนวก ๓.๕) ขนาดและวธิ กี ารใช้ ครั้งละ ๑ เม็ด เมือ่ มอี าการไอ ทกุ ๔ ช่วั โมง (๑) ข้อมูลเพิม่ เตมิ ไมค่ วรใช้ติดตอ่ กนั เปน็ เวลานาน เนื่องจากบ๊วยมีเกลอื ปรมิ าณสงู อาจท�ำให้ความดัน โลหติ สงู ขึ้นได้ ควรใชไ้ ม่เกนิ ๕-๗ วัน เอกสารอา้ งอิง ประกาศคณะกรรมการพัฒนาระบบยาแห่งชาติ เร่ือง บัญชียาหลักแห่งชาติ พ.ศ.๒๕๖๑. (๒๕๖๑, ๑๙ มกราคม). ราชกิจจานุเบกษา. เลม่ ๑๓๕ ตอนพิเศษ ๑๔ ง. หนา้ ๔. (เอกสารแนบทา้ ยประกาศ หนา้ ๒๕๐). 73

ยาแก้ไอพน้ื บา้ นอสี าน ท่มี าของต�ำรับยา สูตรต�ำรับน้ี โรงพยาบาลกาบเชิง จังหวัดสุรินทร์ เสนอเข้าสู่รายการบัญชียา หลักแห่งชาติ เดิมชื่อยาแก้ไอมองคร่อ เป็นต�ำรับท่ีตั้งข้ึนตามองค์ความรู้ การแพทย์แผนไทย มบี ันทกึ การใช้ในโรงพยาบาลตงั้ แต่ พ.ศ. ๒๕๔๘ สตู รต�ำรับยา ในยานำ้� ๑๐๐ มลิ ลิลติ ร ประกอบด้วยตัวยา ๑๗ ชนดิ (๑) ดังนี้ ตวั ยา น�ำ้ หนกั ยา กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย นำ้� ตาลทรายแดง ๕,๐๐๐ มลิ ลกิ รมั มะขามป้อม ๒,๐๐๐ มิลลกิ รัม ชะเอมไทย (ราก) ๑,๘๐๐ มลิ ลกิ รัม สมอไทย ๑,๖๐๐ มิลลกิ รัม กะเพราแดง ๖๐๐ มิลลิกรมั ขม้ินอ้อย ๖๐๐ มิลลิกรัม ชะเอมเทศ ๖๐๐ มลิ ลิกรมั เกลือสินเธาว์ ๔๐๐ มลิ ลกิ รัม ขงิ ๒๐๐ มลิ ลิกรมั ดปี ลี ๒๐๐ มิลลิกรัม สารสม้ ๑๔๐ มิลลกิ รัม โกฐจุฬาลัมพา ๑๐๐ มิลลกิ รมั ชะพลู ๑๐๐ มลิ ลิกรมั พรกิ ไทยลอ่ น ๑๐๐ มิลลกิ รัม กานพลู เกล็ดสะระแหน่ ๖๐ มิลลกิ รัม น�ำ้ ผง้ึ ๓๐ มิลลิกรมั ๕ มลิ ลิกรมั สรรพคณุ บรรเทาอาการไอ ขับเสมหะ (๑) รปู แบบยา ยาตม้ เดือด (๑) (ดภู าคผนวก ๓.๑.๑) ขนาดและวธิ ีการใช ้ จบิ เมื่อมีอาการไอ ทกุ ๔ ช่วั โมง จบิ ขณะยายังอุ่นอยู่ (๑) ข้อมูลเพิม่ เติม - ยา ๑ หมอ้ ใชต้ ดิ ต่อกัน ๕-๗ วนั โดยใหอ้ นุ่ น้�ำสมนุ ไพรทกุ คร้งั กอ่ นใช้ยา - การเตรยี มตัวยาสารส้มกอ่ นนำ� ไปใช้ (ดภู าคผนวก ๒.๓๖) เอกสารอ้างอิง ประกาศคณะกรรมการพัฒนาระบบยาแห่งชาติ เรื่อง บัญชียาหลักแห่งชาติ พ.ศ. ๒๕๖๑. (๒๕๖๑, ๑๙ มกราคม). ราชกิจจานุเบกษา. เลม่ ๑๓๕ ตอนพิเศษ ๑๔ ง. หน้า ๔. (เอกสารแนบทา้ ยประกาศ หน้า ๒๕๐). 74

ยาเขยี วเบญจขนั ธ์ ทีม่ าของต�ำรบั ยา คมั ภีร์แพทย์ไทยแผนโบราณ ขนุ โสภติ บรรณลกั ษณ์ เล่ม ๑ (๑) “ยาเขียวเบ็ญจขันธ์ เอาใบผักกระโฉม ใบสันพร้าหอม ใบฝ้ายแดง ใบสันพร้ามอญ พรมมใิ บพมิ เสน เอาเสมอภาค บดเปน็ ผงปน้ั แทง่ แกพ้ ษิ ไขร้ อ้ นกระหายนำ�้ ละลายนำ�้ ดอกไม้ นำ้� เมลด็ มะกอก เผาไฟ หรอื น้�ำรากบวั หลวงกิน” สูตรตำ� รบั ยา ประกอบด้วยตวั ยา ๖ ชนดิ รวมน้�ำหนกั ๖ สว่ น ดงั น้ี ตวั ยา นำ�้ หนกั ยา กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ผกั กระโฉม ๑ สว่ น ฝา้ ยแดง ๑ สว่ น พรมมิ ๑ สว่ น พิมเสนต้น ๑ ส่วน สันพรา้ มอญ ๑ ส่วน สนั พรา้ หอม ๑ สว่ น สรรพคุณ แกไ้ ข้ ร้อนในกระหายน้ำ� รูปแบบยา ยาเม็ดพิมพ์ ขนาด ๓๐๐ มลิ ลกิ รัม (ดภู าคผนวก ๓.๔.๑) ขนาดและวิธกี ารใช้ ครั้งละ ๒-๔ เม็ด ละลายน�้ำดอกไม้เทศ น้ำ� เมล็ดมะกอกเผา หรือนำ้� รากบัวหลวง กนิ วันละ ๓ ครั้ง กอ่ นอาหาร เชา้ กลางวนั และเยน็ เอกสารอ้างองิ ขนุ โสภิตบรรณลกั ษณ์ (อำ� พัน กิตตขิ จร), คมั ภีร์แพทยไ์ ทยแผนโบราณ เลม่ ๓. กรุงเทพฯ : โรงพมิ พอ์ ุตสาหกรรมการพิมพ,์ ๒๕๐๔. 75

ยาเขียวพกิ ลุ ทอง ที่มาของตำ� รับยา คมั ภรี ์แพทยไ์ ทยแผนโบราณ ขนุ โสภติ บรรณลกั ษณ์ เล่ม ๑ (๑) “ยาเขียวพิกุลทอง แกไ้ ข้รอ้ นกระสับกระส่าย แก้ไข้พษิ ตา่ ง ๆ เอาใบเลบ็ ครฑุ ใบทองพนั ชัง่ ใบพิมเสน ใบมะยม ใบมะเฟือง ใบสันพร้าหอม ใบผักกระโฉม ใบหญ้านาง ใบเตยหอม ใบบอระเพ็ด ใบชิงช้าชาลี ใบตำ� ลงึ ใบผกั เข้า หว้านเปราะ เอาสิง่ ละเทา่ กัน เอาดอกพกิ ุลเท่ายาทั้ง บดป้ันแท่ง แกร้ อ้ น ละลายนำ้� ดอกไม้หรอื น้�ำซาวขา้ วกินชะโลม” สูตรต�ำรับยา ประกอบด้วยตัวยา ๑๕ ชนิด รวมนำ�้ หนัก ๒๘ สว่ น ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตวั ยา นำ�้ หนักยา พกิ ลุ ๑๔ สว่ น ชงิ ช้าชาลี (ใบ) ๑ สว่ น ต�ำลึง ๑ สว่ น เตยหอม ๑ ส่วน ทองพันช่ัง (ใบ) ๑ ส่วน บอระเพด็ (ใบ) ๑ ส่วน เปราะหอม ๑ ส่วน ผกั กระโฉม ๑ ส่วน พิมเสนตน้ ๑ ส่วน ฟกั ข้าว (ใบ) ๑ ส่วน มะเฟอื ง ๑ ส่วน มะยม ๑ ส่วน ยา่ นาง (ใบ) ๑ ส่วน เล็บครฑุ ๑ ส่วน สนั พรา้ หอม ๑ สว่ น สรรพคุณ แกไ้ ข้ตวั ร้อน แกไ้ ขพ้ ิษ รปู แบบยา ยาเม็ดพิมพ์ ขนาด ๓๐๐ มลิ ลิกรัม (ดภู าคผนวก ๓.๔.๑) ขนาดและวิธกี ารใช ้ ครั้งละ ๒-๔ เม็ด ละลายน้�ำดอกไมห้ รือน้�ำซาวข้าว ทง้ั กินและชะโลม วนั ละ ๓ ครั้ง ก่อนอาหาร เชา้ กลางวนั และเยน็ ขอ้ มลู เพิ่มเติม การเตรยี มตวั ยาบอระเพ็ดกอ่ นน�ำไปใช้ (ดูภาคผนวก ๒.๑๓) เอกสารอ้างองิ ขุนโสภิตบรรณลกั ษณ์ (อำ� พัน กิตติขจร), คมั ภีรแ์ พทยไ์ ทยแผนโบราณ เลม่ ๓. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์อตุ สาหกรรมการพมิ พ,์ ๒๕๐๔. 76

ยาจนั ทน์สามโลก ที่มาของตำ� รับยา คมั ภีร์แพทย์ไทยแผนโบราณ ขุนโสภติ บรรณลักษณ์ เลม่ ๑ (๑) “ยาจันทน์สามโลก เอาเกษรบัวหลวง ดอกสาระภี ดอกบุนนาค ดอกพิกุล หัวแห้วหมู ใบหญา้ นาง ใบพมิ เสน ใบเท้ายายม่อม ใบมะระ ใบนำ้� เต้า จันทนแ์ ดง จันทนเ์ ทศ เอาส่งิ ละ ๑ บาท เอาจันทน์ เทา่ ยาทง้ั หลาย บดปน้ั แทง่ ละลายนำ�้ ดอกไม้ จันทน์แดง จันทนาฝนแทรกกนิ แก้ไขเ้ ชือ่ มมวั รอ้ นใน แก้คธู เสมหะพกิ าร” สตู รตำ� รับยา ประกอบดว้ ยตวั ยา ๑๓ ชนดิ รวมน�ำ้ หนกั ๓๖๐ กรัม ดงั น้ี กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ�้ หนักยา จันทนข์ าว ๑๘๐ กรัม จันทน์แดง ๑๕ กรมั จนั ทนเ์ ทศ ๑๕ กรัม น้ำ� เตา้ ๑๕ กรมั บัวหลวง ๑๕ กรมั บนุ นาค ๑๕ กรัม พิกุล ๑๕ กรมั พมิ เสนต้น ๑๕ กรัม มะระ ๑๕ กรัม ไมเ้ ทา้ ยายม่อม (ใบ) ๑๕ กรัม สารภี ๑๕ กรัม ยา่ นาง (ใบ) ๑๕ กรมั แหว้ หมู ๑๕ กรมั สรรพคุณ แก้ไข้ตัวร้อน แก้รอ้ นใน ดบั กระหาย รปู แบบยา ยาเมด็ พมิ พ์ ขนาด ๓๐๐ มิลลิกรมั (ดูภาคผนวก ๓.๔.๑) ขนาดและวธิ ีการใช้ คร้งั ละ ๒-๔ เมด็ ละลายน�้ำดอกไม้ ฝนแทรก จันทนแ์ ดง จนั ทนา กินวนั ละ ๒ ครั้ง กอ่ นอาหาร เชา้ และเยน็ เอกสารอา้ งอิง ขนุ โสภติ บรรณลักษณ์ (อ�ำพัน กติ ตขิ จร), คมั ภรี ์แพทยไ์ ทยแผนโบราณ เลม่ ๓. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์อตุ สาหกรรมการพิมพ์, ๒๕๐๔. 77

ยาจติ รวาโย ทม่ี าของต�ำรับยา ต�ำรายาเกร็ด (๑) “ยาชอื่ จติ รวาโย ขนานนี้ ทา่ นให้เอา แก่นสน ๑ จันทน์หอม ๑ ลกู ผกั ชที ้ังสอง ๑ ลกู ช้าพลู ๑ ลูก พลิ ังกาสา ๑ แห้วหมู ๑ สะค้าน ๑ ดปี ลี ๑ พริกไทย ๑ ใบสะเดา ๑ สิริยา ๑๑ ส่งิ น้เี อาเสมอภาคท�ำเปน็ จณุ บด ท�ำแท่งไว้ กินแก้ลมจบั หัวใจให้เย็นเหน็บไปทงั้ ตัวแลสลบไปแตไ่ ม่ถกู ตาย ถา้ แพทย์จะแกใ้ หเ้ อายาน้ี ๙ เม็ด ลายลงกบั นำ�้ ดอกไม้ นำ้� รอ้ นกไ็ ดก้ นิ หายดีนกั ได้ทำ� แล้ว ๚” สตู รต�ำรบั ยา ประกอบด้วยตวั ยา ๑๑ ชนิด รวมนำ�้ หนกั ๑๑ ส่วน ดงั นี้ กอง ้คุมครองและส่งเส ิรมภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์ ้พืน ้บานไทย ตัวยา นำ้� หนกั ยา จันทนเ์ ทศ ๑ สว่ น ชะพลู (ผล) ๑ ส่วน ดีปลี ๑ ส่วน ลูกชลี ้อม ๑ สว่ น ผักชลี า ๑ สว่ น พรกิ ไทย ๑ สว่ น พิลังกาสา ๑ สว่ น สน ๑ สว่ น สะค้าน ๑ สว่ น สะเดา ๑ สว่ น แหว้ หมู ๑ สว่ น สรรพคุณ แกล้ มจับหัวใจใหเ้ ย็นเหนบ็ ไปท้งั ตวั รูปแบบยา ยาลูกกลอน ขนาด ๕๐๐ มลิ ลิกรมั (ดูภาคผนวก ๓.๕) ขนาดและวิธีการใช ้ คร้ังละ ๒ เม็ด ละลายน้�ำดอกไม้ หรือน�้ำร้อน กินวันละ ๓ ครั้ง ก่อนอาหาร เช้า กลางวนั เย็น เอกสารอ้างอิง ๑. “ต�ำรายาเกร็ด”. หอสมุดแห่งชาติ. หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� . อักษรไทย. ภาษาไทย. เลขท่ี ๒๓๐. หมวดตำ� ราเวชศาสตร.์ ๒. ประกาศกําหนดตําราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตํารบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ ๘) พ.ศ. ๒๕๕๙, (๒๕๖๐, ๒๔ พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ๑๓๔ ตอนพเิ ศษ ๑๓๙ ง, หนา้ ๑-๓. 78